एवं स्तुतः सुरगणैर्भगवान् हरिरीश्वरः

॥ अथ षष्ठोऽध्यायः ॥

२सुदर्शनादिभिः स्वास्त्रैर्मूर्तिमद्भिरुपासितम् ।

तुष्टाव देवप्रवरः सर्वेशं३ पुरुषं परम् ।

सर्वामरगणैः सार्धं४ सर्वाङ्गैरवनिं गतैः ॥ ७ ॥

पदरत्नावली

देवप्रवरो ब्रह्मा ॥ ७ ॥

सत्यधर्मीया

औरायुधैः । ‘अस्त्रं प्रहरणे चाप’ इति विश्वः । मूर्तिमद्भिः शरीर-वद्भिः । देवप्रवरो ब्रह्मा । इदमपि वृन्दारकवृन्दाक्षिमन्दीभवन इवैतस्य सम्यग्दर्शनं च निमित्त-मिति ध्येयम् । सर्वांगैरष्टाङ्गैर् अवनिं गतैः । उरसा शिरसेत्यादेः, नत्वा, तुष्टाव स्तोत्रं कृतवानित्यर्थः ॥ ७ ॥

छलारी

सुदर्शनादिभिः सुदर्शनचक्रादिभिः स्वास्त्रैः स्वायुधैः । ‘अस्त्रं प्रहारे चापे’ इत्यभिधानम् । मूर्तिमद्भिः शरीरधारिभिः कामादिभिः । देवप्रवरो ब्रह्मा सर्वाङ्गैरुरसा शिरसेत्युक्ताङ्गैरवनिंगतैर्भूमौ पतितैः साष्टाङ्गप्रणामैरित्यर्थः ॥ ७ ॥

लिङ्घेरी

सुदर्शनादिभिश्चक्रप्रभृतिभिर्मूर्तिमद्भिः शरीरधारिभिः स्वास्त्रैः कामादिभिः सुदर्शनाद्यभिमानिभिरुपासितं सेवितम् । सर्वेषां रमाब्रह्मादीनामीशं स्वामिनं परं सर्वोत्तमं पुरुषं नारायणं दृष्ट्वा सर्वाङ्गैरवनिं भूमिं गतैर्दण्डप्रणामं कुर्वद्भिः सर्वामरगणैः सार्धं तुष्टाव स्तुतवान् । यतः स्वयं देवानां प्रवरः श्रेष्ठः ॥ ७ ॥

ब्रह्मोवाच–

अजाय जन्मस्थितिसंयमाय गुणाय निर्वाणसुखार्णवाय ।

अणोरणिम्नेऽपरिगण्यधाम्ने महानुभावाय नमो नमस्ते ॥ ८ ॥

छलारी

विश्वमूर्तित्वमुपपादयति ॥ त्वयीति ॥ इदं जगदात्मतन्त्रे स्वतन्त्रे त्वय्यग्रे सृष्टिकाले मध्ये स्थितिकालेऽन्ते प्रलयकाले आसीदस्ति । यथा मृत्तिका घटस्यादिरन्तो मध्यं च । आद्यन्तमध्यावयवेषु मुख्यं कारणम् । तथा त्वमेवास्य जगत आदिरन्तो मध्यं चाद्यन्त-मध्यभागेषु मुख्यं कारणम् । नान्यः यथा महत्येकस्मिन्कार्येऽनेककर्तारो भवन्ति । यथा जगद्रूपे महाकार्ये त्वां विनाऽन्यो मुख्यकारणं नेत्याशयः । तत्र हेतुः परस्मात्प्रकृतेरपि पर उत्तम इति

॥ १० ॥

लिङ्घेरी

हे पुरुषर्षभ हरे । अग्रे महाप्रलये इदं जगदात्मतन्त्रे स्वतन्त्रे त्वयि त्वदुदरे स्थितमासीत् । त्वमस्य जगतो घटस्य मृत्स्नेव मृत्तिकेवादिरुत्पादको मध्यं स्थितिहेतुरन्तः संहारकः । तत्त्वं परस्माद्ब्रह्मादिचेतनराशेः पर उत्तमः । ‘अग्निर्वै देवानामवमो विष्णुः परमः’ । ‘विष्णुमुखा वै देवा’ इत्यादिश्रुतेः । अत एवाशेषाणां निःशेषाणां विशेषाणां ब्रह्मादीनां नामानि मुख्यतो यस्य सोऽशेषविशेषनामा । अनेन ‘हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे’, ‘एको रुद्रो न द्वितीयोऽवतस्थ’ इत्यादिश्रुतिस्थहिरण्यगर्भरुद्रादिशब्दवाच्योऽपि त्वमेवेति विष्णुरेव सर्वजग-त्सृष्ट्यादिकर्तेत्यस्य न ब्राह्मपाशुपतादिविरोध इत्युक्तं भवति । ‘नामानि सर्वाणि यमाविशन्ति’ । ‘यो देवानां नामधा एक एव’ । ‘यथा हिरण्यं बहुधा समीयते नृभिः क्रियाभिर्व्यवहारवर्त्मसु’ । एवं च वचोभिर्भगवानधोक्षजो व्याख्यायते लौकिकवैदिकजनैरित्यादि श्रुतिस्मृतिभ्यः । मृत्स्ना च मृत्तिकेत्यमरः ॥ १० ॥

त्वं माययाऽऽत्माश्रयया स्वयेदं निर्माय विश्वं तदनुप्रविष्टः ।

पश्यन्ति युक्ता मनसा मनीषिणो गुणव्यवायेऽप्यगुणं विपश्चितः ॥ ११ ॥

पदरत्नावली

ननु सृष्टिसंहृतिकर्तृत्वात् तदाद्यन्तत्वमस्तु, मध्यत्वं कथमिति तत्राह– त्वमिति ॥ आत्मैव आश्रयो यस्याः सा तथा तया, अत एव स्वया स्वकीयत्वेनाभिमतया मायया प्रकृत्या इदं विश्वं निर्माय त्वं तदनुप्रविष्ट इति यस्मात्,(तस्मात्)त्वां मध्यं वदन्तीति शेषः । ‘तत् सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्’ इति श्रुतिः । अत्र किं मानमिति तत्राह– पश्यन्तीति ॥ मनीषिणो बुद्धिमन्तो मनसा मननलक्षणविचारेण युक्ता एवं पश्यन्तीति यद् यद्दर्शनं मान-मित्यन्वयः । नन्वेवं तर्हि गुणसम्पर्किणो गुणदोषलेपः स्यात् ? न स्यात् । अत्रापीदमेव मानमित्याह– गुणेति ॥ विपश्चितो गुणव्यवाये गुणकार्यसमूहे स्थितमप्यगुणं गुणनिमित्तदोषरहितं त्वां पश्यन्तीति शेषः । इतोऽपि ब्रह्मोपादानकारणं न, किन्तु निमित्तमेवेत्याशयेनाह– त्वमिति ॥ माययेदं विश्वं निर्माय तदनुप्रविष्ट इति मनसा युक्ता मनीषिणो गुणकार्ये जगति विषये अगुणं गुणव्यतिरिक्तं कारणं निमित्तमेव त्वां पश्यन्तीत्यन्वयः । विपश्चितः पण्डिता दर्शनपटव इत्यर्थः । अनेन विद्वद्दर्शनमत्र प्रमाणमिति दर्शितम् ॥ ११ ॥

सत्यधर्मीया

घटस्य मृत्स्नेवेत्यत्र निभृतनिर्भरः पूर्वपक्षी विना नासिकाकर्षणं न समाहितमानस इति पृथक् प्रकृतिमुपादानीभूतां निरूप्य निमित्तत्वनिमित्तानि मूलकृल्लपति ॥ त्वमिति ॥ आत्माश्रयया आत्मा स्वयं हरिराश्रयो यस्याः सा तया । अत एव स्वमायया । ‘मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्’ इत्यादेः । प्रकृत्योपादानकतया । इदं विश्वं जगन्निर्माय सृष्ट्वा । तद्विश्वं प्रवृत्तयेऽनुप्रविष्टः । तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशदित्यादेरैन्द्रजालिकी सृष्टिरिव सृष्टिस्तयेति संबोधयति । निर्मायेति इति वा । यस्त्वं तं त्वां मनीषिणो बुद्धिमन्तः । नोपलक्षणमित्याह ॥ मनसा युक्ता इति ॥ मननयुक्ता इत्यर्थः । गुणव्यवाये सति गुण-सम्बन्धेऽपि अगुणं तत्कार्याज्ञानादिरहितम् । चित्तः नैजाज्ज्ञानात् । विपः स्वयं सर्वपालो विगतपालकस्त्वमिति पश्यन्ति । अनेन बहु बहुज्ञदर्शनं मानमत्रेति दर्शितं भवति । मनसा पश्यन्ति युक्ता योगसम्पन्नाः शोभना इति वा । ‘युक्तशब्दः शोभनपर्याय’ इति कर्मनिर्णय-टीकोक्तेर् मनश्च साक्षी । ज्ञान्यज्ञानिदर्शने ते इत्याह ॥ अमनीषिण इति ॥ घटस्य मृत्स्ने-वेत्यनेनोपादानतैवोक्तेति ये मन्वते तेऽमनीषिणः । मनसा युक्ता विपश्चितो ज्ञानिनस्तु । उर्वरितं पूर्ववत् ॥ ११ ॥

छलारी

अत्र मृत्तिकादृष्टान्तो मुख्यकारणत्वे एव न तूपादानकारणत्वे । ब्रह्मणो जगन्निमित्तकारणत्वस्य ज्ञानिप्रत्यक्षसिद्धत्वादित्याशयेनाह ॥ त्वमिति ॥ हे हरे । त्वमा-त्मैवाश्रयो यस्याः सा तथा । अत एव स्वया स्वाधीनमाययोपादानभूतया प्रकृत्येदं विश्वं निर्माय तदनुप्रविष्टस्तन्नियमनार्थं तस्मिन् जगति प्रविष्टः । ‘तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्’ इति श्रुतेः । इति मनीषिणो विवेकिनो विपश्चितः शास्त्रज्ञा युक्ता ध्यानयुक्ताः सन्तस् त्वां मनसा पश्यन्ति । ननु गुणकार्ये प्रवेशे तन्निमित्तदोषः स्यादित्यत आह ॥ गुणेति ॥ गुणानां व्यवाये कार्ये स्थितमप्यगुणं गुणनिमित्तदोषरहितमित्यर्थः ॥ ११ ॥

लिङ्घेरी

हे हरे । त्वमात्माश्रयया स्वाधारस्वकीयया स्वाधीनया जडप्रकृत्यात्मकया मायया स्वया स्वरूपभूतमायया जडप्रकृतिनियामकशक्त्या चेदं विश्वं जगन्निर्माय सृष्ट्वा तदनु-प्रविष्टो भवसि । अनेन तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् । ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति’ इत्यादिश्रुतिप्रतिपाद्यं जगज्जन्मादिकर्तृपरं ब्रह्म विष्णुरेवेति चतुर्मुखेना-विष्कृतम् । नन्वेवं हरिर्जडप्रकत्या जगत्सृष्ट्यादिकर्ता चेत्तद्गुणसत्त्वादि सृष्ट्वा तत्र प्रविष्टः सन् तथाभूत इति वक्तव्यम् । न चैतद्युक्तम् । गुणप्रविष्टस्य गुणशक्तिविषयतया देवदत्तादिवद-स्वातन्त्र्यादिदोषप्रसक्तेरित्याशङ्क्य चतुर्मुखो, ज्ञानिनो युक्ताः परमात्मन्येव मनोयोगयुक्ताः सन्तो गुणव्यवाये सत्त्वादिगुणसमूहे स्थितमप्यगुणं सत्त्वादिगुणशक्त्यविदया तद्रहितं विपश्चितः श्रुत्यादिना परोक्षतो ज्ञानवन्तः सन्तो मनसाऽपि तादृग्रूपं हरिं पश्यन्तीत्यतो न विरोध इति समाधत्ते ॥ पश्यन्तीत्यादिना ॥ अवश्यं चैतदेवं विज्ञेयम् । एवं द्रष्टृणां मोक्षयोग्यत्वोक्ते-स्तत्साक्षात्कारस्य भ्रमत्वशङ्काऽनवकाशात् । ‘हृदा मनीषा मनसाऽभिक्लृप्तो य एवं विदुरमृतास्ते भवन्ति’ इत्यादिश्रुतेः ॥ ११ ॥

यथाऽग्निमेधस्यमृतं च गोषु भुव्यन्नम्बूत्खनने तथोर्व्याः ।

योगैर्मनुष्या अधियन्ति हित्वा गुणेषु बुध्द्या कवयोऽवयन्ति१ ॥ १२ ॥

पदरत्नावली

गुणकार्ये स्थितं गुणदोषरहितं पश्यन्तीत्युक्तम् । कथं तत्र पश्यन्तीति तत्राह– यथेति ॥ यथा एवआदिष्वग्न्यादीनधियन्ति अधिगच्छन्ति तथा कवयो बुद्ध्या गुणेषु त्वामवयन्ति जानन्तीत्यवयः । उर्व्या उत्खनने सति अम्बु यथा । तथाशब्दः समुच्चये । अमृतं क्षीरं घृतं वा । भेदस्य दोषलेपराहित्यस्य च ज्ञापनायाग्निनिदर्शनम् । सर्वस्मात् सारः स्वभक्त-मुक्तिद इति ज्ञापनायामृतदृष्टान्तः । उपजीव्यत्वज्ञापनायान्नं यथेति । भूतस्त्वतापहरत्व-दर्शनायाऽम्बु यथेति ॥ १२ ॥

सत्यधर्मीया

मननं तेषां मनस्विनामेवमिति सदृष्टान्तमाचष्टे ॥ यथेति ॥ यथाऽग्नि-मेधसि मरणौ अमृतं क्षीरं घृतं वा गोषु । भुव्यन्नं धान्यादिरूपम् । योगैर्मथनदोहनबीजा-वापादिभिरुपायैः । यथोर्व्या उत्खनने अम्बूदकं च मनुष्या अधियन्ति अधिगच्छन्ति । तथा कवयो ज्ञानिनो बुद्ध्या गुणेषु स्थितं त्वां निरनिष्टं निरवद्यमवयन्ति । अवोपसर्गपूर्वादिण् गतावित्यस्येदं रूपम् । तत्त्वप्रकाशिकाछायाव्याकृतौ जानन्तीत्युक्तेः । ये गत्यर्थन्यायेन जानत इत्यर्थः । गुणान्हित्वा गुणेषु विद्यमानमवयन्तीति वा । उपादानतावासनां विवासयितुं बहु दृष्टान्तोक्तिः । यथाऽग्निरेधश्च गौरमृतमन्नं भूरम्बु च दृश्यन्ते कारणकार्यतापन्नानि भिन्नान्येवं जगदीश्वरजगती इत्यवयन्ति कवय इति भावः । यद्वा । कविष्वेव तरतमभावेन योग्यतानु-रोधेनाज्ञानमिति दर्शयितुमियदुक्तिः । उत्खननेन वृत्तिमिति पठित्वा वृत्तिं वाणिज्यादिकमिति व्याचक्षते । परन्तु न स सरलोऽसार्वत्रिकश्च । बुद्धिपूर्वकं गुणगमनं नेतरस्येव कर्मवशत इत्याह ॥ बुद्ध्या हित्वा ॥ हि गतौ वृद्धे चेति स्मृतेः । गुणान् गुणेषु विद्यमानमिति वा ॥ १२ ॥

छलारी

गुणकार्ये प्रविष्टत्वेनैव पश्यन्ति नोपादेयत्वेनेत्येतत्सदृष्टान्तमाह ॥ यथेति ॥ यथाऽग्निमेधसि काष्ठे मथनेनामृतं क्षीरं घृतं वा गोषु दोहनादिना भुव्यन्नं व्रीह्यादिकर्षणादिना तथा भुव्येवाम्बुखननेनोद्यमेन पुरुषप्रयत्नवृत्तिजीविकां वाणिज्यादिना योगैः पूर्वोक्तमथनाद्युपायैर्मनुष्या अधियन्ति प्राप्नुवन्ति । काष्ठादिषु विद्यमाना एवाग्न्यादयः साधनेनोपलब्धा इति जानन्ति । तथा कवयो विवेकिनो बुध्या साधनेन त्वां गुणेषु गुणकार्येषु विद्यमानमेवाधियन्ति जानन्ति तथा वदन्ति । अत्र भेदस्य दोषलेपराहित्यस्य ज्ञानायाग्निनिदर्शनं सर्वस्मात्सारः स्वभक्तमुक्तिदश्चेति प्रदर्शनायामृतदृष्टान्तम् । उपजीव्यत्वं दर्शयितुमन्ननिदर्शनम् । तापहरत्वद्योतनायांबुदृष्टान्तः

॥ १२ ॥

लिङ्घेरी

हे हरे यथा मनुष्या एधसि काष्ठेऽग्निं, गोषु धेनुष्वमृतं क्षीरादि, भुव्यन्नमुर्व्याः पृथिव्या उत्खनने कृते सत्यंबूदकमधियन्ति जानन्ति तथा कवयो ब्रह्मादिज्ञानिनो योगैः सच्छास्त्रादिरूपैरुपायैर्गुणेषु सत्त्वादिषु त्वामवयन्ति जानन्ति हि । अग्निदृष्टान्तेन हरेर्गुणलेप-राहित्यं काष्ठाद्यथाग्नेर्भेदः काष्ठस्यानारोपितत्वं तथा गुणानामपि सूचितम् । अमृतदृष्टान्तेन परमात्मनो नित्यमुक्तत्वं सारत्वरूपमुत्तमत्वं मुक्तिदत्वं च ध्वनितम् । अन्नदृष्टान्तेन सर्वोप-जीव्यत्वमम्बुदृष्टान्तेन सन्तापपरिहारकत्वं च हरेर्ज्ञापितमिति ज्ञातव्यम् ॥ १२ ॥

तं त्वा वयं नाथ समुज्जिहानं सरोजनाभातिचिरेप्सितार्थम् ।

दृष्ट्वा गता निर्वृतिमद्य सर्वे गजा दवार्ता इव गाङ्गमम्भः ॥ १३ ॥

छलारी

अग्नेः सकाशात्केतवो विस्फुलिङ्गा यथोत्पद्यन्त तथाऽहं गिरिशः शिवः सुरादयः । आदिशब्देन ऋष्यादयो दक्षादयः प्रजेश्वराश्च । ते मदादयः सर्वे । हे ईश । त्वत्तः पृथग्विभाविता उत्पन्ना ये । किं वा शं सुखोपायं विधेम विद्मः । अग्निस्फुलिङ्गदृष्टान्तकथनेन यतो बहुप्रकाशाग्निवत्त्वं सर्वज्ञत्वं तव, वयं त्वल्पप्रकाशस्फुलिङ्गवदल्पज्ञा अतो यं सुखोपायं न जानीम इत्युक्तं भवति । अतस्तवैव सर्वज्ञत्वात्त्वमेव नः शं सुखोपायं विधत्स्व । इदं कुरुतेति सुखोपायमुपदिशेत्यर्थः । हे द्विजानाम् ऋषीणां देवानां मित्रानिमित्तबन्धो । द्विजदेव मन्त्रमिति पाठे द्विजदेव त्वं ब्रह्मण्यदेव मन्त्रमुपायं विधत्स्वेत्यर्थः ॥ १५ ॥

लिङ्घेरी

हे द्विजदेवमित्र ईश स्वामिन् । अहं गिरित्रश्च रुद्रोऽपि ये च सुरादयो दक्षा-दयश्चाग्नेः केतवो ज्वाला इव तव सकाशादुत्पन्नास्त्वामाश्रिताश्च । अस्वतन्त्राः किंकरा यतोऽतोऽसुरपीडितानामिन्द्रादीनां किं वा साधनं विधेम करिष्याम । इन्द्रादिभिर्विभाविता ध्यानादिना सेविता अपि वयं तदिष्टकरणासमर्थाः । नन्वग्नेः केतव एव मत्सकाशोत्पन्नमत्स्य-कूर्मवद्भवतामपि सुरकार्यसाधकत्वं किं न स्यादित्याशङ्क्याह । वयं त्वत्तः पृथगत्यन्तभिन्नाश्च मत्स्यादिवदभिन्ना अतो नोऽस्माकं शं सुखं यथा स्यात्तथा त्वं विधत्स्व ज्ञापय । पृथगुपदेशात् । ‘पृथग्भूतान्यनेकशः’ । ‘भिन्नोऽचिन्त्यः परमो जीवसंघात्’ इत्यादिश्रुत्येत्युक्त एवार्थः ॥१५॥

श्रीशुक उवाच–

एवं विरिञ्च्यादिभिरीडितस्तद् विज्ञाय तेषां हृदयं यथैव ।

जगाद जीमूतगभीरया गिरा बद्धाञ्जलीन् संवृतसर्वकामान् ॥ १६ ॥

पदरत्नावली

हृदयमभिप्रायम् । जीमूतो मेघः । संवृतसर्वकामान् अप्रकाशितस्वाभि-प्रायान् ॥ १६ ॥

सत्यधर्मीया

सुरैरिति शेषः । यथा तथैव तेषां विध्यादीनाम् । हृदयमभिप्रायम् । विज्ञाय तेषां वाक्यानां हृदयम् । ईशपृथग्विभाविता ईशस्य रुद्रस्य पृथक् पृथङ्निःसृतोंऽशो दुर्वासास्तस्य शापेन विभाविता असम्भाविता इत्यन्तर्लापिताप्राप्याभिप्रायं च विज्ञायेति वर्णयन्ति । बद्धाञ्जलीन् संवृतसर्वकामान् अनाविर्भावितसमस्तस्वकामान् । एवमपदेशाच्छादित-स्वाभिप्रायानिति तत्पक्षेऽर्थः । जीमूता घनास्तद्ध्वनिवद्गभीरा गम्भीरा तया । गभीरगम्भीराविति निपातितः शब्दः । जगाद ॥ १६ ॥

छलारी

तद्धृदयं यथैव यथावद्विज्ञाय जगाद । सुरकार्यसाधनोपायमुपदिदेशेत्यर्थः जीमूतवन्मेघवद्गम्भीरया । संवृतानि गृहीतानि सर्वाणि कार्याणीन्द्रियाणि यैस्तान् भगवत्येव निष्ठायुक्तानित्यर्थः । संवृतसर्वकामानिति पाठेऽप्रकाशितस्वाभिप्रायानित्यर्थः ॥ १६ ॥

लिङ्घेरी

एवमुक्तरीत्या विरिञ्चादिभिरीडितः स्तुतो हरिस्तेषां विरिञ्चादीनां हृदयं मनो यथा वर्तते तथैव तद्विज्ञाय बद्धांजलीन्संवृता आच्छादिताः सर्वकामा सर्वापेक्षा येषां ते तथा तान् ब्रह्मादीन्प्रति जीमूतगभीरया मेघध्वनिवद्गंभीरया गिरया वाचा जगाद ॥ १६ ॥

एक एवेश्वरस्तस्मिन् सुरकार्ये सुरश्वेरः ।

विहर्तुकामस्तानाह समुद्रोन्मथनादिभिः ॥ १७ ॥

पदरत्नावली

यतो ब्रह्मादयः श्रीनारायणं शरणं प्रापुस् तस्मादेक एवेश्वरः सुरकार्यविषये ईश्वरः समर्थः ॥ १७ ॥

सत्यधर्मीया

तस्मिन्सुरकार्ये तत्सम्पादनविषये । एक एवेश्वरः समर्थ इति, समुद्रोन्मथनादिभिर्विहर्तुकामो विहर्तुं काम इच्छा यस्य सः । ‘तुं काममनसोरपि’ इत्युक्तेर्मलोपः । अनेन न सामर्थ्याभावप्रयुक्तो वक्ष्यमाणोपायोपदेशः किन्तु लीलालालसतामूल इति द्योत्यते । तान्प्रत्याह ॥ १७ ॥

छलारी

ननु हरेरेव सुरकार्यसमर्थत्वाद्देवान्प्रति समुद्रमथनादिरूपोपायोपदेशः किमर्थ-मित्यत आह ॥ एक एवेति ॥ सुरेश्वरो हरिरेवैकः परापेक्षारहितः सन् सुरकार्यविषये ईश्वरः समर्थो यद्यपि तथा समुद्रमथनादिभिरमृतार्थं देवदैत्येः सहामृतरूपेण समुद्रमथनं कूर्मरूपेण मन्दरोद्धारणं नारायणीरूपेण दैत्यमोहनमित्यादिभिर्विहर्तुकामः क्रीडाकर्तुकाम एव तान् प्रत्याह । उपायमुपदिदेश न त्वसमर्थत्वादित्यर्थः ॥ १७ ॥

लिङ्घेरी

सुराणां ब्रह्मादीनामीश्वरः स्वामी नारायणस्तस्मिन्सुरकार्ये विषये यद्यपि स्वयमेक एवान्यसहायरहित एव कर्तुमीश्वरः समर्थस् तथाऽपि ब्रह्मादिभिः समुद्रोन्मथनादिभिर्विहर्तुकामः संस्तान्प्रत्याह । पुरा यथा तथा वः श्रेयः स्यात् ॥ १७ ॥

श्रीभगवानुवाच–

हन्त ब्रह्मन्नहो शम्भो हे देवा मम भाषितम् ।

श्रुणुतावहिताः सर्वे श्रेयो वः स्याद् यथा पुरा ॥ १८ ॥

पदरत्नावली

आरम्भे यथा येन विधिना युष्माकं श्रेयः स्यात् तं विधिम् ॥ १८ ॥ सत्यधर्मीया

अवहिता एकमनस्काः । मम भाषितं भाषणं श्रुणुत इत्याहेत्यन्वयः

॥ १८ ॥

छलारी

उपायमुपदेष्टुं ब्रह्मादीन्स्वाभिमुखीकरणाय सम्बोध्य फलेन हर्षयति ॥ हन्तेति ॥ भाषितं वचनमवहिताः सावधानाः । मदुक्तप्रकारेणोपायमनुतिष्ठेत । पूर्ववद्वो युष्माकं श्रेयः सम्पत्तिः स्यात् । अतो मम भाषितं श्रुणुतेत्यन्वयः ॥ १८ ॥

लिङ्घेरी

हे ब्रह्मन् चतुर्मुख शम्भो महादेव हे देवा इन्द्रादयः । यूयं सर्वे, वो युष्माकं यथा येन प्रकारेण श्रेयः पुरुषार्थः स्यात्तथा मम भाषितमवहिताः स्वस्थान्तःकरणाः सन्तः श्रुणुत । तच्छ्रवणाद्वो हन्त हर्ष एव स्यादतः पुरा प्रथमं तच्छणुतेति ॥ १८ ॥

यातुधानैश्च दैतेयै१स्तावत् सन्धिर्विधीयताम् ।

कालेनानुगृहीतै२स्तैर्यावद् वो भव आत्मनः ॥ १९ ॥

॥ २२ ॥

सत्यधर्मीया

वीरुत्तृणलतौषधीः क्षीरोदधौ क्षिप्त्वा प्रक्षिप्य । बीजावापरूपं प्रक्षेपणम् । विना किञ्चिद्बीजं कार्यानिष्पादात् । वीरुत्तृणादेः सहकारिभगवदिच्छासमवधानाद्दावदहनदग्ध-वेत्रबीजानां कदलीकाण्डजनकत्ववद्विचित्रफलोपलम्भकत्वोपपत्तेस्तद्युक्तमिति ज्ञेयम् । नेत्रं मन्थनरज्जुः । ‘नेत्रं मन्थगुणे वस्त्रे तरुमूले विलोचन’ इति विश्वः ॥ २२ ॥

छलारी

मन्दरं पर्वतम् । नेत्रं रज्जुम् । रज्जौ च चक्षुषि नेत्रं स्यादित्यभिधानम् । वासुकिं तन्नामकं सर्पम् ॥ २२ ॥

सहायेन मया देवा निर्मथध्वमतन्द्रिताः ।

क्लेशभाजो भविष्यन्ति दैत्या यूयं फलग्रहाः ॥ २३ ॥

सत्यधर्मीया

परस्परं मार्गान्तरं यापयसि किं दयापयोध इत्यत आह ॥ मया सहायेन तद्रूपेणेति । सन्धिस्तन्मथनकरणे तदभिसन्धिरपि स्यादित्यत आह ॥ दैत्याः क्लेशभाजो दुःखपात्रं भविष्यन्तीति ॥ इतरानिष्टमेवास्मदिष्टं किमित्यत आचष्टे । यूयं फलग्रहाः पीयूषरूपफलस्य ग्रहो येषां ते तथा ॥ २३ ॥

छलारी

ननु दैत्यैः सह मथने तेऽप्यमृतपानेनामराः स्युः । तत्राह ॥ क्लेशभाज इति

॥ २३ ॥

लिङ्घेरी

हे देवाः । यूयं क्षीरस्योदधौ समुद्रे सर्ववीरुधो भूम्यामेव प्रसरंत्यो लतातृणानि लतावृक्षाद्यारूढवल्लीः क्षिप्त्वा मन्दरं पर्वतं मंथानं मथनसाधनकाष्टसंमितं कृत्वा वासुकिं सर्पं नेत्रं मथनकाष्टपरिवेष्टनरज्जुं कृत्वा दैत्यैः सहातन्द्रिता आलस्यरहिताः सन्तः क्षीरोदधिं निर्मथध्वम् । तत्र दैत्याः क्लेशभाजो भविष्यन्ति यूयं तु मया सहायेन निमित्तेन फलग्रहाः फलभागिनो भविष्यथ

॥ २२-२३ ॥

यूयं तदनुमोदध्वं यदिच्छन्त्यसुराः सुराः ।

हे राजन् । भगवान्पुरुषोत्तमो देवान्प्रतीति सामादिश्याज्ञाप्य यतः स्वयं स्वच्छन्दगतिः स्वेच्छाधीनप्रवृत्तिरत ईश्वरो हरिस्तेषां देवानामन्तर्दधेऽदृश्योऽभूत् ॥ २६ ॥

अथ तस्मै भगवते नमस्कृत्य पितामहः ।

भवश्च जग्मतुः स्वं स्वं धाम चेयुर्बलिं सुराः ॥ २७ ॥

सत्यधर्मीया

तस्मै अन्तर्धानमीयुषे । स्वं सत्यलोकम् । स्वं कैलासं च । सुरा इतरे

॥ २७ ॥

छलारी

सुरास्तु बलिमुपेयुर्जग्मुः । गम्लृ गतौ लिट् ॥ २७ ॥

लिङ्घेरी

अथ हरेरदर्शनानन्तरं पितामहश्चतुर्मुखो भवो रुद्रश्च तस्मै भगवते नारायणाय नमस्कृत्य स्वं स्वं धाम सत्यलोककैलासरूपमाश्रयं जग्मतुः । सुराश्चेन्द्रादयो बलिमीयुः प्राप्ताः

॥२७ ॥

दृष्ट्वाऽरीनप्यसम्पन्नान्१ जातक्षोभान्२ स्वनायकान्३ ।

न्यषेधद् दैत्यराडुच्चैः सन्धिविग्रहकालवित् ॥ २८ ॥

तमुद्धर्तुमशक्ता वै सर्वे देवगणास्तदा ।

विष्णुमभ्येत्य ब्रह्माणं चेदमब्रुवन् ।

भवन्तावत्र कुर्वीतां बुद्धिर्नैश्रेयसीं पराम् ।

मन्दरोद्धरणे यत्नः क्रियतां च हिताय नः ।

तथेति चाब्रवीद्विष्णुर्ब्रह्मणा परिनोदितः ।

नारायणेन चाप्युक्तस्तस्मिन्कर्मणि वीर्यवान् ।

अथ पर्वतराजानं तमनन्तो महाबलः ।

उज्जहार बलाद्ब्रह्मन् सवनं सवनोकसम् ।

इत्यादिपर्वोक्तेः कथमत्र शक्ता इत्याद्युक्तिरिति चेन्न । अत्र प्रथमतो वक्तव्यस्य भगव-दुत्कर्तनस्य गरुडस्थापनादेर्मध्येऽध्वपुनर्वहनं तदुत्कलनकरतो भरतश्च चूर्णतेत्यादिकथानु-सन्धानेनाविरोधसम्भवात् । उक्तं चाचार्यैः ।

वृन्दारका मन्दरमेत्य बाहुभिर्न शेकुरुद्धर्तुमिमे समेताः ।

तदा त्वया नित्यबलत्वहेतुतो योऽनन्तनामा गरुडस्तदंसके ।

उत्पाट््य चैकेन करेण मन्दरो निधापितस्तं स सह त्वयाऽवहत् ।

पुनः परीक्षद्भिरसौ महागिरिः सहासुरैरुन्नमतस्तदंसतः ।

व्यचूर्णयत्तानखिलान्पुनश्च ते त्वदीक्षया पूर्ववदुत्थिताः प्रभो ।

पुनश्च वामेन करेण वीश्वरे निधाय तं स्कन्धगतस्त्वमस्य ।

अगाः पयोब्धिमिति ॥ ३३ ॥

लिङ्घेरी

अन्येषां दुःशकः प्राप्तुमशक्यो मदो येषां ते दुर्मदास्ते देवासुरास्ततः संकेतानन्तरं मन्दरगिरिमंजसा सम्यगनायासेनोत्पाट््य यतः परिघवद्दृढतरबाहवः शक्ताश्चातस्तं गृहीत्वाऽपि नदन्तः सन्त उदधिं क्षीरसमुद्रं निन्युः प्रापितवन्तः ॥ ३३ ॥

दूरभारोद्वहश्रान्ताः शक्रवैरोचनादयः ।

अपारयन्तस्तं वोढुं विवशा विजहुः पथि ॥ ३४ ॥

॥ ३७ ॥

लिङ्घेरी

स गरुडध्वजो गिरिपातविनिष्पिष्टानमरदानवान्विलोक्येक्षया स्वकृपादृष्ट्या जीवयामास । तत्रापि निर्जरान्देवान्यथा पूर्वं व्रणरहितास्तथा विव्रणान् पर्वताभिघातजक्षत-तच्चिन्हरहितान् । चकारेति शेषः ॥ ३७ ॥

गिरिं चारोप्य गरुडे हस्तेनैकेन लीलया ।

आरुह्य प्रययावब्धिं सुरासुरगणैर्वृतः ॥ ३८ ॥

सत्यधर्मीया

गिरिमारोप्य स्वयं चारुह्य ॥ ३८ ॥

छलारी

गिरिं चेति ॥ चशब्दः समुच्चये । स्वयं गरुडे आरुह्य ॥ ३८ ॥

लिङ्घेरी

गरुडध्वजो गिरिं मन्दरमेकेन हस्तेन लीलयाऽनायासेन गरुडे आरोप्य स्थापयित्वा स्वयमप्यारुह्य सुरासुरगणैर्वृतः सन् अब्धिं क्षीरसमुद्रं प्रति प्रययावगच्छत्

॥ ३८ ॥

अवरोप्य गिरिं स्कन्धात् सुपर्णः पततां वरः ।

ययौ जलान्त उत्सृज्य हरिणा स विसर्जितः ॥ ३९ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतेऽष्टमस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥

तात्पर्यम्

‘अनन्तोढो मन्दरस्तु यदा वैवस्वतान्तरम् ।

अमृतार्थं सुपर्णोढो रैवतस्यान्तरे मनोः’ इति ब्राह्मे ॥ ३९ ॥

पदरत्नावली

सुपर्णो गरुडः जलान्ते जलमध्ये । अत्र सुपर्ण इति कथनेनेदं तात्पर्य-मवबोद्धव्यम् । वैवस्वतरैवतमन्वोरन्तरयोरमृतमथनमस्ति तत्र वैवस्वतमन्वन्तरेऽनन्तनाम्ना गरुडेनोढो गिरिः, सुपर्णनाम्नोढो रैवतमन्वन्तरे । ‘अनन्तोढो मन्दरस्तु यदा वैवस्वतान्तरम् । अमृतार्थे सुपर्णोढो रैवतस्यान्तरे मनोः ॥’ इत्यनेन निश्चयोक्तेरिति ॥ ३९ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायाम्

अष्टमस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

अवरोप्य गिरिमिति श्लोके पूर्वमारोप्य गरुड इति । अत्र च स्कन्धात्सुपर्ण इति वैचित्र्यमानुपूर्व्याः किं कृतमित्यत्रार्थविशेषमशेषसंविन्मानेनाह ॥ अनन्तोढ इति ॥ द्विवारं वारिनिधिमथनम् । वैवस्वतेऽन्तरे रैवतेऽन्तरे चेति । अमृतार्थं तत्प्राप्त्यर्थं वैवस्वतेऽन्तरे मन्दरोऽनन्तोढः । अनन्तश्च । योऽनन्तनामा गरुडस्तदंसक इत्याचार्यैर्विवृतत्वा-द्गरुडः । रैवतस्य मनोरन्तरे सुपर्णनामगरुडोढ इति । अतो नानन्तोढ इति ग्रन्थान्तरविरोध इव सुपर्णनामग्रहणासङ्गत्यं च ब्रह्माण्डवचनतः परिहृतेति ज्ञेयम् ॥ अथ मूलार्थः ॥ सुपर्णोऽ-नन्तनामा गरुडो हरिणा विसर्जितः कृतकार्यत्वाद्विनाऽमृतपानमजरामरणवरदानाच्च । कृतकार्यः गच्छेत्याज्ञप्तः । यद्यपि सति पतगेशे, ईशः सर्जने विषस्य वासुकिसमानयने च । तथाऽपि कृतकार्यस्य तस्य संमाननार्थं विससर्जेति तात्पर्यं ज्ञेयम् ॥ ३९ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्याम् अष्टमस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥ ८-६ ॥

छलारी

पततां वरः पक्षिश्रेष्ठः सुपर्णसंज्ञः । गिरिं स्कन्धादवरोप्य जलान्ते समुद्र-जलमध्ये उत्सृज्य प्रक्षिप्य । हरिणा विसर्जितः । इतः परं त्वं गच्छेति प्रस्थापित इत्यर्थः । सुपर्णे तत्र स्थिते वासुकेरागमनाभावोऽत्र गरुडेति वक्तव्ये सुपर्ण इति विशेषेण संज्ञाग्रहणेनायमर्थः सूचितः । चाक्षुषमन्वन्तरेऽमृतार्थं मथनं भवति । तत्र वैवस्वतमन्वन्तरेऽनन्तनाम्ना सुपर्णेन मन्दरः पर्वत ऊढश्चाक्षुषमन्वन्तरे सुपर्णनाम्ना गरुडेनोढ इति । ‘अनन्तोढो मन्दरस्तु यदा वैवस्वतान्तरम् । अमृतार्थे सुपर्णोढ’ इति तात्पर्योदाहृतवचनात् ॥ ३९ ॥

॥ इति छलारीशेषाचार्यकृतायां भागवतटिप्पण्याम् अष्टमस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥ ८-६ ॥

लिङ्घेरी

पततां पतनं कुर्वतां पक्षीणां श्रेष्ठः सुपर्णनामा गरुडः स्वस्य स्कन्धाद्गिरिं मन्दरमवरोप्यावतारयित्वा जलान्ते क्षीरसमुद्रोदकमध्ये उत्सृज्य हरिणा गरुडध्वजेन विसर्जितस्त्वं गच्छेति त्यक्तः सन् स्वस्थानं ययौ । ‘अनन्तोढो मन्दरस्तु यदा वैवस्वतेऽन्तरे । अमृतार्थे सुपर्णोढो रैवतस्यान्तरे मनो’ इत्यत्र तात्पर्यसूचनाय सुपर्ण इत्युक्तम् । एवं च वैवस्वतमन्वन्तर इव रैवतमन्वन्तरेऽप्यमृतार्थं क्षीरसमुद्रमथनं कृतम् । तत्र रैवतमन्वन्तरे सुपर्णनामकेन गरुडेन मन्दरो धृतः । वैवस्वतान्तरे त्वनन्तनाम्ना गरुडेनेति विशेषो ज्ञातव्यः ॥ ३९ ॥

**॥ इति श्रीलिङ्घेरी श्रीनिवासाचार्यकृतायां भागवतटिप्पण्यां **

अष्टमस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥ ८-६ ॥