पीते गरे वृषाङ्गेण प्रीतास्तेऽमरदानवाः

॥ अथ अष्टमोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच–

पीते गरे वृषाङ्गेण प्रीतास्तेऽमरदानवाः ।

ममन्थुस्तरसा सिन्धुं हविर्धानी ततोऽभवत् ॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

वृषाङ्केण । वृषो नन्दी स चाङ्को लक्ष्म वाहनत्वेन ध्वजत्वेन वा यस्य स तेन । ‘अङ्कः स्थानेऽन्तिके मन्तौ रूपकोच्छुङ्गलक्ष्मसु’ इति विश्वः । हरादिनामागृह्णानो गृह्णानो वृषाङ्कपदं वृषो वृषभरूपम् । अङ्कस्थानं सत्यकामोपदेशस्य, यस्य सवायुस्तेनापि पीत इति भावं च ध्वनयामासेति ज्ञेयम् । अथ हैनमृषभोऽभ्युवाद । वायुर्वृषभरूपः सन्निति छान्दोग्योपनिषद्भाष्योक्तेः । हविः पयोरूपं धीयतेऽस्यामिति सा कामधेनुः ॥ १ ॥

छलारी

वृषाङ्केण वृषध्वजेन शिवेन । हविर्धानी कामधेनुः ॥ १ ॥

लिङ्घेरी

एवं रुद्रेण विषपाने कृते सति तेऽमरा दानवाः प्रीताः सन्तः सिन्धुं क्षीरसमुद्रं तरसा वेगेन ममन्थुः । ततो मथितात्समुद्राद्धविर्धान्यग्निहोत्रादिहविर्योग्यक्षीरादिदात्री कामधेनु-रभवत् ॥ १ ॥

तामग्निहोत्रीमृषयो जगृहुर्ब्रह्मवादिनः ।

यज्ञस्य देवपानस्य१ मेध्याय हविषे नृप ॥ २ ॥

पदरत्नावली

किमर्थं जगृहुरिति तत्राह– यज्ञस्येति ॥ यज्ञस्य हविषे देवानां सोमपानस्य च मेध्याय । देवानां सोमपानं यस्मिंस्तथा तस्येति ॥ २ ॥

सत्यधर्मीया

अग्निहोत्रोपयुक्तत्वेनाग्निहोत्री ताम् । देवपानस्य देवानां पानं सोमपानं यस्य यज्ञस्य मेध्याय पवित्राय हविषे । ब्रह्मवादिन ऋषयः । जगृहुः । देवयानस्येति पाठे ब्रह्मलोकप्रापकमार्गस्येति वा ॥ २ ॥

छलारी

तामग्निहोत्रीं कामधेनुं देवानां सोमपानं यस्मिन्नस्य यज्ञस्य सम्बन्धिने मेध्याय पवित्राय हविषे । देवयानस्येति पाठे ब्रह्मलोकमार्गप्रापकस्य यज्ञस्येत्यर्थः ॥ २ ॥

लिङ्घेरी

हे नृप । ऋषयस्त्रिकालदर्शिनो ब्रह्मवादिनः परब्रह्मप्रतिपादकवेदाध्ययनशीला मुनयोऽग्निहोत्रोपयुक्तां तां धेनुं यज्ञस्य, देवानां पानस्य पानयोग्याय मेध्याय पवित्राय हविषे हविरर्थं जगृहुः । देवानां पानयोग्यं क्षीरादि यस्मिंस्तस्य यज्ञस्येति वा ॥ २ ॥

तत उच्चैःश्रवा नाम हयोऽभूच्चन्द्रपाण्डुरः ।

तस्मिन् बलिः स्पृहां चक्रे नेन्द्र ईश्वरशिक्षया ॥ ३ ॥

सत्यधर्मीया

चन्द्रवत्पाण्डुरः शुभ्रवर्णः । तस्मिन् उच्चैःश्रवसि । कार्यानिष्पत्तेर्न चतुर्थी । बलिः स्पृहां चक्रे । इन्द्रश्चेश्वरशिक्षया स्पृहां न चक्र इत्यन्वयः । चन्द्रपाण्डुर इत्यावर्तते ॥ ३ ॥

छलारी

चन्द्र इव पाण्डुरः । स्पृहामिच्छाम् । ईश्वरशिक्षया मथनात्प्रागेव कृतया

॥ ३ ॥

लिङ्घेरी

ततस्तदनन्तरं क्षीरसमुद्राच्चन्द्रवत्पाण्डुरः शुभ्रो नाम्नोच्चैःश्रवा हयोऽश्वोऽ-भूदुत्पन्नः । बलिर्विरोचनस्तस्मिन्नुच्चैःश्रवसि स्पृहामाकाक्षां चक्रे । ईश्वरस्य विष्णोः शिक्षयाऽऽ-ज्ञया इन्द्रस्तत्स्पृहां न चक्रे ॥ ३ ॥

तत ऐरावतो नाम वारणेन्द्रो विनिर्गतः ।

दन्तैश्चतुर्भिः श्वेताद्रेर्हरन्भगवतो महम्१ ॥ ४ ॥

सत्यधर्मीया

भगवतो भवस्य श्वेताद्रेः कैलासस्य । अनेनैव धावल्यमर्थाल्लब्धं श्वेतपद-स्वारस्यात् तदननुवृत्तिर्वा । महं कान्तिम् ॥ ४ ॥

छलारी

चन्द्रपाण्डुर इत्यनुवर्तते । वारणेन्द्रो गजश्रेष्ठश्चतुभिर्दन्तैः शिखरतुल्यैः । भगवतो रुद्रस्य श्वेताद्रेः कैलासस्य महं महत्त्वं हरन्विनिर्गत उदभूत् ॥ ४ ॥

लिङ्घेरी

तत ऐरावताख्यो वारणानां गजानामिन्द्रः श्रेष्ठः स्वस्य चुतुभिर्दन्तैः श्वेत-पर्वतस्य भगवतोऽनुग्रहेण महाकान्तिं हरन् सन्विनिर्गतः ॥ ४ ॥

ततोऽभवत् पारिजातः सुरलोकविभूषणः ।

पूरयत्यर्थिनो योऽर्थैः शश्वद् भुवि यथा भवान् ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

सुरलोकं विभूषयतीति सुरलोकविभूषणः ॥ ५ ॥

सत्यधर्मीया

सुरलोकविभूषणं यस्मात् सुरलोकं विभूषयतीति स तथा वा । योऽर्थिनः पुराषार्थापेक्षावतो जनान् । अर्थैर् विषयैस्तैस् तैः पूरयति । तत्रान्यत्र निदर्शनं दर्शनीयं त्वत्त इत्याह ॥ शश्वदिति ॥ भुवि भवान्यथेति साम्यं शश्वदसङ्कल्पनसमयेऽपीति ततोऽतिरेकः । ‘शैला इवोन्नताः सन्तः किन्तु प्रकृतिकोमला’ इतिवत् । निरपेक्षावधूतमुखत एवमुक्तिरनौप-चारिकी न दाक्ष्यादिति ज्ञायते ॥ ५ ॥

छलारी

सुरलोकं स्वर्गलोकं विभूषयतीति तथा । तन्महिमानमाह ॥ पूरयतीति ॥ अर्थैरिष्टैः शश्वत्सर्वदा । परीक्षिद्राजानमेव दृष्टान्तयति ॥ भुवि यथा भवानिति ॥ ५ ॥

लिङ्घेरी

तदनन्तरं सुरलोकं स्वर्गं विभूषयतीति विभूषणः पारिजातो वृक्षोऽभवत् । यः पारिजातो भुवि भवान्यथा योऽर्थैर्भूम्यां स्थितैः पुरुषार्थैरर्थिनः पुरुषार्थकांक्षिणः पुरुषान् तथा पूरयति पूर्णान्करोति ॥ ५ ॥

ततश्चाप्सरसो जाता निष्ककण्ठ्यः सुवाससः ।

रमण्यः स्वर्गिणां वल्गुगतिलीलावलोकनैः ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

निष्कमाभरणविशेषः । रमण्यो रमणीयाः ॥ ६ ॥

सत्यधर्मीया

निष्कं ग्रैवेयकं कण्ठालङ्कारो यासां ता अङ्गगात्रेति वार्तिकात् ङीप् । निष्कमस्त्री साष्टहेमशते दीनारकर्षयोः । वक्षोलङ्करण इति विश्वः । रमण्यः रमणीयाः । करणम् ईरयति ॥ वल्गुगतीति ॥ वल्ग्विति सर्वान्वयि । ‘वल्गुः काके मयूरे च वल्गुभाषितमन्यवत्’ इति विश्वः । वल्गुः स्यात् हृदयङ्गम इति रभसः । स्वर्गिणां नाकिनाम् ॥ ६ ॥

छलारी

निष्कमाभरणविशेषः । वल्गुभिः सुन्दरैर्गत्यादिभिः स्वर्गिणां रमण्यो रतिं कुर्वन्त्यः ॥ ६ ॥

लिङ्घेरी

ततो निष्कं कण्ठाभरणं कण्ठेषु यासां ताः । सुवाससः, स्वर्गिणां स्वर्गस्थ-प्राणिनां वल्गुगतिलीलावलोकनैर्मनोहरगमनक्रीडाकटाक्षदर्शनै रमण्यः सुखजनका अप्सरसो जाताः

॥ ६ ॥

ततश्चाऽऽविरभूत् साक्षाच्छ्रीरमा भगवत्प्रिया ।

रञ्जयन्ती दिशः कान्त्या विद्युत्सौदामनी यथा ॥ ७ ॥

सत्यधर्मीया

भद्राणि मनोहराणि ॥ ११ ॥

छलारी

अभिषेकमभिषेकविधिम् । भद्राणि मङ्गलानि गायनानि । नर्तक्यो नटनस्त्रियः

॥११॥

लिङ्घेरी

ऋषयोऽभिषेकं यथाविधं कल्पयांचक्रुः कृतवन्तः । गन्धर्वा भद्राणि मङ्गलानि जगुर्नटा विद्याधरादयो ननृतुः किन्नराश्च जगुः ॥ ११ ॥

मेघा मृदङ्गपणवमुरजानकगोमुखान् ।

व्यनादयन् शङ्खवेणुवीणातुमुलनिःस्वनान् ॥ १२ ॥

सत्यधर्मीया

मृदङ्गो मर्दलः । मृदक्षौदे विडादिभ्यः किदित्यङ्गच् । मृदङ्गमस्येति वा । मृदङ्गो वाद्यघोषयोरिति हैमः । पणं व्यवहारं वातीति पणवः । वातेः कः । मुखेष्टने तुदादिः पञ्चम्यामिति डः । मुराज्जायते इति मुरजः । आनको ढक्का । गोमुखा एते वाद्यविशेषाः । शङ्खश्च वेणुश्च वीणा च तासां तुमुलो निःस्वनो येषां ते तान्मृन्दगादीन् ॥ १२ ॥

छलारी

शङ्खादीनां तुमुलो गम्भीरा निःस्वना येषु तान्मृदंगादीन् ॥ १२ ॥

लिङ्घेरी

वाद्यघोषका मृदङ्गपणवमुरजानकगोमुखान्यवादयन् । शङ्खवेणुवीणानां तुमला-न्सन्दडितान्निःस्वनांश्चक्रुः ॥ १२ ॥

ततोऽभिषिषिचुर्देवीं श्रियं पद्मकरां सतीम् ।

लिङ्घेरी

ततस्तदनन्तरं लक्ष्मीः कृतं स्वस्त्ययनं पुण्याहो यया सा सती । नन्दन्तो ध्वनिं कुर्वाणा द्विरेफा भ्रमरा यस्यां सा तामुत्पलस्रजं पाणिना प्रगृह्य सुकपोलकुण्डलं, सुशोभनं, व्रीडया लज्जया हासेन च सहितं वक्त्रं मुखं दधती सती चचार संचारं कृतवती ॥ १६ ॥

पदरत्नावली

तर्हि दण्डपाणिः स्यादिति तत्राह– धर्म इति ॥ क्वचित् संयमिन्यां धर्मोऽस्ति । तस्य धर्मस्य भूतेषु दया नास्ति, निरनुक्रोशाधिकारप्रवृत्तत्वात् । क्वचित् कस्मिंश्चित् पुंसि पुण्यलक्षणो धर्मोऽस्ति, तस्य प्राणिषु सौहृदं दुर्लभमिति सामान्यनिषेधो वा । तच्च त्यजनं च अर्थिभ्यो देवतादिभ्यो वा । न्यायार्जितधनादिदानं त्यागः । तच्च मुक्तिकारणं न भवति, भगवदर्पणबुद्ध्या नानुष्ठितत्वात् । हानोपादानाद्विलक्षणत्यागाधिकारित्वाद् वायुरपि मुक्तिकारणं न । ‘क्षीणः क्षीणः प्रविशति’ इति वचनात् । गुणसङ्गवर्जितो द्वितीयो न हि, हरिं विनेति शेषः

॥ २० ॥

सत्यधर्मीया

क्वचिद् धर्मरूपे धर्मो वर्तते तस्यैव यमरूपे भूतसौहृदं नास्ति शिक्षा-ध्यक्षत्वात् । क्वचिद्धनदे त्यागः वित्तवितरणमात्रम् । तत्सत्पात्रेभ्यो नेति मुक्तिकारणं न । तच्च तदपि मुक्तिकारणम् । मत्कर्तृकत्यागकरणम् । न वरवरणकारणमित्यावृत्त्यार्थोज्ञेयः । क्वचि-त्कार्तवीर्यादेः पुंसः वीर्यमस्ति । अजवेगस्य कालचक्रवेगस्य निष्कृतम् । प्रतीकाररूपं न । गुणसङ्गवर्जितः सनकादिर् नहिद्वितीयः । न हि विद्यते द्वितीया भार्या यस्य स तथा । नित्यं ब्रह्मचारित्वात्तस्येति भावः । पत्नीपाणिग्रहीति स्याद्वितीया सहधर्मिणीत्यमरः । मम द्वितीयः भर्ता न भवतीति वा ॥ २० ॥

छलारी

क्वचित्संयमिन्यां धर्मो यमस्तस्य भूतसौहृदं भूतेषु प्राणिषु सौहृदं दया नास्ति । निरनुक्रोशाधिकारप्रवृत्तत्वात् । क्वचित्पुंसि पुण्यलक्षणधर्मोऽस्ति तस्य भूतसौहृदं नेति सामान्यनिषेधो वा । क्वचित्पुरुषे त्यागो नामार्थिभ्यो देवतादिभ्यो वा न्यायार्जितधनत्यागः । तच्च यजनमपि मुक्तिकारणं न । भगवदर्पणबुद्ध्याऽननुष्ठितत्वात् । कस्यचित्पुंसः कार्तवीर्यार्जुनादेः सामर्थ्यमस्ति तदजवेगेन कालवेगेन परिहृतं न भवति । अनित्यमित्यर्थः । गुणसंगेन नित्यसंगेन विषयसंगेन वर्जितः स न कदाऽपि द्वितीयो मम वरो न हि । समाधिनिष्ठत्वात् । वरस्य वध्वापेक्षया द्वितीयत्वाद् द्वितीय इत्युक्तम् । अत एव वध्वा वधुवरा इति प्रथमतो निर्देशः

॥ २० ॥

लिङ्घेरी

क्वचिद्यमादौ धर्मोऽस्ति । यस्य धर्मादेर्भूतेषु सौहृदं स्नेहो दया नास्ति । निर्दयव्यापारप्रवृत्तत्वात् । क्वचित्कुबेरादौ त्यागो द्रव्यदानमस्ति तच्च त्यजनं तस्य मुक्तिकारणं न । कस्यचित्पुंस इन्द्रादेर्वीर्यमस्ति तच्चाजस्य हरेर्वीर्यान् निष्कृतं निष्क्रान्तमनाश्रयं न । तदेवं नारायणं विना समो गुणादिकार्यक्रोधादिदोषरहितः समस्तचेतनेष्वपि द्वितीयो नास्ति ॥ २० ॥

क्वचिच्चिरायुर्न हि शीलमङ्गलं क्वचित् तदप्यस्ति न वेद्यमायुषः ।

यत्रोभयं कुत्र च सोऽप्यमङ्गलः सुमङ्गलः कश्चन कांक्षते हि माम् ॥ २१ ॥

पदरत्नावली

क्वचिद् वस्तुनि चिरायुरस्ति चेत् तस्य शीलमङ्गलं न हि । चिरजीवि-वत् । क्वचिद् वस्तुनि तच्छीलमप्यस्ति तर्ह्यायुषो न वेद्यम् आयुर्ज्ञानं दुःशकमित्यर्थः । कुत्र च क्वापि यत्र यस्मिन् पुंसि उभयमायुः शीलं च सोऽपि पुमानमङ्गलः गर्वितः । सुमङ्गलः कश्चन लोकविलक्षणो मुक्तजातीयो मां काङ्क्षते यदि, सोऽपि न भवतीति शेषः ॥ २१ ॥

सत्यधर्मीया

चिरायुर् दीर्घमायुरस्ति । अश्वत्थामि्न । न शीलमङ्गलम् । शीलेन स्वाचारेण मङ्गलं न हि । पूतिगन्धित्वादिनाऽमङ्गलकरत्वादिति भावः । तदपि शीलमङ्गलं क्वचिन्मनुष्योत्तमादौ आयुषः । आयुर्नवेद्यम् इयदिति ज्ञातुमशक्यम् । स्थिरं नेति तात्पर्यम् । तत्रायुर्मानं तथावेद्यं चेत्युभयं रुद्रे वर्तते चेदपि सोऽमङ्गलः श्मशानवेश्मत्वादेः । चिरायुष्ट्वशील-मङ्गलेत्युभयग्रहणे मङ्गल इति बाधितार्थमिति ज्ञेयम् । कश्चित् त्वत्कामुको वर्तेतेत्यतो न तादृशो मदीश इत्युपदिशति । कश्च सुमङ्गलः पूर्वोदीरितदोषाकलुषः मां न हि काङ्क्षते काङ्क्षति । निरपेक्षमिति वक्ष्यमाणत्वात् । ममैव तदपेक्षा स च निर्मम इति भावः । मन्युनिर्जयः दैन्य-निर्जयो न नास्ति । तपस् तापकतास्ति मन्युर्दैन्ये क्रतौ क्रुधीति विश्वः । अनेन सूर्यपर्यासः । क्वचिज् ज्ञानं मनोनियामकत्वाद् यामिनीनियामके सङ्गवर्जितं नेति तारारन्तृत्वाच्चन्द्रविद्रावणम् । वर्जितं भावे क्तः सङ्गवर्जनं क्वचिद्वायौ वर्ततेऽथाप्यज्ञानं हरिविषये इति सोऽपि प्रतिषिद्धः । यस्य हिरण्यकस्य । तपः ब्रह्माणं प्रति तत्करणात् । मन्युनिर्जयः । तस्य न । नास्तीत्यसुरस्य ‘क्रुद्धस्य यस्य कम्पन्ते त्रयो लोका’ इति तदुक्तेः । कुबेरं निराकृत्यैव यक्षान्यध्यक्षताया उक्तेर्यक्षस्य । क्वचित्तस्य भूतसौहृदं दीनशिखण्ड्यादिशरीरदानेन तुम्बरो दृश्यते चेदपि न धर्मः । स्वस्वाम्यागमन उत्थानाभिगमनादिपुण्यं नास्तीति गन्धर्वस्य । ईश्वर ईशत्वादिसिद्धिमान् कश्चिच् चेदपि परतो व्यपाश्रयः । न निरवधितदवधिकत्वमिति सिद्धस्य । परतो व्यपाश्रयश्चारणः । स ईश्वरः किमिति चारणस्य च प्रतिषेधो वादानुकूल्यायानुसन्धेयः ॥ २१ ॥

छलारी

क्वचिन्मार्काण्डेयादौ चिरायुर्दीर्घायुषमस्ति । तत्र शीलमङ्गलं मङ्गलशील-मनुकूलस्वभावो नास्ति । इन्द्रियादमनशीलत्वात् । क्वचित्पुंसि तदपि तादृशं शीलमप्यस्ति । तत्रायुषः स्थैर्यं न वेद्यं दुर्ज्ञेयम् । अकस्मादेव मृत्युसंभवात् । यत्र कुत्र च रुद्रादाविन्द्रिय-दमनाद्यभावात् । मङ्गलं शीलमायुषः स्थैर्यं निश्चयश्चेत्युभयमप्यस्ति । तथाऽपि सोऽप्यमङ्गलः । स्मशानवासाद्यमङ्गलचेष्टितैर्गर्हितः । ब्रह्माऽतिवृद्धः । सूर्यः सन्तापकर्ता । वायुश्चञ्चलो, रुद्रो दिगंबर, इन्द्रो गर्वी, चन्द्रः प्रतिदिनं क्षययुक्तः । एवमादिप्रकारेणापि रमादेव्या ब्रह्मादीनां दोषाश्चिन्तिता इति ज्ञेयम् ।

‘एष ब्रह्माऽतिवृद्धस्तपति दिनपतिश्चञ्चलो मातरिश्वा

दिग्वासा नीलकण्ठस्त्रिदशपतिरसौ गर्वितः क्षीयतेऽब्जः ।

इत्थं देव्याविचिन्त्य भ्रमरकुलकलागीतशब्दप्रफुल्ला

दत्ता माला मुरारेः सुरतरुकुसुमालङ्कृता पातु युष्मान् ॥’ इत्यादिपुराणवचनात् ।

तर्हि सर्वेषां सदोषत्वेन तव निर्दोषः पतित्वेन स्वीकार्यः क इत्यतो मुकुन्दं लक्षीकृत्याह ॥ कश्चनेति ॥ लोके विलक्षणः सुमङ्गलो निर्दोषश्च मां कांक्षते । तं वरं वृणोमीत्याशयः । यद्वा । कश्च नेत्येतत्पदद्वये कश्च यः कश्चिल्लोकविलक्षणः सुमङ्गलो निरवद्यश्चास्ति सोऽपि मां न हि कांक्षते । आत्मारामादित्याशयः ॥ २१ ॥

लिङ्घेरी

क्वचित्पुरुषे चिरायुरस्ति । शीलेन सत्स्वभावेन युक्तं मङ्गलं नास्ति । क्वचिच्च तदपि शीलं मङ्गलमप्यस्ति तथाऽप्यायुष इयत्ता वेद्यं ज्ञानं नास्ति । यत्र कुत्र चोभयमायुर्ज्ञानं चेत्युभयमस्ति सोऽपि कालान्तरेण मरणवत्त्वेनामङ्गलः । कश्चन लोकविलक्षणः सुमङ्गलः सर्वदा माङ्गल्ययुक्तः श्रीनारायणो मां कांक्षते । ययोरेव समं वित्तमित्यादिश्रुतिस्मृतिसिद्धसाम्यस्य द्वावेतौ नित्यमुक्तावित्यादिश्रुतिसिद्धत्वात् । मम सर्वकालेऽपि तत्स्त्रीत्वात् । ‘मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन् गर्भं दधाम्यहम्’ इति तदुक्तेरित्याद्यर्थं हिशब्देनाह । नारायणस्य सर्वचेतनवैलक्षण्यं सर्वदा माङ्गल्यं च ‘द्वाविमौ पुरुषौ लोके’ । ‘उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः’ । ‘मङ्गलानां च मङ्गलम्’’ इत्यादि भारतसिद्धम् ॥ २१ ॥

श्रीशुक उवाच–

एवं विमृश्याव्यभिचारिसद्गुणं पदं निजैकाश्रयिसद्गुणाश्रयम् ।

वव्रे वरं सर्वगुणैरपेक्षितं रमा मुकुन्दं निरपेक्षमीप्सितम् ॥ २२ ॥

तात्पर्यम्

‘अनाद्यनन्तकोलेऽपि विष्णुमेवाश्रिता रमा ।

अन्येषां ज्ञापनार्थाय दोषानुक्त्वेतराञ्जहौ’ इति च ॥ २२ ॥

पदरत्नावली

एवमिन्द्रादीनपि विमृश्य दोषानुक्त्वा रमा मुकुन्दं परं पदं वव्र इत्यन्वयः । अव्यभिचारिणो नातिव्याप्ताः सन्तो ऽव्याप्त्यसम्भवाख्यदोषरहिता गुणा लक्षणानि यस्य स तथा तम् । निजाश्चैकाश्रयिणश्चैकस्मिन्नेव वर्तमानाश्च, सन्तश्च, तपआदिगुणा येषां ते तथा, तेषां पुंसामाश्रयम् । निजत्वादेकाश्रयित्वम् । ‘निजमात्मीयनित्ययोः’ इति तत्तत्सत्ताप्रदत्वेन तदा-श्रयत्वं युक्तम् । भक्त्यादिसर्वगुणैरपेक्षितत्वं नत्वन्यथा । सौशील्यादिगुणैर्वा । कश्चन काङ्क्षत इत्यस्यापवादमाह– निरपेक्षमिति ॥ तर्हि न कश्चन तस्मिन्नादरं करोतीति तत्राह– ईप्सित-मिति ॥ ‘एष ब्रह्माऽतिवृद्धस्तपतिदिनपतिश्चञ्चलो मातरिश्वा । दिग्वासा नीलकण्ठस्त्रिदश-पतिरसौ गर्वितः क्षीयतेब्जः ॥ इत्थं देव्या विचिन्त्य भ्रमरकुलकलागीतशब्दप्रफुल्ला । दत्ता माला मुरारेः सुरतरुकुसुमाऽलङ्कृता पातु युष्मान् ॥’ इति पुराणज्ञा व्याचक्षते ॥ २२ ॥

सत्यधर्मीया

एवं विलोक्येति श्लोके तर्हि नियतभार्याया रमाया इतरालोचनं कथं युज्यते उच्यमानमित्यतो मानेनार्थमाह ॥ अनाद्यनन्तेति ॥ अन्येषाम् एते दोषिण इति ज्ञापनार्थाय दोषानुक्त्वा इतरान् जहौ तत्याज । एवं गुणान् दोषांश्चेतरेषु विमृश्य तांस्त्यक्त्वा रमा । अव्यभिचारिणः क्वचिच्चाव्यभिचीर्णाः सन्तो गुणा यस्य तम् । निजः स्वयं तेनैवैको मुख्यश्चा-सावाश्रयश्च स एषामस्ति ते निजैकाश्रयिणः । तेषां सन्तो गुणास्तेषां तत्तद्योग्यतानु-सारेणाश्रयस्तम् । सर्वगुणैर् दोषासमधिकरणैः । अपेक्षितं वस्तुमिति शेषः । गुणा एव तमपेक्षन्त इति भावः । सर्वगुणैः करणैरपः पालकान्तररहित इतीक्षितः ज्ञानदृष्टिविषयीकृतस्तमिति वा । मुकुन्दं पदं तद्रूपम् । वव्रे । परं पतिम् अत्यन्तमिति वा । ईप्सितं स्वकाङ्क्षितम् । सोऽपि स्वसाकाङ्क्षश्चेदपूर्णः स्यादित्यत आह ॥ निरपेक्षमिति ॥ रमाया रतिपात्रतेत्यादेः ॥ २२ ॥

छलारी

एवं विमृश्य विचार्य रमा निरपेक्षमपि मुकुन्दमेव वव्रे । तत्र हेतुः ॥ अव्यभिचारीत्यादि ॥ अव्यभिचारिभिरन्यत्राविद्यमानैः परिपूर्णैरित्यर्थः । सद्भिः कल्याणैर् ज्ञानैश्वर्यप्रभवानन्दतेजःशक्त्यादिभिर्वरं सर्वोत्तमं निजैकाश्रयता केवलं स्वाश्रयता परानपेक्षत्वं स एव गुणस्तस्याश्रयं स्वतन्त्रमित्यर्थः । सुशीलत्वादिसर्वैर्गुणैर्निमित्तैरपेक्षितं वरणीयं ममेप्सितमति-प्रियम् । यद्यपि भगवान्स्वयमात्मारामत्वेनान्यनिरपेक्षस्तथाऽपि तद्गुणलुब्धाऽसमा तदपेक्षयाऽहं तत्सेवया कृतार्था स्यां किमन्यैः प्राकृतैरपीति तमेव वव्र इति भावः ॥ २२ ॥

लिङ्घेरी

रमैवं विमृश्य विचारं कृत्वाऽव्यभिचारिसद्गुणं निजैकाश्रयाः केवलं स्वाश्रिता भक्त्यादिसद्गुणवंतश्च ये मुक्तास्तेषामाश्रयम् । ‘मुक्तानां परमा गतिः’ इत्यादेः । संसारिणां स्वभक्तानां मुकुन्दं मोक्षप्रदं, स्वसत्ताप्रतीतिप्रवृत्तिषु निरपेक्षं पराकांक्षारहितं, इप्सितं सर्व-दाऽपेक्षितं सर्वजनैः सर्वैः सौन्दर्यादिगुणैरपेक्षितं परं सर्वोत्तमं श्रीनारायणं वरं पतिं वव्रे स्वीकृतवती ॥ २२ ॥

तस्यांसदेश उशतीं नवकञ्जमालां

माद्यन्मधुव्रतवरूथगिरोपघुष्टाम् ।

तस्थौ निवीय निकटे तदुरः स्वधाम

सव्रीडहासविकसन्नयनेन भीता ॥ २३ ॥

पदरत्नावली

तस्य हरेरंसे मालां निवीय निधाय तस्थावित्यन्वयः । उशतीमिष्ट-साधनीभूतां कान्तां वा । व्रीडया सह वर्तमानः सव्रीडः स चासौ हासश्च सव्रीडहासः । तेन विकसितनयनेन स्वस्या धाम तस्य हरेर् उरः, पश्यन्तीति शेषः । भीता शरीरकम्पोपेता । अयं च शृृङ्गारविशेषः । ‘अनाद्यनन्तकालं विष्णुमेवाश्रिता रमा । अन्येषां ज्ञापनार्थाय दोषानुक्त्वेतरान् जहौ ॥’ इति वचनाद् अधुना हरेर्लक्ष्मीप्राप्तिः, न पूर्वमिति शङ्का परिहर्तव्या । स्वस्याः स्त्रिय इत्युत्तरश्लोकविशेषणसामर्थ्याच्च ॥ २३ ॥

सत्यधर्मीया

उशतीं प्रकाशमानाम् । गतम् । माद्यन्तश्चते मधुव्रता भ्रमराश्च तेषां वरूथं सङ्गस्तस्य गिरा उपघुष्टां शब्दिताम् । घुष्टम् इति गतम् । पदे एकस्मिन् गिरयोपघुष्टाम् इति गिराशब्दः । मेरुर्गिराया गुरुरित्यादेः । नवकञ्जमालाम् । यस्य अंसदेशे स्कन्धप्रदेशे निवीय निधाय निकटे तस्थौ । तस्य यदुरः वक्षस् तच्च तत्स्वधाम स्वागारञ्च तस्मिन् । व्रीडासहितं सव्रीडम् । हासेन विकसती नयने यस्याः सा । इन इति भीता सेव । अतो नाध्याहारक्लेश इव, नयनैकत्वशङ्कापीति ज्ञेयम् । अयमपि शृृङ्गारविशेषः ।

‘एष ब्रह्मातिवृद्धस्तपतिदिनमणिश्चञ्चलो मातरिश्वा

दिग्वासा नीलकण्ठः ससुरपतिरसौ गर्वितः क्षीयतेऽब्जः ।

इत्थं देव्या विचिन्त्य भ्रमरकुलकलागीतशब्दप्रफुल्ला

दत्ता माला मुरारेः सुरतरुकुसुमालङ्कृता पातु युष्मान् ॥’ इति पौराणिकाः ।

सुरतरोः कुसुमानि चेदीप्सितपुष्पाणि भविष्यन्तीति नवकञ्जमालेति उत्पलस्रजमिति च वैसंवाद्यं पुराणस्येति मन्तव्यम् । उक्तं चैवमेव भारते हरिवंशे पारिजाते नारदेन रुग्मिणीं प्रति ‘यानि यानि च पुष्पाणि त्वं देव्यभिलषिष्यसि । कुसुमं वृक्षराजस्य तानि तानि प्रदास्यति’ इति

॥ २३ ॥

छलारी

वरणप्रकारमाह ॥ तस्येति ॥ तस्य मुकुन्दस्यांसदेशे स्कन्धदेशे उशतीं मनोहरां नवकञ्जमालां निधाय निकटे तत्समीपे तूष्णीं तस्थौ । कथम्भूता । सव्रीडहासेन लज्जायुक्त-मन्दहासेन विकसितनयनेन । स्वधाम स्वस्य स्थानभूतं तदुरो विष्णोर्वक्षो, भीता । पश्यन्तीति यावत् । कथम्भूतां मालाम् । माद्यन्तो मकरन्दयुता ये मधुव्रतास्तेषां वरूथस्य वृन्दस्य गिरा खङ्कारेणोपघुष्ठां नादिताम् ॥ २३ ॥

लिङ्घेरी

वरणप्रकारमाह ॥ तस्येति ॥ रमा तस्य श्रीनारायणस्यांसदेशे उशतीं मनोरमां भक्तानामभीष्टप्रदां च । माद्यन्तः पुष्परसपानमदोपेता ये मधुव्रता भ्रमरास्तेषां वरूथं समूहस्तेषां गिरा वाण्योपघुष्टां ध्वन्युपेतां नवकञ्जमालां नूतनकमलमालां निवीय प्रक्षिप्य व्रीडया लज्जया सहितो यो हासस्तेन विकसद्विस्तृतं यन्नयनं तेन तन्मुखारविन्दं पश्यती भीता भयभक्तियुता सती स्वधाम स्वगृहस्थानीयं तस्य हरेरुरो वक्षःस्थलं च पश्यती सती निकटे समीपे तस्थौ । ‘अनाद्यनन्तकालेऽपि विष्णुमेवाश्रिता रमा । अन्येषां ज्ञापनार्थाय दोषानुक्त्वेतरान् जहौ’ इति प्रमाणात् । हरेरिदानीमेव लक्ष्मीप्राप्तिर्न पूर्वमिति न मन्तव्यम् । स्वस्याः स्त्रिय इत्युत्तरश्लोकाच्च

॥ ३४ ॥

सत्यधर्मीया

धन्वन्तरिर् धन्वं पापम् आधिक्ये बिन्दुस् तस्मादतिशयेन तारयतीति धन्वन्तरिः । विस्तृतञ्चाशनायां मृत्युरिति व्याख्याबृहदारण्यकभाष्यतत्सजातीयस्थलेऽनुसन्धेयम् । वै स्मार्ती चेयं निरुक्तिरिति द्योतयति । धन्वं पापं तारयति प्लावयति लोकानिति वा । द्वितीयाया अलुक् । आयुर्वेदो वैद्यकवेदस्तद्दृक् । इज्यभाक् यज्ञभोक्ता । यज्ञभागहारीति वा । यज्ञभागिति पाठे अर्थः । अमृताभृतम् ॥ ३४ ॥

छलारी

आयुर्वेदं वैद्यशास्त्रं (पश्यति) जानातीति स तथा । अमृतेनाभृतं परिपूर्णं सर्ववस्तूनि ॥ ३४ ॥

लिङ्घेरी

धन्वन्तरिरिति ख्यातः प्रसिद्ध आयुर्वेदस्य वैद्यशास्त्रस्य दृक् द्रष्टा । इज्यं यज्ञहविः, तद्भोक्ता य एवंविधस्तमसुराः सर्वेऽवलोक्यामृतमाहृतमाहारो यस्मिंस्तं कलशं चाव-लोक्य ॥ ३४ ॥

लिप्सन्तः सर्ववस्तूनि कलशं तरसाऽहरन् ।

नीयमानेऽसुरैस्तस्मिन् कलशेऽमृतभाजने ॥

विषण्णमनसो देवा हरिं शरणमाययुः ॥ ३५ ॥

तात्पर्यम्

‘तेषां सत्याच्चालनार्थं हरिर्धन्वन्तरिर्विभुः ।

तदेवाह ॥ मिथ इति ॥ तदर्थेऽमृतार्थे तर्षः कामस्तद्युक्तानि चेतांसि येषां ते । तेषामित्येवं समबलानां कलिरभूत् ॥ ३७ ॥

लिङ्घेरी

हे प्रभो । तस्मिन्नमृतरूपेऽर्थे तर्षेणाकांक्षायुतं चेतो मनो येषां तेषामसुराणामहं पूर्वमिदममृतं दृष्टवान् गृहीतवान् पास्ये त्वं नेत्यादिरूपः कलिः कलहोऽभूत् ॥ ३७ ॥

देवाः स्वभागमर्हन्ति ये तुल्यायासहेतवः ।

सत्रयाग इवैतस्मिन्नेष धर्मः सनातनः ॥ ३८ ॥

इति स्वान् प्रत्यषेधन् वै दैतेया जातमत्सराः ।

दुर्बलाः प्रबलान् राजन् गृहीतकलशान् मुहुः ॥ ३९ ॥

पदरत्नावली

यथा सत्रयागे सर्वेषां समानं फलम् ॥ ३८ ॥

सत्यधर्मीया

द्वाभ्यां पद्याभ्यां दुर्बलानां स्वतस्तदलाभादलाभा इत्थं प्रसस्रुर्बलिनः प्रतीतीरयति । एतस्मिन्नमृतप्राप्तिप्रयत्ने ये तुल्यायासहेतवो ऽस्मदायाससमानायासकारणानि देवा इति ते स्वभागम् अर्हन्ति । यथा सत्रयागे सर्वे यजमानाः सर्वे ऋत्विज इत्यादेर् एषः सनातनो धर्मः । स्वान् स्वयूथ्यान् जातमत्सरा बलिष्ठा इति नास्मभ्यं दद्युरिति मात्सर्योपेताः । अनेन न मनःपूर्वकं सुमनोमृतवितरणवचनं किन्तु स्वालाभप्रयुक्तोऽयं प्रलाप इति द्योत्यते । मुहुः प्रत्यषेधन् ॥ ३८-३९ ॥

छलारी

दुर्बलानां तु क्रोशप्रकारमाह ॥ देवा इति ॥ एतस्मिन्नेवामृतसाधने तुल्ये-नायासेन हेतवो ये देवास्ते स्वभागं प्राप्तुमर्हन्ति । यथा सत्रयागे सर्वेषां समबलं तद्वत् । इति दुर्बला दैत्याः स्वेषाममृताभावेन गृहीतकलशान् प्रबलान् दैत्यान् प्रत्याहुः । किमिति । देवाः स्वभागमर्हन्ति । कुतः । तुल्यायासहेतवोऽतः सत्रयाग इव इत्युक्ता दुर्बला दैत्याः प्रबलान्स्वान्दैत्यान् प्रत्यषेधन् ॥ ३८-३९ ॥

लिङ्घेरी

हे राजन् । दैतेया दैत्यादयोऽसुरा जातमत्सराः सन्तो यतः स्वयं दुर्बला अतः स्वतः प्रबलान् गृहीतामृतकलशान् स्वान्स्वकीयानेव इति प्रत्यषेधन्मुहुर्मुहुः । किमिति । हे असुराः । ये तुल्ये समाने आयासे समुद्रमथननिमित्ते हेतवः कारणीभूता देवा अपि स्वभागमर्हन्ति । यथा बहुकर्तृकानेकाहर्निवर्त्यसत्रयागे सर्वे समानफलभागिनस्तथैष धर्मः सनातनः सदातनः यतोऽतोऽस्मिन्विवादकाले कर्तुमुचित इति ॥ ३८–३९ ॥

एतस्मिन्नन्तरे विष्णुः सर्वोपायविदीश्वरः ।

योषिद्रूपमनिर्देश्यं दधार परमाद्भुतम् ॥ ४० ॥

सत्यधर्मीया

सर्वोपायविद् ईश्वरः । सर्वोपायविदामीश्वर इति वा ॥ ४० ॥

छलारी

एतस्मिन्नन्तरे दैत्यानां मिथः कलहकालेऽनिर्देश्यमिदमेतादृशमिति निर्देष्टुमशक्यम्

॥ ४० ॥

लिङ्घेरी

लिङ्घेरी

सव्रीडेन सलज्जेन स्मितेन हासेन युक्तैर्विक्षिप्तैर्भ्रूविलासैः सहितैरवलोकनैर्दैत्यानां यूथं समूहं पांति रक्षन्तीति यूथपास्तेषां चेतःस्वन्तःकरणेषु कामं स्वविषयेच्छां मुहुः पुनरुद्दीपयदभिवृद्धं कुर्वद्योषिद्रूपं दधारेति पूर्वेणान्वयः ॥ ४५ ॥

तेऽन्योन्यतः सुधापात्रं हरन्तस्त्यक्तसौहृदाः ।

क्षिपन्तो दस्युधर्मेण आयान्तीं ददृशुः स्त्रियम् ॥ ४६ ॥

सत्यधर्मीया

दस्युधर्मेण कापट्येन आयान्तीं स्त्रियं ददृशुः । अन्योन्यं दस्युधर्मेण क्षिपन्त इति वा । धर्मेण आयान्तीमित्यत्र सन्ध्यभावो भाविदेवदैत्यसन्ध्यभावसूचकः ॥ ४६ ॥

छलारी

सत्यधर्मीया

नृभिः स्पृष्टपूर्वा नेति किं वक्तव्यमित्यर्थः ॥ ४९ ॥

छलारी

त्वाममरादिभिः स्पृष्टपूर्वाम् ॥ ४९ ॥

लिङ्घेरी

हे स्त्रि । वयं त्वाममरैर्दैत्यैः सिद्धगन्धर्वचारणैश्च लोकेशैरिन्द्रादिभिश्च न तु स्पृष्टपूर्वां पूर्वमस्पृष्टामननुभुक्तां जानीमः । यदैवं त्वं लोकेशैश्चास्पृष्टपूर्वा तदा नृभिर्मनुष्यैर-स्पृष्टपूर्वेति कुतो वक्तव्यम् ॥ ४९ ॥

नूनं त्वं विधिना सुभ्रुः पे्रषितासि शरीरिणाम् ।

सर्वेन्द्रियमनःप्रीतिं विधातुं सघृणेन किम् ॥ ५० ॥

लिङ्घेरी

हे सुभ्रु । वयं कश्यपार्जितद्रव्यभोक्तारः कृतपराक्रमा भ्रातरश्च । त्वयास्मिन्नमृते विभज्यमानेऽस्माकं भेदः कलहो यथा न भवेत्तथा नीतिमनतिक्रम्यामृतं विभजस्व ॥ ५२ ॥

श्रीशुक उवाच—

इत्युपामन्त्रितो दैत्यैर्मायायोषिद्वपुर्हरिः ।

प्रहस्य रुचिरापाङ्गैर्निरीक्षन्निदमब्रवीत् ॥ ५३ ॥

पदरत्नावली

मायया इच्छया अङ्गीकृतस्त्रीदेहः ॥ ५३ ॥

सत्यधर्मीया

निरीक्षन् निरीक्षमाणः । हासस्तु ‘हे सुरा असुरा मद्वशाः’ इति

॥ ५३ ॥

छलारी

मायया स्वेच्छया स्त्रीरूपं यस्य सः ॥ ५३ ॥

लिङ्घेरी

मायया स्वेच्छया योषिद्वपुः स्त्रीरूपधारी हरिर्दैत्यैरित्युपामन्त्रितः प्रार्थितः सन् प्रहस्य रुचिरापाङ्गैर्मनोहरकटाक्षैरसुरान्निरीक्षन् सन्निदं वक्ष्यमाणवचनमब्रवीदुक्तवान् ॥ ५३ ॥

श्रीभगवानुवाच–

कथं कश्यपदायादाः पुंश्चल्यां मयि सङ्गताः ।

विश्वासं पण्डिता जातु कामिनीषु न यान्ति हि ॥ ५४ ॥

पदरत्नावली

पुंश्चल्यां पुंश्चलीशीलगुणवत्याम् ॥ ५४ ॥

सत्यधर्मीया

पुंश्चल्यां पुरुषमात्रगमनोद्देशेन चलन्त्यां वारनारीसमायां मयि । पण्डितास् तारकादीतजन्तः कामिनीषु विश्वासं न यान्ति । तत्रापि यूयं कश्यपदायादास् तत्पुत्राः ॥५४॥

छलारी

पुंश्चल्यां वेश्याशीलगुणवत्यां मयि कथं संगताः सक्ताः । भवताम् ऋषिपुत्र-त्वादित्यर्थः ॥ ५४ ॥

लिङ्घेरी

हे पुरुषाः कश्यपस्य दायादाः पुत्राः । यूयं पुंश्चल्यां स्वैरिण्यां स्वेच्छया नानापुरुषकामिन्यां कथं संगता विश्वस्ताः । पण्डिता ज्ञानिनः कामिनीषु स्वेच्छाचारासु स्त्रीषु विश्वासं जातु कदाचिन्न यान्ति ॥ ५४ ॥

सालावृकाणां स्त्रीणां च स्वैरिणीनां सुरद्विषः ।

सख्यान्याहुरनित्यानि नूत्नं नूत्नं विचिन्वताम् ॥ ५५ ॥

पदरत्नावली

नूत्नं नूतनम् ॥ ५५ ॥

सत्यधर्मीया

हे सुरद्विषः । सालावृकाणां श्वाविधां स्वैरिणीनाम् । स्वादीरेरिणोर् इति वृद्धिः । स्त्रीणां च । सख्यान्यनित्यान्यस्थिराण्याहुः । श्रुतया न वै स्त्रैणानि सरव्यानि सन्ति सालावृकाणां हृदयान्येता इतीत्येवंजातीयकाः । तत्र हेतुः ॥ नूत्नं नूत्नं विचिन्वतामिति ॥ विचिन्वन्त्यस्त्रियश्च विचिन्वन्तश्च शालावृकाश्च । विचिन्वन्त इत्येकशेषः । नूत्नं नूत्नं भक्ष्य-मेकत्रापरत्र पुरुषम् । णु स्तुतावित्यस्य नूनवस्यन् आदेशो यत्नत्पुनरवखाश्च प्रत्यया वक्तव्या इति नू आदेशे नूत्नेति भवति । ‘नवो नूत्न’ इत्यमरः ॥ ५५ ॥

छलारी

कुतो विश्वासं न यान्तीत्यत आह ॥ सालावृकाणामिति ॥ मृगविशेषाणां स्वैरिणीनां पुंश्चलीनाम् । हे सुरद्विषः । नूत्नं नूत्नं प्रतिक्षणं नूतनमेव विचिन्वतां मृगयन्तीनाम्

॥ ५५ ॥

लिङ्घेरी

हे सुरद्विषः । पण्डिताः शालावृकाणां कपिक्रोष्टुशुनां स्वैरिणीनां स्त्रीणां च सख्यान्यस्थिराण्याहुः । नूत्नं नूत्नं नवं नवं विचिन्वतामिति हेतुगर्भविशेषणम् । शालावृकाणां विचिन्वतीनामिति स्त्रीणामिति ज्ञेयम् ॥ ५५ ॥

श्रीशुक उवाच–

इति ते क्ष्वेलितैस्तस्या आश्वस्तमनसोऽसुराः ।

जहसुर्भावगम्भीरं ददुश्चामृतभाजनम् ॥ ५६ ॥

छलारी

अथ तस्यां शालायाम् । हे नरेन्द्र । कलशपाणिराविवेश । कथम्भूता । कलभो गजपोतस्तेन तच्छुण्डालवत्कलभसदृशयोरुर्वोर्लसद्दुकूलं यस्याः सा । सा चासौ श्रोणीतटे मण्डले । अलसा मन्दा गतिर्यस्याः सा । मदेन विह्वले चञ्चलेऽक्षिणी यस्याः सा । सिञ्जिजितेन शब्देन कूजती ॥ ६२ ॥

लिङ्घेरी

हे नरेन्द्र परीक्षित् । सा नारायणी तस्यां सभायां कलभवद्गजहस्तवत्क्रमवर्तुल-त्वादिगुणविशिष्टयोरूर्वोर्लसत्प्रकाशमानं दुकूलं यस्याः सा । श्रोणितटाभ्यामलसा मन्दा गतिर्यस्याः सा । मदेन हर्षोद्रेकेण विह्वलेऽक्षिणी यस्याः साः कनकनूपुरयोः सिञ्जितेन ध्वनिना कूजन्ती कुम्भस्तनी कलशपाणिः सती विवेश प्रवेशं कृतवती । ‘कलभः करिपोते स्यात्करिहस्ते पुमानयम्’ इति मुक्तामाला ॥ ६२ ॥

तां श्रीमुखीं कनककुण्डलचारुकर्ण

नासाकपोलवदनां परदेवताख्याम् ।

संवीक्ष्य संमुमुहुरुत्स्मितवीक्षणेन

देवासुरा विगलितस्तनपट्टिकान्ताम् ॥ ६३ ॥

पदरत्नावली

कनककुण्डलचारुकर्णाभ्यां नासाकपोलाभ्यां च युक्तं वदनं यस्याः सा तथा ताम् ॥ ६३ ॥

सत्यधर्मीया

श्रीमन्मुखं यस्याः सा । स्वाङ्गाच्चोपसर्गादसंयोगोपधादिति ङीष्, श्रिया शोभया मुखं निस्सरणं यस्येति वा । ‘मुखनिःसरणे वक्त्र’ इति विश्वोक्तेः । अतो न वदनातिरेक उभयत्र । कनकस्य तदात्मके कुण्डले ययोस्तौ च तौ चारू कर्णे च चारुर्नासा च चारुश्च कपोलश्च गण्डश्च चारु च वदनं यस्याः सा । तां परदेवताख्यां तन्नाम्नीम् । विगलितः स्खलितः स्तनपट्टिकाया अन्तोऽन्तभागो यस्याः सा ताम् । विगलिता स्तनपट्टिका कञ्चुकादि-र्यस्याः सा ताम् । उत्स्मितेन सहितं च तद्वीक्षणं तेन करणेन । देवदानवा मुमुहुः ॥ ६३ ॥

छलारी

श्रीमुखीं परदेवताख्यां संवीक्ष्य देवासुराः संमुमुहुः । कथम्भूताम् । कनकमये कुण्डले यस्याः सा कनककुण्डला । चारवः कर्णादयो यस्याः सा । कनककुण्डला च सा चारुकर्ण नासाकपोलवदना च ताम् । उत्स्मितवीक्षणेन स्मितपूर्वकावलोकनेन युक्ताम् । विगलितो विस्रस्तः स्तनोपरि बद्धपट्टिकाया अन्तो यस्याः सा ॥ ६३ ॥

लिङ्घेरी

देवासुराः कनककुण्डलचारुकर्णे नासाकपोलश्च यस्य तद्वदनं यस्यास्ताम् । विगलितः स्तनच्युतः स्तनपट्टिकाया अन्तो यस्यास्ताम् । श्रिया कांत्यादिसम्पदा युक्तं मुखं यस्यास्तां परदेवताख्यां नारायणीं संवीक्ष्य तस्या उत्स्मितेनोत्कृष्टमन्दहासेन सहितेन वीक्षणेन वीक्षिताः सम्मुमुहुरतिभ्रान्ता बभूवुः ॥ ६३ ॥

असुराणां सुधादानं सर्पाणामिव दुर्नयम् ।

मत्वा जातिनृंशसानां नतान् व्यभजदच्युतः ॥ ६४ ॥

छलारी

उपसंचरैः समीपगमनबहुमानप्रियवाक्यादिभिर्वञ्चयन् दूरस्थानपि देवान् ॥६६॥

लिङ्घेरी

गृहीतामृतकलशो हरिरुपसंचरैः समीपसंचरणादिभिर्दैत्यान्वंचयन् दूरस्थान्देवान् जरामृत्युहरां सुधां पाययामास ॥ ६६ ॥

ते पालयन्तः समयमसुराः स्वकृतं नृप ।

तूष्णीमासन् कृतस्नेहाः स्त्रीविवादजुगुप्सया ॥ ६७ ॥

पदरत्नावली

कृतास्नेहाश् छिन्नस्नेहाः । कृञ् छेदने इति धातुः । पूर्वं सम्पन्नस्नेहा अधुना नष्टस्नेहा इत्यर्थः ॥ ६७ ॥

सत्यधर्मीया

तेऽसुराः । यद्यभ्युपेतं क्वच साध्वसाधु वेति तथोक्तास्तत्तथेत्यन्वमंसते-त्यादिनोक्तं स्वकृतं समयबन्धं पालयन्तस्तूष्णीमासन् । कृतस्नेहाः । इदानीं स्त्रीविवादनिमित्ता या जुगुप्सा लोककर्तृकस्वकर्मकनिन्दा तया । इदानीं तु कृतश् छिन्नः स्नेहो येषां ते तथेति व्याकरणपक्षे श्लोक उत्तरः कथं व्याकार्य इत्यार्या आचार्या विचार्याः । कृतः कृतश्च कृतः गुपगोपनकुत्सनयोर् गुपे निन्दायां सन् । अप्रत्ययादिकारः प्रत्ययः । ‘उपक्रोशो जुगुप्सा च’ इत्यमरः । कृतेन हसितेन सह स्नेहश्च यैस्ते । ‘कृतं युगेऽपि पर्याप्ते विहिते हसिते फल’ इति विश्वः ॥ ६७ ॥

छलारी

समयं कालविशेषं पालयन्तः प्रतीक्षन्तस्तस्यां कृतस्नेह आसक्तिर्यैस्ते स्त्रिया सह विवादस्य जुगुप्सया । निन्दितत्वादिति यावत् ॥ ६७ ॥

लिङ्घेरी

हे नृप । नारायण्यां कृतस्नेहाः कामुकत्वात्तेऽसुरा एवं नारायण्या वञ्चने कृतेऽपि स्वकृतं समयं सङ्केतं ‘त्वया यथा क्रियते तथाऽस्माकं सम्मतम्’ इत्यादिरूपं पालयन्तः सन्तः स्त्रिया सह विवादे जुगुप्सया च युक्ताः सन्तस्तूष्णीमासन् ॥ ६७ ॥

तस्यां कृतातिप्रणयाः प्रणयापायकातराः ।

बहुमानेन चाबद्धा नोचुः किञ्चन विप्रियम् ॥ ६८ ॥

पदरत्नावली

प्रणयस्यापाय उपशमनं सम्भवतीति कातरा भीताः ॥ ६८ ॥

सत्यधर्मीया

कृतोऽतिप्रणयो बहुस्नेहो यैस्ते । ‘विश्वासो वा प्रणयः प्रेम्णि विश्रंभ’ इति विश्वः । प्रणयस्यापायोपगमो भवतीति कातरा धृता धैर्याः । ‘अधीरे कातरत्रस्तौ’ इत्यमरः । ईषत्तरतीत्यप् । ईषदर्थे चेति कोः कादेशः । बहुमानेनान्तया समीपस्थापनादिरूपसत्कृत्या । श्रीमद्भिः पुरुषैः किं कामिनीकलहेनेति दुरहङ्कारेणेति केचित् । आबद्धा नियन्त्रिताः । तद्बहु-मानस्य समयसंरक्षणकृतस्नेहत्वस्त्रीविवादजुगुप्सितत्वकृतप्रणयापायकातरतेत्यादिहेतुभिः । किञ्चन विप्रियम् । एतत्सर्वनिर्वासकम् । नोचुर्नाब्रुवन् ॥ ६८ ॥

छलारी

कृतो ऽतिप्रणयोऽत्यन्तप्रीतिर्यैस्ते । प्रणयस्यापायेन नाशेन कातरा भीताः । किञ्चैते देवास्तावत्कृपणाः पूर्वं किञ्चित्पिबन्तु यूयं तु धीराः क्षणं प्रतीक्षध्वमित्यादि बहुमानेन चाबद्धा नियन्त्रिता दैत्याः । समयपालनत्वं स्नेहत्वं स्त्रीविवादजुगुप्सितत्वं कृतातिप्रणयत्वं प्रणयापायकातरत्वं बहुमानेनाबद्धत्वं चेत्येतैः षडि्भर्निमित्तैर्विप्रियं किञ्चन नोचुः । तूष्णीमासंश्च

॥ ६८ ॥

लिङ्घेरी

तस्यां कृतोऽतिप्रणयः स्नेहो यैस्ते । प्रणयस्यापायो नाशः स्यादिति कातरा भीता । बहुमानेनाबद्धाश्चासुराः किञ्चना विप्रियमनिष्टं नोचुः ॥ ६८ ॥

देवलिङ्गप्रतिच्छन्नः स्वर्भानुर्देवसंसदि ।

प्रविश्य सोममपिबच्चन्द्रार्काभ्यां च सूचितः ॥ ६९ ॥

सत्यधर्मीया

देवलिङ्गेन तच्चिह्नवद्धृतचिह्नेन प्रतिच्छन्न आच्छादितनिजरूपः स्वर्भानू राहुः । देवसंसदि तत्पङ्क्तौ प्रविश्य सोमममृतमपिबन् मुखमात्रे प्रावेशयत् । चन्द्रार्काभ्यां सूचितः । हरिं प्रति । अनुचितं रचितमेतेनेति सूचितः ॥ ६९ ॥

छलारी

देवसंसदि देवपङ्क्तौ । देवलिङ्गेन देववेषेण प्रतिच्छन्नोऽप्रकटितस्वरूपः स्वर्भानू राहुश्चन्द्रार्कयोर्मध्ये प्रविष्ट उपविष्टः सोमममृतमपिबत् । चन्द्रार्काभ्यां सूचितो ज्ञापितः ॥ ६९ ॥

लिङ्घेरी

स्वर्भानू राहुर्देवानां लिङ्गेन चिन्हेन प्रतिच्छन्न आच्छादितस्वरूपः सन् देवानां संसदि पङ्क्तौ प्रविश्य सोमममृतमपिबत् । चन्द्रार्काभ्यामयं राहुरिति हरये सूचितश्च । ‘राहुः स्वर्भानुः’ इत्यमरः ॥ ६९ ॥

चक्रेण क्षुरधारेण जहार पिबतः शिरः ।

हरिस्तस्य कबन्धस्तु सुधया प्लावितोऽपतत् ॥ ७० ॥

सत्यधर्मीया

हरिः क्षुरस्य छुरिकाया इव धारा यस्य तेन । पिबतस्तस्य शिरो जहार । सुधया प्लावितः कबन्धः । अयमूर्ध्वः कलेवरे । ‘कबन्धस्तूत्तरे रक्षो विशेषे च विधुन्तुद’ इति विश्वः । तत्सम्बन्धमात्रतोऽजरामरोऽपतत् पातितः । स्वादूदोदधौ । यथोक्तं भगवत्पादैः । ‘क्षिप्तः कबंधोऽस्य शुभोदसागरे त्वया स्थितोऽद्यापि हि तत्र सामृत’ इति ।

‘राहुर्बाहुबलेन दुर्लभमिति ज्ञात्वाऽन्यपङ्क्तौ स्थितः।

तत्रामृतं सुरगणाः फलमञ्जसाऽऽपुः

यत्पादपङ्कजरजःश्रयणान्न दैत्याः ॥ ७३ ॥

पदरत्नावली

समा देशादयो येषां ते । तथापि विफलैर्विशिष्टफलैर् विकल्पा विकल्प-योग्या अभूवन् । कथम् ? तत्राह– तत्रेति ॥ तत्रापि हेतुमाह– यत्पादेति ॥ फलवैकल्पे विशेषणविशिष्टकल्पनार्हा इति ॥ ७३ ॥

सत्यधर्मीया

हरिकरुणा चेत्कर्म फलवन्नापरथेति स्फुटमाचष्टे ॥ एवमिति ॥ समदेश-कालहेत्वर्थयोगगतयः । समो देशः । क्षीरनिधितीरादिः । कालश्च मथनकालः । हेतुर्मन्दरादिः । अर्थाश्च कामधेनुप्रभृतयस्तैर्योगः सम्बन्धस्तदर्थं गतिश्च येषां ते तथा । अनेन परिदृश्यमानो-परितनसाधनान्योन्याभावः प्रकाश्यते । तत्रैवंविधसाधने सत्वेऽपि । तयोर्मध्य इति वा सुरगणा अमृतं फलं तद्रूपमंजसा सम्यगापुः । तत्र हेतुमाह ॥ यत्पादेति ॥ यस्य हरेः पादावेव पङ्कजे तयोर्यद्रजः परागवत्धूलयस्तदाश्रयणात् । विफले फलानुपलम्भके लक्ष्मीशे सति । विपरीत इति यावत् । विकल्पा असमर्थाः सन्तो दैत्या नापुः । विशिष्टे फले देवप्राप्ये व्यवस्थितविकल्पे येषामस्तीत्यच्प्रत्ययान्तः शब्दः । तमेव विकल्पपदार्थमाह । फलममृतमञ्जसा नापुर्दैत्या इति

॥ ७३ ॥

छलारी

हरिभक्तानामेवोद्यमफलं नान्येषामित्येवं व्याख्याय तात्पर्यमाह ॥ एवमिति ॥ समा देशादयो येषां ते तादृशा अपि । हेतुर्मन्दराद्रिरर्थः समुद्रे क्षिप्तवीरुधादिद्रव्यम् । विविधः कल्पः केषाञ्चित्फलं नियतं केषाञ्चिन्नेति वैचित्र्यमित्यर्थः । तथा च केवलविकल्पो वैचित्र्यं येषां ते फले विकल्पाः फलवैषम्यवन्तो बभूवुरित्यर्थः । निमित्तं वदन् फलवैषम्यमाह ॥ तत्रेति ॥ तत्र देवासुरेषु मध्ये सुरगणा यस्य हरेः पादपङ्कजयो रजसः परागस्याश्रयणादञ्जसा । अञ्जःशब्दोऽवधारणे । सेवनादेवेत्यर्थः । आपुः प्राप्नुवन् । दैत्यास्तु न प्रापुः । स हरिः सेव्य इत्यर्थः ॥ ७३ ॥

लिङ्घेरी

एवं सुरासुरगणाः समानदेशकालकारणार्थप्राप्त्युपायगमनादिवन्तोऽपि फलविषये विकल्पाः फलतदभाववन्तोऽभवन् । तदेव दर्शयति । सुरगणा यस्य हरेः पादपंकजरजः श्रयणादमृत रूपं फलमंजसा निर्विघ्नेनापुर्दैत्यास्तदभावान्नापुः । स एव फलार्थिभिः सेव्य इति शेषः ॥ ७३ ॥

यद्युद्यतेषु वसुकर्म१मनोवचोभि

र्देवात्मजादिषु२ नृभिस्तदसत् पुरस्तात् ।

तैरेव सद् भवति यत् क्रियते च तस्मिन्३

सर्वस्य तद् भवति मूलनिषेचनं यत् ॥ ७४ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धेऽष्टमोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

नन्वसुरादीनामपि शिवादिदेवार्चनादिसद्भावात् कथं तैर्विशिष्टफलं नावाप्त-मित्याशङ्क्य श्रीहरिचरणारविन्दप्रणामाभावान्नावाप्तमित्याशयेनाह– यदीति ॥ नृभिः पुरुषैः पुरस्तादुद्यतेषु फलदानाभिमुखेषु देवात्मजादिषु यदर्चनादिकं वित्तादिभिः क्रियते यदि तर्ह्यपि तदसत्कर्म विशिष्टफलं न भवति । कुत इति तत्राह– उद्यतेष्विति ॥ उत्कृष्टफलमुद्दिश्य यतेषूपरतेषु, विशिष्टशक्त्यभावादिति द्विरावृत्त्या योजनीयम् । तर्हि कथङ्कारं तद्भवतीति तत्राह– तैरिति ॥ यदीत्यनुवर्तते । यदि तैः पूर्वोक्तैर्वित्तादिभिरेव चास्मिन् हरौ यत् कर्म क्रियते तर्हि तत् पूर्णफलं भवति । हरिभक्तिमात्रेण देवाद्युद्दिष्टद्रव्यैस्तदर्चनाभावे कथं तत् पूर्णफलं स्यादिति तत्राह– सर्वस्येति ॥ यन्मूलभूतस्य हरेरर्चनलक्षणं निषेचनं तत् सर्वस्य देवतादेः । तन्निषेचन-फलं भवति । हरिभक्तिमन्तरेण शिवाद्यर्चनेनासुराणां विशिष्टफलं नाभूत् तस्मात् तद्भक्त्या भाव्यमितीदं मुक्तितमसोर्निदर्शनायोक्तमिति ज्ञातव्यम् । देहात्मजादिष्वेव महादाराद्धारौ तदभावा-दात्मा महनीय इति वचनादित्यतो वाह– यदीति ॥ देहात्मजादिष्विति केचित् पठन्ति, तत्रैवं योजनिका । पुरस्ताद्देहान्तरावाप्तेः पूर्वमेवासन् वित्तादिव्यय एव नान्य इत्यर्थ इति । शेषं समम्

॥ ७४ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायाम्

अष्टमस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

समश्रमादीनाममराणामनमराणां मध्ये कुतः फलमफलं लेभिरे सुरासुराः कुतो नापुरित्यत एवङ्करणानेवंकरणाभ्यामित्याह ॥ यदीति ॥ वसु द्रव्यम् । कर्म मनो वचांसि च तैः । देवात्मजादिषु । देवाश्च । अत्रात्मजादीति दृष्टान्तोपदर्शनार्थम् । यथाऽऽत्मजादिषु तद्वद्देवेषु हरीतरेष्विति । न च द्वन्द्वनिर्दिष्टेष्वेकस्य कथं दृष्टान्तसमर्पकतेति वाच्यम् । आकाश-ग्रहणं दृष्टान्तोपदर्शनार्थमित्यादिसुधा । विद्याशब्दस्य योगरूढिभ्यामिति सुधाव्याख्यायां चाचार्यैरत्र यथार्थज्ञानेऽपि वेदनं विद्येति योग्यस्य ‘कर्मणा बद्ध्यते जन्तुर्विद्यया च विमुच्यते’ । विद्यैव तु निर्धारणादित्यादिप्रयोगमभ्युपेत्य रूढेश्च प्रदर्शनं दृष्टान्ततयेति ज्ञातव्यमित्युक्तेः । एवं द्वितीया-ध्यायद्वितीयपादीयमहत्त्वाणुत्त्वयोश्चैवेत्यनुव्याख्याव्याख्यायामत्र महत्त्वग्रहणं दृष्टान्तार्थमित्यादि बहुस्थले विलोकनीयमिदं प्रमेयमिति नापूर्वता । नृभिरधिकारिभिः । पुरस्तात् । धनाद्याराधनेन । पुरस्ताद्वेदाद्यान्तरङ्गिकार्थाननुसन्धनादग्रतः । उद्यतेषु त्वमेतत्त्वमेतत्कुर्वितीश्वरनियममनुसृत्य वर्तमानेषु । अस्वतन्त्रेषु देवात्मजादिषु । एते एवं तुष्यंत्विति यदि यत्किञ्चित्क्रियते तर्हि तदसदविद्यमानम् । अफलोपलम्भकत्वात् । तैरेव नृभिः । तैर्वस्वादिभिर्यदाराधनं तस्मिन्भगवति क्रियते तत्सफलत्वेन विद्यमानं भवति । न ह्येकं श्रीकान्तमाराधयतां तदितरसुरसपर्यया कथं कथय फललाभः प्रत्युतासमञ्चिता रुषान्वितास्ते भवेयुरित्यत आह । यन्मूलनिषेचनं तरुवेरनीर-निषेके शाखादीनामम्लानतैवं वासुदेवपूजने सभाजनभाजनानि सुरा इति न सरूढत्वं तेषामिति भाव इति । देवात्मजादिभिरित्यत्रानेवं व्याकरणे देवोत्तमात्मजनिबन्धः किमनुबन्ध इत्यनुयोगो दुष्पारः स्यात् । देवात्मजेषु तत्परमात्मजातेषु पद्मजादिष्विति यावत् । तानेव एतीत्यनुसंहितं तदसदिति वा । देहात्मजादिष्विति पाठो ललितः । सुलभार्थश्च । यद्युज्यतेषु वसुकर्म-देहात्मजादिषु नृभिस्तदसत्पृथक्त्वात् । तैरेव सद्भवति यत्क्रियते पृथक्त्वादिति क्वाचित्कः पाठः । तन्मात्रप्रीत्या शासनात्तत्सत्क्रियाभेदात् । अपृथक्त्वात् । परमात्मसमर्पणतत्परिवार-त्वेनापृथग्भावात् । पृथक्त्वमपृथक्त्वं च निमित्तीकृत्येति ल्यब्लोपपञ्चम्यौ वा । असवः प्राणाश्च । यद्युज्यते देहाद्युपयुक्तं क्रियते तत् । उर्वरितं सर्वं पूर्ववत् । श्रीधरीये तथा छलारीये च । असुश्च प्राणाश्चेति सति । पुंसि भूम्नयसवः प्राणा इति योऽसावसौ पुरुषः सोऽह-मित्यादिवदनिर्वाहाभावेऽपि समासः किमनुबन्धनिबन्ध इति न जानीमः । उद्यतेषु वसुकर्मेत्यादि पाठे इषुशब्दो बाणशब्दलक्षकः स च शरीरवाची । उद्यतानि देवात्मजादिसत्कारोद्युक्तानि । इषु बाणं शरीरं वसुकर्ममनोवचनानि च तैः । न च कथमिषुपदेन बाणग्रहस्तेन च कायो बाणं शरीरं चेत्युक्तशरीरपरिग्रह इति वाच्यम् । सूस्मूर्षतुभवाद्द्विरेफद्युरत्नादेः ॥ ७४ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्याम् अष्टमस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥ ८–८ ॥

छलारी

एतदेवोपपादयति ॥ यदीति ॥ असुः प्राणो वसु धनं प्राणादिभिर्देहात्मजादिषु देहापत्यकलत्रादिषु यद्युज्यते प्रयुज्यते केवलं देहाद्युद्देशेन वित्तादिना पोषणादिरूपं यत्कर्म क्रियत इत्यर्थः । तदसदल्पफलं भवति । कुतः । पृथक्त्वात्पोषणादेः केवलं देहादिविषयमात्रत्वेन हरिविषयादित्वाभावात् । तथा तैरेव वित्तादिसाधनैरीश्वरोद्देशेन यत्कर्म क्रियते तत्सन्महाफलं भवति । कुतः । अपृथक्तत्वात्तत्कर्मण ईश्वरं विनाऽकृतत्वात् । ईश्वरभक्त्यैव कृतत्वादिति यावत् । तर्हीतो देवताद्यर्चनाभावात्कथं महाफलं स्यादित्यत आह ॥ सर्वस्येति ॥ यन्मूलस्य प्रधानस्य हरेर्निषेचनमर्चनं तत्सर्वस्येतरदेवादेरपि भवति । कुतः । अपृथक्त्वात्परिवारतया स्थितत्वादित्यप्यर्थो ग्राह्यः । यस्य कस्यापि पूजेश्वरप्रीत्युद्देशेन कृता चेत्सफला नान्यथा । अतो देवानां तादृशत्वात्फलप्राप्तिर्न दैत्यानामभक्तत्वादिति भावः ॥ ७४ ॥

॥ इति श्रीछलारी शेषाचार्यकृतायां भागवतटिप्पण्याम् अष्टमस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥ ८–८ ॥

लिङ्घेरी

नन्वसुराणामपि ब्रह्मरुद्राद्याश्रयणात्कथं फलाप्राप्तिर्ब्रह्मरुद्रविष्णूनां समत्वादित्या-शङ्क्य श्रीहरेरेव ब्रह्मरुद्राभ्यामुत्तमत्वेन तदनुग्रहमभिभाव्यासुराणां फलादाने स्वपादपद्माराधकदेवानां फलदाने च समर्थत्वादिना नैवं शङ्क्यमिति परिहरति ॥ यदीति ॥ नृभिः फलार्थिभिः पुरुषै-रुद्यतेषु फलदानाभिमुखेषु देवात्मजादिषु वसुकर्ममनोवचोभिर्द्रव्यक्रियाकरणवाक्यैर्यदर्चनं पुरस्ता-त्प्रथममेव ते स्वतन्त्रा इति बुद्ध्या क्रियन्ते तदसद्दुष्टं निष्फलं भवेत् । यतस्तैरेव देवात्म-जादिभिरेव स्वेषामर्चनादि यत्स्वातन्त्र्यबुद्ध्या स्वमात्राराधकैः क्रियते तत्तस्मिन् हरौ समर्पितं भवति । यत्पुनर्मूलनिषेचनं प्रथमत एव हरिपूजादिकं क्रियते तद्वृक्षमूले उदकसेचनं यथा सर्वस्य वृक्षस्य साधनं भवति तद्वत्सर्वस्यापि फलस्य हरिगुरुदेवतानुग्रहप्राप्यस्य साधनं भवति । येऽप्यन्यदेवताभक्ता यजंत्यविधिपूर्वकम् । अन्तवत्तु फलं तेषाम् । देवा विष्ण्वर्पणं कृत्वेत्यादेः

॥ ७४ ॥

॥ इति श्रीलिङ्घेरी श्रीनिवासाचार्यकृतायां भागवतटिप्पण्याम् अष्टमस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥८–८॥