स्वायम्भुवस्येह मनो१र्वंशोऽयं विस्तराच्छ्रुतः

श्रीमद् भगवद्बादरायणप्रणीतम्

श्रीमद्भागवतम्

अष्टमस्कन्धः

अथ प्रथमोऽध्यायः

ॐ नमो भगवते वासुदेवाय

राजोवाच–

स्वायम्भुवस्येह मनो१र्वंशोऽयं विस्तराच्छ्रुतः ।

यत्र विश्वसृजां सर्गो मनूनन्यान् वदस्व नः ॥ १ ॥

**श्रीमद्विजयध्वजतीर्थविरचिता **

पदरत्नावली

अस्तावि श्रुतिमस्तकेन मनुना स्वायम्भवेनापि यो

येनारक्षि जगत्त्रयं च मुनिभिः स्वात्मानुविद्धात्मभिः ।

येनामोचि गजाधिपः क्रकचवच्चक्रेण नक्राननात्

क्षीराम्भोधिरमन्थि येन धृतभूः सोऽयं हरिः पातु नः ॥ १ ॥

येनाधारि गिरिः पपे च विबुधैर् येनामृतं प्रेरितैर्

येनातापि सुरद्विषां च हृदयं शर्वोऽप्यमोहि स्त्रिया ।

येनामायि जगन्त्यबन्धि च बलिर् येनाप्यदायि श्रुतिर्

धात्रे येन निहत्य मत्स्यवपुषा दैत्यं तमीडे हरिम् ॥ २ ॥

सप्तमस्कन्धवाराशौ निमज्योन्मज्य शुद्धधीः ।

अष्टमस्कन्धसव्द्याख्यामृतं पातुमुपक्रमे ॥ ३ ॥

अत्रापि हरिभक्तिरेव भगवन्मनःकर्षणनिपुणेति विधातुम् अनन्तोपनिषदर्थभूतस्य हरेर् जगद्रक्षणादिमाहात्म्यं निरूप्यते । तत्रापि विमलतरमुरुमथनदुरितहरचरितामृतपानाप्यायितप्राणो विस्मृतानशनक्लेशः परीक्षित् शुकम् अच्युतकथानुवादपूर्वकम् अभिलपितात्यन्तश्रोतव्यकथां प्रार्थयते– राजेति ॥ अन्यान् स्वायम्भुवव्यतिरिक्तान् ॥ १ ॥

अथ श्रीभागवतटिप्पणी सत्यधर्मयतिकृता प्रारभ्यते

सत्यधर्मीया

अष्टमस्कन्धतात्पर्यतात्पर्यस्पष्टने यते ।

पारयेत्तन्मम गुरोः पदोरुन्नतिदा नतिः ॥

श्रीमच्छ्रुतिपतिसुतेन मया श्रुतमश्रुतप्रायमिति विजिज्ञापयिषतः किञ्चिदनुविविच्योक्त्वोत्तरत उत्तारणकारणहरिचरितश्रवणेच्छुः परीक्षित्परीक्ष्यान्तर्निर्भृततत्कमनुचरितवर्णनं कुर्विति सर्वमतिं सार्वभौमोऽर्थयत इति वक्ति– राजेति ॥ इह कथाकथनप्रस्तावे । द्वितीयस्कन्धमारभ्यासप्तम-स्कन्धमिति वा । विश्वसृजां प्रजापतीनां मरीच्यादीनाम् । सर्गः सृष्टिः । अन्यान्स्वायम्भुव-व्यतिरिक्तान्मनून् । विस्तराच्छब्दवैशद्यात् । इदमपि श्रुतपदान्वयीव वदेत्यनेनाप्यन्वेति । मनोरिति मनोहरः पाठः । गुरोरिति पाठे सर्वमूलस्येत्यर्थः । गुरो इति सम्बुध्यन्तः क्वाचित्कः पाठः । सोऽपि सरलः । वदस्व वद । भासनोपसम्भाषेत्यादिना भासमानः सन्वदेत्यर्थ आत्मनेपदता वा । अनेन मच्छङ्काशङ्कूत्कर्तनं न मुनेरसुसाधमिति भाव आविष्कृतो राज्ञेति ज्ञेयम् । विस्तरस्तु ‘इत्यूदे पैङ्गिनां श्रुतिः’ इत्यनुव्याख्यानव्याख्यासुधाटिप्पण्यादितोऽवसेयः । वद इति वाग्मीति स्वनो ध्वनिः प्रसिद्धिरिति यावत् । यस्य स त्वं वदेति शेष इति वा । हे स्व नः वदेति वा । स्वे स्वकीयाश्चते वयं चेति वा स्ववयम् । तेषां तान् । स्वनः प्रति वदेति योजना ॥ १ ॥

अथ श्रीमद्भागवतटिप्पणी छलारी शेषाचार्यविरचिता प्रारभ्यते

छलारी

स्वायंभुवाद्रिपातारं सुरानमृतपायिनम् ।

इन्द्रस्य राज्यदं विष्णुं वन्दे यज्ञादिरूपिणम् ॥ १ ॥

दुर्मताख्यपलाशानि विधूयामृतवर्त्म तु ।

स्पष्टं कृतं भजे येन मध्वाख्यं तं महानिलम् ॥ २ ॥

अभेद्यमध्ववाक्यानि व्याख्यातानि सतां धिये ।

येन तं जयतीर्थार्यं लोकोपकृतिकारणम् ॥ ३ ॥

विद्यापत्यादिसंपत्तीर्यद्वृन्दावनसेवया ।

लभते मद्गुरुं मर्त्यो तं श्रीसत्यनिधिं भजे ॥ ४ ॥

श्रीमध्वदर्शनाचार्यं ममानुग्रहपूर्वकम् ।

छलारीनरसिंहार्यं वन्देऽहं श्रेयसे मम ॥ ५ ॥

श्रीभागवतटीकायाः कर्तॄनपि पुरातनान् ।

प्रणम्य ज्ञानसिद्ध्यर्थं विजयध्वजपूर्वकान् ॥ ६ ॥

छलारिनरसिंहार्यशिष्यः शेषाभिधो बुधः ।

अष्टमस्कन्धविवृतिं कुरुते मन्दबोधिनीम् ॥ ७ ॥

अथास्मिन्नष्टमस्कन्धे चतुर्दशमन्वन्तराणि निरूप्यन्ते । तत्र तावत्प्रथमाध्याये स्वायम्भुव-स्वारोचिषोत्तमतापसाख्यमनुचतुष्टयं निरूप्यते । तत्रादौ परीक्षिद्राजा वृत्तानुपूर्वकं शुकाचार्यं श्रोतव्यकथां प्रार्थयते– राजेति ॥ श्रुतश्चतुर्थस्कन्धोपक्रमे । यत्र स्वायंभुवमन्वन्तरे विश्वसृजां मरीच्यादिप्रजेश्वराणां सकाशात् । आकूत्यादिस्वायंभुवकन्यासु । सर्गः पुत्रपौत्रादिसर्गोऽभूत् । अन्यान् स्वायंभुवव्यतिरिक्तान् ॥ १ ॥

**अथ श्रीमद्भागवतटिप्पणी लिङ्गेरी श्रीनिवासाचार्यविरचिता प्रारभ्यते **

लिङ्गेरी

प्रणम्य मध्वहृत्कञ्जसंस्थं व्यासं तथा गुरून् ।

पूर्वटीकाकृतश्चाथ विजयध्वजपूर्वकान् ॥ १ ॥

अष्टमस्कन्धसद्य्वाख्या क्रियते हरितुष्टये ।

लिङ्घेरीश्रीनिवासेन रुग्मिणीशार्यसूनुना ॥ २ ॥

अस्मिन् स्कन्धेऽपि भगवति श्रीनारायणेऽतिशयितभक्त्युदयाय स्वायम्भुवमनुस्तुत्या प्रसन्नाद्धरेस्तत्संरक्षणादिरूपं माहात्म्यं भगवतो निरूप्यते । अत्राप्यादौ प्रवृत्तकथनानुवादपूर्वकं परीक्षिद्राजा स्वाभिलषितकथाकथनं शुकं प्रति प्रार्थयत इत्याह सूतः शौनकादीन् ॥ राजेत्यादिना ॥ अवश्यं मया श्रोतव्येषु चतुर्दशसु मनुषु स्वायम्भुवस्य मनोरयं प्रमाणप्रसिद्धो वंशो विस्तराच्छ्रुतः । अवश्यं श्रोतव्यत्वे निमित्तमाह स्वायम्भुववंशस्य ॥ यत्रेत्यादिना ॥ यत्र स्वायम्भुवस्य वंशे विश्वसृजां स्वयोग्यजगदुत्पादकानां सर्गः सृष्टिः । अभूदिति शेषः । अन्यान्स्वायम्भुवाद्भिन्नान्मनून् । नोऽस्माकं वदस्व ॥ १ ॥

यत्र धर्मा हि विविधाश्चतुर्वर्णाश्रिताः शुभाः ।

मन्वन्तरे हरेर्जन्म कर्माणि च महीयसः ॥ २ ॥

पदरत्नावली

तत्रापि तत्प्रसङ्गे विशेषकथापि वक्तव्येत्याह– यत्रेति ॥ महीयसः महत्तमस्य हरेः ॥ २ ॥

सत्यधर्मीया

चतुर्वर्णाश्रिता इत्यत्र पञ्चस्कन्धेभ्य इत्यादिवच्चत्वारश्च ते वर्णाश्चेति विशेषणसमासः । यद्वा । वर्णानाश्रिता वर्णाश्रिताः । चत्वारश्च ते वर्णाश्रिताश्चेति विग्रहः । सामर्थ्यादितरत्रान्वयायोगाच्च चतुष्ट्वस्य वर्णपदार्थेऽन्वयः । एतच्चर्चः प्राचीनस्कन्धद्वन्द्वविवृताव-स्माभिः सप्तघटिकाभोजनं, त्रिलोकनाथः, दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयमिति प्रमेयदीपिकाद्युदाहरण-पुरःसरं प्रपञ्चितोऽनुसन्धेयः । महीयसो महन्महतो हरेः । यत्र यत्रेति वीप्सया हरिकर्माणि मनुचरिताव्यभिचरितानीति सूचयति ॥ २ ॥

छलारी

तद्वर्णने आवश्यकत्वमाह- यत्रेति ॥ हि यस्मात् ॥ तत्र तेषु मन्वन्तरेषु धर्माः प्रवर्तिताः । तस्माद्वदस्वेत्यन्वयः । अन्यच्च प्रार्थयते– यत्रेति ॥ यत्र यत्र मन्वन्तरे महीयसः सर्वोत्तमस्य हरेर्जन्मान्यवतारान्कर्माणि चरितानि ॥ २ ॥

लिङ्गेरी

अन्यमनुकथाश्रवणादेरवश्यतानिमित्तमाह– यत्र धर्म इत्यादिना । यत्र मन्वन्तरे स्वायम्भुवातिरिक्तमन्वन्तरे विविधाः शुभाश्चतुर्वर्णाश्रिता धर्माः । उक्ता इति शेषः । हरे-र्भक्तसर्वानिष्टनिवर्तकस्य महीयसः सर्वोत्तमस्य नारायणस्य जन्म प्रादुर्भावः कर्माणि चरितानि ॥२॥

गृणन्ति कवयो ब्रह्मन् तानि नो वद शृृण्वताम् ।

यदस्मिन्नन्तरे ब्रह्मन् भगवान् विश्वभावनः

कृतवान् कुरुते कर्ता ह्यतीतेऽनागतेऽथ१वा ॥ ३ ॥

सत्यधर्मीया

न सरणिरियमनुसरणीया कैरपि विवेकिप्रवेकैरननुसृतत्वादित्यत आह- गृणन्तीति ॥ तत्रापि गृणन्तीत्यादावुदीरणेन किं न गृणाति वा न गृणीत इति न गृणन्तीति मन्दसन्देहं मन्दीचकार । कवय इत्यनेन शतमप्यन्धानामिति नीतिभाजनतां त्याजयामासेत्यव-सेयम् । तानि । नः । अस्मदो द्वयोश्चेति बहुवचनम् । मदुपलक्षितानामुपलक्षितान्प्रतीति वा । वद । ब्रह्मन् योग्यतानुसारेण पूर्ण । अस्मिन्नन्तरे वैवस्वतमन्वन्तरे । विश्वं जगद्भाव-यत्युत्पादयतीति स तथा । विश्वो वायुरुदाहृत इत्यादेर्जगज्जनकमातरिश्वतात इति वा । अतीते काले यत्कृतवान् । अनागते एष्यति वा कर्ता करिष्यति । अथ वर्तमाने च यत्कुरुते । तानि नो वदेत्यन्वयः । अव्ययानामनेकार्थत्वादथेति समुच्चयार्थे । तथा हि सुधादौ चाथशब्दः समुच्चय इति वा । इवार्थेऽपि समुच्चय इति विश्वः । ओति पाठोऽप्यनवद्यः ॥ ३ ॥

छलारी

गृणन्ति कीर्तयन्ति । तदेव विशेषतः प्रार्थयते– यदिति ॥ विश्वेषु चतुर्दश-मन्वन्तरेषु भावयति । स्वार्थे णिच् । प्रादुर्भाव इति विश्वभावनः । मन्वन्तरेषु प्रादुर्भावः सन्नित्यर्थः । यस्मिन्नतीते मन्वन्तरे यत्कर्म कृतवान् । यस्मिन्ननागते भविष्यन्मन्वन्तरे यत्कर्म-कर्ता करिष्यति । अथवा । वर्तमानमन्वन्तरे यत्कर्म कुरुते तानि वदस्वयन्वयः ॥ ३ ॥

लिङ्गेरी

कवयो गृणन्त्युपदिशन्ति तानि वदस्वेति । सत्संप्रदायसद्भावात् । तवापि मत्पृष्टार्थज्ञानपूर्णत्वाच्च तवैतत्कथनमावश्यकमित्याह– ब्रह्मन्निति ॥ शृृण्वतामिति स्वस्य श्रवणादरं सूचयति । अस्मिन्नन्तरे वैवस्वतमन्वन्तरे विश्वभावनो जगदुत्पादको भगवान्नारारणो यत्कर्मादिकं कुरुते । अतीतेऽन्तरे कृतवान् । अनागते कर्ता करिष्यति ॥ ३ ॥

यो जागर्ति शयानेऽस्मिन् नायं तं वेद वेद सः ॥ ९ ॥

पदरत्नावली

कीदृशीत्यतोऽर्थतस्तामुपलक्षयति– येनेति ॥ अयमादित्यो येन हरिणा प्रेरितो विश्वं तपते प्रकाशयति, विश्वस्य वीर्यं वीर्यप्रदं तपो यतो भवति, अस्मिन् सूर्ये शयाने निद्रामाचरति सति यो हरिर्जागर्ति, अयं सूर्यस् तं हरिं न वेद स हरिस्तम् आदित्यं वेद इत्यन्वयः । ‘भयात् तपति सूर्यः’ ‘भीषोदेति सूर्यः’ इति श्रुतेः । ‘यो न वेदेति वेद च’ ‘अनेन आप्रा द्यावा पृथिवी अन्तरिक्षम्’ इत्यादिश्रुतिप्रतीतसर्वाधिपत्यादित्यस्य श्रीहर्यधीनत्व-वर्णनेन निरतिशयमाहात्म्यं युक्तं हरेरिति ज्ञातव्यम् । अयं जीवो येन नियतो विश्वं सुख-दुःखादिकं तपते अनुभवति, तप आलोचन इति धातुः, आलोचनं ज्ञानं स एव अनुभवः ‘स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति’ इति श्रुतेः । हरिनियतोऽनुभवतीति कुत इति तत्राह– विश्ववीर्यमिति ॥ विश्वस्य वीर्यभूतं तपोऽनुभवो यस्माद् भवति । ‘एष ह्येवानन्दयति’ इति श्रुतेः । आनन्दयति सुखयति, जीवमिति शेषः, तस्मादित्यर्थः । अस्मिन् जीवे शयाने सति, ‘सता सोम्येति श्रुतेः ‘यो जागर्ति’‘न निद्रां नैव च स्वप्नं तुर्ये पश्यन्ति निश्चिताः’ इति श्रुतेः । ‘तस्मादेनं स्वपितीत्याचक्षते च’ इति च । अयं जीवस्तं न वेद ‘न तत्र चक्षुर्गच्छति न वाग्गच्छति न मनो । न विद्म न विजानीमः’ इति श्रुतेः । स हरिः सर्वं वेद, ‘यः सर्वज्ञः’ इति श्रुतेर् इति वा ॥ ९ ॥

सत्यधर्मीया

अर्थतस्तत्प्रतीकं धृत्वाऽऽह- येनेति ॥ ध्येयः सदा सवितृमण्डल-मध्यवर्तीत्यादेरादित्यान्तर्गतं भगवंतमभिष्टौतीति वा । ‘अयमादित्यो येन भीषोदेति सूर्यो’ ‘भयात्तपति’ । ‘यस्य भासा सर्वमिदं विभाति’ इत्यादेः । भगवता प्रेरितो विश्वम् । ‘सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च’ इत्यादेर्जगत्तपते तपति । विश्ववीर्यं विश्वस्य जगतो वीर्यं सामर्थ्यं येन तत् । विश्वं समस्तं वीर्यं प्रकाशनादिशक्तिर्यस्मादिति वा । तपो यतो यस्माद्भवति । तपतीति वक्तव्ये यदवादीत्तपत इति तेन त्वं तप, ते तव तपो यतो मत्त एव भवतीत्यान्तरङ्गिकं भावं बोधयामासेति बोध्यम् । अस्मिन्सवितरि शयाने कार्यानुन्मुखे सति यो जागर्ति । अयं सूर्यस्तं हरिं न वेद । सोऽप्येनं न वेद चेत्समः समाधिरित्यतोऽभिधत्ते- वेद स इति ॥ स हरिर्वेद तमिति कण्ठतो वचनानुत्कण्ठा पुनः स सर्वं वेदेत्यभिप्रायद्योतिकेति ज्ञेयम् । तमित्यावर्तते । तदुपलक्षितं सर्वं वेदेति वा ।

अयं जीवसङ्घो येन ज्ञानरूपेण येन हरिणा प्रेरितो विश्वं सुखं वा दुःखं वा तपते आलोचयति । अनुभवतीति यावत् । यत एतीति यंस्तस्य । नानायोनिमभिगच्छतोऽस्य तपोऽनुभवो विश्ववीर्यं विश्वस्य भगवतो वीर्यं वीर्यकारणकम् । येन भगवताऽयं जीवस्तपते आनन्दाद्यनुभवति । तदसम्भावनामवमानयति । यतो विश्वं जगद्विश्ववीर्यम् । विश्वं विष्णुरित्यादेर् विष्णुना विविधप्रकारेणेर्यम् । तदन्तर्गतस्य जीवसङ्घस्य तप आनन्दाद्यनुभवस्तत्प्रेर्य इतीति । वैभवात्पुनर्हेतूनाह– य इति ॥ अस्मिन् जीवजाते शयाने सति यो तुर्यात्मा जागर्ति । यथोक्तं माण्डूकोपनिषद्भाष्ययोः । ‘बीजनिद्रायुतः प्राज्ञः सा च तुर्ये न विद्यते । स्वप्ननिद्रायुतावाद्यौ प्राज्ञस्त्वस्वप्ननिद्रया । न निद्रां नैव च स्वप्नं तुर्ये पश्यन्ति निश्चिताः । सर्वं तु दर्शयेन्मुक्तौ तुरीयः परमेश्वर इति प्रत्यये । सर्वप्रदर्शके चैव तुरीये सर्वदर्शनम् ॥’ इति ब्रह्मतर्के । ‘निद्रायुतास्तु विश्वाद्यास्तदधीना यतो हि सा’ इत्यादि । अयं जीवस्तं न वेद । स हरिस्तं जीवं वेद जानाति । न तत्र चक्षुर्गच्छतीत्यादेः । यः सर्वज्ञ इत्यादेः ।

येन अयं स्वशुभावहदैवमनुसृत्यायमादित्यस्तपते । सूर्याप्रकाशो देशो नास्ति किमित्यत आह ॥ अविश्वं स्वप्रकाश्यमसमस्तमिति । कुतः सञ्चुकोच सवितुः शक्तिरित्यत आह– यतस्तप इति ॥ तपो ब्रह्मेति श्रुतेः । ब्रह्म विश्ववीर्यं समस्तशक्तियुक्तमिति । पूर्ववदुर्वरितम्

॥ ९ ॥

छलारी

तमेवोपनिषदर्थमनुवदति- येन इत्याद्यष्टभिः श्लोकैः । अयमादित्येन हरिणा प्रेरितः सन्विश्वं तपते प्रकाशयति । ‘यदादित्यस्तपति तेजसा च’ इति श्रुतिः । विश्वस्य जगतः सृष्टौ वीर्यं सामर्थ्यप्रदं तपो यतो हरेः सकाशाच्चतुर्मुखस्य भवति । अस्मिन् जीवे शयाने निद्रिते सति यो हरिर्जागर्ति । ‘य एषु सुप्तेषु जागर्ति’ इति श्रुतेः । तं चतुर्मुखनियाम-केत्यादिनिरतिशयमाहात्म्योपेतं हरिमयं जीवो न वेद साकल्येन न जानाति । सः हरिः सर्वं चेतनाचेतनात्मकं विश्वं सम्यग्वेद । ‘यः सर्वज्ञः सर्ववित्’ इति श्रुतेः ॥ ९ ॥

लिङ्गेरी

येन श्रीनारायणेन प्ररितोऽयं सूर्यो विश्वं जगत्तपते प्रकाशयति । धातूनाम-नेकार्थत्वात् । ‘य आदित्यमन्तरो यमयति’ इति । ‘यस्य भासा सर्वमिदं विभाति’ । ‘यदा-दित्यगतं तेज’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिभ्यः । विश्ववीर्यं चेतनजगतो मोक्षादिप्राप्तौ सामर्थ्यप्रदं तपो ज्ञानं यतो यस्माद्धरेर्भवति । ‘अज्ञानां ज्ञानदो विष्णुः’ इत्यादेः । अस्मिन्सूर्ये शयाने यो नारायणो जागर्ति निद्राभावं प्राप्नोति । सूर्यस्य जीवेष्वेकत्वात् । तुरीयस्य भगवद्रूपत्वादेतेषां च स्वपितीत्याचक्षते । ‘न निद्रां नैव च स्वप्नं तुर्ये पश्यन्ति निश्चिता’ इत्यादिश्रुतिभ्यः निद्रातदभावावगतेः । अयं सूर्यस्तं स्वनियामकं नारायणं न वेद न जानाति । ‘यमादित्यो न वेद’ इति श्रुतेः । स सूर्यनियामको नारायण आदित्यं वेद । ‘यः सर्वज्ञः सर्ववित् । स वेत्ति वेद्यं न च तस्यास्ति वेत्ता’ इत्यादिश्रुतेः । येन नारायणेन प्रेरितोऽयं जीवराशिर्विश्वं समस्तं सुखदुःखादिकं तपतेऽनुभवति । ‘य आत्मानमन्तरो यमयति’ इति । ‘एष ह्येवानन्दयाति’ । ‘सुखं दुःखं भव’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिभ्यः । विश्वस्य समस्तजीवानां वीर्यं सामर्थ्यप्रदं तपो ज्ञानं यतो हरेर्भवति । यो हरिरस्मिन् जीवे शयाने निद्रां प्राप्ते जागर्ति । अयं जीवराशिस्तं नारायणं न वेद । ‘यमात्मानं न वेद’ इति श्रुतेः । स हरिर्जीवं वेद ॥ ९ ॥

आत्मावास्यमिदं विश्वं यज्जगत्यां जगन्मनः ।

तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृधः कस्यचिद् धनम् ॥ १० ॥

पदरत्नावली

न राजादिवत् सूर्यप्रेरकत्वं हरेः किन्तु तदन्तःस्थितत्वेनापीत्यभिप्रेत्याह– आत्मेति ॥ इदं सूर्यादिविश्वम् आत्मन आवास्यम् आवासयोग्यं स्वसृष्टत्वात् । इदमित्यनेन कियत् कवलीक्रितय इति तत्राह– यज्जगत्यामिति ॥ जगत्यां प्रकृतौ यज्जगत् स्थावरजङ्गमलक्षणं प्रकृतावित्युक्त्योत्पन्नमनुत्पन्नं च यत् (तत्) सर्वं स्वव्यतिरिक्तं कवली-क्रियते । प्रकृतिरावासयोग्येति कैमुत्यन्यायेन सिद्धा ‘प्रकृतिं पुरुषं च’ इति वचनाच्च । अस्तु आवासयोग्यत्वम् । ततः किम् ? तत्राह– मन इति ॥ हे मनः यत इदमीशस्य विद्यमानं तेन कारणेन तेन ईशेन, त्यक्तेन दत्तेन धनेन भुञ्जीथाः स्वीकुरु, शरीरयात्रामिति शेषः । यतस्त्वं तदधीनसत्ताक अत एवं न कुर्वित्याह– मा गृध इति ॥ कस्य परमानन्दरूपस्य हरेश्चिदानन्द-स्वरूपज्ञानलक्षणं धनं मा गृधस् तेनैक्यमाप्नुवानित्याकाङ्क्षां न कुर्वतोऽनर्थहेतुत्वादित्यर्थः । भगवता दत्तं कस्यचिद् धनं मदीयमिति श्रद्धां न कुरु इति वा । ईशावास्यमिति श्रुतिः ॥१०॥

सत्यधर्मीया

(अत्र प्रासङ्गिकी कथा । ईशावास्यमिदं सर्वं यत्किञ्चिज्जगत्यां जगत् । तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृधः कस्यस्विद्धनमिति याज्ञीयोपनिषन्मन्त्रं स्वायम्भुवोक्तानुवाद-मिषेणार्थविशेषलाभलोभेनेशावास्यमिति पदभेदमवधार्य सुधीर्यथावद्व्याख्यान्नादित्यादिनियामकता राजादिवद्भहिष्ठतया चेद्गरिष्ठतावहेति अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणः स्थित इति श्रुति-समाख्यया च केवलं तदाच्छाद्यत्वस्य महामाहात्म्याप्रयोजकत्ववदुदाहृतश्रुतिविरुद्धत्वाच्च तदुपेक्षितमित्यैकपद्येन तत्राप्यात्मावास्यमिति साङ्निर्देशेन च सूचयन्कं प्रतीत्थं सम्बोधनमिति शङ्कां मन्त्रेऽध्याहार्यं दर्शयन्पराकरोति– आत्मावास्यमिति ॥ इदमेव ग्रन्थकृद्भावमवेत्य भगवान् भाषिष्ट भाष्यकृत् । स्वायम्भुवो मनुरेतैर्मंत्रैर्भगवन्तमाकूतिसूनुं यज्ञनामानं विष्णुं तुष्टाव । ‘स्वायम्भुवः स्वदौहित्रं विष्णुं यज्ञाभिधं मनुः । ईशावास्यादिभिर्मन्त्रैस्तुष्टावावहितात्मना । रक्षोभिरुग्रैः सम्प्राप्तः खादितुं मोचितस्तदा । स्तोत्रं श्रुत्वैव यज्ञेन तान्हत्वाऽवध्यतां गतान् । प्रादाद्धि भगवांस्तेषामवध्यत्वं हरः प्रभुः । तैर्वध्यत्वं तथाऽन्येषामतः कोऽन्यो हरेः प्रभुः ॥’ इति ब्रह्माण्डे । भागवते चायमर्थ एवोक्तः । ईशस्यावासयोग्यमीशावास्यं जगत्यां प्रकृतौ तेनेशेन त्यक्तेन दत्तेन भुञ्जीथाः । ‘स्वतः प्रवृत्त्यशक्तत्वादीशावास्यमिदं जगत् । प्रवृत्तये प्रकृतिगं यस्मात्स प्रकृतीश्वरः । तदधीनप्रवृत्तित्वात्तदीयं सर्वमेव यत् । तद्दत्तेनैव भुंजीथा अतो नान्यं प्रयाचयेत् ॥’ इति ब्राह्म इति । नन्वेतन्मानभाष्यटीकायां तान्हत्वेत्युपपत्तये तान् राक्षसा-नित्यध्याहरेण पुल्लिङ्गोपपत्तिरिति न गदनीयम् । विनाऽध्याहारमुक्तलिङ्गोपपत्तिर्भवति । तथाहि । रक्षोभिरुग्रैरिति पदमेकम् । रक्षःसु रक्षसां वा । निर्धारणे इमे सप्तमीषष्ठ्यौ । अभितो रुजं भङ्गं जगतो राति ददातीति ते तथा तैरिति विग्रहग्रहणादिष्टसिद्धिरिति चेन्न । ‘अशितेऽपि लशुने न शान्तो व्याधिः’ इतिवदेतद्विशेषणानुरूप्येण दानवैर्यातुधानैरित्यादेरध्याहर्तव्यत्वात् त्वयाऽपीति । किञ्च गुरुकल्पना च त्वत्पक्ष इति चमदकृतचेतस्तव विवरणमिति ऋजुर्जयतीर्थीविवरण-सरणिरिति सन्तोषं सन्तो वहंत्विति प्रासङ्गिकी चिन्ता ।)

न राजादिवत्सूर्यप्रेरकत्वं हरेः । किन्तु तदन्तःस्थितत्वेनापीत्याहेत्यवतारयन्ति । जगत्यां प्रकृतौ यज्जगज्जङ्गमं नित्यमनित्यं च तत्सर्वं स्थावरं च । आत्मावास्यमात्मन आततगुणस्य हरेर् आवासयोग्यम् । हे मनः । त्वं तेनात्मना त्यक्तेन दत्तेन दत्तं भुञ्जीथा भुङ्क्ष्व । केचित्पालय शरीरमिति व्याख्यातवन्तः । भुञ्जीथा इत्यस्य पालनार्थतायामात्मनेपदविरोधः । भुजोऽनवन इति निषेधादित्यभिप्रायकेशावास्यटीकया सम्पाद्योऽविरोधः । इदं धनं चिदपि कस्य तद्व्यतिरेकेण न कस्यापि । अतो मा गृधो माभिकाङ्क्षीः । यद्वा । कस्य सुखात्मकस्य हरेर्धनं सौभाग्यं मा गृधः । साम्यं वा नैव चिन्तयेदित्यादेः । कस्यचिद्ब्रह्मादेर्वा धनं मा गृध इति वा । तत्कामानुकूलकामो भवेति तात्पर्यम् । कामेन मे काम आगादित्यादेः । स्वार्थं कस्यचित्कस्यापि धनं मा गृधस्तेन त्यक्तेन दत्तेन दत्तं भुञ्जीथा इति विवृण्वन्ति । इदं सर्वं कस्य सुखरूपस्य मागृधो लक्ष्म्याकाङ्क्षावतः । चिदेव धनम् । अतस्तद्दत्तं भुञ्जीथा इत्यपि वर्णयन्ति ॥ १० ॥

छलारी

उपदिष्टमपि तत्त्वं वैराग्यवत एव हृदयेऽवतिष्ठते । नान्यस्येति तत्त्वं विवक्षुः प्रथमं तावद्वैराग्यं विधत्ते– आत्मेति ॥ यदि तत्सर्वं विश्वम् आत्मन ईशस्यावास्यमावासयोग्यं स्वप्रवृत्यर्थमीशानुप्रविष्टमित्यर्थः । तदेवानुप्राविशदित्यादेः । अतोऽस्वतन्त्रमिति भावः । किञ्च जगत्यामीश्वराधीनप्रकृतौ । जगत्स्थावरजङ्गमात्मकं सर्वम् । आश्रितमिति शेषः । अतोऽपि सर्वमस्वतन्त्रमिति भावः । ततः किमित्यत आह– मन इति ॥ हे मनः । यत ईश्वर एव स्वतन्त्रस्तेन कारणेन तेनेशेन त्यक्तेन दत्तेन धनेन । यदृच्छया लब्धेनेति यावत् । भुंजीथा भोजनादिकं कुर्याः । यतश्चेश्वरादन्यत्सर्वमस्वतन्त्रं तेन कारणेन । तस्य दाने सामर्थ्याभावात् । कस्यचित्कस्मादपि राजादेः सकाशाद्धनं मा गृधो माकाङ्क्षेः । अनेनेशावास्यमिदं सर्वमिति श्रुतिर्गृहीता ॥ १० ॥

लिङ्गेरी

न राजादिवत्सूर्यादिप्रेरकत्वं नारायणस्यापि तु तं नियामकतयाऽन्तःस्थत्वे-नापीत्याह- आत्मावास्यमिति ॥ आत्मनः सर्वेशस्य हरेरावासयोग्यम् । हे मनः । जगत्यां प्रकृतौ यज्जगदवस्थितमिदं विश्वं जगदात्मावास्यं विद्धि । तेन कारणेन तेन परमात्मना त्यक्तेन त्वन्निमित्तं विसृष्टेन दत्तेन द्रव्येण भुंजीथाः शरीरपालनं कुरु । कस्यचिदन्यस्य धनं द्रव्यं कस्यचित्सुखपूर्णस्य हरेर्धनं स्वातन्त्र्यादिरूपं हरिणैक्यमिति यावत् । मा गृधो मा काङ्क्षीरिति स्वायम्भुवो मनुः स्वान्तः करणं स्वाभिमुखजीवराशिं च शिक्षयति । मननान्मन उद्दिष्ट इति जीवेऽपि मनःशब्दप्रवृत्तेः ॥ १० ॥

यं न पश्यन्ति पश्यन्तं चक्षुर्यस्य न रिष्यति ।

तं भूतनिलयं देवं सुपर्णमुपधावत ॥ ११ ॥

छलारी

ब्रह्मणो जन्मादिकर्तृत्वरूपमहिमानमाह– स इति ॥ स सृष्टावात्मनः शक्त्या शक्तिविषययाऽजया प्रकृत्यास्य जगतो जन्मादि धत्ते करोति । स एव प्रलये तां प्रकृतिं विद्यया स्वस्योदस्य निर्व्यापारीकृत्य निरीहः सृष्ट्यादिव्यापारशून्य आस्ते । कीदृशः । प्रलये विश्वं काये यस्य सो विश्वकायः । उदरान्तर्गतप्रपञ्च इत्यर्थः । सृष्टौ विश्वमेव कायः शरीरं यस्य स तथा प्रतिमास्थानीयः प्रपञ्च इत्यर्थः । स्वसृष्टजगति भगवतः प्रविष्टत्वादिति भावः । पुरुहूतः पुरूणि बहूनि हूतानि नामानि यस्य स तथा । ‘सर्वनामा सर्वकर्मा’ इति श्रुतेः । सर्वनामवाच्यत्वे हेतुः– ईश इति ॥ तच्छब्दप्रवृत्तिनिवृत्तिसामर्थ्योपेत इत्यर्थः । अत एव सत्यं साधुगुणपूर्णः परञ्ज्योतिर्मुक्तप्राप्यपरंज्योतिशब्दवाच्यः । ‘परञ्ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पध्यत’ इति श्रुतेः । अज उत्पत्तिशून्यः पुराणः पुरातनः । ‘अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराण’ इति श्रुतेः

॥ १३ ॥

लिङ्गेरी

यद्विश्वस्य मूलमित्युक्तं जगज्जन्मादिकर्तृत्वं विवृण्वन्नाह– स विश्वकाय इति ॥ विश्वकायो नियम्यतासाम्येन । जगल्लक्षणशरीरवान् पुरुहूतः बहुनामा बह्वाह्वानवांश्चेशोऽ-घटितघटनैश्वर्यवान् । सत्यं परंज्योतिरित्यादिशब्दवाच्योऽज उत्पत्तिरहितः पुराणः पुरातनः स आत्मा, आत्मशक्त्या स्वशक्तिविषयया लक्ष्म्या प्रेरितयाऽजया जडप्रकृत्याऽस्य चतुर्मुखादि-जीवराशेः सत्त्वगुणादिजडस्य च जन्मादि उत्पत्त्याद्यष्टकं धत्ते करोति । तां जडप्रकृतिं विद्यया सार्वज्ञादिस्वशक्त्योदस्य निराकृत्य तदबद्धो भूत्वा निरीहः सृष्ट्यादिव्यापाररहितः सन्नास्ते । यः पृथिव्यां तिष्ठन्सर्वनामा सर्वकर्मा । ‘उत्पत्तिस्थितिसंहारा नियतिर्ज्ञानमावृत्तिः । बन्धमोक्षौ च पुरुषाद्यस्मात्स हरिरेकराट्’ इति स्कान्दादेः ॥ १३ ॥

अथाग्र ऋषयः कर्माणीहन्ते कर्महन्तवे१ ।

ईहमानो हि पुरुषः प्रायोऽनीहां प्रपद्यते ॥ १४ ॥

पदरत्नावली

एवं सिद्धे वस्तुनि तत्साधनज्ञाने साधनमाह– अथेति ? यतो ज्ञान-प्रतिबन्धके दुष्कर्मणि सति सर्वं दुःसाधनं स्यादिति । अथ लोकसंग्रहार्थम् ऋषयोऽग्रे कर्महन्तवे दुष्कर्मपरिहाराय यागादिकर्माणि ईहन्ते कुर्वन्ति इति विज्ञाय ज्ञानार्थी पुरुष ईहमानः कर्म कुर्वाणो विधूतदुष्कर्माऽनीहां निवृत्तिपदवीं प्राप्य प्रायो बहुलं ज्ञानं प्रपद्यत इत्यन्वयः । कश्चित् फलार्थी अन्यथाऽपि भवतीति प्राय इत्युक्तम् । अनेन ‘कुर्वन्नेवेह कर्माणि’ इति श्रुतिर्गुहीता, ‘आचार्यकुलाद्वेदमधीत्य यथाविधानं गुरोः कर्माणि रतिविशेषेण समावृत्य कुटुम्बी शुचौ देशे स्वाध्यायमधीयानो धार्मिको विदधदात्मनि सर्वेन्द्रियाणि सम्प्रतिष्ठाप्याहिंसन् सर्वभूतानि अन्यत्र तीर्थेभ्यः स खल्वेवं वेदं वर्तयन् यावदायुषम्’ इति श्रुतिर्हिशब्देन गृहीता ॥ १४ ॥

सत्यधर्मीया

प्रवृत्तमपि कर्म मर्मज्ञानुष्ठितं निवृत्तौपयिकं सत्ज्ञानसाधनं भवतीती-तराञ्च्छिक्षयतो भगवतश्चरितमनुसरन्तः प्रेक्षावन्त एवमाचरन्तीतीरयति ॥ अथेति ॥ अथ भगवदवगमसम्पादनप्रारम्भदशायाम् । ऋषयो ज्ञानिनः सामान्यतोऽग्रे प्राक् कर्माणि ज्योति-रादीनीहन्ते कुर्वंति । किमर्थमित्यत आह ॥ कर्महन्तव इति ॥ ज्ञानोत्पत्तिप्रतिबन्धक-दुष्कर्माणि हन्तुम् । तुमर्थे तवेन्प्रत्ययः । ईहन्ते कर्महेतवे इति पठित्वाऽकर्म मोक्षस्तद्धेतव इति व्याख्या तु ‘कर्मणा कर्मनिर्हारः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्ट’ इति मानाननुगुणेति वाऽनीहां प्रपद्यत इत्युत्तरग्रन्थाननुसारिणी चेति ज्ञेयम् । हन्त वै इत्यपि पठन्ति । तत्र तवैन्प्रत्यय इति ज्ञेयम् । मध्यमव्यावृत्तये– प्राय इति ॥ अनेन ‘कुर्वन्नेवेह कर्माणि’ ‘न कर्म लिप्यते नर’ इति मानमनुकरोति । पुरुष ईहमानः फलमभिलषन्ननुष्ठाता क्रमादनीहां फलानिच्छाम् । निवृत्तिमार्गमिति यावत् । प्रपद्यते प्राप्नोति । न हि निवृत्तिसम्पत्तिरेव फल-मित्यतस्तया निवृत्तं सेवमानस्तु ब्रह्माभ्येतीत्याद्युक्तेर्हरिप्राप्तिर्भवतीति हिना सूचयति ॥ १४ ॥

छलारी

एवं परमात्मस्वरूपं निरूप्येदानीं तत्प्राप्तिसाधनज्ञानादिकर्माणि कुर्यादित्या-शयेनाह ॥ अथेति ॥ यतो ज्ञानप्रतिबन्धके दुष्कर्मणि सति सर्वं दुःसाधनं स्यादथ तस्माल्लोक-संग्रहार्थम् ऋषयोऽग्रे प्रथमं कर्महन्तवे कर्मणां दुष्कर्मणां हन्तवे परिहाराय योगादिकर्माणीहन्ते कुर्वन्ति । ‘यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः’ इति श्रुतेः । एवं ज्ञात्वा ज्ञानार्थी पुरुष ईहमानः कर्म कुर्वाणोऽनीहां मुक्तिसाधनीभूतज्ञानपदवीं प्रपद्यते । कश्चित्फलार्थ्यन्यथाऽपि भवतीति प्राय इत्युक्तम् । अनेन कुर्वन्नेवेह कर्माणीति श्रुतिर्गुहीता ॥ १४ ॥

लिङ्गेरी

इत्थं लक्षणैः परब्रह्मवस्तुनि सिद्धे तत्प्रसादेन तत्प्राप्त्यादिरूपमोक्षसिध्द्यै दुष्कर्मनिर्हरणद्वाराऽन्तःकरणशुद्धिवैराग्यभक्त्युपासनाऽपरोक्षभगवत्प्रसादहेतुभूतस्ववर्णाश्रमोचितकर्मकरणे पूर्वाचारमाह ॥ अथाग्र इत्यादिना ॥ अग्रे पूर्वकाले ऋषयस्त्रिकालज्ञानिनो मुनयोऽथ स्वविहितकर्मकरणेनोक्तरीत्या मोक्षलक्षणफलसद्भावात्कर्महन्तवे दुष्कर्मविनाशादिफलाय कर्माणि स्वविहितानीहन्ते कुर्वन्ति । अहरहः सन्ध्यामुपासीतेति विहितसन्ध्यादिना ‘सूर्यश्च मामन्युश्च मन्युपतयश्च मन्युकृतेभ्यः पापेभ्यो रक्षन्ताम्’ इति श्रुत्यादिना दुष्कर्मनाशावगतेः । एवं कर्माणीहमानः कुर्वाणः पुरुषोऽधिकारी प्रायः सर्वात्मनाऽनीहां विधिनिषेधबद्धतया कर्तव्यकर्म-शून्यां मुक्तिम् । न तु सर्वात्मना चलनादिकर्मशून्यत्वादनीहात्वं मुक्तेः । मुक्तावपि जक्षन्कीडन्नित्यादिश्रुत्योक्तकर्मप्रतीतेः । प्रपद्यते प्राप्नोति । अनेन ‘कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छ समा’ इति द्वितीयमन्त्रोपनिषद्भागो विवृतः । ‘‘आचार्यकुलाद्वेदमधीत्य यथा-विधानं गुरोः कर्माणि रतिविशेषेण समावृत्य । कुटुम्बी शुचौ देशे स्वाध्यायमधीयानो धार्मिकान्विदधदात्मनि सर्वेन्द्रियाणि सम्प्रतिष्ठाप्याहिंसन् । सर्वभूतान्यत्र तीर्थेभ्यः स खल्वेवं विदेवं वर्तयन् यावदायुषम्’’ इत्यादिश्रुतिर्हिशब्दसूचिता ॥ १४ ॥

ईहते भगवानीशो न हि तत्र विषज्जते ।

आत्मलाभेन पूर्णार्थो नावसीदन्ति येऽनु तम् ॥ १५ ॥

पदरत्नावली

न केवलम् ऋषय एव लोकसंग्रहार्थं कर्माण्याचरन्ति अपि तु श्रीहरिरपीति भावेन आह– ईहते इति ॥ कर्मानभिषङ्गे कैमुत्यन्यायमाह– नावसीदन्तीति ॥ ये तमनुवर्तन्ते तेऽपि नावसीदन्ति किमुत श्रीहरिरित्यन्वयः ॥ १५ ॥

सत्यधर्मीया

मुनय एवं कुर्वन्तीति नाद्भुतम् । जनार्दनोऽपि जनमनुकरोतीति मनुराह ॥ ईहत इति ॥ आत्मलाभेन पूर्णार्थो भगवानीश इति सङ्गाभावे हेतूनाह । ये मुन्यादय-स्तमनुवर्तन्ते तेऽपि नावसीदन्ति । स नावसीदेदिति किं गदनीयमित्यर्थः । आत्मा स्वरूपभूतो लाभ आनन्दादेर्येषां तेषामिना विध्यादयस्तेभ्योऽपि पूर्णोऽर्थो यस्य सः । आत्मलाभेनेति तृतीयान्तं वा ॥ १५ ॥

छलारी

स्वारोचिषो द्वितीयस्तु मनुरग्नेः सुतोऽभवत् ।

द्युमत्सुषेणरोचिष्मत्प्रमुखास्तस्य चात्मजाः ॥ १९ ॥

(हरिरित्याहुतो येन गजेन्द्रो मोचितो ग्रहात्) ।

वृषख्यातिर्नरः केतुरित्याद्या दश तत्सुताः ॥ २७ ॥

पदरत्नावली

आहुत आहूतः ॥ २७ ॥

सत्यधर्मीया

नाम्ना च तापसः । यथोक्तं मात्स्ये– ‘हरिस्तापसनामाऽसौ जातस्तपसि वै मनुः । गजेन्द्रं मोचयामास ससर्ज च जगद्विभुः’ ॥ इति । एतस्यैव विष्णुरहस्ये ‘जातस्तमसि’ इत्याद्युक्तेस्तामसेति नामान्तरं च । अत एव विष्णुपुराणे बहुस्थले तामस इत्युक्तिः सम्भवतीति ज्ञेयम् । मार्काण्डेयपुराणे मन्वन्तरप्रस्तावे– ‘अवेक्ष्य भाविनीमृद्धिं नाम चक्रुर्महात्मनः । तामसीं भजमानायां योनिं मातर्यजायत ॥ तमसा चावृते लोके तामसोऽयं भविष्यति । ततः स तामसस्तेन पित्रा संवर्धितो वन’ ॥ इत्युक्तेः । सा च तन्माता मृगी हरिणीति तत्रैवोक्तेर्ज्ञेयम् । आचार्यवर्यैद्वितीयतात्पर्ये मात्स्यवचनमुदाहृत्यैकनिर्वचनप्रदर्शनं तु तथोपासनाभावपरम् । ‘गुणैरपि न तूपास्यो ये पूर्णत्वविरोधिन’ इत्यादेः । न तु द्वितीय-पुराणान्तरोक्तनामाभावपरमिति तात्पर्यकं ज्ञेयम् । तत्सुतास्तापससुताः । उत्तमस्तृतीय-तापसस्तद्भ्राता चतुर्थ इत्यर्थः ॥ २७ ॥

छलारी

चतुर्थमन्वन्तरगतमन्वादिषट्कमाह ॥ चतुर्थ इति ॥ उत्तमस्य प्रियव्रतपुत्रस्य तृतीयमनोर्भ्राता चतुर्थमनुः । स च हरिरित्याहुतः । स हरिनाम्नैव प्रियव्रतेन तपसि क्रियमाणे सति । जातत्वान्नाम्ना तापसश्चोक्तः । तत्कार्यमाह ॥ येनेति ॥ येन तापसेन मनुना गजेन्द्रो ग्रहाज्जलजन्तुविशेषान्मोचितः । ननु पुस्तकेष्वेवं पाठादर्शनक्रमात्कथमेवं व्याख्यानमिति चेन्न । तापसस्य भगवदवतारत्वादनुक्तिस् तच्च भागवते प्रसिद्धमिति दशमाध्यायगीताभाष्यटीकायां ‘चतुर्थ उत्तमभ्राता मनुर्नाम्ना च तापसः । हरिरित्याहुतो येन गजेन्द्रो मोचितो ग्रहात्’ ॥ इत्येवं पाठक्रमस्य श्रवणात्तदनुसारेणैवं व्याख्यातम् । तथा द्वितीयस्कन्धतात्पर्यटिप्पण्यां सप्तमाध्याये एवमेव पाठक्रमस्य श्रवणाच्च । अनेन गजेन्द्रमोचकत्वलिङ्गेन तापसस्य मनोर्हर्यवतारत्वमुक्तं भवति ॥ तदुक्तं द्वितीयस्कन्धतात्पर्ये– ‘हरिस्तापसनामाऽसौ जातस्तपसि वै मनुः । गजेन्द्रं मोचयामास ससर्ज च जगत्प्रभुः ॥ इति ॥ २७ ॥

लिङ्गेरी

उत्तमभ्राता तृतीयमनूत्तमसहोदरो नाम्ना तापसश्चतुर्थश्च मनुः प्रकृतचतुर्थ-मनुरभवत् । वृषः ख्यातिर्नरः केतुरित्याद्या दशतत्सुतास्तापसमनुसुताः ॥ २७ ॥

सत्यका हरयो वीरा देवास्त्रिशिख ईश्वरः ।

ज्योतिर्धामादयः सप्त ऋषयस्तापसेऽन्तरे ॥ २८ ॥

सत्यधर्मीया

सत्यकहरिवीरादयो देवाः । त्रिशिखस्तन्नामेश्वर इंद्रः । ज्योतिर्धामादयश्च ऋषयः ॥ २८ ॥

छलारी

तत्सुतास्तापसमनुसुताः । अश्विनोर्मध्ये नासत्यो नाम्ना त्रिशिख इतीश्वर इन्द्रो बभूव । तापसमन्वन्तरमपि स्वायंभुवमन्वन्तरवत्पञ्चविधमेव । तापसस्यैव मनोरीश्वरावतारत्वान्न पुनरीश्वरावतार इति ज्ञेयम् ॥ २८ ॥

लिङ्गेरी

तापसेऽन्तरे सत्यका हरयो वीरा इत्येतन्नामका देवाः । त्रिशिखाख्यो देवानामीश्वरः । ज्योतिर्धर्मादयः सप्त ऋषयोऽभवन् ॥ २८ ॥

हे बादरायण व्याससूनो शुक । वयं, हरिर्ग्राहगृस्तं नक्रग्रहीतं गजपतिं गजेन्द्रं यथा येन प्रकारेणामूमुचन्मोचयामास तथा तेन प्रकारेणैतद्गजेन्द्रमोक्षणं ते तव सकाशाच्छ्रोतु-मिच्छामहे ॥ ३१ ॥

तत् कथासु महापुण्यं१ धन्यं स्वस्त्ययनं शुभम् ।

यत्र यत्रोत्तमश्लोको भगवान् गीयते हरिः ॥ ३२ ॥

सत्यधर्मीया

कुतस्तवावनीश शुश्रूषाङ्कुरितेत्यत आह ॥ तदिति ॥ यत्र यत्रोत्तम-श्लोको ब्रह्मादिकीर्तनीयो भगवान्हरिर्गीयते । तत्तद्ग्रन्थप्रस्थानम् । कथासु कथासङ्घे । महापुण्यं बहुपुण्याधायकम् । महदिति पाठे श्रेष्ठं पुण्याधायकं चेत्यर्थः । धन्यं स्वस्त्ययनं शुभमिति तत्पदार्थविशेषणानि । धन्यः पुण्यवति स्मृत इति विश्वाद्धन्याः श्रोतारोऽस्य सन्तीति तत्तथा । अनेन न महापुण्यपदैकार्थ्यम् । धन्यं धनप्रापकमिति वा । स्वत्ययनं क्षेमाश्रयो मुक्तिदमिति वा । अत एव शुभमिति श्रोतुमिच्छामहेत्यन्वयः ॥ ३२ ॥

छलारी

श्रवणेच्छायां हेतुमाह ॥ तत्कथास्विति ॥ यत्र यत्र यासु यासु कथासूत्तमै- र्निर्दोषैर्देवैर्ब्रह्मादिभिर्वा श्लोक्यते कीत्यर्त इत्युत्तमश्लोको भगवान्गीयते । तासु कथासु श्रुतासु धन्यत्वप्रदं स्वस्त्ययनं क्षेमप्रदं शुभमिष्टरूपं महत्पुण्यं भवति । अतः श्रोतुमिच्छामह इत्यन्वयः ॥ ३२ ॥

लिङ्गेरी

तस्यावश्यं श्रोतव्यत्वे हरिकथात्वं निमित्तमाह परीक्षिच्छुकं प्रति ॥ तत्कथा-स्विति ॥ उत्तमैर्ब्रह्मादिभिः श्लोकः स्तुत्या कीर्तिर्यस्य स उत्तमश्लोको ब्रह्मादिस्तुत्यो भगवान्हरिर्नारायणो यत्र यत्र प्रकरणे गीयते पठ्यते स्तूयते च तत्तत्प्रकरणं कथासु सर्वकथामध्ये महत्पूज्यं पुण्यं वक्तृश्रोतॄणां पुण्यप्रापकं स्वस्त्ययनं क्षेमकरं शुभं मङ्गलप्रदमिति ॥ ३२ ॥

सूत उवाच–

परीक्षितैवं स तु बादरायणिः प्रायोपविष्टेन कथासु चोदितः ।

उवाच विप्राः प्रतिनन्द्य पार्थिवं मुदा मुनीनां सदसि स्म

शृण्वताम् ॥ ३३ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे प्रथमोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

हे विप्रा इति सूतः शौनकादीन् सम्बोधयति ॥ ३३ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायाम्

अष्टमस्कन्धे प्रथमोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

परीक्ष्य परीक्षित्प्रश्न उत्तरितः किं शुकेन किं वा दन्धनीकृत इति शौनकादिमनःशङ्कां स्वयं सूत आतङ्कयतीत्याह ॥ परीक्षितेति ॥ प्रायश्चानशने मृताविति विश्वादकारान्तोऽपि प्रायःशब्दपर्यायः प्रायशब्द इति ज्ञेयम् । चोदितनोदितावेकार्थौ पाठौ । हे विप्रा इति शौनकादीन् सम्बोध्य तान्प्रति परीक्षितं बादरायणिर्मुदोवाचेति सूत उवाचेत्यन्वयः

॥ ३३ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्यां प्रथमोऽध्यायः ॥

छलारी

प्रायोपविष्टेनानशनव्रतकारिणा कथासु विषये चोदितः प्रार्थितः । हे विप्रा इति शौनकादीन्संबोधयते श्रीसूतः । पार्थिवं राजानं प्रतिनन्द्य साधु पृष्टमिति बहुमानं कृत्वा ॥३३॥

॥ इति श्रीछलारी शेषाचार्य कृतायां श्रीभागवतटिप्पण्यां प्रथमोऽध्यायः ॥

लिङ्गेरी

एवं परीक्षिता पृष्टः शुकः प्रत्युत्तरं परीक्षितेऽदान्न वेति शौनकादिमानसशङ्कां परिहरति ॥ परीक्षितैवमिति ॥ हे विप्राः शौनकादयः । प्रायोपविष्टेन परिक्षिता । एवमुक्त-प्रकारेण । तु विशेषाकारेण कथासु करिकथाविषये चोदितः प्रेरितः सन् । सदसि सभायां मुनीनां शृृण्वतां सतां पार्थिवं परीक्षिद्राजं प्रतिनन्द्य तद्गुणोत्कीर्तनादिना तोषयित्वा गजेन्द्रमोक्षणप्रकारं मुदा सन्तोषेणोवाचेत्यर्थः । एवमुत्तरत्र ॥ ३३ ॥

॥ इति श्री लिङ्गेरी श्रीनिवासाचार्यकृतायां श्रीभागवतटिप्पण्यां प्रथमोऽध्यायः ॥