एवंव्यवसितो बुद्ध्या समाधाय मनो हृदि

॥ अथ तृतीयोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच–

एवंव्यवसितो बुद्ध्या समाधाय मनो हृदि ।

जजाप परमं जाप्यं प्राग्जन्मन्यनुशिक्षितम् ॥ १ ॥

पदरत्नावली

ध्यानपूर्वकस्तुत्या प्रसन्नाद्धरेर्गजेन्द्रस्य ग्रहापदो मोक्षो यथाऽभूत् तथा संसारग्रहादपि मोक्षे भगवत्प्रसादेन स्यादिति प्रदर्शनाय तन्मोक्षप्रकारो निरूप्यतेऽस्मिन्नध्याये । किंप्रकारो गजेन्द्रः शरणमयासीदिति तं प्रकारं दर्शयितुमाह– एवमिति ॥ जाप्यं मन्त्रं तिर्यग्योनेरनधिकारिण एतदसंभावितमिति तत्राह– प्रागिति ॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

जगदीशभजका नावसीदन्तीत्यत्र दन्तीन्द्रापत्प्रच्युतिनिदर्शनेन दर्शयितुमयमध्यायः । तत्रादौ हीनयोनिजस्य कथमित्थं मतिरुदभूदित्यतः प्राचीनाचीर्णसत्कर्म-संस्कारपाटवादित्याह ॥ एवंव्यवसित इति ॥ एवं व्यवसितो निश्चयो यस्य स तथा बुद्ध्या मनो हृदि समाधाय । वृत्तिभेदादियमुक्तिः । अबुद्ध्या बुद्धिहीनया हस्तिजात्याऽप्येवं व्यवसितो मनो हृदि । हृदयमारुणय इति ुत्याद्युक्तेः । ब्रह्मणि समाधाय । परमं जाप्यम् । जप्यमिति क्वाचित्कः पाठः सुसरलः । ऋहलोर्ण्यतो बाधनेन पोरदुपधादिधिति यतो विधानात् । यदि मूलकोशेषु बहुषु जाप्यमिति वर्तेत तर्हि जप्तुं योग्यं जप्यं तदेव जाप्यमिति स्वार्थिकेऽणि रूपमिति तत्सम्भवो विभावनीयः । मन्त्रं जजाप । प्राग्जन्मन्यनु-शिक्षितमभ्यस्तम् । इन्द्रद्युम्न-जन्मनि अनुशिक्षितम् अभ्यस्तम् । तत्रापि नानुपदेशेन स्वमनीषयेत्यप्याह ॥ प्राग्जन्मनीति ॥ प्रथमजविप्रगुरौ । तन्निकट इति यावत् ॥ १ ॥

छलारी

शरणागतिप्रकारमेवाह ॥ एवमिति ॥ व्यवसितो निश्चयवान् गजेन्द्रो मनोऽन्तःकरणं हृदि । अन्तरे । बहिरिन्द्रियसंयोगं विहायेत्यर्थः । समाधाय विधाय । जाप्यं मन्त्रं जाप्यस्तोत्ररूपमन्त्रम् । तिर्यग्योनेरेतदसंभावितमिति तत्राह ॥ प्रागिति ॥ प्राग्जन्मनीन्द्रद्युम्न जन्मन्यनुशिक्षितं स्वेनाभ्यस्तम् ॥ १ ॥

लिङ्घेरी

अत्रापि गजेन्द्रस्तोत्रादिना प्रसन्नाद्धरेर् यथा गजेन्द्रस्य ग्राहान्मोक्षोऽभूत्तथा संसाराख्यग्राहग्रस्तस्यापि भगवत्स्तोत्रादिना तत्प्रसादात्तस्मादपि मुक्तिर्भविष्यतीति ज्ञापनाय गजेन्द्रकृत्यमाह ॥ एवमित्यादिना ॥ स गजेन्द्र एवमुक्तप्रकारेण बुद्ध्या व्यवसितो निश्चय-वान्सन् । हृद्ययनादवस्थिते हृच्छब्दवाच्ये हरौ मनोऽन्तःकरणं समाधाय संस्थाप्य यत्स्व-गुर्वादिभिः प्राग्जन्मनि पूर्वजन्मन्यनुशिक्षितमुपदिष्टं परममुत्तमं जाप्यं मन्त्रावृत्त्या तोषणीयं तं नारायणाख्यं परं ब्रह्म जजाप तन्मन्त्रावृत्त्या सिषेवे ॥ १ ॥

गजेन्द्र उवाच–

ओं नमो भगवते तस्मै यत एतच्चिदात्मकम् ।

पुरुषायाऽऽदिबीजाय परेशायाभि(हि)धीमहि ॥ २ ॥

पदरत्नावली

एतच्चिदानन्दात्मकं चेतनजातं यतो यस्मादेवाप्ताभीष्टं तस्मा इति । हिशब्देन पुरुषादिविशेषणानां ‘परात्परं पुरिशयं पुरषमीक्षते’ इति श्रुतिसिद्धिं दर्शयति ॥ २ ॥

सत्यधर्मीया

महामन्त्रत्वात् स्रवत्यनोङ्कृतं ब्रह्मेत्युक्तेरोमित्युक्तिः । प्राग्जन्मन्यनु-शिक्षितमिति सम्भवतीति तस्मा इत्युक्तिः । यत एतच्चिदात्मकं चेतनजातं चिदात्मा देहस्त-त्सहितं कं सुखं च यस्य तच्चिदात्मकम् । चिदात्मनां कं यत इति वा । स क्व वर्तत इत्यत आह ॥ पुरुषायेति ॥ पूर्षु शेत इति स तथा । ‘पूर्षु शेते पुरिशय’ इत्यादेः । आदिबीजाय आदित्वेन सम्प्रतिपन्नानामपि व्यञ्जकत्वाद्बीजम् । तस्मै । उपादानताऽनुपादानाय परेशाये-त्युक्तिः । एतद् एतत्सन्निहितत्वादित्यादेः । ब्रह्माभिधीमह्यन्तर्ध्यायाम च । तदपि भययुतं चेत्तव स्तवनेन तस्य किमित्यत आह ॥ अभीति ॥ धीमहि । न विद्यते भीर्यस्य तत् । भवतु स्वयमभि न भयं तस्मादन्यस्य चेन्न नक्रवक्त्रतोऽतिक्रम इत्यतोऽप्याह ॥ एतज्जगद्यतोऽभीति सम्यग्भययुतमिति । एतच्चिद् एतदपि ब्रह्मादिकमपि आत्मकं स्वरूपं सुखम् । तदाविर्भाव इति यावत् । यस्य तत् । किञ्च धीमहि धिया सहिता मही आश्रयो यस्य तत् । महीति भाव-प्रधानम् । महित्वं यस्येति वा । महित्वमस्त्वित्यादेः । धीश्च मह उत्सवश्च तौ अस्य स्त इति वा । तत्सहितश्चासौ महश्च सोऽस्यातीति । एकदेशिनेत्यादिवत्समाधिरवधेयः । हि धीमहीति पठित्वा पुरुषमीक्षत इति श्रुतिप्रसिद्धिं दर्शयतीति व्याचिख्युः । तस्मै नमः । अस्तु धीमहीति वेदवागनुकृतिः ॥ २ ॥

छलारी

तस्मै नमोऽस्तु । तमभिधीमहि ध्यायेम च । अथवा । तस्मै नमो नमो ऽभिधीमहीत्यन्वयः । केवलं ग्राहगृहीतत्वेन कायप्रणामस्याशक्यत्वात् । तस्मै च नमनहेतु-माह ॥ यत इति ॥ यस्माद्धरेरेतच्चेतनावृतं चिदात्मकं चिदात्मवच्चेतनस्वरूपभूतं कं सुखं यस्य तद्भवति । तत्प्रसादाच्चेतनजातस्य मुक्तिसुखमाविर्भवति । तस्मा इत्यर्थः । स च कुत्रास्त इत्यत आह ॥ पुरुषायेति ॥ पुरि देहे शेते इति । षष्ठीतत्पुरुषः । तस्मै ‘परात्परं पुरिशयं पुरीषमीक्षत’ इति श्रुतेः । जीवस्यापि देहस्थत्वात्तद्य्वावृत्त्यर्थमाह ॥ आदिबीजायेति ॥ आदिकरणायेति । उपादानकारणं जडप्रकृतिं व्यावर्तयति ॥ परेशायेति ॥ परेषां रमादीनां नियामकायेत्यर्थः ॥ २ ॥

लिङ्घेरी

तं प्रकारमेव दर्शयति ॥ ॐ नमो भगवत इत्यादिना । ॐ देशकालगुणैः पूर्णाय । तस्मै भगवते वासुदेवाय नमोऽस्तु । वयमादिबीजाय मूलकारणाय परेशाय ब्रह्माद्युत्तम-स्वामिने पुरुषाय पूर्णषड्गुणाय नारायणाय । तत्प्रीतय इति यावत् । अभिधीमहि स्तुमः । आदिबीजत्वादिगुणविशिष्टं पुरुषं नारायणमिति विभक्तिविपरिणामेन धीमहि ध्यायेमेति च । तं भगवन्तं स्तौति । यतो वासुदेवादेतत्प्रमाणप्रमितं चिदात्मकं चेतनसमुदायो मोक्षमुखसर्व-पुरुषार्थान् लभत इति । ‘मुक्तिप्रदो वासुदेवोऽखिलस्य’ इत्यादेः । अत्र ओं नमो भगवत इत्यनेन वासुदेवद्वादशाक्षरजपः सूचितः । धीमहीत्यनेन तत्सवितुरित्यादिगायत्रीजपः ॥ २ ॥

यस्मिन्निदं यतश्चेदं येनेदं य इदं स्वयम् ।

योऽस्मात् परस्माच्च परस्तं प्रपद्ये स्वयम्भुवम् ॥ ३ ॥

तात्पर्यम्

यत इति स्रष्टृत्वम् । येनेति प्रवर्तकत्वम् । य इति सत्ताप्रदत्वम् । न सन्ति यदुपेक्षयेत्युक्तत्वात् । ‘उत्पन्नस्यापि यत्सत्ता हरेस्तत्स इतीर्यते । हरेर्विश्वं भिन्नमपि परमोऽसौ यतो विभुः’ इति ब्रह्मतर्के ॥ ३ ॥

पदरत्नावली

मन्त्रोक्तविशेषणविवरणपूर्वकं ध्यानमाह– यस्मिन्निति ॥ इदं जगद् यस्मिन् हरौ प्रलीयते, ‘यत् प्रयन्ति’ इति श्रुतेः । इदं यतो यस्माच्चैव जायते, ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते’ इति श्रुतेः । चशब्देनान्यस्मादुत्पादं निवारयति । इदं येन ब्रह्मणा प्रवर्तते ‘येन जातानि जीवन्ति’ इति श्रुतेः । इदं विश्वं यः स्वयं प्राप्तसत्तादिकः ‘सर्वं खल्विदं ब्रह्म’ इति श्रुतेः । ननु यः स्वयमित्यनेन तादात्म्यं किं न स्यादिति तत्राह– अस्मादिति ॥ अस्मात् प्रत्यक्षप्रपञ्चात् परस्मात् परोक्षान्मुक्तप्रपञ्चाच्च पर उत्तमो यस्तं स्वयम्भुवं स्वत एव प्राप्तसत्ताकं शरण्यं प्रपद्य इत्यन्वयः । ‘उत्पन्नस्यापि यत् सत्ता हरेस्तत् सद् इतीर्यते । हरेर्विश्वं भिन्नमपि परमोऽसौ यतो विभुः ॥’ इति वचनान्न तादात्म्यमत्रोच्यते । किन्तु ततः प्राप्तसत्ताकं जगदिति

॥ ३ ॥

सत्यधर्मीया

यस्मिन्निदमित्यादि श्लोके यत इति पञ्चम्युपादाने ततश्च विकारिता । सा च निर्विकार इत्यादिमानबाधितेत्यतो विवक्षितं पञ्चम्यर्थमाह ॥ यत इति ॥ स्रष्टृत्वमिति ॥ ततश्च हेतौ पञ्चमी । ज्ञानादिमत्कर्ता तदर्थ इत्युक्तं भवति । कर्तृताया यत इत्यनेन बोधनात्करणत्वं तु न प्रधानस्य ब्रह्मणः सम्भवतीति येनेति निरर्थकमित्यतः कुरुपाण्डवन्यायेन समाधत्ते ॥ येनेति ॥ प्रवर्तकत्वमिति ॥ स्रष्टृत्वं बहिष्ठस्य कुलालादेरिव न भगवतः किन्तु प्रकृष्टो वर्तकः । प्रकृष्टता चान्तर्निष्ठतादिरूपिणीति । तद्वांश्चासौ वर्तकश्चेति स तथा तस्य भावस्तत्त्वम् । तृतीयार्थ इत्यर्थः । य इदं स्वयमिति जगत्तादात्म्यमुच्यत इति मतिं च्यावय-न्व्याकरोति ॥ य इति ॥ सत्ताप्रवर्तकत्वं कुतः सत्ता न तदायत्तेत्यतस्तत्र मानमाह ॥ ‘न सन्ति यदुपेक्षया’ इत्युक्तत्वादिति । द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावो जीव एव च । ‘यदनुग्रहतः सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया’ इति मानात्तत्सत्ता तदायत्तेति ज्ञायत इत्यर्थः । प्रस्तुतानुरोधेन द्रव्यं कर्म चेत्यादिकमादावुदाहार्यं कण्ठतस्तत्कुतो न सन्ति यदुपेक्षयेत्यंशोदाहरणमिति चेत् । सत्यम् । व्यतिरेककथनेन तत्स्थैर्यं भवतीति तत्स्थेम्न एवमाम्नानमित्यवेहि । भवतु भगवा-न्प्रवर्तको य इदमिति तादात्म्योक्तेः का गतिरित्यत इयमिति मानेनाह ॥ उत्पन्नस्येति ॥ उत्पन्नस्य विश्वस्य यत यद्यतः सत्ता हरेः सकाशात्तद्विश्वं तत्तस्मात्स हरिरितीर्यते कथ्यते । साक्षादभेदः कुतो नार्थत इत्यतस्तत्र युक्तिमभिदधत्तमंशमुदाहरति ॥ हरेर्विश्वं भिन्नमपीति । यतोऽसौ परमो विभुश्चेति ततः सत्तायास्तदधीनत्वादेव तत्त्वेनोक्तिस्तथाऽन्यत्रापि । ‘यदधीना यस्य सत्ता तत्तदित्येव भण्यत’ इत्यादेर्जगत्सत्तादि तदायत्तमिति । य इदं स्वयमित्युक्तिर्ममात्मा भद्रसेन इत्यादिवदिति ज्ञेयम् ॥ ततश्चायं मूलार्थः ॥ इदं जगद् यस्मिन्यदधिष्ठानकम् । यस्मिन्निदं खं चेत्यादेः । यस्मिंल्लये मुक्तौ चेदं वर्तत इति वा । यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्तीत्यादेः । यत्प्रति प्रलये यदभि स्वेच्छया विशन्ति मुक्ताविति तत्त्वप्रकाशिकोक्तेः । इदं जगन्नित्यमनित्यं यथायोग्यं जायते । यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते । येन भगवतेदं प्रवर्तते । येन जातानि जीवन्तीति श्रुतेः । एकेनेदंशब्देनात्यापेक्षितसर्वस्यान्वयसम्भवे बहुवारमुक्तिः श्रुतिगतानीमानीति बहुवचनविवक्षया वा इदंशब्दघटित ‘सर्वं खल्विदं’ ‘इदमग्रे’ ‘यस्मिन्नित्यादि’ वाक्यसङ्ग्रहाय वा । यतश्चेदमित्यत्र इदं सम्पत्प्रदम् इदं कामितदातारम् । इष्टदानात्तथेंदव इत्यृग्भाष्यटीकायाम् । ‘इः कामः समुदाहृत’ इत्युदाहृत्य इं कामं ददन्तींदव इति विवृतत्वात् । इं तमेव द्यति कदाचिद्विरक्तिविवक्षयेतीदस्तम् । य इत् । य एव इदमित्येकमेवेदं पदम् । सर्वान्वयि । अतं प्रपद्य इत्यन्वयः । इत्यर्थविवक्षया वेति ज्ञेयम् । य इदम् । यदधीनसत्तां यः स्वयं स्वसामर्थ्ये-नैव । अस्मादमुक्तवर्गात्परस्मान्मुक्तवर्गाच्च परो विलक्षणः । स्वयम्भूस्तु स्वस्मादेव भवस्तं प्रपद्ये । शरणमिति शेषः । स्वयमनन्याधीनतया शुभावहस्य दैवस्यायशब्दवाच्यस्य सुना शोभनता ज्ञेया । महादैवं वा । स्वयंभुवं स्वाश्रयं वा । ननु नावतार्यमाचार्यैस्तात्पर्यमेतत् श्लोके । य इदमित्यनेन प्रतीताभेदं बादरायण एव यो यस्मात्परस्माच्च पर इत्यनेनापववादेति चेत् । सत्यम् । य इदमिति तदपवादकं वेदं तदपवादकं वा य इदम् इति तादात्म्यं योऽस्मादित्यादिना भेदं चशब्देन समुच्चितवानिति भेदाभेदमिति वा कश्चिदविपश्चिच्छङ्केतेति ब्रह्मतर्कानुरोधेन पराक्रान्तवन्त इति नाचातुरीबोधिकत्वप्रयुक्तेति युक्तमुक्तम् ॥ ३ ॥

छलारी

पूर्वं मुक्तिप्रदत्वमुक्तमिदानीं सृष्ट्यादिहेतुत्वमाह ॥ यस्मिन्निति ॥ इदं जगद्यस्मिन्हरौ तिष्ठति । विष्ण्वधीनमित्यर्थः । इदं यतः । ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्त’ इति श्रुतेः । ‘इदं येन प्रवर्तते’ । ‘येन जातानि जीवन्ति’ इति श्रुतेः । इदं विश्वं यः स्वयं स्वाधीनसत्ताकम् । सर्वं खल्विदमिति श्रुतेः । य इदं स्वयमित्यनेन तादात्म्यं किं न स्यादित्यत आह ॥ योऽस्मादिति ॥ योऽस्मात्प्रत्यक्षसिद्धप्रपञ्चात्परस्मात्परोक्षान्मुक्तप्रपञ्चाच्च पर उत्तमस्तं स्वयंभुवं स्वत एव प्राप्तसत्ताकं हरिं शरणं प्रपद्ये ॥ ३ ॥

लिङ्घेरी

अभिधीमहीत्युक्तं स्तोत्रं व्यनक्ति ॥ यस्मिन्निति ॥ यस्मिन्नारायणे इदं चेतनरूपं जगत्प्रलये आसीत् । इदं यतश्च यस्मादेव नारायणाज्जातम् । येनैवेदं जीवति चेतनजातमचेतनं चावतिष्ठते । यो नारायणः स्वयमेव जगतः सृष्ट्यादिकर्तृतयोपजीव्यत्वेनास्मिन् जगति व्याप्ततया च पुरुष एवेदं तद्विश्वमुपजीवति । सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्व इति प्रत्यक्षैतरेयभगवद्गीतोक्तप्रकारेण ब्रह्मैवेदं सर्वमित्यादावुच्यते । नारायणाभिधं ब्रह्मणो जगदैक्यं किं न स्यादित्याशङ्क्य परिहरति । यो नारायणोऽस्मात्प्रत्यक्षप्रतीताज्जगतः परस्माच्चैतद्भिन्नादन-परोक्षादपि परोऽन्य इति । तम् । नारायणस्याप्यन्याधीनस्थित्यादिमत्त्वे तत्स्तुतिराविद्यैव किं न क्रियत इत्यतः स नास्तीति दर्शयति । स्वयंभुवमिति स्वयमेव भवत्यवतिष्ठत इति स्वयंभूस्तमहं प्रपद्य इति । परेऽव्यये सर्व एकीभवन्ति । यतो वा इमानि भूतानि जायन्त इत्यादिप्रमाणं यस्मिन्नित्यादिना सूचितमिति ज्ञातव्यम् । उक्तं चैवं प्रमाणेनानन्दतीर्थभगवत्पादैः । ‘उत्पन्न-स्यापि यत्सत्ता हरेस्तत्स इतीर्यते । हरेर्विश्वं भिन्नमपि परमोऽसौ यतो विभुः’॥ इति च ॥३॥

यः स्वात्मनीदं निजमाययाऽर्पितं क्वचिद् विभातं क्व च तत्तिरोहितम् ।

अविद्धदृक् साक्ष्युभयं तदीक्षते स आत्ममूलोऽवतु मां परात्परः ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

पूर्वोक्तार्थं भेदं स्पष्टीकरणाय विवृणोति यः स्वात्मनीति ॥ यो भवान् क्वचिज् जाग्रति विभातं क्वच सुषुप्तौ तिरोहितम् अप्रकाशितं तदुभयं तदिदं जगन् निजमायया स्वेच्छया स्वात्मनि स्वोदरे अर्पितमीक्षत इत्यन्वयः । ननु शरीरे स्थित्वा ईक्षते चेज्जीववल्लुप्त-ज्ञानत्वेनेक्षणायोगः स्यादिति तत्राह– अविद्धदृगिति ॥ तर्हि कथमीक्षत इति तत्राह– साक्षीति ॥ स मामवतु इत्यन्वयः । आत्मा स्वयमेव मूलं कारणं प्रतिष्ठा च सत्तावांस्तथा । अनेन स्वयम्भूशब्दो विवृतः । ‘स्वे महिमि्न’ इति श्रुतेः ‘अक्षरात् परतः परः’ इति च । क्वचिच् चतुर्मुखादौ विभातं क्वचिदस्मदादौ तिरोहितमिति वा ॥ ४ ॥

सत्यधर्मीया

सङ्कुच्योक्तं विविच्याह ॥ य इति ॥ यः स्वात्मनि । स्वदेहे । उदर इति यावत् । निजमायया स्वशक्त्याऽर्पितम् । जगत्क्वचित्सृष्टिकाले विभातम् । क्वचिल्लयकाले तिरोहितम् । कार्योन्मुखानुन्मुखताभ्यां विभाततिरोहितत्वे ज्ञेये । तदुभयम् इति स्वयमीक्षते । सेक्षाऽव्यभिचारिणी इति ईरयत्यविद्धदृगिति । अविद्धाऽप्रतिहता दृग्ज्ञानं यस्य स तथा । अविलुप्तावबोधात्मेत्यादेः । न परतः परस्येक्षणं परवदित्याह ॥ साक्षीति ॥ ननु विरिञ्चो जगदादिरिति श्रूयतेऽतः कथं कथय हरिरादिबीजमित्यत आह ॥ आत्ममूल इति ॥ आत्मा विरिञ्चः सुमना इत्यादेर् आत्मनो विधातुर्मूलः प्रतिष्ठापकः कारणं च । तस्याप्येको मूलोऽस्ति चेत्स उपास्तियोग्यः स्यादित्यतो नेत्याह ॥ आत्ममूल इति ॥ आत्मैव मूलं यस्य सः । तव कोऽनुबन्धोऽन्येषामयं मूलश्चेदुपास्तावित्यतोऽस्ति ममाप्युक्तोऽनुबन्ध इति वक्ति ॥ आत्मनो ममापि मूलः कारणमिति । शीलमूलमङ्गलतालेति लिङ्गानुशासने पुंसि चेत्युक्तेर्मूलशब्दः पुल्लिङ्गः । विभातम् । जाग्रतिकाले । तिरोहितं सुषुप्त्यादौ । विभातं ब्रह्मादौ तिरोहितमस्मदादौ । स्वात्मनि मूलरूपेऽर्पितं स्वाभाविकं रूपं तदेव । निजमायया विभातं रामकृष्णादि । तिरोहितं तद्वद्विद्यमानं मत्स्यादिकम् । अत एव ‘नमः शान्ताय घोराय मूढाय’ इति पठित्वा मूढो मत्स्यादिरिति व्याख्यातम् । एते च परस्परसहकारिण इति ज्ञेयम् । तत्तिरोहितं विभातमित्युभयमपि । तत् ततत्वात् । तत्सर्वमीक्षतेऽविद्धदृक् च स यः स्वात्मा आत्ममूल इत्यपि योजयन्ति । पूर्णमदः पूर्णमिदमित्यादेः । स परात्परोऽत्युत्तमो मामवतु । इदं जगन्निजमायया न जायत इति निजा । सा च सा माया चेति तत् प्रकृत्याऽर्पितं सम्पृक्तं यत्तत्तस्माद् अविद्धदृक् । क्व । न क्वापि । तर्हि तज्ज्ञानं किमाकारमित्यत आह ॥ क्वचिद्विभातमिति ॥ भावे क्तः । प्रमेति यावत् । तिरोहितम् । भ्रम इति । ब्रह्मणोऽपि मध्यान्हार्कक्षोभवत् क्षोभ एव तिरोधानमिति ज्ञेयम् । तर्हि क्व तादृगित्यत आह ॥ य इति ॥ यः साक्षी सन्नीक्षते तस्यैव चित् । दृग्ज्ञानम् । यश्च परात्परः । तदसम्भावनोच्छ्रित्या इदं विशेषणम् । स मामवत्वित्यपि योजयन्ति । यत इदमवित् तत्ततो दृक् क्व । ह खेदे । यया निजमायया स्वपत्न््नया । उभयम् । ओ रुद्रस्य भयम् । ‘उः शम्भुः समुदाहृत’ इत्यादेः । ‘अहं रुद्राय धनुरातनोमि’ इत्यादेः । तां मां स्वात्मनि देहे । उरसीति यावत् । ईक्षते पश्यति स मामवतु । अनेन नारायणासाधारणलक्षणं कथितं भवतीत्यपि भावं विभावयन्ति । क्वचिद्विभातं क्व चक्षते यत्कर्तृके जाते सति छेदेन तिरोहितम् । ‘ब्रह्मचर्म-शिरःपट्टी दिक्पालोर्ध्वाङ्गभूषण’ इत्यादेः । यया । स्वात्मनि विभातं सा । ई । येन निजमा स्वरूपभूतसम्पत्काऽपि । मां पुनरीक्षते पश्यति । नवनवसुविशेषोपलम्भा । श्रियोऽपि च ज्ञानस्फूर्तिरित्यादेः । स्वात्मनि तम् । भावप्रधानोऽयम् । ‘तकारः कीर्तितश्चोर’ इति विश्वात्तत्त्वं चोरत्वम् । नान्यकृतं तदित्याह ॥ निजमायया । स्वेच्छयैव क्वचिद्विभातं प्रकाशितम् । क्वचित्तिरोहितं निलीनतां यातम् । आर्पि । ऋ गतावित्यस्माण्णिचि अर्तिर्ह्रीति पुकि तदन्ता-त्कर्मणि लुङि चिणन्तमेतत् । तर्हीदमैन्द्रजालिकं बालकृष्णकर्मेत्यतो नेत्याह ॥ अविद्ध-दृगिति ॥ अविद्धाऽप्रतिबद्धा जनानां दृग्येन तत् । चोरवदाचरेत्स्वसखिजातम् । उभयम् । उ कुत्सा । तत्सहितं भयमस्मिन्कर्मणि तद्यथा भवति तथेक्षते । यः स आत्ममूल आत्मात्मीयं मूलं दरी निकुञ्जो वासाय यस्य सः । ‘उर्वाच्ये चापि कुत्सायाम् । मूलमाद्ये शिफायां स्याद्दरीकुञ्जेति केऽपि च’ इति विश्वः । परात्परः कृष्णो मामवत्विति वेति दिक् ॥ ४ ॥

छलारी

ननु जगतो मिथ्यात्वाद्भगवतो जगत्सृष्ट्यादिकं कथमिति तत्राह ॥ य इति ॥ यः प्रलयकाले स्वात्मनि स्वोदरे निजमायया स्वेच्छयाऽर्पितं प्रकाशितमिदं जगदीक्षते पश्यति । तथा सृष्टिकालेऽपि जीवानां तज्जगत्क्वचिज्जाग्रदादौ विभातं प्रकाशितं क्वचित्सुप्त्यादौ तिरोहित-मप्रकाशितम् । एवमुभयं तज्जगदीक्षते पश्यति । तदीक्षणं स्वातन्त्र्येणेत्याशयेनाह ॥ साक्षीति ॥ साक्षाद्द्रष्टा स्वातन्त्र्येण द्रष्टेत्यर्थः । नेदमीक्षणमयथार्थमित्याह ॥ अविद्धेति ॥ अबाधितज्ञानमित्यर्थः । कुत इत्यत आह । अविद्धेति ॥ अविलुप्तज्ञानमित्यर्थः । तथा च जगतः सर्वदेश्वरेण दृश्यमानत्वान्न मिथ्यात्वमिति भावः । स मामवत्वित्यन्वयः । कथम्भूतः । आत्मा स्वयमेव मूलमाश्रयो यस्य स तथा । स्वे महिम्नीति श्रुतेः । पराच्छ्रीतत्वात्पर उत्तमः । ‘अक्षरात्परतः पर’ इति श्रुतेः ॥ ४ ॥

लिङ्घेरी

उक्तमेव भगवतो जगदाश्रयत्वादि विवृणोति ॥ यः स्वात्मनीत्यादिना ॥ यो हरिः स्वात्मनि स्वस्मिन्निजमायया स्वकीयेच्छयाऽर्पितं समर्पितम् । क्वचिदालोचनदशायां ब्रह्मा-दीनां विभातं ज्ञातं क्वचिदनालोचनदशायां तिरोहितमज्ञातं क्वचिज्जागरावस्थायां विभातम् । स्वस्वयोग्यज्ञानवत् क्व च सुप्त्याद्यवस्थायां तिरोहितं जागरवत्स्पष्टज्ञानशून्यम् । इदमुक्तं चेतनजातम् । स्वयमविद्धाऽप्रतिहता दृग्दृष्टिर् यस्य स सन् तदुभयमुभयविधं जीवजातं साक्षी सन्नीक्षते साक्षादीक्षते । आत्मनां ब्रह्मादिजीवानां मूल उत्पत्त्यादिकारणः । परब्रह्मादेरपि पर उत्तमः स नारायणो मामवतु रक्षतु । आत्ममूलः स्वाश्रयो मामवत्विति । तुरीयं तत्सवर्दृक् सदा । पतिं विश्वस्यात्मेश्वरं, स्वे महीम्नीत्यादिश्रुतेः । आत्मेश्वर उपद्रष्टा स्वयं दृगविशेषण इत्यादिस्मृतेः । यः स्वात्मनीत्यादिना ईक्षत इत्यन्तेन यस्मिन्निदमिति भागो विवृतः । आत्ममूलः परात्पर इत्यनेन स्वयंभुवमिति भागः ॥ ४ ॥

कालेन पञ्चत्वमितेषु कृत्स्नशो लोकेषु लीनेषु च सर्वहेतुषु ।

तमस्तदासीद् गहनं गभीरं यस्तस्य पारेऽभिविराजते विभुः ॥ ५ ॥

न यस्य देवा ऋषयः पदं विदुर्जन्तुः पुनः कोऽर्हति गन्तुमीरितम् ।

यथा नटस्याकृतिभिर्विचेष्टतो दुरन्वयानुक्रमणः स माऽवतु ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

परात्परत्वं स्पष्टयन् दुर्ज्ञेयत्वमाह– कालेनेत्यादि श्लोकद्वयेन ॥ लोकेषु पृथिव्यादिभूतकार्येषु साकल्येन पञ्चत्वं पृथिव्यादिपञ्चभूतात्मतामितेषु, सर्वहेतुषु पृथिव्यादि-सर्वकारणेषु लीनेषु स्वस्वकारणतामाप्तेषु सत्सु यत् तद् गहनं दुर्ज्ञेयं गम्भीरम् अत एवागाधं तम आसीत् । यो विभुस् तस्य तमसः पारे तमःसम्पर्करहिते देशेऽभिविराजते । स्वतो नेत्याह– कालेनेति ॥ कालनाम्ना हरिणा ॥

देवादयो यस्य पदं न विदुरिति यदतः पुनः को जन्तुस् तत्पदं गन्तुम् ईरितुं वक्तुमर्हतीत्यन्वयः । हनुमदाद्याकृतिभिस् तत्तदाकारानुसारेण विचेष्टमानस्य नटस्य स्वरूपं यथा न ज्ञायते तथेति । सुदुरत्ययानुक्रमणो दुर्ज्ञेयपरिक्रमणो हरिर्मामवत्वित्यन्वयः ॥ ५,६ ॥

सत्यधर्मीया

परात्परत्वस्वरूपासिद्धिं परिहर्तुं साकल्येन सकलाज्ञेयत्वं श्लोकद्विकेनाह ॥ कालेनेति ॥ कालेन । लयरूपेण । कृत्स्नशः सामस्त्येन । लोकेषु पृथिव्यादिषु । पञ्चत्वं पञ्चभूतभूततामितेषु प्राप्तेषु सर्वहेतुषु । एतत्पृथिव्यादिकारणेषु महदादिषु च लीनेषु । स्वस्वकारणप्रवेशेनादर्शनं यातेषु । तदा तमो गहनं ज्ञातुमशक्यम् । इतरानुत्तार्यतयाऽगाधम् । गभीरम् । गाङ् गतौ । गभीरादयश्चेति गभीरगम्भीराविति वा निपातितो गभीरशब्दः । ‘निम्नं गभीरं गम्भीरम्’ इत्यमरः । दुर्गात्मकम् । तमो हि दुर्गेत्यादेः । तस्य तमसः पारेऽतत्सम्पर्कः सन् विभुर्विराजते । तदस्पृष्टदेशे । तत्र तमोगमने हेतुमाह ॥ कालेनेति ॥ तन्नाम्ना स्वेनैवेति । यस्य देवा ऋषयश्चेति प्रतिपत्तृत्वेन सम्प्रतिपन्ना अपि पदं स्वरूपं न विदुर्यद् अतः पुनर्जन्तुर्मादृशहीनयोनिः । को गन्तुमवगन्तुम् ईरितुं साकल्येन वक्तुम् अर्हति शक्तो भवति । निदर्शनं तत्राह ॥ यथेति ॥ आकृतिभिस्तत्तदाकारैर्विचेष्टितो विचेष्टमानवेषधारिणः पदम् अयमेतादृश इति अतत्कौशल्येन जना न जानते तथेति । दुरन्वयानुक्रमणो दुरन्वयं ज्ञानिभि-र्दुज्ञेयमनुक्रमणं चरितं यस्य स तथा । हरिर्मामवतु । येन कृष्णेन । काला कालो हि नीलि-माऽस्यास्तीति कालातो न ङीबिति तु न । एवं च गुणिवाचककालब्दादर्श आद्यचि गवादिपरत्वे कालीति सिद्ध्यतीति शब्देन्दुशेखरोक्तेष् टाबार्षः । ‘कालः श्यामलमेचका’ इत्यमरः । काला-न्येत्युक्ते रूढ्यान्यवाचकोऽपि कालशब्दः कालिमवदुपस्थापकोऽपि सन्नकुबेरपुरीविलोकनं ह्यधरा-सूनुकरमित्यादौ यथा ग्रहवाचिनो मङ्गलशब्दस्य पुल्लिङ्गत्वेऽपि श्रेयोवाचिनपुंसकलिङ्गकमङ्गल-पदोपस्थापतैवं कृष्णोपस्थापको भवतीति न ङीबन्तताभावदोष इति केचित् । काला कृष्णा द्रौपदी । इनपञ्चत्वम् इनानां पतीनां पञ्चत्वं पञ्चकम् । इता । उतामृतत्वस्येतिवद् वर्गार्थे त्व-प्रत्ययः । इनाः पञ्च यस्याः सा तस्या भावस्तत्त्वमिति वा । प्रियपञ्चा द्रौपदी यथा । उलोकेषु कुत्सितजनेषु । तमो दुःखमासीत् । ‘तमः शोके गुणान्तर’ इति विश्वः । तेन च सर्वहेतुषु । अर्व षर्व हिंसायाम् । हिंसाकारणेष्वपि लीनेषु पलायितेषु च । इषुकृत्स्नशा । इषुणा बाणेन तद्वारा कृत्स्नं शं सुखं यस्याः साऽऽसीत् । यद्गभीरमितरापरिहार्यं गहनं वनं चासीत् । तस्य पञ्चकस्य पारे पारणे आसीत् । विभुः समर्थः । नयस्य यन्नीतेर्देवा ऋषयश्च पदमियत्तां मा विदुर्मायं न विदुः । लीलाकाले नटस्याकृतिभिर्विचेष्टतः कृष्णस्य । नटौ रङ्गगतावित्यादेः । यश्च दुरन्वयानुक्रमणः । यस्मिन्विरुद्धगतयोऽप्यनिशं पतन्तीत्यादेर् अणुत्वमहत्त्वयौगपद्यप्रदर्शनरूप-लोकविरुद्धचर्यश्चौर्यादिचर्यावान्वा । अभिवि गरुडे । विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावः । यश्च राजते स मामवत्विति वा । दुरत्ययानुक्रमण इति पाठ इतरानतिक्रमणीयानुक्रमण इत्यर्थः । गहनं गभीरं तमोऽन्धकारश्च तस्य पञ्चकमध्यस्थस्यार्जुनस्य । पारे सति सवितरि सैन्धववधसन्धापारणविषये येनासीद्विप्रपुत्रानयनकाले यद्गहनं गभीरं तमस्तस्य पारे च य आसीत्स मामवत्विति वा

॥ ५,६ ॥

छलारी

परात्परत्वं स्पष्टयति ॥ कालेनेति ॥ कालनाम्ना हरिणा लोकेषु भूतकार्येषु कृत्स्नशः साकल्येन पञ्चत्वं पृथिव्यादिपञ्चभूतात्मत्वम् । नाशमिति यावत् । इतेषु प्राप्तेषु सत्सु सर्वहेतुषु पृथिव्यादिमहत्तत्त्वान्तेषु सर्वकारणेषु स्वस्वकारणतां प्राप्तेषु सत्सु तदा गहनं दुरवगाहं गंभीरमगाधं यत्तमो दुर्गाभिमन्यमानमासीत्तस्य तमसःपारे तमःसम्पर्करहिते देशे यो विभुरभिविराजते प्रकाशते । ‘आदित्यवर्णं तमसस्तु पारे’ इति श्रुतेः ॥

हरेर्दुर्ज्ञेयत्वं वदन्प्रार्थयते ॥ न यस्येति ॥ देवा यस्य हरेः पदं स्वरूपं न विदुर्यतोऽतः को जन्तुरर्वाचीनः प्राणी तत्पदं गन्तुं ज्ञातुं पुनरीरितुं वक्तुं वाऽर्हति । तत्र दृष्टान्तमाह ॥ यथेति ॥ आकृतिभिर्भिन्नभिन्नस्त्रीपुरुषाद्याकारैर्विचेष्टतः प्रवर्तमानस्य नाट्यं कुर्वतः पुरुषस्य स्वरूपं निर्धार्येदृशमिति ज्ञातुं वक्तुं वा यथा नार्हति जनस्तथेति । सुदुरत्ययं दुर्ज्ञेयमनुक्रमणं चरितं यस्य दुरत्ययानुक्रमणो हरिर्मामवतु ॥ ५,६ ॥

लिङ्घेरी

परात्परात्वं प्रकृतिशक्त्यविषयत्वप्रतिपादनेनाविष्करोति ॥ कालेनेत्यादिपद्य-द्वयेन ॥ कालेन कालनियामकत्वादिनिमित्तेन कालशब्दवाच्येन कालरूपेण च हरिणा प्रेरितेन प्रसिद्धेन कालेन प्रलयेन कृत्स्नशः समस्तेषु लोकेषु भूरादिषु पञ्चमहाभूतेषु । पञ्चत्वं स्वोपादान-भूतपृथिव्यादिसूक्ष्मपञ्चात्मताम् इतेषु प्राप्तेषु सर्वहेतुषु च पृथिव्यादिसर्वकारणेषु गन्धादितन्मात्रा-महदादिषु च । लीनेषु स्वोपादाने स्वाच्छादितेषु यत्तद्गहनमज्ञेयं गभीरमगाधं तम आसीदन्धकारा-परपर्यायजडप्रकृतिस्तन्नियामिका चित्प्रकृतिश्चासीत् । यो विभुरघटितघटनासामर्थ्यवान्हरिस्तस्य तमसः पारे पराग्देशे तत्स्थितोऽपि तदशक्तिविषयतया तत्कृतविकारशून्यतया अभिविराजते सुखेन सम्यक् सर्वतः प्रकाशमानो वर्तते । ‘कालाख्यरूपिणस्तव । नासदासीन्नोसदासीत्तदानीं तमसा गू•हम् । आनीदवातं स्वधयेत्यादि प्रत्यक्ष, दशमस्कन्ध, ऋगादिप्रमाणैरस्मदुक्तार्थप्रमा-पनान्नात्र कस्यचित्क्षुद्रचोद्यावकाशः ॥

ऋषयस्त्रिकालज्ञानिनो ब्रह्मादयः, आकृतिभिर्ब्राह्मणाद्याकारैर्विचेष्टितः क्रीडां कुर्वतो नटस्य नर्तकस्य जातिकारस्य पदं स्वरूपं यथा जना न जानन्ति तथा हरेरपि । पद्यते गम्यत इति पदं स्वरूपं साकल्येन न विदुर्न ज्ञातवन्तो नोक्तवन्तश्च । पुनस्तदवतारः को वा जन्तुः प्रणीतस्य हरेः पदं गन्तुं ज्ञातुमीरितुं वक्तुं चार्हति योग्यो भवति । न कोऽपि । एवं ब्रह्मादि-भिरपि दुरन्वयो ज्ञातुमशक्योऽनुक्रमणः पराक्रमो यस्य स विष्णुर्मामवतु रक्षतु । इत्येवं गजेन्द्रो ब्रह्माद्यज्ञेयत्वं वक्तुमशक्यगुणोत्कर्षस्य हरेस्तद्गुणोत्कर्षख्यापनरूपस्तुतौ नाहं शक्तस्तथाऽपि भक्तवत्सलतया स हरिर्मां प्रकृतापदो रक्षतु रक्षत्विति स्वाभिप्रायं व्यनक्ति । व्यक्तं चैतत् । ‘द्युपतिभिरजशक्रशङ्कराद्यैर्दुरवसितस्तवमच्युतं नतोऽस्मि’ इत्यादेः ॥ ५,६ ॥

दिदृक्षवो यस्य पदं सुमङ्गलं विमुक्तसङ्गा मुनयः सुसाधवः ।

चरन्त्यलोकव्रतमव्रणं वने सर्वात्मभूताः सुहृदः स मे गतिः ॥ ७ ॥

पदरत्नावली

हरेरेवंविधस्वरूपसद्भावे मानमाह– दिदृक्षव इति ॥ अव्रणमक्षतम् अलोकव्रतं लोकैः कर्तुमशक्यं सृष्ट्यादिव्रतं यस्य स तथा तम् ॥ ७ ॥

सत्यधर्मीया

नात्र मन्मात्रस्याधिकारः किन्तु प्राचीनाः प्रेक्षावन्त एवं वासुदेवोपासां कुर्वत इति सप्रमाणकमुक्तमिति वक्ति ॥ दिदृक्षव इति ॥ यस्य सुमङ्गलं महामङ्गलदं पदम् । दिदृक्षवो द्रष्टुमिच्छावन्तः सुसाधवो मुनयो विमुक्तसङ्गा दारागारादिसम्बन्धविधुराः । सर्वात्मभूताः सर्वस्वामी हि सर्वात्मा तस्मिन् भूताः सन्तस्तत्स्थिताः स भूतो येषु त इति वा । सुहृदः शुद्धबुद्धयः । अलोकव्रतम् । जनजनितनियमविलक्षणनियमम् । अव्रणम् । निश्च्छिद्रम् । यथा तथा वने । चरन्ति । कुर्वन्ति । स मे गतिः प्राप्यं स्थानम् । दिदृक्षवः । अयसि अपदं सुमङ्गलं विम् उक्तसङ्गा इति पदानि । उक्तसङ्गाः शास्त्रे यः सत्सङ्ग उक्तस्तदुपेता विं परमात्मानं दिदृक्षवः । न स सुमिल इत्यालपति । अपदं दुर्लभ्यमयसि । तप्त इति शेषः । क्वचिदपदं श्वासनिरोधेन क्षितावक्षिप्तं यथा तथा चरन्तीति वा । तच्चूर्णे सति । तच्चरन्ति । भक्षयन्ति । वने सुमं गलम् । ‘सुमं स्यात्पुष्पफलयोः’ इति फलानि पुष्णाणि वा । ‘सूनं प्रसूनं कुसुमे सुमं च परिकीर्तितम्’ इति द्विरूपकोशः । गलं सर्जरसम् । ‘गलः सर्जरसे कण्ठ’ इति विश्वः । वने जले वा । चरन्ति भक्षयन्ति । संचरन्ति वेति विवरणमलोकव्रतस्येति ज्ञेयम् । यस्य कृष्णस्य वने कानने विमुक्तसङ्गाः । पतिसुतान्वयभ्रातृबान्धवानतिविलंघ्येति त्यक्तैतत्सङ्गाः । सुसाः । सा लक्ष्मी समुदीरितेत्येकाक्षरनिघण्टुः । सारत्वात्सा लक्ष्मीः सु शोभना यासां ताः । पदं पदानि । दिदृक्षवो मुनय इव । परस्परं वार्तावित्यै मौनव्रतधरा वा । अव्रणम् । अलोक-व्रतमेकान्तव्रतं चरन्ति । सर्वात्मना भूताः पिशाचप्रायाः सुहृदो मे स गतिः स वः पतिरिति यं चरन्ति अचरन्व्यजानन् । अगेन गोवर्धनेन तिरानन्दो यस्य सः । अगस्य माहेन्द्रस्य महेन्द्रक्लृप्तमखान्नखादनेन स्वावेशेन तिर्येनेति वा । सोऽप्यन्यगतिमांश्चेत्स एवाभ्यर्थनीयः किमन्तर्गडुनाऽनेनेत्यतो गतिरन्या न विद्यते गतिर्यस्य तथेति । यस्य पदम् । गलं कण्ठं वोद्दिश्य सुमं पुष्पाणि । दिदृक्षवः सुसाधवो मुनय इव वने विचरन्ति । स मे सुहृदः शुद्धबुद्धेर्गतिरिति वा । विम् अव्रणं छेदभेदादिरहितम् । क्व व्रणादिः क्व चाज्ञानमित्यादिना तत्त्वनिर्णयोक्तेः । विम् अव्रणं नित्यपूर्णगुणत्वत इति ईशावास्यभाष्योक्तेः । पूर्णगुणमिति वा । अलोकव्रतं लोक-नियमातीतं पदं स्वप्राप्यस्थानमुद्दिश्य वने दिदृक्षवो मुनयश्चरन्ति । न तेऽपि पञ्चशा इति भ्रमः सम्भावित इत्याह ॥ सम इति ॥ सर्व इत्यर्थः । न हि प्रेक्षावतां बहूनां प्रवृत्तिरेकविधाऽ-मानिकी भवतीति भाव इति वा । यस्य गलमुद्दिश्य सुमं सुमानि दिदृक्षव इति वा ॥ ७ ॥

छलारी

॥ १२ ॥

क्षेत्रज्ञाय नमस्तुभ्यं सर्वाध्यक्षाय साक्षिणे ।

पुरुषायाऽत्ममूलाय मूलप्रकृतये नमः ॥ १३ ॥

पदरत्नावली

रूप्यरूपित्वेन निरूप्यमाणस्य हरेर्मिथो न कोऽपि विशेषोऽस्तीति ज्ञाप-यितुम् उभययोग्यविशेषणविशिष्टत्वेन नमति– क्षेत्रज्ञायेति ॥ सर्वाध्यक्षाय सर्वस्वामिने आत्मैव मूलं यस्य तथा तस्मै, आत्मनां मूलाय वा ॥ १३ ॥

सत्यधर्मीया

नैर्विशेष्यस्थेम्नेऽवतारानवतारयोग्यैर् गुणैर्विशिष्टं भगवन्तमभिष्टौति ॥ क्षेत्रज्ञायेति ॥ क्षीयतेऽत्रेति क्षेत्रं शरीरादि । तज्जानातीति स तथा । ज्ञा अवबोधने अतोऽनुपसर्गे कः । क्षेत्रमव्यक्तम् । महदहङ्कारादिकं जानातीति स तथा । तस्मै । महाभूता-न्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च । एतत्क्षेत्रमिति गीतागीतेः । विवृतं विस्तरतः षष्ठेऽनुसन्धेयम् । सर्वाध्यक्षाय सर्वस्वामिने । साक्षिण इति गतम् । पुरुषायेति चात्ममूलाय चेतिवत् । मूल-प्रकृतये । मूलस्य प्रतिष्ठापकस्य तत्सम्बन्धिनी प्रकृष्टा कृतिर्यस्य तस्मै । प्रकृतिः प्रकृष्टकरणा-दित्युक्तेर्मूलश्चासौ प्रकृतिस्तस्मा इति वा ॥ १३ ॥

छलारी

क्षेत्रमव्यक्तं महदहंकारादिकं जानातीति क्षेत्रज्ञस्तस्मै महाभूतान्यहंकारो बुद्धि-रव्यक्तमेव च । एतत्क्षेत्रं समासीनेति गीतावचनात् । सर्वाध्यक्षाय सर्वव्यापिने साक्षिणे जीव-कर्मद्रष्ट्रे पुरुषाय पूर्णषड्गुणायात्मनां जीवानां मूलायाश्रयाय मूलप्रकृतये मूलप्रकाराय ॥ १३ ॥

लिङ्घेरी

क्षेत्रज्ञाय सर्वप्राणिशरीरान्तर्नियामकतयाऽन्तःस्थितसर्वव्यापाराद्यभिज्ञाय । सर्वाध्यक्षाय सर्वजगत्स्वामिने साक्षिणे तुभ्यं नमः । आत्ममूलाय ब्रह्मादिचेतनसृष्ट्यादिकर्त्रे । मूलप्रकृतये चिज्जडप्रकृत्योरप्याश्रयत्वादिना मूलप्रकृतिनाम्ने । पुरुषाय तुभ्यं नमः । क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारतेत्यादेः । क्षेत्रज्ञायेत्यनेन हरेर्जीवाभेद उच्यत इति प्रतीतिस्तत्त्व-वादिकण्ठाभरणेऽस्मत्कृते परिहृता द्रष्टव्या ॥ १३ ॥

सर्वेन्द्रियगुणद्रष्टे्रे सर्वप्रत्ययहेतवे ।

असत्याच्च विमुक्ताय सदाभासाय ते नमः ॥ १४ ॥

पदरत्नावली

साक्षिशब्दविवरणपूर्वकमस्मदादिज्ञाने हेतुत्वेनास्मदादिप्रपञ्चाद् भिन्नं नमति सर्वेति ॥ असत्यादस्वतन्त्रात् प्रपञ्चाद्विमुक्ताय । सन्निर्दोष आभासो देहो यस्य स तथा तस्मै । ‘सद्देहः सुखगन्धश्च’ इत्यादेः । अनेन प्राकृतरूपं नास्तीत्युक्तं भवति । सन् आभासः प्रकाशो यस्य स तथा तस्मा इति वा । ‘परञ्ज्योतिरुपसम्पद्यते’ इति श्रुतेः ॥ १४ ॥

सत्यधर्मीया

सर्वेन्द्रियगुणद्रष्टे्र । सर्वेतीन्द्रियविशेषणमिव गुणविशेषणम् । सर्वाणि च तानीन्द्रियाणि च तेषाम् । सर्वे गुणाः शब्दाद्यास्तान् द्रष्टा तस्मै । सर्वप्रत्ययहेतवे । सर्वेषां प्रत्ययानां ज्ञानानां कारणायोपदेशेनार्जुनादिसर्वविश्वासकारणाय । असत्यात् सति सज्जनसङ्घे साधु सत्यं तन्न भवतीत्यसत्यं दुर्जनजातं तस्माद्विमुक्तस्य । सदाभासाय । सन्नाभासो यस्य प्रकाशः स तस्मै । सन्तो वाय्वाद्याः साक्षात्परम्परया वा आभासाः प्रतिबिम्बरूपा यस्येति । आभास एव च । आभासकोऽस्य पवनः पवनस्य रुद्र इत्यादेः । सदा शाश्वतिकोऽविलुप्त आभासो ज्ञानं यस्येति वा । सदाभासम् आ सम्यक् स्वातन्त्र्येणैतीति सदाभासयन् तस्मा इति पदमेकं वा

॥ १४ ॥

छलारी

सर्वेन्द्रियाणां ये गुणाः शब्दादिविषयास्तेषां द्रष्टे्र । सर्वेषां प्रत्ययानां ज्ञानानां कारणाय । असत्यादसाराद्विमुक्ताय नित्यमुक्तायेत्यर्थः । अनृताद्विमुक्तायेति वा । सदाभासाय सन्वायुराभासः प्रकाशो यस्य तस्मा इति वा ॥ १४ ॥

लिङ्घेरी

क्षेत्रज्ञायेत्याद्युक्तं विवृणोति ॥ सर्वेति ॥ सर्वेन्द्रियगुणद्रष्ट्रे श्रोत्राद्यन्तः-करणान्तैकादशेन्द्रियाणां गुणानां शब्दादितद्विषयाणां साक्षात्कारवते । सर्वेषां जीवानां प्रत्यायानां ज्ञानानां हेतवे कारणाय । असत्यादयथार्थवचनाद् विमुक्ताय । ‘अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते । तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम्’ इत्यादि सत्यप्रतिज्ञाय च । सदा सर्वविषयकाप्रतिहतज्ञानतया सदाभासाय । तुभ्यं नम इत्यनेन गजेन्द्रेण स्वस्यापि तद्भक्ततया स्वानुद्धरणमनुचितं हरेरिति ज्ञाप्यते । सन्निर्दुष्ट आभासो देहो यस्य स तथा तस्मै । नम इत्यनेन स्वकृतस्तोत्राश्रोतृत्वादिकं तस्य निवारयति । तस्य देहस्य मायाकल्पितत्वं परिहरति ॥ असत्याच्च विमुक्तायेति ॥ ‘सद्देहःसुखगन्धश्च ज्ञानभाःसत्पराक्रमः । ज्ञानज्ञानः सुखसुखः स विष्णुः परमोऽक्षरः । उपलब्धिमात्रधाम्ने ज्ञानविज्ञानमूर्तय’ इत्यादेः ॥ १४ ॥

नमो नमस्तेऽखिलकारणाय नारायणायार्तिविनाशनाय ।

सर्वागमाम्नायमहार्णवाय नमोऽपवर्गाय परायणाय ॥ १५ ॥

पदरत्नावली

अखिलकारणत्वादिविशिष्टत्वेनोक्तः क इत्याशङ्क्य श्रीनारायण एव नान्य इति तन्नामनिर्देशपूर्वकं पूर्वोक्तानुक्तविशेषणविशिष्टत्वेन नमति– सर्वेति ॥ सर्वैरागमैः पञ्चरात्रा-दिभिर् आम्नायैर्ऋगादिभिर्वेदैश्च समुद्राय ॥ १५ ॥

सत्यधर्मीया

इयता प्रबन्धेन प्रस्तुतं स्तुतं च वस्तु धर्मैरसाधारणैर्धारणावद्भिर्ज्ञातं सदपि न ज्ञातं साधरणैर्नेदं मुद्रणेन दर्शितमिति पामरामरप्रमितनाम्ना प्रकाश्य नमति ॥ नमो नमस्ते नारायणेति ॥ अखिलकारणाय समस्तकारणाय । अदृढकारणं चास्वतन्त्रकारणम् । तन्न भवतीति । अखिलकस्य समग्रसुखस्य स्वरूपसुखस्य वाऽरणाय शरणायेति । नारायणाय गतम् । आर्तिविनाशनाय पीडापीडकाय । रामादेतस्य च न विशेष इत्यप्याह ॥ आर्तिः पिनाककोटी । तस्य विनाशनस्तस्मै । आर्तिः पीडाधनुष्कोट््योरिति विश्व इति । हे नारायण ते नमः । अया अज्ञास्तेषामार्तिरपि येन स च । येति ज्ञानं समुद्दिष्टमिति तात्पर्यान्तरात् । विनाऽशनेनाशनं वा । अनश्नन्नन्योऽभिचाकशीतीत्यादेर्वर्तत इति स च तथा । तस्मै । एवमुपासने ममापि विनाऽशनं न तु तनुयाद्विनाशनमिति समयोचितं वच इति ज्ञेयम् । सर्वागमाम्नायमहार्णवाय । सर्वे चागमाः पौरुषेया आम्नाया वेदास्तेषाम् । महार्णवास्तन्नदीनां तदधिप इव तस्मा इत्यर्थः । नदीनां सागरो गतिः । ‘सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति’ इत्यादेः । सर्वागमानां पौरुषेयापौरुषेयाणामाम्नायः सन्ततिस्तस्य महार्णव इति वा । आगमः शास्त्र आम्नाये । ‘आम्नायः सम्प्रदाये स्याद्वेदाभ्यासे च सन्ततौ’ इति विश्वः । अपवर्गाय मोक्षरूपाय षड्वर्गरहिताय वा । परायणाय मुख्याश्रयाय ॥ १५ ॥

छलारी

पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टः क इत्यतस्तं निर्दिशति ॥ नारायणायेति ॥ आर्तेर्दुःखस्य नाशाय । एवंभूते नारायणे किं प्रमाणमित्यत आह ॥ सर्वागमेति ॥ सर्वागमानां पञ्चरात्रादीनामाम्नायानां साङ्गवेदादीनां च महार्णवाय नदीनामिव पर्यवस्थानाय वेदादिमुख्य-तात्पर्याय विश्वासाय विषयायेत्यर्थः । अपवर्गाय मोक्षहेतवे परायणाय परेषां मुक्तानामाश्रयाय

॥ १५ ॥

लिङ्घेरी

इदानीं गजेन्द्रः स्वस्तुत्यं प्रसिद्धतन्नाम्ना नारायणेत्यनेन ख्यापयन्स्वोक्त वक्ष्यमाणगुणैस्तस्य विशिष्टत्वे वेदशास्त्रमेव प्रमाणमिति सूचयन्सर्वापत्परिहारकतया तं स्तुवन् भूयो भूयो नमति भक्त्युद्रेकेण ॥ नमो नमस्त इति ॥ अखिलकारणाय निःशेषचिद-चिज्जगत्कर्त्रे । स्वशरणागतार्तेर् विपदो विनाशनाय निःशेषपरिहारकाय । स्वोक्तवक्ष्यमाण-गुणविशिष्टत्वे प्रमाणतया पञ्चरात्रभारताद्यागमऋगादिवेदलक्षणसमुद्रवते । परायणाय मुक्ताश्रयाय । अपवर्गाय नित्यमुक्ताय । नारायणाय ते नम इति । ‘स इदं सर्वमसृजत’ । ‘अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा’ । ‘नारायणपरा वेदाः’ । ‘वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः’ । ‘वेदे रामायणे चैव पुराणे भारते तथा । आदावन्ते च मध्ये च विष्णुः सर्वत्र गीयते ॥’ ‘मुक्तोपसृप्य-व्यपदेशात्’ । ‘मुक्तानां परमा गतिः’ । ‘द्वावेतौ नित्यमुक्तौ प्रकृतिश्च परमश्च’ इत्यादेः ॥१५॥

गुणारणिच्छन्नचिदुष्मपाय

तत्क्षोभविस्फूर्जितमानसाय ।

युक्तात्मभिः स्वहृदये परिभाविताय

ज्ञानात्मने भगवते नम ईश्वराय ॥ १६ ॥

छलारी

छलारी

स्वापेक्षितं मोक्षं प्रकटयति ॥ जिजीविष इति ॥ अहमिह शरीरे गृहा-द्विमोक्षणेन न जिजीविषे । जीवितुं नेच्छामि । कुतः । अन्तर्बहिश्चावृतया अविवेकव्याप्तं यत्तिर्यग्योनित्वेन अज्ञानहेतुनाऽमुयाऽनयेभयोन्या गजशरीरेण किं प्रयोजनं न किमपि । इति यत अत इत्यर्थः । तर्हि किमिच्छसीत्यत आह ॥ इच्छामीति ॥ आत्मलोकावरणस्यात्मने स्वात्मनः परमात्मनो लोकस्य ज्ञानस्यावरकस्य तस्य लिङ्गशरीरस्य मोक्षणमिच्छामि । अस्यापि कालेन नाशः स्यात्किं तन्मोक्षप्रार्थनेनेत्यत आह ॥ कालेनेति ॥ यस्य हरेरपरोक्षज्ञानमन्तरेण विप्लवो नाशो नास्ति तस्येत्यर्थः । ‘भिद्यते हृदयग्रन्थिस्तस्मिन्दृष्टे परावर’ इति श्रुतेः ॥२३॥

लिङ्घेरी

अहं त्वां स्तोत्रेणैतद्ग्राहाद्विमोक्षणेनैतन्मम शरीररक्षणं नाशासे । किन्तु मोक्षमिति गजेन्द्रः स्वाभिप्रायं प्रकटयति । जिजीविष इति ॥ अहं न जिजीविषे जीवितुमिच्छामि । इहास्मिन्देशे काले संसारेऽन्तर्बहिश्चावृतयाऽमुया तयेभयोन्या गजशरीरेण किं प्रयोजनं साध्यमस्ति । किन्तु कालेन कालवेगेन यस्य लोकावरणस्य मत्स्वरूपप्रकाशावरकस्य लिङ्गशरीरस्य विप्लवो मत्परित्यागेनान्यत्र गमनं नास्ति । तस्य तस्मान्मोक्षणमिच्छामि । अनेन करोतु मे हृदयग्रन्थिमोक्षणमिति प्रार्थनमनुचितम् । हृदयग्रन्थेःकालान्तरेण स्वत एव नाशे परित्यागे वा तन्मोक्षसिद्धेरिति कुचोद्यं निराकृतम् ॥ २३ ॥

सोऽहं विश्वसृजं विश्वमविश्वं विश्ववेदसम् ।

विश्वात्मानमजं ब्रह्म प्रणतोऽस्मि परं पदम् ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

ननु गुणोपसंहारलक्षणोपासना वेदान्तज्ञानेन सम्भवेत् तिर्यग्योनित्वेन तदनधिकारादात्मज्ञानासम्भवाल्लिङ्गशरीरनाशे आशामात्रं तव स्यादित्याशङ्क्यास्मज्जातिविहित-प्रणामेनापि प्रसन्नेश्वरप्रसादादुत्पन्नज्ञानेन तत् स्यादित्यतस्तमाचरति सोऽहमिति ॥ योऽहं लिङ्गशरीरमोक्षमाकाङ्क्षे सोऽहं परं पदं प्राप्तव्योत्तमं प्रणतोऽस्मीत्यन्वयः । सर्वस्मादस्योत्तमत्वं कुत इत्यतस्तदुपपादकविशेषणैः सिद्धमित्याह– विश्वसृजमित्यादिना ॥ विश्वसृजत्वाद्विश्वम् । तर्हि मृद्घटवत् तदात्मकत्वमापन्नमिति । नेत्याह– अविश्वमिति ॥ जगतो विलक्षणम् । स्वसृष्ट-पदार्थप्रविष्टत्वाद् विश्वं बहिष्ठत्वादविश्वमिति वा । दुर्भगशरीरस्थत्वेऽपि ज्ञानलेपो नेत्याह– विश्ववेदसमिति ॥ विश्वं वेत्तीति, सर्वज्ञमित्यर्थः । सर्वज्ञत्वं चास्यैव सुलभमित्याह– विश्वेति ॥ विश्वं व्याप्य वर्तमानम् । विश्वमादत्त इति वा, विश्वस्य स्वामीति वा विश्वात्मानम् । जगत्स्रष्टुरस्य जगदाकारेण परिणामः किम् ? नेत्याह– अजमिति ॥ (अजशब्देन)अहङ्कारात्मा रुद्रोप्युच्यत इति नेत्याह– ब्रह्मेति ॥ वेदो नेत्याह– परमिति ॥ मुक्तो नेत्याह– पदमिति

अयमहम् । यच्छक्त्या यस्य मायया । धिया वा हतो रहितः सन् । स्वं मामात्मानं परमात्मानं न वेद । प्रागिति शेषः । दध्याविमां बुद्धिमथाभ्यपद्यतेत्युक्तेर्यच्छक्त्यैवं-विधयाऽहतः सहितः । इदानीमिति शेषः । अहं दुरत्ययं दुरतिक्रमं माहात्म्यं यस्य स तं नतोऽस्मि । अयं जनो यच्छक्त्याऽहंधिया । अहमित्यव्ययम् । अहंताधिया हतः सन् स्वमात्मानं च न वेद तं भगवन्तं नतोऽस्मीति वा । भगवन्तमितोऽस्मीति पाठे इतः प्राप्त आश्रित इति यावदित्यर्थः ॥ २७ ॥

छलारी

ननु तर्हि मोक्षप्रदं भगवन्तं सर्वेऽपि कुतो न भजन्तीत्यतस्तत्र कारणं वदन् स्तुत्या परममेव हेतुं वदन् शरणं प्रार्थयते ॥ नायमिति ॥ अयं जनो यच्छक्त्या यस्य शक्त्या मोहकशक्त्याऽहन्धियाऽहंबुद्ध्या स्वस्वातन्त्र्याश्रयेणेत्यर्थः । हतो बद्धः सन् स्वं स्वात्मान-मात्मानं परमात्मानं च न वेद न जानाति । स्वस्वातन्त्र्याश्रयेण स्वस्वातिरिक्तपरमात्म-ज्ञानाभावान्न भजन्त इति भावः । तं दुरत्ययमाहात्म्यं दुर्जयमाहात्म्यमनन्तमाहात्म्यमित्यर्थः । हरिमहमित आश्रितोऽस्मि । अनन्तमाहात्म्यस्य हरेः साकल्येन मम स्तुतौ सामर्थ्याभावादुपरम इति भावः ॥ २७ ॥

लिङ्घेरी

अयं जीवो यच्छक्त्या यस्य हरेर्मोहकशक्त्याऽहं धियाऽहमेव स्वतन्त्र ईश्वर इत्यादि बुध्या हतस्तिरस्कृतज्ञानः सन् स्वं स्वरूपमात्मानं परमात्मानं च तत्त्वतो न वेद । एवं स्वस्वरूपविधिकत्वादिना दुरत्ययमनतिलङ्घ्यं माहात्म्यं यस्य तं भगवन्तं नारायणमहं नतोऽस्मि

॥ २७ ॥

श्रीशुक उवाच–

एवं गजेन्द्रमुपवर्णितनिर्विशेषं

ब्रह्मादयो विविधलिङ्गभिदाभिमानाः ।

नैते यदोपससृपुर्निखिलात्मकत्वात्

तत्राखिलामरवरो हरिराविरासीत् ॥ २८ ॥

पदरत्नावली

अनन्तरं किमभूद् अत्राह– एवमिति ॥ उपवर्णितं निर्विशेषं समं ब्रह्म येन स तथा तम् । पृथिव्यादिविलक्षणं ब्रह्म येन स तथा तमिति वा । अवतारमूलरूपयोर्विशेषो नास्तीति वा निर्विशेषम्, तदिति वा । ‘पूर्णमदः पूर्णमिदम्’ इति श्रुतेः । विविधानि लिङ्गानि पद्मवज्रादीनि वा हंसवृषभादीनि वा । एवं भिदया भेदेन जातोऽभिमानोऽहं पद्मपाणिरहं वज्रपाणिरित्यादिलक्षणो येषां तथा, स्रष्टुत्वसंहर्तृत्वादिलक्षणो वा, ये ब्रह्मादय एते यदा गजेन्द्रं नोपससृपुस् तदा सकलदेवनाथो हरिर् यत्र गजेन्द्रस्तत्राविरासीत् । तत्स्थ एव तत्र प्रत्यक्षीभूतो न तु दूरादागत्य । कुत इति तत्राह– निखिलेति ॥ सर्वव्यापकत्वात् । यद्वा ब्रह्मादीनामनागमे निमित्तमाह– निखिलेति ॥ न हि गुरोराज्ञामन्तरेण गच्छन्ति सन्तः । हरेः सर्वस्वामित्वाद्धरेः पूर्वमागमने प्रयोजनासिद्धेरित्यर्थः ॥ २८ ॥

सत्यधर्मीया

एवं स्तुतः प्रस्तुतविषये किं कृतवान्कृतज्ञो हरिरित्यत आह ॥ एवमिति ॥ उपवर्णितनिर्विशेषमुपवर्णितो निर्विशेषः स्वगतभेदशून्यः स्वयं येन सः । समो निर्विशेषः । पूर्णमदः पूर्णमिदमित्यादेर्मूलरूपलीलारूपविशेषविकलम् । यदा विविधलिङ्ग-भिदाभिमानाः । विविधानि लिङ्गानि स्वस्वचिन्हानि हंसासनवृषभवाहनत्वादीनि तेषां या भिदा वैलक्षण्यं तेन जातो योऽभिमानोऽहन्ता येषां ते तथा ये ब्रह्मादय एते गजेन्द्रं नोपससृ-पुरस्मदाह्वयादि गृहीत्वाऽनाह्वानादिति नागतास्तदा हरिस्तापसनामा यत्र गजेन्द्रस्तत्राविरासी-त्प्रादुरभूत् । क उक्तवानेवं गजस्तुष्टाव त्वामित्यत आह ॥ निखिलात्मकत्वादिति ॥ सर्वान्तर्यामित्वादित्यर्थः । स्वयमेव विदित्वाऽऽविरभूदित्यर्थः । सर्वस्वामित्वाद्वा । अखिला-मरवर इति तदितरानागमने प्रादुर्भावे सर्वान्तर्यामित्वादौ च सम्भावककथनमिति ज्ञेयम् । यदा तदा च हेत्वर्थ इत्यादेर्यदा यस्मात् । ब्रह्मादयो विविधलिङ्गभिदाभिमाना विना भगवता विधा विधिर्नियतिर्येषां लिङ्गविकरणानि तेषां या भिदा इदानीमिदं कार्यं मयेदं तेन कारयामीति विशेषस्तस्या अभिमानम् अभीत्थमेवेत्यन्यान्प्नति कथनम् । अभीत्थंभूतकथन इति विश्वः । मानं ज्ञानं च मर्यादा वा येषाम् । मानं ज्ञानं लयश्चैव मर्यादा चापि कथ्यत इति वचनात् । केवलं भगवत्कार्यप्रवृत्तौ वित्ततच्चित्ता वयमागस्कृतः स्याम पश्याम उत्सवं तदनुपायिनः संत इति तन्नोपससृपुस्तदा हरिराविरासीदिति वा । आन्तरालिकसङ्कल्पितैतत्कं करिणमित्यपीरयति ॥ उपवर्णितनिर्विशेषमिति ॥ उपवर्णिता नमामि म इत्यादिना । सम्पदादित्वात् क्किभ्भावे । टापं चैव हलन्तानां विट् विशा । जलान्तःप्रवेशस्तस्यामीषेच्छा निर्गता विशेषा येन तम् । ईषा लाङ्गलदण्डे स्यादिच्छायामिति वोपलितः । उपवर्णितं वर्णनं यस्य स उपवर्णितः । निर्गता विशेषा यस्मात्स चासौ स चेति वा तम् ॥ २८ ॥

छलारी

अनन्तरं किमभूत् ॥ उपवर्णितमिति ॥ एवं पूर्वोक्तप्रकारेणोपवर्णितं स्तुतं निर्विशेषं ब्रह्म येन स तथा तम् । उच्चजातौ दया नीचजातौ तदभाव इत्यादिवैषम्यरहित-मित्यर्थः । अवतारमूलरूपयोर्विशेषशून्यमिति वा निर्विशेषमित्यर्थः । ‘पूर्णमदः पूर्णमिदम्’ इति श्रुतेः । गजेन्द्रं प्रति ब्रह्मादय एते देवा यदा नोपससृपुर्नागतास्तदाऽखिलामरवरः सकलदेव-नायको हरिर्मनुत्वेनावतीर्णस्तापसनामा हरिनामको नारायणो यत्र गजेन्द्रोऽभूत्तत्राविरासीत् । ‘हरिस्तापसनामाऽसौ जातस्तपसि वै मनुः । गजेन्द्रं मोचयामास ससर्ज च जगत्प्रभुः’ ॥ इति वचनात् । ब्रह्मादीनामनागमने हेतुमाह ॥ विविधेति ॥ विविधानि लिङ्गानि हंसवृषभादीनि चिन्हानि तेषां भिदा भेदेन जातोऽभिमानो येषां तेऽभिमानिनोऽहं हंसवाहनोऽहं वृषभवाहन इत्यादिलक्षणो येषां ते तथा । हंसवाहनत्वाद्यसाधारणस्वस्वनाम्नाऽऽदृतत्वान्नागता इति भावः । हरिस्तु निखिलात्मकत्वात्सर्वस्वामित्वात्पूज्यते । गजेन्द्रस्तुतिज्ञानमसन्निहितस्य हरेः कथमित्यतोऽपीदमेव पदं निखिलात्मकत्वात्सर्वान्तर्यामित्वादिति ॥ २८ ॥

लिङ्घेरी

एवं गजेन्द्रेण स्तुतौ समापितायां देवेषु को देवस्तदा तद्विमोचनाय प्रवृत्तः । हरिश्चेत्प्रवृत्त इत्युच्यते तर्हि तन्नोपपद्यते । गजेन्द्रकृतस्तुतेर्ब्रह्मादिसाधारण्यादिति परीक्षिच्छङ्कां शुकः परिहरतीत्याह सूतः शुक इत्यादिना । एवमुक्तरीत्योपवर्णितनिर्विशेषं स्वज्ञातगुणेषु कमपि गूढमविहाय स्तुवन्तं गजेन्द्रं ब्रह्मादयो ब्रह्मरुद्रप्रभृतयो देवा विविधैः । आदिबीजत्व, परेशत्व, चिदचित्सर्वजगत्स्रष्टृत्व, पालकत्व, संहर्तृत्व, स्वतन्त्रत्व, अतिलुप्तसार्वकालिकदृष्टित्व, सर्व-साक्षित्व, सर्वचेतनपतित्व, महाप्रलयावस्थितत्व, तमःशब्दितप्रकृतिशक्त्यविषयत्व, ब्रह्मादि-देवागम्यत्व, दुष्कर्मादिप्राप्तजन्मादिशून्यत्व, समस्तदोषविधुरत्व, आश्चर्यकरकर्मित्व, स्वप्रकाशत्व, साकल्येन श्रुत्याद्यगोचरत्व, ज्ञानिप्राप्यत्व, मोक्षस्वामित्व, अप्राकृतज्ञानानन्दाद्यात्मकदेहवत्व, स्वोत्तमरहितत्व, नारायणानन्तादिवाच्यत्वादिरूपैर्लिङ्गैरप्रकटितस्तुत्यवस्तुज्ञापकैर्न वयं गजेन्द्र-स्तुत्यं वस्त्विति भिदाभिमाना भेदप्रमावन्तः सन्तो नैवोपससृपुः समीपं नैव प्राप्नुवन्तो यदा तदा हरिर्नाम्ना हरिरित्यभिहितो नारायणः । निखिलात्मकत्वाद्गजेन्द्रस्तुतआदिबीजत्वादिनिःशेष-गुणात्मकत्वात्तत्र गजेन्द्रसमीपे आविरासीदाविष्कर्तुं मनश्चक्रे । ‘एको नारायण आसीन्न ब्रह्मा न च शङ्करः’ । ‘तत एते व्यजायन्त’ । ‘तमहमजमनन्तमात्मतन्त्रं जगदुदयस्थितिसंयमात्म-शक्तिम् । द्युपतिभिरजशक्रशङ्कराद्यैर्दुरवसितस्तवमच्युतं नतोऽस्मि’ ॥ ‘न हि द्रष्टुर्दृष्टेर्विपरिलोपो विद्यत’ इत्यादि प्रसिद्धप्रत्यक्षश्रुतिस्मृतिभिर्गजेन्द्रप्रकटितस्तुत्यलिङ्गानां विष्ण्वैकनिष्ठत्वावगमात् । उक्तगुणो विष्णुरेवेत्यत्र न कश्चित्सन्देहः । विष्णोरेव सर्वोत्तमत्वादेः समर्थनमन्यत्रास्मत्कृत-विराटोद्योगपर्वटिप्पण्यादौ द्रष्टव्यः । विस्तरभिया नेहोच्यते । ननु ब्रह्मादिष्वविद्यमानं गजेन्द्रोक्त-गुणवत्वं विष्णोरेव कुत इत्यत उक्तम् ॥ अखिलामरवर इति ॥ अनेन हरेः सर्वदेवोत्तमत्व-कथनेन हरेरप्युत्तमदेवतात्वे तेनैव देवेन गजेन्द्रसमीपागमनादि किं नाकारीति शङ्का निरस्ता

॥ २८ ॥

तं तद्वदार्तमुपलभ्य जगन्निवासः

स्तोत्रं निशम्य दिविजैः सह संस्तुवद्भिः ।

छन्दोमयेन गरुडेन समुह्यमान-

श्चक्रायुधो ह्यगमदाशु यतो गजेन्द्रः ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

तद्वद् यथा दर्शनकृपोदेति तथा तम् ॥ २९ ॥

सत्यधर्मीया

प्रादुर्भूतस्तं तत्रैव स्थित्वाऽऽवत्किं वा अत्रायात इत्यतस्तदाह ॥ तमिति ॥ जगन्निवासो जगदाश्रयस्तदाश्रयको वा । जगत्प्राणेत्यमराज्जगदाख्या स्मृता वात इति विश्वात्प्राणाश्रयो वा । चक्रायुधः प्रकृतनक्रवक्त्रविपाटनार्थम् । तद्वदार्तम् । ययाऽऽर्त्या प्रादुर्भावो भावी तादृशार्तिमत्सदृशम् । तं तद्वदेवार्तमिति तमिवार्तमित्यन्वयो वा । रामरावणयो-र्युद्धमित्यादिवत् । नैवं विधार्तिमानितरोऽस्तीति भावः । संस्तुवद्भिर्दिविजैर्दिवि जायन्त इति ते तथा तैः । हृद्युभ्यां चेति ङेरलुक् । इदानीमागमने नापराधिनो वयमित्यागतैर्देवैः सह । स्तोत्रं तत्कृतम् । निशम्य श्रुत्वा । छन्दोमयेन । छन्दसाऽऽरूढभगवदिच्छया । अयपयमयेति मयिर्गत्यर्थः । मयत इति गच्छतीति स तथा तेन छन्दोमयेन । उपलभ्य ज्ञात्वा वेदाभिमानितया तन्मुख्येनेति वा । यथोक्तमैतरेयभाष्ये– ‘सर्ववेदाभिमान्येव गरुडो वेदपूरुष’ इति । सामस्तोमोच्चारिपत्रवत्वाद्वा छन्दोमयस्तेन । यथोक्तं भागवते तृतीये– ‘आकर्णय-न्पत्ररथेन्द्रपत्रैरुच्चारितं स्तोममुदीर्णसामम्’ इति । यतो यत्र गजेन्द्रस्तत्राशु शीघ्रमगमत् । हिराह ‘या त्वरा द्रौपदीत्राणे या त्वरा गजरक्षण’ इत्यादि त्वराप्रसिद्धिम् । आश्वनाश्वासने श्वासो न स्थास्यतीत्यपि कथयति ॥ मुह्यमान इति ॥ यो मुह्यमानो मोहं वैचित्यं प्राप्नुवानो दिवादिः । कर्तरि श्यन् । चान्द्रादिरित्याऽऽत्मनेपदता । यद्वा । मोहं प्रापयिता नक्रस्तेन । मोहं प्राप्नुवान इत्यन्तर्णीतण्यर्थान्मुहेः कर्मणि शानचि अन्तर्भूतक्रियान्तरैः सर्वैरकर्मकैर्योगे कर्मत्वमुपजायत इति वचनात् । स चक्रायुध इत्यन्वयोऽस्मिन्पक्षे ज्ञेयः । गरुद्भिर्डीयते । डीङ् विहायसा गतौ । अन्येभ्योऽपीति डः । पृषोदरादित्वात्तलोपः । ‘गरुत्मान् गरुडस्तार्क्ष्य’ इत्यमरः । गरुडेन तद्रूपवाहनेन सहागमदित्यन्वयः ॥ २९ ॥

छलारी

आगमनमेव विशदयति ॥ तमिति ॥ तद्वद्दर्शनेन यथा कृपा भवेत्तथा आर्तं दुःखितमुपलभ्य ज्ञात्वा दिविजैः सह छन्दोमयेन हरीच्छानुसारिणा हरीच्छया शीघ्रगतिमित्यर्थः । यद्वा । गरुडो हरिमूढ्वा हरिगमनागमनसमये स्वपक्षाभ्यामभिव्यक्तं सामगायनं श्रीहरिं श्रावयतीति हेतोश् छन्दोमयेनोर्तं युक्तं सामवेदप्रधानेनेत्यर्थः । ‘आकर्णयन् पत्ररथेन्द्रपत्रैरुच्चरितं स्तोम-मुदीर्णसामम्’ इति तृतीयस्कन्धोक्तेः । गरुडेन समुह्यमानः समारूढो यतो यत्र तत्रागमत्

॥ २९ ॥

लिङ्घेरी

जगन्निवासः सर्वजगदाश्रयो हरिस्तं गजेन्द्रं तद्वत्तथाऽऽर्त्तं दुःखितमुपलभ्य दृष्ट्वा गजेन्द्रकृतस्तोत्रं निशम्य श्रुत्वा चक्रायुधः सन् छन्दोमयेन वेदप्रतिपाद्यदेवेन्द्रेभ्यः श्रेष्ठेन गरुडेन समूह्यमानो गरुडारूढः सन्निति यावत् । संस्तुवद्भिर्दिविजैर्देवैः सह यतो यत्र गजेन्द्रस्तत्राश्व-गमदागतः ॥ २९ ॥

सोऽन्तः सरस्युरुबलेन गृहीत आर्तो

दृष्ट्वा गरुत्मति हरिं ख उपात्तचक्रम् ।

उत्क्षिप्य साम्बुजकरं गिरमाह कृच्छ्रा-

न्नारायणाखिलगुरो भगवन् नमस्ते ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

अखिलगुरोर्न हि परिच्छिन्नस्य सर्वगुरुत्वं घटत इति नारायणेत्यादि-हेतुगर्भविशेषणम् ॥ ३० ॥

सत्यधर्मीया

सरसि सरोवरे तत्राप्यन्त उरुबलेन बहुबलवता ग्राहेण गृहीत इत्यार्तः । खे गगने । गरुत्मति गरुडे गरुतोऽस्य पक्षाः सन्तीति स तथा । यवादिरिति वत्वं न । उपविष्टं हरिं विष्णुमुपात्तचक्रमुद्धृतचक्रं दृष्ट्वा । साम्बुजकरमम्बुजेन कमलेन सहितश्चासौ करः शुण्डा च । तमुत्क्षिप्योत्तानीकृत्य । साम्बुजकरत्वेन त्वदम्बुजाक्षीगृहाश्रयोऽहमिति दयनीय इति द्योतयति । ‘श्रीमच्छ्रीवदनाम्भोजगतसौन्दर्यसौरभम् । लिहभ्द्यां लोचनालिभ्यां भगवान्पातु नो हरिः ॥’ ‘सूर्यश् छायाश्रितानां न करोति तापम् । क्रूरोऽपि मर्त्यः स्वकलत्रसान्द्रसम्बन्धभाजां न हि तापदायी ॥’ इत्यादौ तथाऽवगतेः । अखिलगुरो । हे नारायण भगवन् । ते नम इति गिरमाह । बह्वहमनाहारात्कृच्छ्रादित्युक्तिः । या सरसी । ‘कासारः सरसी सर’ इत्यमरः । तस्या अन्तरिति । सरस्यामेवोरुबलस्तेन गृहीतोऽन्तः शरीरान्तः कृच्छ्रादिति वा । ‘रिक्तहस्तेन नोपेयाद्राजानं दैवतं गुरुम्’ इति सभाजनार्थमम्बुजं करेऽदीधरदिति वा ॥ ३० ॥

छलारी

स गजेन्द्रमुरुबलेन बहुबलेन ग्राहेण । गरुत्मत्यारूढं खे आकाशे दृष्ट्वोपात्त-मुद्यतं चक्रं येन तम् । साम्बुजकरं पद्मसहितशुण्डमुत्क्षिप्योर्ध्वमुखं कृत्वा कृच्छ्रात्कष्टाद्गिरं वचनम् । किं तद्वचनमित्यत आह ॥ नारायणेत्यादिना ॥ नमस्त इत्यतः परमिति-शब्दोऽध्याहार्यः । इति गिरमाहेत्यन्वयः ॥ ३० ॥

लिङ्घेरी

स गजेन्द्र उरुबलेन ग्राहेण सरोवरान्तर्गृहीतो यतोऽत एवार्तः सन् स्थितोऽपि स एवाकाशे उपात्तचक्रं स्वीकृतसुदर्शनं गरुत्मति गरुडे स्थितं हरिं दृष्ट्वा । साम्बुजकरं कमल-सहितं स्वशुण्डामुत्क्षिप्याखिलगुरो भगवन्नारायण ते नम इति गिरं वाक्यं कृच्छ्राद्बह्वायासादाह

॥ ३० ॥

तं वीक्ष्य पीडितमजः सहसाऽवतीर्य

सग्राहमाशु सरसः कृपयोज्जहार ।

ग्राहाद् विपाटितमुखादरिणा गजेन्द्रं

सम्पश्यतां हरिरमूमुचदुस्रियाणाम् ॥ ३१ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे तृतीयोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

ततः फलितमाह– तं वीक्ष्येति ॥ उस्त्रियाणां देवानाम् ‘उस्रिया विजया देवा आदित्या अमराः सुराः’ इत्यभिधानम् ॥ ३१ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायाम्

अष्टमस्कन्धे तृतीयोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

आगत्य किं कृतवानित्यत आह ॥ तमिति ॥ अज उत्पत्तिरहितोऽ-वतीर्य सहसा भक्तभक्तिपारवश्येन । अजः पादाभ्यां गच्छन् । अज गतिक्षेपणयोरिति स्मरणात् । विवृतं च व्यादेशाभावविषये ऋग्भाष्याद्युदाहरणेनातीतस्कन्धेऽनुसन्धेयम् । गरुडो न त्वरित-गतिरित्यर्थोपबर्हकं तं गरुडं पीडितं वीक्ष्येत्यन्वयलापने पदत्रिकं ज्ञेयम् । अतः कृपया सहसाऽवतीर्येत्यपि सुलग्नम् ।

‘त्राहीति व्याहरन्तं त्रिदशरिपुसुतं त्रातुकामो रहस्ये

विस्त्रस्तं पीतवस्त्रं निजकटियुगले सव्यहस्तेन गृण्हन् ।

वेगश्रान्तं नितान्तं खगपतिममृतं पाययन्नन्यपाणौ

सिंहाद्रौ शीघ्रपातक्षितिपिहितपदः पातु मां नारसिंहः ॥’

इति सिंहाचलमाहात्म्योक्तेः । अत्रामृतं घृतं सलिलं वा ज्ञेयम् । न तु पीयूषम् । अतत्पा-नतोऽजरामरत्ववरवितरणस्य हरिकृतस्यादिपर्वण्युक्तेः । तथा हि तत् । ‘तमुवाचाव्ययो देवो वरदोऽस्मीति खेचर । सर्वव्रतावतिष्ठेयमुपरीत्यन्तरिक्षगः । उवाच चैनं भूयोऽपि नारायणमिदं वचः । अजरश्चामरश्च स्याममृतेन विनाऽऽप्यहम् । एवमस्त्विति तं विष्णुरुवाच विनता-सुतम् ॥’ इति । ‘अमृते सलिले घृत’ इति विश्वः । अथवा । स्वचरणसञ्चरणेनोपात्त-पावित्र्याया धरित्र्याः संसर्गे तयोर्विमुक्तिर्दुष्कायात्स्यादिति मतिः सहसाऽवततारेति । पीडितं गजेन्द्रं वीक्ष्य सग्राहं ग्राहेण सहितं सरसः सरोवरात्कृपयेज्जहारोद्दधारेति फलितलपनम् । अरिणा सहस्रदलवता चक्रेण विपाटितमुखाद्विदारिताननाद्ग्राहात् । उस्रियाणाम् । ‘उस्रिया विजया देवा आदित्या अमराः सुराः’ इत्यभिधानम् । देवानां पश्यतां सतां हरिस्तापसाख्यो गजेन्द्रममू-मुचत् । मुचेर्ण्यंताल्लङि चङ् । मोचयामास । वस निवासेऽस्मात् स्फायितंचीति रकि यजादित्वात्सम्प्रसारणेन रपरत्वे षत्वे उस्रशब्दो निष्पन्नः । ततस्तद्धिता इति बहुवचनेन ज्ञापितः स्वार्थे घस्तस्यायने इत्यादि नेयि उस्त्रिय इति भवति । अविंद उस्रिया अन्वि-त्यृग्भाष्यटीकाटिप्पणीषु । प्रकाशत्वानि लब्धवान् । उस्रियाः प्रकाशत्वानि प्रकटत्वानि नानाविधं प्राकट्यम् । यद्यपि गोनामसूस्रियेति पठितम् । तथाऽपि रश्मिनामसु उस्रा इत्यस्य पठितत्वा-दित्यादेरभिधानात् । प्रकाशवताम् उस्रियाणां सम्पश्यतामित्यनादरेवाष्टी तस्य चानितरसाधारणस्य देवेष्वेवोपलब्धेरिति वा । पान्ति । शंसाधनानीति पशवो देवा इति विवृतत्वात्तद्विशेषगो-सदृशतया वा देवानामित्युक्तिरिति । प्राचीनैरभिधानाभिधानविधानेन ऋग्भाष्ये देवत्वेन विवरणा-भावेन चेति मन्तव्यम् । उस्राः किरणास्ते सन्तीति । मत्वर्थे घः । बहुवचनं चाद्यर्थे । सूर्यादीनां संपश्यतामित्यर्थः । सत्सु तदुत्तमेषु ब्रह्मादिषु तदादीकरणं साम्बुजकरमुत्क्षिप्येत्युक्ते-स्तत्तामरसाम्लानता कलनानुकूल्यायेति युक्तमिति वा मन्तव्यम् । उस्रियाणां पश्यतामित्यनादरे षष्ठी ॥ ३१ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्यां तृतीयोऽध्यायः ॥ ८–३ ॥

छलारी

पीडितं महान्तं वीक्ष्येति गरुडोऽपि मन्दगतिरिति गरुडात्सहसाऽतिशीघ्र-मवतीर्यावरुह्य सग्राहं गजेन्द्रं सरसः सरोवरादुज्जहारोर्ध्वं चकर्ष । अरिणा चक्रेण विपाटितं विदारितं मुखं यस्य तस्माद्ग्राहान्नक्रात् । उस्रियाणां देवानां संपश्यतां सताम् । उस्रिया विजया देवा इत्यभिधानम् । अमूमुचन्मोचयामास । मुचि मोचने इत्यस्माद्धातोः कर्तरि लिट् ॥ ३१ ॥

॥ इति श्रीछलारी शेषाचार्यकृतायां श्रीभागवतटिप्पण्यां तृतीयोऽध्यायः ॥ ८–३ ॥

लिङ्घेरी

अज उत्पत्तिरहितो हरिर्ग्राहेण पीडितं तं गजेन्द्रं वीक्ष्य सहसा गरुडादवतीर्य सग्राहं नक्रसहितं गजेन्द्रं सरसः सरोवरात्कृपयोज्जहारोद्धृतवान् । उद्धृतेनन्तरं हरिरुस्रियाणां देवानां संपश्यतां सताम् । अरिणा चक्रेण विपाटितमुखाद्विदारितवदनाद्ग्राहाद्गजेन्द्रममूमुचन् मोचयामास । उस्रिया अमरा देवा इति नाममहोदधिः ॥ ३१ ॥

॥ इति श्रीलिङ्घेरी श्रीनिवासाचार्यकृतायां श्रीभागवतटिप्पण्यां तृतीयोऽध्यायः ॥ ८–३ ॥