वृषध्वजो निशम्येदं योषिद्रूपेण दानवान्

॥ अथ एकादशोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच–

वृषध्वजो निशम्येदं योषिद्रूपेण दानवान् ।

मोहयित्वा सुरगणान् हरिः सोममपाययत् ॥ १ ॥

पदरत्नावली

भगवज्ज्ञानसाधनभक्तिविधानार्थं देवोत्तमरुद्रादिसम्भाव्यमहिमा वर्ण्यतेऽस्मि-न्नध्याये । तत्र विष्णुशिवयोः संवादप्रकारं वक्तुमाह– वृषध्वज इति ॥ हरिः सुरगणान् सोममपाययदिति यदिदं निशम्य ॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

रुद्रोऽप्यमोहि मोहिन्या नारायणेनेति हरेर्माहात्म्यं वक्तुं तदुपोद्घातमाह ॥ वृषध्वज इति ॥ इतीदं निशम्येत्यन्वयः ॥ १ ॥

छलारी

देवकार्यसाधनानन्तरं भगवान् किमकरोदित्यत उपोद्घातमाह ॥ वृषध्वज इति ॥ वृषध्वजो रुद्रो हरिर् योषिद्रूपेण दानवान्मोहयित्वा सुरगणान् अमृतमपाययदितीदं हरिमाहात्म्यं निशम्य ॥ १ ॥

लिङ्घेरी

श्रीहरौ भक्त्युत्पादनाय महादेवस्तुत्याऽनेकगुणवत्त्वमाहात्म्यं हरेः प्रतिपाद्यतेऽ-स्मिन्नध्याये । तत्रादौ रुद्रगमनप्रकारमाह ॥ वृषध्वज इत्यादिना ॥ वृषो नन्दिकेश्वरो ध्वजपटे चिन्हतया यस्य स वृषध्वजो रुद्रो हरिर्नारायणो, योषितो नारायण्याख्यस्त्रीरूपेण दानवान्मोह-यित्वा सुरगणान्सोमममृतमपाययत् ॥ १ ॥

वृषमारुह्य गिरिशः सर्वभूतगणैर्वृतः ।

सह देव्या ययौ द्रष्टुं यत्रास्ते मधुसूदनः ॥ २ ॥

सत्यधर्मीया

यत्रास्ते तं देशम् ॥ २ ॥

छलारी

स मधुसूदनो यत्रास्ते तत्र द्रष्टुं ययावित्युत्तरेणान्वयः । देव्या सहोमया सह

॥ २ ॥

लिङ्घेरी

गिरौ कैलासे शेते स्वपितीति गिरिश इतीदं वृत्तान्तं निशम्य श्रुत्वा वृषमारुह्य सर्वैर्भूतगणैर्वृतः सन् देव्या पार्वत्या च सहितः सन् यत्र मधुमसुरं सूदति हिनस्तीति मधुसूदनो नारायण आस्ते तं द्रष्टुं ययौ ॥ २ ॥

सभाजितो भगवता सादरं सोमया भवः ।

सूपविष्ट उवाचेदं प्रतिपूज्य स्मयन् हरिम् ॥ ३ ॥

पदरत्नावली

स उमया । ‘सोषामविन्दत् सस्वासो अग्निं, सोऽर्केण विबबाधे तमांसि, सेद्दभवो यमवथ यूयमिन्द्रश्च मर्त्यः’ इत्यादिवत् ॥ ३ ॥

सत्यधर्मीया

स उमयेति पदम् । सैष दाशरथी, ‘सोषामविन्दत्’ ‘स वामन-स्तारकोभाभ्याम्’ इत्यादिवत्सोमयेति ज्ञेयम् । हे स कोपसम्भवेति उमया सहितः सभाजितः पूजित इति हे स शूलिन्निति सम्बोध्येति वा । ‘सः कोपे वारणे सस्ये तथा शूलिनि साधक’ इति सैकविश्वः । श्रुतकथास्मृतितः स्मयन्मन्दस्मितं तन्वन् ॥ ३ ॥

छलारी

भवो रुद्रः सोमया सह । यद्वा । स उमयेति पदच्छेदः । सैष राजा युधिष्ठिरः । सोषामविन्दत्स स्वामीत्यादिवत् । भगवता सभाजितः पूजितः सूपविष्टः सम्य-गुपविष्टः । हरिं प्रतिपूज्य नमस्कारेण पूजयित्वा स्मयन् आश्चर्यं प्राप्नुवन् उवाचास्तौत् ॥ ३ ॥

लिङ्घेरी

भवो भक्तमांगल्यदो हरो, भगवता नारायणेनोमया पार्वत्या सह सादरं सभाजितो बहुमानितः सन्नुपविष्टो भगवन्तं प्रतिपूज्य स्मयन्निवेदमुवाच ॥ ३ ॥

देव देव जगद्व्यापिन् जगदीश जगन्मय ।

सर्वेषामेव भावानां त्वमात्मा हेतुरीश्वरः ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

हेतुर्निमित्तकारणम् । अदृष्टादिवन्नेत्याह– आत्मेति ॥ न जीव इत्याह– ईश्वर इति ॥ ४ ॥

सत्यधर्मीया

हेतुः कारणम् । तन्न साधारणमित्याह ॥ ईश्वर इति ॥ स्वावस्थानस्थल ईश्वरश्चेत्तदनावासस्थलेऽन्यः स्यादित्यत आह ॥ आत्मेति ॥ आततः सर्वत्रेत्यात्मा । जगद्व्यापि यदुदर इति जगद्व्यापिन् । जगद्व्यापिन् जगति व्याप्तेत्यर्थपक्ष उक्तेतरसर्वगुण-पूर्णेत्यात्मपदार्थः । सर्वान्गुणानात्मशब्दो ब्रवीतीति श्रुतिवेदितो वेद्यः ॥ ४ ॥

छलारी

किमिति । हे देवदेव देवानां देव परदैवत स्तुत्य इति वा । जगद्व्यापित्वम् । आकाशवन्नेत्याह ॥ जगदीश इति ॥ जगन्नियामक इत्यर्थः । नियमनं च ब्रह्मादिवत्परा-धीनत्वेनेत्यत आह ॥ जगन्मयेति ॥ जगति ब्रह्मादिजगति प्रधानः स्वतन्त्र इत्यर्थः । सर्वेषामपि भावानां पदार्थानामात्माऽऽदानादिकर्ता । हेतुर्निमित्तकारणम् । ईश्वर ईशनान्मत्तो वर उत्तमः । अचिन्त्यैश्वर्यसंपन्न इति वा ॥ ४ ॥

लिङ्घेरी

देवानां ब्रह्मादीनां देव, जगद्व्यापिन् चेतनाचेतनविश्वव्यापक, पूर्वोक्तजगदीशात एव जगन्मयशब्दित हे हरे त्वं सर्वेषां भावानां पदार्थानां हेतुर्निमित्तकारण आत्माऽन्तर्यामीश्वरश्च

॥ ४ ॥

तवैव चरणाम्भोजं श्रेयस्कामा निराशिषः ।

विसृज्योभयतः सङ्गं मुनयः समुपासते ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

ईश्वरश्चेत् शिवः किम् ? न । तस्य स्वातन्त्र्येणोपास्यमानत्वासम्भवात् । अस्य मोक्षार्थिभिस्तथात्वादित्याह– तवेति ॥ ५ ॥

सत्यधर्मीया

नेश्वरता तव नश्वरसंपत्कैर्व्यभिचचारेति ज्ञापयितुमसाधारणगुणानुपन्यस्य स्तौति ॥ तवेति ॥ उभयत ऐहिकलौकिकपारलौकिकविषयजाते सङ्गं स्पृहारूपं त्यक्त्वा निराशिषः सन्तः श्रेयो नित्यमङ्गलं त्वामेव कामयन्ते ते तथा । उपासते सेवन्ते ॥ ५ ॥

छलारी

मुमुक्षुभिरुपास्यमानत्वात्त्वमेव सर्वोत्तम इत्याशयेनाह ॥ तवैवेति ॥ श्रेयः-स्कामा मोक्षकामा निराशिष ऐहिकामुष्मिककामरहिता उभयत ऐहिकामुष्मिकविषये सङ्गं विसृज्य । मुनयः सारज्ञाः ॥ ५ ॥

लिङ्घेरी

ये श्रेयस्कामाः सर्वोत्तमत्वदर्शनेच्छा एकान्तिनो मुनयो मौनशीला ऋषयः सनकादयो निराशिष ऐहिकामुष्मिकफलाशारहिताः सन्त उभयत ऐहिकामुष्मिकयोः सङ्गं स्नेहं विसृज्य तव चरणांभोजमेवोपासते ॥ ५ ॥

त्वं ब्रह्म पूर्णममृतं विगुणं विशोक-

मानन्दमात्रमविकारमनन्यदन्यत् ।

विश्वस्य हेतुरुदयस्थितिसंयमाना-

मात्मेश्वरश्च तदपेक्षतया१ऽनपेक्षः ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

उपास्यमानमपि शबलं किं न स्यादिति तत्राह– त्वं ब्रह्येति ॥ ब्रह्म-पदार्थमाह– पूर्णमिति ॥ अविनाशिनः पूर्णत्वं युक्तमित्याह– अमृतमिति ॥ अमृतत्वं कुत इति तत्राह– विगुणमिति ॥ अत एव विशोकम् । आनन्दमात्रमतोऽपि शोको नास्त्यस्य । षड्विकाररहितम् । एतादृशमन्यन्नास्तीत्याह– अनन्यदिति ॥ स्वगतभेदविवर्जितं वा । अन्यत्, जगत इति शेषः । सर्वस्माद्भिन्नमित्यर्थः । जगत्कारणस्य तदुदासीनस्य चैकत्व-प्रकटनाय पुनरुक्तमाह– विश्वस्येति ॥ एवंविधं ब्रह्म प्रकृत्यादिकमुपेक्ष्यानपेक्षतयाऽपि कर्तुं समर्थ इत्याह– तदुपेक्षतयेति ॥ ६ ॥

सत्यधर्मीया

ब्रह्मणो नान्यस्त्वमित्युपास्यस्तत्त्वतस्त्वमित्याह ॥ त्वं ब्रह्मेति ॥ तत्पदार्थमाह ॥ पूर्णमिति ॥ बृहन्तो ह्यस्मिन्गुणा इति श्रुतिमनुसृत्य योग्यतयान्वीयमाना-न्गुणानाह ॥ विगुणमित्यादिना ॥ विमता गुणाः सत्त्वादयो यस्माद्विरुद्धा गुणादप्रधानादिति वा विगुणम् । विशोकं शोकशून्यम् । विशोकयत्यन्यानिति विशोकं वा । आनन्दमात्रं सुखात्मकम् । अविकारं षडि्वकाररहितम् । अनन्यद् भिन्नस्वावयवगुणकर्मरहितम् । नेह नानाऽस्ति किञ्च-नेत्यादेः । अन्यज् जगद्विलक्षणं विगुणत्वादिसर्वसम्भावकममृतं नित्यमुक्तमिति । अमृतत्वस्य मुख्यताबोधनेन मुख्यप्राणं व्यावर्तयितुं विगुणत्वादिकमिति वा । यतो वा इमानीत्यादि-श्रुतिप्रतिपादितार्थोपेतस्त्वमित्याह ॥ विश्वस्येति ॥ विश्वस्य जगत्सम्बन्धिनाम् । उदयस्थिति-संयमानामेतदाद्यष्टकस्य हेतुः । विश्वस्यात्माऽन्तर्नियामक ईश्वरोऽध्यक्षः । तर्हि किं प्रकृत्यादिक-मुपादनकमुपादायैव करोतीत्यत आह ॥ तदपेक्षतयेति ॥ तेषां प्रकृत्यादीनां तद्देवतानामपेक्षा यस्मिन्स तैरपेक्षित इति तदपेक्षस्तस्य भावस्तत्ता तया । तेन स्वफलाप्त्यै त्वामपेक्षते त्वं तु दयया तांल्लालयसीति वस्तुस्थितिमाह ॥ अनपेक्ष इति ॥ अनिर्वाहेण न विद्यतेऽपेक्षा यस्य स तथा । विश्वस्यामृतस्य वायोः । ‘वायुरनिलममृत’ इत्यादेः । उदयादेर्हेतुरात्मेश्वरस्तेन वायु-नाऽपेक्षणीयत्वेन संहितः स्वयं तदनपेक्ष इति मुख्यामृतमित्यर्थो वा । इयदामनना-दित्यात्मनामीश्वरो यस्तस्य विश्वस्येति वा । तदुपेक्षतयेति पाठे तेषु कृतोपेक्षा यस्य तस्य भावस्तत्ता तयेति त्वमनपेक्ष इत्यर्थः । विनाऽपि तत्कर्तुं क्षम इति भावः । अनपेक्ष-स्तत्प्राप्यफलापेक्षारहित इति वा ॥ ६ ॥

छलारी

ननु मोक्षार्थिभिरुपास्यमानत्वादहं सर्वोत्तम इत्युक्तम् । तदयुक्तम् । मम परं ब्रह्मत्वाभावात् । परं ब्रह्मैव हि मोक्षार्थिभिरुपास्यमतस्तदेव सर्वोत्तममित्यतस्त्वमेव परं ब्रह्मे-त्याह ॥ त्वं ब्रह्मेति ॥ त्वमेव परं ब्रह्म । ब्रह्मशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमाह ॥ पूर्णमिति ॥ गुणपरिपूर्णमित्यर्थः । अविनाशिनः पूर्णत्वं युक्तमित्याह ॥ अमृतमिति ॥ अमृतं नाशरहितं नित्यमुक्तं वा । अमृतत्वं कुत इत्यत आह ॥ विगुणमिति ॥ सत्त्वादिगुणशून्यमत एवाविकारमुत्पत्त्यादिविकाररहितम् । अत एवाशोकमत एवानन्दमात्रम् । अनन्यन्मूलरूपा-दवताररूपेभ्यश्चान्यद्भिन्नं न । यद्वा । न विद्यतेऽन्यत्सममधिकं वा । यस्मात्समाधिक-शून्यमित्यर्थः । मूलरूपादवताररूपेभ्यश्चान्यज्जगतो भिन्नम् । विश्वस्योदयस्थितिसंयमानां हेतुश्च त्वमेव । आत्मेश्वरश्चात्मानां जीवानामीश्वरः फलप्रदश्च । कुतः । तदपेक्षतया तैरात्मभिः फलार्थमपेक्ष्यन्त इति तदपेक्षस्तस्य भावस्तदपेक्षता तया फलदानार्थं जीवैरुपास्यमानत्वा-दित्यर्थः । किं राजादिवत्तयाऽप्यपेक्षया सेवकेभ्योऽहं फलप्रदः किं नेत्याह ॥ अनपेक्षत इति ॥ फलेच्छारहितः । आप्तकामस्य का स्पृहेति श्रुतेरिति भावः ॥ ६ ॥

लिङ्घेरी

ननु सनकादीनामुभयतः सङ्गाभावे निर्गुणब्रह्मोपासनमेवोचितं न तु सगुण-ब्रह्महर्युपासनमित्यतस्त्वमेव निर्गुणं ब्रह्म न त्वदन्यन्निर्गुणं ब्रह्मास्तीत्याह ॥ त्वं ब्रह्मेति ॥ हे हरे । देशकालगुणैः पूर्णमत एव ब्रह्मशब्दितं विगुणं निर्गुणं सत्त्वादिगुणरहितमानन्दमात्रं केवला-नन्दरूपमत एव विशोकमविकारं स्वरूपगुणशक्त्यादिभिरनन्यदभिन्नमन्यच्चेतनाचेतनात्मकजगतो भिन्नममृतं नित्यमुक्तं परं ब्रह्म । ब्रह्मविदाप्नोतीत्यादिश्रुतितात्पर्यगोचरं त्वमेव । ननु ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते’ इत्यादिश्रुतिषु सर्वजगदुत्पत्तिस्थितिसंहारकारणस्यैव परब्रह्मताऽवगमात् कथमस्य स्थितिमात्रकर्तृतया प्रसिद्धस्य विष्णोः परब्रह्मतेत्यत आह ॥ विश्वस्य समस्तस्य जगत उत्पत्तिस्थितिलयानां हेतुर्निमित्तमिति, आत्मनां सर्वचेतनानामीश्वरस्य तस्मिन् जग-दुपादानप्रकृत्यादावुपेक्षवत्तयाऽनपेक्षजडप्रकृत्यादिकं विनाऽजसर्जनादिसामर्थ्यवत्त्वेऽपि स्वेच्छया तदङ्गीकरोषीति निरपेक्ष इत्यादिश्रुतिप्रतिपाद्योऽसीति भावः ॥ ६ ॥

एकस्त्वमेव सदसद्द्वयमद्वयं च

स्वर्णं कृताकृतमिवेह न वस्तुभेदः ।

अज्ञानतस्त्वयि जनैर्विहितो१ विकल्पो

यस्माद् गुणव्यतिकरो निरुपाधिकश्च ॥ ७ ॥

पदरत्नावली

एतत् कथमिति तत्राह– एक इति ॥ यथा कुण्डलाद्यात्मना कृतं प्रकृत्यात्मना त्वकृतं स्वर्णमेकमेव, इह स्वर्णे वस्तुतो भेदो नास्ति, तथा सदादिवस्तुषु स्थित्वा तत्तत्स्वभावप्रवर्तकत्वेन सदादिशब्दवाच्यस्त्वमप्येक एव । इदमपि सामर्थ्यभावेन युक्तमतो निरतिशयसामर्थ्यमस्यावगम्यत इति भावः । स्थानभेदादेकस्य परमात्मनो भेदकल्पनमज्ञानमूल-मित्याह– अज्ञानत इति ॥ जनैरज्ञानतस्त्वयि विकल्पो भेदो विहितो यस्मात् तस्मादवस्तुभूत इति शेषः । विहत इति पाठे अज्ञानतस्त्वपि विकल्प इति यस्मात् तस्माद् विहतो नष्ट इत्यर्थः । भेदकल्पनायां का प्राप्तिरिति तत्राह– गुणेति ॥ गुणानां व्यतिकरो मिथः कार्यार्थ-समवायविशेषो यस्मात् स । तत्तत्कार्येषु तत्तत्प्रवर्तकत्वेन तत्स्थत्वात् तदाशङ्गेति भावः । ननु स्वतो भेदाभावेप्युपाधिभेदात् स स्यादिति तत्राह– निरुपाधिक इति ॥ उपाधिसद्भावे तद्भेदात् सोऽस्तीति शङ्कितुं शक्यते, स एव नास्ति । आनन्दमात्रमिति निर्धारितत्वात् पुनर्वचनं मन्दाशङ्कानिवारणार्थमिति ॥ ७ ॥

सत्यधर्मीया

तत्तत्पदार्थस्य भगवद्रूपाणां मूलरूपस्य च न भेद इति सदृष्टान्तमाचष्टे ॥ एक इति ॥ सदसद्द्वयं मूर्त्तामूर्त्तद्वयं तदन्तस्थस्तच्छब्दवाच्यश्च त्वमेक एव । अद्वयं समोत्तम-रहितः । स्वर्णं कृतं कुण्डलाद्यात्मकम् । अकृतं मूलसुवर्णं च यथैकं सुवर्णं तदिति वस्तुभेदो न हीह सुवर्णे तथा त्वमभिन्नः । कुतो नास्तीत्यतस्तत्र हेतुमप्यनेनाह ॥ वस्तुभेदो नेति ॥ अवस्त्वशक्तमुद्दिष्टं शक्तं वस्त्वित्यादेः । शक्तं त्वत्तोऽन्यन्नास्तीति त्वमेक इत्यर्थः । भेदो न शास्त्रावेदितः किं तूत्पे्रक्षामूल इत्यप्याह ॥ नव इति । भेदो नवो नूतनः । तुनानन्द आनन्दीति व्यवहारः किंकृत इति शङ्काशामकविशेषं सूचयति । एवं कुतस्ते जना जानत इत्यत आह ॥ अज्ञानतो मिथ्याज्ञानाज्जनैः पामरैर्विकल्पो भेदस्त्वयि विहितः । पूर्वयोजनायाम् । यस्माद्गुण-व्यतिकरो गुणानां व्यतिकरो मिश्रणं येन स तथा । तत्तत्प्रेरके तत्र तत्र विलक्षणे कार्योप-लब्धिरेव विद्यमानाभेदानुपलब्धिहेतुरित्यर्थः । मास्तु वस्तुतो भेदः स्यादौपाधिक इत्यत आह ॥ निरुपाधिक इति ॥ उपाधिशून्य इति तत्कृतभेदशून्य इत्यर्थः । योजनान्तरे यस्माद्गुणव्यतिकरो नानाविधगुणकार्यसङ्क्रमस्तस्मात्स भेदो नवः कल्पित इति यावत् । निरुपाधिक उपाधिरहितो यतस्तस्माच्चैवं कल्पः कल्पनं स विगतो यस्मिन्सः । जनोलोके महर्लोकात्परे लोके च पामर इति विश्वः । सदसत् । अर्थः पूर्वकः द्वयं सद्वितीयम् । कटकमुकुटादिरूपान्तरसहितम् । अद्वयं पुनस्तत्त्वसम्पादन इति कृताकृतमित्यन्वयो वा । एवमीहते नैव वस्तुभेदः । नानाचेष्टाया कार्यरूपिण्या वस्तुभेद इति वा । अतो विकल्पः कल्पनानर्ह इति वा । तेषां जनानां कल्पका-नामयं विकल्पो विहितः । विगतं हितं यस्मात्स तथा तेषां तम आदिकं प्रापय्याहितदा-यीत्यर्थः । यद्यपि नानन्दमात्रमित्युक्त्युपरि न सोपाधिकत्वशङ्का सम्भवति तथाऽपि मात्रशब्दस्य लेशाद्यर्थकत्वं लेशशेमुषिः कश्चिदभ्युपेत्य शङ्केत नास्य तदर्थकता किं त्वानन्दात्मकतार्थत्वमिति विवरितुं निरुपाधिकश्चेत्युक्तमिति मन्तव्यम् । नानामता नानाविधं माधवं वदन्ति परन्तु न भेदस्तवेति भावः ॥ ७ ॥

छलारी

इदानीं तत्तत्पदार्थगतभगवद्रूपाणां वस्तुगत्या भगवद्रूपस्याभेददृष्टान्ते नोप-पादयति ॥ एक इति ॥ यथा कुण्डलाद्यात्मना कृतं प्रकृत्यात्मना त्वत्कृतं च स्वर्णमेकमेवेह कृताकृतयोः सुवर्णयोर्वस्तुतो भेदो नास्ति । तथा सदसद्वयं कार्यकारणरूपद्वयं सदादि वस्तुषु स्थित्वा तत्तत्स्वभावप्रवर्तकत्वेन सदादिशब्दवाच्यम् । अद्वयं समाधिकशून्यरूपं त्वमप्येक एव । इह तव रूपद्वये वस्तुभेदो नास्ति । नन्वेकस्यैव हरेर्भेदप्रतीतिः कस्मान्निमित्तादित्यत आह ॥ अज्ञानत इति ॥ जनैरज्ञानतस्त्वयि विकल्पो भेदो विहितः कल्पितः । अतो न वस्तुभूत इत्यर्थः । भेदकल्पकं किमित्यत आह ॥ यस्मादिति ॥ गुणानां सत्त्वादिगुणानां व्यतिकरः कार्यार्थमिश्रीभावो यस्मात्स तथा । यस्मात्त्वं गुणादीनां मिश्रीकृतत्त्वेन तत्र कार्ये स्थितोऽसि । अतो भिन्नाभिन्नस्थानस्थितत्वमेव भेदकल्पकमिति भावः । ननु स्वतो भेदाभावेप्युपाधिभेदात्सः स्यादित्यत आह ॥ निरुपाधिकश्चेति ॥ त्वं तादृशोपाधिशून्यश्चेत्यर्थः । अज्ञानाद्युपाधिसद्भावे तद्भेदात्सोऽस्तीति शङ्कितुं शक्यते । स एव नास्ति । आनन्दमात्रमिति निर्धारितत्वादिति भावः

॥ ७ ॥

लिङ्घेरी

ननु ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत्’ ‘असद्वा इदमग्र आसीत्’ ‘न सत्तन्नास-दुच्यते’ इत्यादिषु सदसदादिविलक्षणवस्तुवाचकशब्दाभिधेयस्य कथमनन्यत्वं घटत इत्यतो दृष्टान्तमुखेन तदुपपादयति । यथा कटकमुकुटाद्यात्मना कृतं तदुपादानरूपेणाकृतं स्वर्णमेकमेव, इह सुवर्णवस्तुनि भेदो नास्ति तथा कार्यकारणरूपसदादिशब्दवाच्येषु महत्प्रधानादिषु तत्त-त्प्रेरणाय स्थितस्य सदादिशब्दवाच्यस्य तवापि भेदो नास्तीत्याह ॥ सदसद्द्वयमद्वयं च त्वमेक एवेति ॥ एवं सत्यपि यतस्त्वं गुणानां व्यतिकरः कार्यार्थसमवायविशेषहेतुस्तत्तत्कार्य-प्रवर्तकत्वेन तत्र तत्र स्थितोऽतो जनैरज्ञैरज्ञानतः ‘एकमेवाद्वितीयम्‘ । ‘न स्थानतोऽपि पर-स्योभयलिङ्गं सर्वत्र हि’ इति च । सर्वेषां भूतानामन्तरपुरुषः स म आत्मेति विद्या-दित्यादिश्रुत्यर्थापरिज्ञानात् । त्वयि विकल्पो भेदो विहितः कल्पितः । ननु स्वाभाविकभेदस्य भगवद्रूपादावभावेऽपि सोपाधिकभेदः किं न स्यादित्याशङ्कानिरासायाह ॥ त्वं निरुपाधिक-श्चेति ॥ युक्तं चैतन्निरुपाधिकत्वमानन्दमात्रस्येति व्युत्पादनानपेक्षा ॥ ७ ॥

त्वां ब्रह्म केचिदवयन्त्युत धर्ममेक

एके परं सदसतोः पुरुषं परेशम् ।

अन्ये वदन्ति नवशक्तियुतं परं त्वां

केचिन्महापुरुषमव्ययमात्मतन्त्रम् ॥ ८ ॥

पदरत्नावली

एकस्य नानामतविषयत्वं न भिन्नस्येत्याह– त्वामिति ॥ केचिद् वेदान्तिनस् त्वां ब्रह्मेत्यवयन्त्यवगच्छन्ति । एको स्मार्ता धारकत्वाद्धर्मम्, एके पौराणिकाः परेशं त्वां सदसतोः परं पुरुषम्, अन्ये पाञ्चरात्रिकास् त्वां विमलोत्कर्षणीज्ञानेत्यादिनवशक्तियुतं परं वदन्ति । केचिदेकान्तिनस् त्वामव्ययमात्मतन्त्रं महापुरुषमभिवदन्तीत्यन्वयः ॥ ८ ॥

सत्यधर्मीया

स्तौति ॥ त्वामिति ॥ केचिद्वेदान्तिनोऽवयंत्यवगच्छन्ति । एके स्मृतिपथगामिन एके पौराणिकाः परेशं सदसतोः परं पुरुषम् । अनेन नैतत्पूर्वपद्ये सदसदिति तादात्म्यविवक्षयोक्तिः किन्तु तात्स्थ्यादिति विवृतं भवति । अन्ये पाञ्चरात्रिका मान्त्रिका वा नवशक्तियुतं विमलादिनवशक्तिमन्तम् । केचिदेकान्तभक्ता आत्मतन्त्रं स्वतन्त्रम् । अव्ययं नाशरहितं परमत्यन्तं महापुरुषं वदन्तीत्यन्वयः । परमिति पूर्वान्वयि वा ॥ ८ ॥

छलारी

त्वमेक एव नानामतविषयोऽसीत्यत आह ॥ त्वामिति ॥ केचिद्वेदान्तिनो ब्रह्मेत्यवयन्ति मन्यन्ते । एके मीमांसकास्त्वां धर्मं मन्यन्ते । एके साङ्ख्याः परेशं त्वां सदसतोः प्रकृतिपुरुषयोः सकाशात्परं विलक्षणं पुरुषमवयन्ति । अन्ये पाञ्चरात्रिकास्त्वां नवशक्तियुक्तं विमलोत्कर्षणीज्ञानेत्यादिनवशक्तिभिः स्वरूपभूताभिर्युतं परं पुरुषमवयन्ति । केचित्पातंजला एकान्तिनो वा त्वमेवाव्यमात्मतन्त्रं महापुरुषं मन्यन्ते ॥ ८ ॥

लिङ्घेरी

ननु केचिद्ब्रह्मैव जगत्कारणं स्वतन्त्रमित्याहुः । केचित्कर्मादिकमाहुः । कथमत्र निर्णय इत्याशङ्क्य तत्तन्मतेषु तत्तच्छब्दप्रतिपाद्यस्त्वमेवेति निर्णयोपपत्तिरित्याह ॥ त्वां ब्रह्मेति ॥ केचिद्वेदान्तिनस्त्वां ब्रह्मेत्यवयन्ति जानन्ति । एके मीमांसका धर्ममवगच्छन्ति । एके पौराणिकाः परेशं त्वां सदसतः परं पुरुषमवगच्छन्ति । अन्ये पाञ्चरात्रिकास्त्वां ‘विमलोत्कर्षणी ज्ञानाक्रियायोगा तथैव च । प्रह्वीसत्यातथेशानानुग्रहेति’ नवशक्तियुतं परं वदन्ति । केचि-देकान्तिनोऽव्ययं चतुर्विधनाशरहितमात्मतन्त्रं स्वसत्ताप्रतीतिप्रवृत्तिषु परानपेक्षं महापुरुषं वदन्ति

॥ ८ ॥

नाहं परायुर्ऋषयो न मरीचिमुख्या

जानन्ति यद्विरचितं खलु सत्वसर्गाः ।

यन्मायया मुषितचेतस ईश दैत्य-

मर्त्यादयः किमुत शश्वदभद्रवृत्ताः ॥ ९ ॥

पदरत्नावली

तद्विषयज्ञानसामग््रयभावान्नानात्वकल्पना इत्याशयेनाह– नाहमिति ॥ सत्वसर्गाः सात्विकाः । अत्रापि निमित्तमाह– यन्माययेति ॥ ९ ॥

सत्यधर्मीया

तेषां तेषां सामान्यज्ञानं तदितरेषां च ज्ञानदारिद्य्रं कैमुत्येनाह ॥ नेति ॥ पुरःस्थितेः पुरहरः स्वयं पुरस्करोति ॥ अहमिति ॥ सत्त्वसर्गाः सात्त्विकप्रकृतयः खल्वपि यन्मायया यस्य तव शक्त्या मुषितमपहृतम् । ‘मुषितं खण्डिते हृत’ इति विश्वः । चेतो मनो येषां ते तथा सन्तः । हे ईश । यद्विरचितं भवत्कृतम् । अहं न जानामि । परमायुस्तन्नामकं यस्य स ब्रह्मा । मरीचिर्मुख्यो येषां ते ऋषयो न जानन्ति । दैत्यमर्त्यादयः । शश्वदभद्रव्रताः शाश्वतिकाभद्राचारा न जानन्तीति किमु वक्तव्यमित्यर्थः । एके साङ्ख्या मान्त्रिका एके । नवभिरेव शक्तिभिर्युतम् । केचिदयमेको महापुरुष इति वदन्ति केऽपि । किमनुसृत्यैवं वचनमित्यत आह ॥ आत्मतन्त्रमिति ॥ आभिरुत्प्रेक्षितं तन्त्रं सिद्धान्तं परं वदन्तीति तात्पर्यम् । एतेषां तामसानां ज्ञानदारिद्य्रं कैमुत्येनाह ॥ नाहमिति वा । किमुत शश्वदभद्रवृत्ता इति स्वारस्यात् ॥ ९ ॥

छलारी

नानामतिविषयत्वे निमित्तमाह ॥ नाहमिति ॥ अहं रुद्रः परायुः परनामकमायुर्यस्य स ब्रह्मा । मरीचिमुख्या ऋषयः सत्त्वसर्गाः सत्त्वगुणेन सृष्टा अपि । सात्त्विकस्वभाववन्तोऽपीति यावत् । यद्विरचितं येन त्वया विरचितं व्यापारं न जानन्ति खलु सम्यक् न जानन्ति । कुतः । यन्मायया यस्य तव मायया मोहकशक्त्या मुषितानि पिहितानि चेतांसि येषां ते तन्मायया प्रतिबद्धमनस्का इति भावः । हे ईश्वर । शश्वत्सर्वदाऽभद्रं राजसतामसवृत्तं स्वभावो येषां ते तथा । दैत्यमर्त्यादयस्त्वां न जानन्तीति किमु वक्तव्यम् । तस्मात्तव नानामतिविषयत्वं युक्तमिति भावः ॥ ९ ॥

लिङ्घेरी

ननु तवापि मम समत्वाभिमाने कथमियं स्तुतिर्घटत इत्यतस्तदभावं व्यनक्ति ॥ नाहमिति ॥ हे परेश । यस्य तव माययेच्छया मुषितानि तत्त्वज्ञानादपहृतानि चेतांस्यन्तः-करणानि येषां तेऽहं रुद्रः परायुश्चतुर्मुखो मरीचिमुख्या ऋषयो यद्विरचितं न जानन्ति । सत्त्व-गुणादुत्पत्त्यभावात्तदज्ञानं किं न स्यादित्यत आह ॥ सत्त्वसर्गा अपीति ॥ शश्वदेक-प्रकारेणाभद्राऽमङ्गला वृत्तिः प्रवृत्तिर्येषां ते दैत्यमर्त्यादयो यस्य तव विरचितं न जानन्तीति किमु वक्तव्यमिति । अनेन पौण्ड्रकवासुदेवभास्करादिमतप्रसक्तमावयोः साम्यमसदित्युक्तं भवति ॥९॥

स त्वं समीहसि ततः स्थितिजन्मनाशान्

भूतेहितं च जगतो ह्यपिबन्धमोक्षौ ।

वायुर्यथा विशति खं च चराचराख्यं

सर्वं त्वदात्मकतया१ऽवगमो नुतिस्ते ॥ १० ॥

पदरत्नावली

जन्मस्थित्यादीनां भिन्नकर्तृत्वेन नानात्वं किं न स्यादिति तत्राह– स त्वमिति ॥ यो ब्रह्माद्यविज्ञातस्वरूपः स जगतः स्थितिजन्मनाशान् भूतैरीहितं च बन्धमोक्षा-वपि समीहसि करोषि हि यस्मात् तस्मान्नानात्मकत्वं भ्रान्तिरिति भावः । नन्वासुरकल्पनाऽ-स्त्वेकविषया ततोऽन्या किं तव स्तुतिरिति तत्राह– वायुरिति ॥ यथा वायुः खं चराचराख्यं सर्वं प्रविशति ततो भिन्नश्च तथा सर्वस्य त्वदात्मकतया त्वद्व्याप्तत्वेनावगमो ज्ञानं ते तव नुतिः स्तुतिः स्यादित्यन्वयः । अनेन धर्मादिप्रवर्तकत्वेन तच्छब्दवाच्यत्वावगमः स्तुतिरित्युक्तं भवति

तद्दर्शने स्वस्यान्तःकरणौत्कण्ठ्यमाह । येन स्त्रीशरीरेण दैत्याः संमोहिताः सुरा अमृतं पायिता वयं तद्दिदृक्षव आयातास्तद्दर्शने नोऽस्माकं परं केवलं कौतूहलं कदा द्रक्ष्यामीति बुद्धिः ॥ १२ ॥

श्रीशुक उवाच–

एवमभ्यर्थितो विष्णुर्भगवान् शूलपाणिना ।

प्रहस्य भावगम्भीरं गिरिशं प्रत्यभाषत ॥ १३ ॥

सत्यधर्मीया

भावगम्भीरं यथा तथा ॥ १३ ॥

छलारी

भावेनाभिप्रायेण गम्भीरं गम्भीरतरं वचनम् ॥ १३ ॥

लिङ्घेरी

एवं भगवान्विष्णुः शूलपाणिना रुद्रेण प्रार्थितः सन् गिरिशं प्रत्यभिप्रायेण गम्भीरं यथा तथाऽभाषत ॥ १३ ॥

श्रीभगवानुवाच–

कौतूहलाय दैत्यानां योषिद्वेषो मया कृतः ।

पश्यता सुरकार्याणि गते पीयूषभाजने ॥ १४ ॥

सत्यधर्मीया

गते हृते सति ॥ १४ ॥

छलारी

पीयूषभाजनेऽमृतकलशे गते दैत्यैरपहृते सति सुरकार्याणि योषिद्वेषेण भविष्य-न्तीति पश्यता जानता मया दैत्यानां कौतूहलाय कौतुकजननद्वारा बुद्धिभ्रंशाय योषिद्वेषः कृतः स्वीकृतः ॥ अयं भावः ॥ अवश्यं तावदमृतायोग्यान्दैत्यान्वञ्चयित्वा देवेभ्योऽमृतं देयम् । न चैवं वैषम्यम् । योषिद्विना रूपान्तरेण कर्तुमनुचितं भवति । अतो वञ्चनमोहनादिसारं कामिनीरूपं मया धृतमिति ॥ ॥ १४ ॥

लिङ्घेरी

हे रुद्र । दैत्यानां कौतूहलायाश्चर्यबुद्धिजननाय पीयूषस्यामृतस्य भाजने पात्रे दैत्यहस्तं गते सति देवकार्याणि संपाद्यानीति पश्यता बुद्धिमता मया योषिद्वेषः कृतः । पीयूषममृतं सुधा । भाजनं पात्रमित्यभिधानम् ॥ १४ ॥

तत् तेऽहं दर्शयिष्यामि दिदृक्षोः सुरसत्तम ।

तत्कामिनां च मन्तव्यं सङ्कल्पप्रभवोदयम् ॥ १५ ॥

पदरत्नावली

सङ्कल्पप्रभवस्य कामस्योदयो यस्माद्वपुषस्तत् तथा । तद्वपुः कामिनां च मन्तव्यमिति प्रयोगो ‘गन्तव्या ते वसतिरलका’ इतिवत् कृद्योगे षष्ठी । चशब्दादकामिनामिति ग्राह्यम् ॥ १५ ॥

सत्यधर्मीया

सङ्कल्पान्मनसः प्रभवतीति स मन्मथस्तस्योदयो येन तत् । अनेन मोहितानां स्वशत्रूच्छ्रयश्रवणेऽपि न स गच्छतीति तन्मोहमहिमानं ध्वनयति । तत्कामिनां ततत्वात्तदहं तस्य कामो येषामस्तीति ते निष्कामास्तेषामपि मन्तव्यं तत्त्वेन ज्ञातव्यम् । चेन च कामिनां कामुकानां किम्विति कैमुत्यं सूचयति । कामिनां मन्तव्यं गतम् ॥ १५ ॥

छलारी

सङ्कल्पप्रभवस्य कामस्योदय उद्रेको यस्माद्वपुषः । तत्सङ्कल्पप्रभवान्कामा-नित्युक्तेः । कामिनां बहुमन्तव्यं बहुमाननीयम् ॥ १५ ॥

लिङ्घेरी

हे सुराणामिन्द्रादीनां सत्तमात्युत्तम रुद्र । तद्रूपं दृष्टुमिच्छतस्तव दर्शयिष्यामि । तद्रूपं कामुकानां सङ्कल्पप्रभवस्य कामस्योदय उत्पत्तिर्यस्मात्तथा मन्तव्यम् । कामार्त्तिमतामपि कामजनकं ज्ञेयमित्यर्थः ॥ १५ ॥

श्रीशुक उवाच–

इति ब्रुवाणो भगवांस्तत्रैवान्तरधीयत ।

सर्वतश्चारयंश्चक्षुर्भव आस्त१ सहोमया ॥ १६ ॥

सत्यधर्मीया

सर्वतः सर्वत्र । एकस्मिन्नेव देवविलोकनकार्ये त्रयाणामपि लोचनानां व्यापरणाच्चक्षुरित्येकवचनम् । आस्तेति पाठः सरसः । आस्त इति पाठे य आस्ते स ददर्शे-त्युत्तरेणान्वयः ॥ १६ ॥

छलारी

सर्वतो दिक्षु चक्षुश्चारयन् संचारयन् । पश्यन्निति यावत् ॥ १६ ॥

लिङ्घेरी

भगवान् विष्णुरिति रुद्रं प्रति वदन्नेवादृश्योऽभूत् । तदा भवो रुद्र उमया सह सर्वासु दिक्षु स्वनेत्रं प्रचारयन्नास्ते ॥ १६ ॥

ततो ददर्शोपवने वरस्त्रियं विचित्रपुष्पारुणपल्लवद्रुमे ।

विक्रीडतीं कन्दुकलीलया लसन्नितम्बपर्यस्तदुकूलमेखलाम् ॥ १७ ॥

छलारी

श्लथद्दुकूलां नितम्बाद्विभ्रंशत्सूक्ष्मवस्त्रां विच्युतां मुक्तग्रन्थिं कबरीं केशभारं च वल्गुना सुन्दरेण वामकरेण सन्नह्यन्ती बध्नन्तीं, सव्यकरेण दक्षिणहस्तेन कन्दुकं विनिघ्नन्तीं भूमौ पातयन्तीमात्ममायया स्वरूपशोभावैचित्र्येण जगद्विमोहयन्तीम् ॥ २० ॥

लिङ्घेरी

श्लथत्कटिप्रदेशाच्च्यवद्दूकूलं यस्यास्तां, विच्युतां कलितग्रन्थिं कबरीं बन्धित-केशसमूहं वल्गुना मनोहरेण वामकरेण सन्नह्यतीं केशान्मेलयित्वा बध्नन्तीमन्येन दक्षिणकरेण कन्दुकं विनिघ्नतीं ताडयन्तीमात्ममायया स्वकीयमोहनशक्त्या जगद्विमोहयन्तीं भ्रामयन्तीम्

केशबन्ध उपानीय बाहुभ्यां परिषस्वजे ॥ २७ ॥

सत्यधर्मीया

अनिच्छन्तीमनोङ्कुर्वन्तीम् । केशबन्धे गृहीत्वा तां स्त्रियम् । उपानीय स्वसमीपं प्रापय्य बाहुभ्यां परिषष्वजे आलिलिङ्गे ॥ २७ ॥

छलारी

अतिवेगेनानुव्रज्य पृष्ठतोऽनुद्रुत्यानिच्छन्तीं तां स्त्रियं केशबन्धे गृहीत्वोपानीय समीपे आनीय, बाहुभ्यां परिषस्वजे आलिङ्गितवान् ॥ २७ ॥

लिङ्घेरी

स रुद्रोऽतिवेगेनानुगत्वाऽनिच्छतीमिव स्थितां स्त्रियं नारायणीं केशबन्धे कबर्यां गृहीत्वा स्वसमीपं प्रापयित्वा बाहुभ्यामालिलिङ्गे ॥ २७ ॥

सोपगूढा भगवता करिणा करिणी यथा ।

इतस्ततः प्रसर्पन्ती विप्रकीर्णशिरोरुहा ॥ २८ ॥

सत्यधर्मीया

इतस्ततः प्रसर्पन्त्यात्मानं मोचितुम् ॥ २८ ॥

छलारी

भगवता रुद्रेणोपगूढाऽऽलिंगिता प्रसर्पन्ती मोचनार्थमितस्ततश्चलन्त्यभूत् । विकीर्णाः प्रसारिताः शिरोरुहाः केशा यस्याः सा ॥ २८ ॥

हे नृपश्रेष्ठ । स रुद्रः स्वकीये रेतसि स्कन्ने भुवि पतिते सति जातसंज्ञः सन् आत्मानं स्वं देवस्य विष्णोर्मायया मोहनशक्त्या जडीकृतं मन्दजनवत्कामुकं कृतमपश्यत्ज्ञात-वान् । तदनन्तरं कश्मलात्परस्त्र्यनुधावनरूपात्सन्निवृत्तोऽभूत् ।

अथ जगत्स्वामिनः साकल्येन तदनुग्रहमन्तरेण चाज्ञेयसामर्थ्यस्य विष्णोरवगतमाहात्म्यः सन् सम्यग्ज्ञातसर्वचेतनोत्तमत्ववान्सन् तस्य विष्णोरुदाहृतं नारायणीरूपं दर्शयेति प्रार्थनासमये यत्सुरसत्तमेति वचनं तत्स्वसाम्याभिप्रायं न मेने । यच्च कामिनामकामिनां च कामजनकमिति तदुदाहृतं तच्चानृतं न मेने । यदपि त्वामपि मोहयिष्यामीत्यभिप्रायेणोक्तं तत्कामिनां च संकल्प-प्रभवोदयमिति तदुदाहृतं तत्प्राङ् न मेने । यतोऽथानन्तरमवगततत्स्वमोहकत्वरूपमाहात्म्य इत्यादियोजनाऽत्र द्रष्टव्या । अत एवोक्तं प्राक् भावगम्भीरमिति ॥ ३४-३५ ॥

तमविक्लवमव्रीडमालक्ष्य मधुसूदनः ।

उवाच परमप्रीतो बिभ्रत् स्वां पौरुषीं तनुम् ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

अविक्लवं स्वस्थाम् । अव्रीडं कामजनकलज्जारहितम् ॥ ३६ ॥

सत्यधर्मीया

अविक्लवमविह्वलम् । अव्रीडं परपारवश्येन भ्रमतो मम किमिदमिति वर्जितलज्जम् ॥ ३६ ॥

छलारी

अविक्लवं स्वच्छमनसमव्रीडं भवं तं लज्जारहितमालक्ष्य दृष्ट्वा स्वां पौरुषीं पुरुषाकारां तनुं बिभ्रत् ॥ ३६ ॥

लिङ्घेरी

मधुसूदनस्तं रुद्रमविक्लवमपरवशम् । स्वस्थमिति यावत् । अव्रीडं कामुकं लज्जारहितम् । आलक्ष्य दृष्ट्वा परमप्रीतः सन् स्वां पौरुषीं पुरुषरूपां तनुं बिभ्रत् सन् उवाच

॥ ३६ ॥

श्रीभगवानुवाच–

दिष्ट्या त्वं विबुधश्रेष्ठ स्वां निष्ठामात्मना स्थितः ।

यतो दुस्तरया स्वैरं मोहितोऽस्यङ्ग मायया ॥ ३७ ॥

छलारी

मदनुग्रहतः सुतरेत्याशयेनाह ॥ सेयमिति ॥ गुणमयी सत्त्वादिगुणत्रयात्मिका सेयं माया प्रकृतिस्त्वां नाभिभविष्यति । मदनुग्रहपात्रस्य तव बन्धिका न भविष्यति । कथं भूता । कालेन सृष्ट्यादिनिमित्तेन सृष्ट्यादिकाले । सृष्ट्याद्यर्थमिति यावत् । कालरूपेण काल-नियामकेन मया भागश एकदेशेनापि समेता । मदधीनेत्यर्थः ‘दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया । मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति त ॥’ इत्युक्तेः ॥ ३९ ॥

लिङ्घेरी

हे रुद्र । गुणमयी सत्त्वादिगुणात्मिका सेयं माया जडप्रकृतिलक्षणा त्वां नाभि-भविष्यति भ्रान्ततया तिरस्कृतं न करिष्यति । तत्र निमित्तमाह ॥ मया समेतमित्यादिना ॥ कालाख्यरूपवता कालनाम्ना भागशोंऽशेन मया समेतं त्वामिति ॥ अयमभिप्रायः ॥ काल-नियामकतया संहर्तृतया च कालशब्दवाच्यस्त्वयि स्थितोऽहं यदा त्वां भक्तत्वेनानुगृण्हामि तदा त्वं भ्रान्तिमुक्तरूपां न यास्यसीति । मया सम्यगितो भक्ततया भ्रान्तो मा भूदित्यङ्गीकारं प्राप्त इति यत्सामर्थ्येनायमभिप्रायोऽवगम्यते । अन्यथा कालादिशब्दवाच्यभगवदंशस्य रुद्रे सर्वदा सत्वात्प्राक्तना रुद्रभ्रान्तिर्नोपपद्यत इति ज्ञातव्यम् ॥ ३९ ॥

श्रीशुक उवाच–

एवं भगवता राजन् श्रीवत्साङ्केन सत्कृतः ।

आमन्त्र्य तं परिक्रम्य सगणः स्वालयं ययौ ॥ ४० ॥

सत्यधर्मीया

सत्कृतो लालितः ॥ ४० ॥

छलारी

श्रीवत्सोऽङ्कं चिन्हं यस्य तेन हरिणा सत्कृतो रुद्र आमन्त्र्यानुज्ञां गृहीत्वा परिक्रम्य प्रदक्षणीकृत्य सगणः प्रमथादिभूतगणैः समेतः स्वालयं कैलासम् ॥ ४० ॥

लिङ्घेरी

हे राजन् । रुद्रो भगवता श्रीवत्सचिन्हवता सत्कृतः सन् तमामन्त्र्य परिक्रम्य प्रदक्षणीकृत्य सगणः सन् स्वाश्रमं ययौ ॥ ४० ॥

आत्मांशभूतां तां मायां भवानी भगवान् भवः ।

शंसतामृषिमुख्यानां प्रीत्या तुष्टाव भारत१ ॥ ४१ ॥

सत्यधर्मीया

शंसतां संस्तुवतामृषिमुख्यानां सताम् । भगवान् भवो भवानीं विलक्ष्य । आत्मांशभूतां परमात्मन एकदेशरूपिणीम् । तां मायां प्रीत्या मां किमिति स्तुवन्ति भवन्तस्तां स्तुवतेति स्वयं तां मायां तुष्टाव अस्तौषीत् । भवानीं भव इत्युक्तोपपत्तिकम् ॥ ४१ ॥

छलारी

भवो रुद्रो ऋषिमुख्यानां शंसतामात्मानं स्तुवतामात्मनः परमात्मनोंऽशभूतां स्वरूपांशभूतां तां स्वेन दृष्टां मायां स्त्रीरूपं प्रीत्या भवानीमुमां प्रीत्या अचष्टाब्रवीत् । तुष्टावेति पाठे भवानीं सम्बोध्येति शेषः । तां मायां तुष्टावेति योज्यम् ॥ ४१ ॥

लिङ्घेरी

हे भारत । आत्मनो विष्णोरंशभूतां मायां नारायणीरूपां भवानीं पार्वतीं प्रति ऋषिश्रेष्ठानां शंसतां कथयतां स्तुवतां सतां भगवान् भवः प्रीत्या तां मायां तुष्टाव स्तुतवान्

॥ ४१ ॥

अयि व्यपश्यस्त्वमजस्य मायां परस्य पुंसः परदेवतायाः ।

अहं कलानामृषभो विमुह्ये यया वशोऽन्ये किमुतास्वतन्त्राः ॥ ४२ ॥

सत्यधर्मीया

अये सति त्वं परदेवताया मदादिपरेष्टदेवस्य । परमपुंसः परमपुरुषस्या-जस्य विष्णोर्मायां व्यपश्यः किल । कलानां भगवद्विभूतीनाम् । कासाञ्चिन्मध्ये ऋषभः श्रेष्ठोऽपि सन्नहं यथा विमुह्ये मोहितोऽभवम् । अन्येऽनंशबाहुल्या अस्वतन्त्राः परतन्त्राः । मदधीना इति यावत् । ते मुह्येयुरिति किमुत न वक्तव्यमित्यर्थः । अहंकलानामिति पदमेकं वा । अह-मित्यव्ययमहन्तत्त्ववाची । अहं कलाश्च तासां कलानामृषभो विद्यास्वामी । ज्ञानसम्पन्न इति यावदिति वा ॥ ४२ ॥

छलारी

अयि उमे । त्वं परस्य पुंसः सर्वोत्तमपुरुषस्य परदेवताया अस्मदादीनामिष्ट-देवताया अजस्य विष्णोर्मायां व्यपश्यो विशेषेण दृष्टवत्यपि । कथम्भूताम् । यया मायया कलानां हरेर्भिन्नांशानां विभूतिरूपाणां मध्ये ब्रह्माणं विना ऋषभः श्रेष्ठोऽहमवशः सन् विमुह्ये मोहं प्राप्तवान् । मदधीना अन्ये प्राणिनो विमुह्यन्तीति किमु ॥ ४२ ॥

लिङ्घेरी

हे भवानि । त्वं परस्योत्तमस्य पुंसोऽजस्य विष्णोर्मायां नारायणीरूपां त्वं व्यपश्योऽप्यद्राक्षीः । किं च परदेवताया विष्णोः कलानामंशवताम् ऋषभः श्रेष्ठोऽप्यहं वशोऽपि वशीकृतान्तःकरणोऽपि यया मामया विमुह्ये भ्रान्तोऽस्मि । मनोनिग्रहेऽस्वतन्त्रा अन्ये विमुह्येयु-रिति किमुत ॥ ४२ ॥

कपटयुवतिवेषो मोहयन् यः सुरारीं-

स्तमिममुपसृतानां कामपूरं नतोऽस्मि ॥ ४६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

निरन्तरमनुस्मरणार्थं पूर्वोक्तगुणविशिष्टत्वेन तं श्रीनारायणं नमति असद-विषयमिति ॥ यो भावेन भक्त्या गम्यं प्राप्यं, चासतामभक्तानामविषयमङ्घ्रिं प्रपन्नानमरवर्यान् सिन्धोर्मथनोद्भूतममृतमाशयदपाययत् । कीदृशः ? कपटयुवतिवेषः । सुरारीन् असुरान् मोहयन् उपसृतानां शरणं गतानां पुंसां कामपूरम् अभीष्ठदं तमिमं श्रीनारायणं नतोऽस्मीत्यन्वयः । अनेनैवंविधे भगवति भक्तिः कर्तव्येति सिद्धमित्युक्तं भवति ॥ ४६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायाम्

अष्टमस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

एतावता स्तुतभगवद्गुणः शुकस्तत्परवशाशयः स्वयं नमति ॥ असद-विषयमिति ॥ योऽसदविषयमसतामविषयम् । अङ्घ्रिम् । भावो भक्तिस्तया गम्यं पादमूलम् । प्रपन्नान् अमरवर्यान् सिन्धुमथ्यम् । तन्मथनाज्जातममृतम् । कपटयुवतिवेषः सुरारीन् मोहयन् सन् । आशयत्प्राशयामास । गतिबुद्धीति द्विकर्मकता आशयच्चामृतं देवानितिवत् । तेषां तोषद-श्चेत्किमायातं भवतोऽस्माकं च महिष्या धृतमनीषच्चेन् माहिषस्य किमायातमित्याभाणक-विषय-वदित्यत आह ॥ तमिममिति ॥ उपसृतानां कामपूरं कामान् काम्यानिच्छाविषयान् पूरयतीति स तथा तम् । नतोऽस्मि । उपसरणमात्रमस्मत्कृत्यं तदपि स एव कारयित्वा तत्फलं प्रयच्छतीति भावः । असदविषयं तदप्राप्यं भावगम्यं भक्तये कव्यंग्यमङ्घ्रिम् । अधिर्गत्यर्थ इति ज्ञानार्थः । असदविषयोऽङ्घ्रिः समीचीनं ज्ञानं तम् । प्रपन्नान् अमरवर्यान् इदानीं सिन्धुमथ्यम-मृतमाशयदनन्तरममृतंमित्युक्तिः । व्यक्तिसुखरसम् अराण्या इति । सिन्धुमथनव्यक्तं माशयदेष्य-न्न्यायेन । यच्च सुरारीन् । ‘सुरा हरेर्गुणाः प्रोक्ता’ इत्युक्तगुणानाम् अरयो हरौ । तेनापि तु ईश्वरोऽहम् आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मयेत्यादिप्रकारेण स्वेषु तांश्चिन्तयन्तो मिथ्याज्ञानिनः । एतत्पक्षे अमरवर्यान् पूर्वदेवानित्यर्थः । कपटयुवतिवेषो लोके कपटकामिनी-वेषः । कपटकः कुत्सितः पटः गजचर्म वा दिशो वा यस्य स कपटकः । तं प्रति युवतिवेषः प्रदर्शितो येन सः । ‘स एष स्त्री एष पुरुष’ इत्युक्तेः । स्वाभाविको भवति भगवति कामिन्याकार इति । वेषपदं चातदाकारतदाकारप्रदर्शकवाची च भूषामेतत्पक्षे भजते । मोहयन् सिन्धुमथ्यं विषमाशयदिव यस्तमिमम् । उपसृतानाम् । उप इति सर्वाधिक इति सृतं ज्ञानं येषां तेषाम् । कामपूरमभिलषितपूरकम् । उपसृतं सृतिर्येषामुपलक्षणतया प्रमिततम आदिग्रहस्तेषां कामपूरम् । वन्ध्येच्छानां पुरो हि सद्यो येन स तम् । इमं प्राप्स्ये मनोरथमित्यादेः । कामानेव पूरयतीति स तथा वा तम् । एतादृशं भगवन्तं नतोऽस्मीत्यपि विवृण्वन्ति ॥ ४६ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्याम् अष्टमस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ॥ ८–११ ॥

छलारी

भगवता कृतं भक्तपक्षपातं स्मरन्नमस्करोति ॥ असदिति ॥ असताम-भक्तानामविषयमप्राप्यं किन्तु भावेन भक्त्या गम्यमङ्घ्रिचरणं प्रपन्नान् अमरवर्यान् सिन्धुमथ्यं सिन्धोर्मथने जातममृतं यो हरिरश्यदपाययत् । उपसृतानां शरणागतानां पुंसां कामरूपमभीष्टप्रदं तं हरिमहं नतोऽस्मीत्यन्वयः । कथम्भूतः सन् । कपटयुवतिवेषो । कापट्यर्थं दैत्यवञ्चनार्थं युवत्याः स्त्रियो वेषो यस्य सः सुरारीन्मोहयन् सन् । अनेनैवंविधे भगवति भक्तिः कर्तव्येति सूचितं भवति ॥ ४६ ॥

॥ इति श्रीछलारी शेषाचार्यकृतायां श्रीभागवतटिप्पण्याम्

अष्टमस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ॥ ८–११ ॥

लिङ्घेरी

एवं भगवद्गुणकीर्तनोद्रिक्तभक्तिः शुक उक्तगुणं भगवन्तं स्तुवन्नमति ॥ असदविषयमिति ॥ यो हरिः सिंधोः क्षीरसमुद्रमध्ये मथनजममृतमसतामभक्त्यादिदोषवताम-सुराणामविषयं तत्साधनागोचरमप्राप्यम् । भावेन भक्त्या सतां भक्तानां प्राप्यम् । स्वस्याङ्घ्रिं पादपद्मं प्रपन्नान् शरणागतान् अमरवर्यान्देवश्रेष्ठान् आशयद्भोजयामास । पाययामासेति यावत् । किं कुर्वन् । सुरारीनसुरान् कपटेन छद्मना युवतेः स्त्रियो वेषेण नारायण्याख्येन मोहयन्सन् । अहं तं तादृशगुणमिमं स्वपादसमीपं पूजाद्यर्थमुपसृतानां प्राप्तानां कामानामभिलाषाणां पूरकं नतोऽस्मि

॥ ४६ ॥

॥ इति श्रीलिङ्घेरी श्रीनिवासाचार्यकृतायां श्रीभागवतटिप्पण्यां

अष्टमस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ॥ ८–११ ॥