कर्मनिष्ठा द्विजाः केचित् तपोनिष्ठा नृपापरे

॥ अथ पञ्चदशोऽध्यायः ॥

अन्नं संविभजन् पश्येत् सर्वतः पुरुषात्मकम् ॥ ६ ॥

सत्यधर्मीया

स्वजनायेष्टैः सह भुज्यतामित्येतदास्पदस्वजनाय । सर्वत एतत्सर्वं पुरुषात्मक-मन्तर्यामिपुरुषस्वामिकं पश्येत् । अत्र सन्निहितो भगवान्प्रीणात्वित्यनुसन्दध्यादिति भावः ॥ ६ ॥

मन्दनन्दिनी

देवर्ष्यादिभ्योऽन्नं विभजन्विभागेन समर्पयन्सर्वतः सर्वपुरुषात्मकं परमात्मस्वामिकं पश्येदिति योजना । परमात्मैव सर्वाधिष्ठानेषु भुंक्त इति चिन्तयेदिति भावः ॥ ६ ॥

न दद्यादामिषं श्राद्धे न चाद्याद् धर्मतत्त्ववित् ।

मुनीनां स्यात् परा प्रीतिर्यथा न पशुहिंसया ॥ ७ ॥

पदरत्नावली

यतेः श्राद्धभोजने मुख्याधिकारित्वे मांसविधानं कथमुपपद्यत इति तदपवादत्वेन विधत्ते– न दद्यादिति ॥ शास्त्रान्तरविधिमोहितेन केनचित् कामपरिमोक्षणेन मस्करिणा न भोक्तव्यमिति विधत्ते– न चेति ॥ न च श्राद्धभङ्ग इत्याह– धर्मेति ॥ ‘विना मांसेन मधुना विना दक्षिणयाऽऽशिषा । अक्षयं भवति श्राद्धं यतिषु श्राद्धभोजिषु ॥ ग्रामे च नगरेऽरण्ये ज्ञातभिक्षुर्वसेद् यदि । तमन्तरेण यत् श्राद्धं तदासुरमथो भवेत् ॥’ इत्यादिस्मृतेस् तद्विधायकशास्त्रमासुरजनमोहनार्थत्वेन देशकालविशेषविषयत्वेन वा योजनीयम् । आमिषाभावे भोक्तुः सौहित्याभावेन पितॄणां सौहित्यं न स्यादिति तत्राह– मुनीनामिति ॥ मुनीनां संयमिनां यथा मांसानदनेन परा प्रीतिः सौहित्यं स्यात् तथा पशुहिंसया जातमांसेन न स्यात् । यथा मुनीनां पितॄणां यतिभोजनेन परा प्रीतिस्तथा पशुहिंसया जातामिषभोजनेन न स्यादिति द्विरावृत्त्या योजनीयम् । ‘वाचंयमे च सर्वज्ञे मुनिशब्दः पितृष्वपि’ इत्यभिधानात् । मुनीनां सर्वज्ञानां देवानां यथा परमा प्रतिस्तथा पशुहिंसालक्षणेन यागेन नेति वा ॥ ७ ॥

सत्यधर्मीया

यदि यतिर्नियमतो भोज्यस्तर्हि मांसं स्थापनीयं न वास्थापनीयं नोभयं सम्भवति । यतेस्तद्भोजननिषेधात् । अस्थापने च श्राद्धसाद्गुण्यासिद्धेरित्यतो द्वितीयं पक्षमभ्युपेत्य तत्र प्राप्तासाद्गुण्यं च धर्मतत्त्ववित्पदानुगृहीतस्मृत्या परिहरति ॥ नेति । आमिषं श्राद्धे न दद्याद्यतये । यजमानः काम-मोहितश्च कदाचित्पर्यवेषयेच् चेत् किं त्याज्यं किंवा दीक्षाकालत्वाद्भक्षणीयमित्यतः प्रथमपक्ष एवोचित इत्याह ॥ नाद्यादिति । नाद्याच्च । स कीदृश इत्यत आह । धर्मतत्त्ववित् । ‘‘विना मांसेन मधुना विना दक्षिणयाऽऽशिषा । अक्षयं भवति श्राद्धं यतिषु श्राद्धभोजिषु । ग्रामे वा नगरेऽरण्ये ज्ञानी भिक्षुर्वसेद्यदि । तमन्तरेण यच्छ्राद्धं तदासुरमथो भवेदित्यादि स्मार्तधर्मज्ञ इति । तद्विधायकं शास्त्र-मसुरविषयतया वाऽऽमिषप्रतिनिधिमाषविषयतया वा यत्यलाभे गृहस्थ उपविष्टे तद्विषयतया वेति न तद्वैय्यर्थ्यम् । न चासौहित्यं भोजनेनेत्यत आह ॥ मुनीनामिति । मुनीनां सन्न्यासिनाम् । मुनीनां पितॄणां देवतानामिति वा । पशुहिंसया तल्लभ्यपललेन न परा प्रीतिः । यज्ञादावेवमेव पशुहिंसायाः साक्षाद्देवानां न परा प्रीतिरित्यावृत्त्याऽर्थो ज्ञेयः । वाचंयमे च सर्वज्ञे मुनिशब्दः पितृष्वपीत्यभि-धानात्सर्वज्ञा देवा मुनय इति । गार्हस्थ्यं च यतित्वं च देवेष्वेकत्वमागतम् । त एव गृहस्था इत्यादिस्मृतिश्रुतिसद्भावान्मुनयोऽनिमिषाः । तेषां न पशुहिंसया परा प्रीतिर्नास्तीत्येव न । किन्तु परेषां यमदूतानां निरयपतीनामप्रीतिः परत्र स्यात् । यथोक्तम् पञ्चमे ‘‘दम्भयज्ञेषु पशून्विशसन्ति तान-मुष्मिंल्लोके वैशसे नरके पतितान्निरयपतयः पातयित्वा विशसन्ति’’ इति । परेषां स्वमारितानां पशूनाम-प्रीतिः स्यात् । तत्कार्यं खादनादिकं ग्राह्यम् । यथोक्तमेकादशस्कन्धे पञ्चमेऽध्याये । ‘‘यो घ्राणभक्षो विहितः सुरायास्तथा पशोरालभनं न हिंसा । पशून्द्रुह्यन्ति विश्रब्धान्प्रेत्य खादन्ति ते च तान्’’ इत्यादि । अजसंज्ञानि बीजानि छगं नो हन्तुमर्हथेत्यादिना भारते तथा द्वितीयपञ्चकब्राह्मणाष्टमनवम-खण्डयोः स्फुटं पशुहिंसां निषिध्य पिष्टपशुयागविधानात्पशुहिंसा न कार्येति भावः ॥ ७ ॥

मन्दनन्दिनी

ज्ञाननिष्ठानां परमहंसानां भोक्तृत्वे मांसं निषेधति ॥ न दद्यादिति ॥ धर्मतत्त्व-विद्भोक्ता मुनिरपि नादद्यात् । यतः पशुहिंसया परा प्रीतिर् मुनीनां न स्यात् । अत इति योजना । मांसमधुदक्षिणाशिषामङ्गानां लोपेन न यतिर्भोक्तव्यः । किन्तु तं विहायान्यो ब्राह्मण इति तु न शङ्कनीयम् ।

‘‘विना मांसेन मधुना विना दक्षिणयाऽऽशिषा ।

अक्षयं भवति श्राद्धं यतिषु श्राद्धभोजिषु ।

शनैरशनत्यागेऽप्यापोमयः प्राण इति श्रुतेर्न विना जीवनं जीवनं सुशकं धर्तुमिति पानीयमानीयतामिति कञ्चित्प्रति वा यत्नेन वक्तव्यमित्येतदपि नेति वदति ॥ सन्तुष्ट इति । केन वेति । येन केन वा वासुदेवेच्छागतेन द्रव्येण नारायणाख्यपीयूषादिना वा सन्तुष्टो वारिणा यत्नतः सम्पादितपाथसा न वर्तेत । वृत्तिं न कुर्यादित्यर्थः । ‘‘करेणैकेन शिश्नं च जिह्वां चैकेन वै हसन् । प्रगृह्योन्मत्तवत्तत्र ननर्त मुनिपुङ्गवः । तथाऽपि वः प्रवक्ष्यामि दुर्घटं च द्वयं ध्रुवम् । शिश्नस्य निग्रहः पुत्र जिह्वाया अपि नित्यशः । द्वयं यदि गृहीतं स्यात्स एव स्याज्जनार्दन’’ इति वैशाखमाहात्म्ये द्वयोर्निग्रहस्य दुःसाध्यतोक्तेः । पूर्वं वारिणाऽपि न वर्तेतेति निरसनाकार्यपानीयपानादित्यागप्रसक्त्या तत्सह हेयत्वेनोक्तौपस्थ्यत्यागोऽपि कार्य इति वक्तुमेतद्द्वन्द्वनिरतनरदशां शंसति ॥ औपस्थ्येति । तत्राप्युपोषणेऽपि योषिदासक्तिदर्शनात्प्रधानतयौपस्थ्यप्राथम्यम् । उपस्थो गुह्येन्द्रियं तत्सम्बन्धि व्यवायादि । ‘‘उपस्थः शेफसि क्रोडे तथा मदनमन्दिर’’ इति मेदिनी । जिव्हासम्बन्धि रसास्वादनादि चेति तयोर्विषये तत्सम्बन्धि वा कार्पण्यं कृपणता दैन्यमिति यावत् । तस्माज्जनो गृहपालायते श्वेवाचरति । तथा हि नीतौ । कृशः काणः खञ्जः श्रवणरहितः पुच्छविकलो व्रणी पूयक्लिन्नः क्रिमिकुलशतैरावृततनुः । क्षुधाक्रान्तो जीर्णो जठरपिठरीप्राचितगलः शुनीमन्वेति श्वा हतमपि च हन्त्येव मदन इति । गृहपालायते आचारार्थे क्विप् । गृहपालस्य शुनोऽयो ज्ञानं स्वसंविदपेक्षयाऽधिकमिति सः । हेतुस्तु पूर्वक एव जन इति शेषः ॥ १८ ॥

मन्दनन्दिनी

पुनः सन्तुष्टत्वमेव विधत्ते ॥ सन्तुष्ट इति ॥ केन वा दैवोपनीतेनान्ततो वारिणाऽपि नञ् चार्थे । लब्धेनासन्तुष्ट इत्यनेनान्वयः । असन्तुष्ठं निन्दति ॥ औपस्थ्येति ॥ औपस्थ्यजैह्यकार्पण्याद्गुह्यरसनेन्द्रियलौल्याद्गृहपालायते सारमेयवदाचरति । तर्जनभर्त्सनादिविषयो भवतीति भावः ॥ १८ ॥

असन्तुष्टस्य विप्रस्य तेजो विद्या तपो यशः ।

एष वै भगवान् साक्षात् प्रधानपुरुषेश्वरः ।

योगेश्वरैर्विमृग्याङ्घ्रिर्लोको यं मन्यते नरम् ॥ २७ ॥

पदरत्नावली

कथमवज्ञाप्रकार इति तत्राह– एष इति ॥ एष एवंविधमाहात्म्योपेतः । लोकोयं नरं सुखदुःखभोक्तारं मन्यत इत्येवमवज्ञाप्रकार इत्यर्थः ॥ २७ ॥

सत्यधर्मीया

॥ ३२ ॥

यतो यतो निःसरति मनः कामहतं भ्रमत् ।

ततस्तत उपाहृत्य हृदि रुन्ध्याच्छनैर्बुधः ॥ ३३ ॥

अस्य रथिनो जेतव्यानाह– राग इत्यादिना ॥ ‘अपूज्ये पूज्यबुद्धिस्तु मानः सद्भिरुदाहृतः’ इति । ‘मानोऽभिमानोऽवज्ञे च परिमाणे च पूजने’ इति च । ‘अभिमानोऽर्थादिदर्पेऽ-ज्ञाने प्रणयहिंसयोः’ इति च । माया कैतवम् ॥ ४३ ॥

सत्यधर्मीया

एतज्जेयानाह ॥ राग इति । रागो रक्तिः । द्वेषः शोकश्च फलालाभादौ । मोहो वैचित्यम् । भयं स्वाधिकारात् । मदः स्वाधमविषयेऽहङ्कृतिः । मानोऽसत्कार्यसत्कारोऽभिमानोऽर्थादि-कृतावलेपविशेषः । ‘‘अपूज्ये पूज्यबुद्धिस्तु मानः सद्भिरुदाहृतः । अभिमानोऽर्थादिदर्पे ज्ञाने प्रणय-हिंसयोः’’ इत्यभिधानम् । अवमान इत्यपि पठन्ति । असूया ईर्ष्या माया कापट््यं हिंसा चौर्यवधादिः । हिंसा चौर्यादिवधयोरिति विश्वः । मत्सरो न मद्वशोऽसाविति चित्ततोदं मात्सर्यमार्याः समुदाहरन्ति

॥ ४३ ॥

मन्दनन्दिनी

रथिनः शत्रूनाह ॥ राग इत्यादिना । मानोऽपूज्ये पूज्यबुद्धिस्तु मानः सद्भिरुदाहृत इत्यभिधानम् । अभिमानोऽहङ्कारः ॥ ४३ ॥

रजः प्रमादः क्षुन्निद्रा शत्रवस्त्वेवमादयः ।

रजस्तमःप्रकृतयः सत्वप्रकृतयः क्वचित् ॥ ४४ ॥

पदरत्नावली

रागादय आन्तरीयाः शत्रवः । बाह्याः शत्रवः सहोदरादयः । आदिशब्देन दुन्दुभ्यादयः सुग्रीववाल्यादयः । ते सर्वे शत्रवो रागादय उपायेन परिहर्तव्या इति शेषः ॥ ४४ ॥

सत्यधर्मीया

रजोऽभिनिवेशः । प्रमादोऽनवधानं मानसस्य । आदिपदेन दम्भादयः । मध्येऽ-ध्वैतध्वंसनं विधाय शरः परं लक्ष्यं गच्छतीति तात्पर्यं ज्ञेयम् । रजस्तमःप्रकृतय उभयसमाहृतस्वभावा-स्तेऽपि शत्रवः । असम्प्रज्ञातसमाधेश्च सत्त्वप्रकृतयः परोपकृत्यादिव्यापारा अपि शत्रवो लब्ध्वावान्तर-लक्ष्यत्वादित्यर्थः । ते च दुर्मिला इति द्योतयितुं क्वचिदिति । तेषां चिद्बाह्यार्थविषयिणी चित् क्वेति वा

॥ ४४ ॥

मन्दनन्दिनी

रजो रक्तिर्विद्यमानेषु । रागस्त्वविद्यमानेच्छा । आदिपदेन दम्भादयः । रागादीनां मध्ये क्वचित्केचिद् रजस्तमप्रकृतयः केचिच्च सत्त्वप्रकृतयः सत्त्वरजस्तम इत्यारभ्य निबध्नन्तीति सत्त्वस्यापि बन्धकत्वोक्तेः । सूक्ष्मसत्त्वस्यैव मोक्षोपयोगित्वात् ॥ ४४ ॥

यावन्नृकायरथमात्मवशोपकल्पं

धत्ते गरिष्ठचरणार्चनया निशातम् ।

ज्ञानासिमच्युतबलं दधदस्तशत्रुः

स्वाराज्यतुष्ट उपशान्त इदं विजह्यात् ॥ ४५ ॥

पदरत्नावली

एवं वर्णनोपयोगमाह– यावदिति ॥ नृकायरथं मनुष्यशरीराख्यरथम् । ‘रथ गतौ’ इति धातोर् ज्ञानसाधनत्वात् तच्छब्दशब्दितम् । यावद् आत्मवशोपकल्पं स्ववशत्वेन कल्पितं धत्ते तावद् गरिष्ठचरणार्चनया महापुरुषश्रीपादपूजनेन निशातं धौतं ज्ञानासिं दधत् । अच्युतो बलं यस्य स तथा । अक्षरीतं बलं यस्य स तथेति वा । अस्तशत्रुर् निरस्तरागादिशत्रुः । स्वाराज्येन ईश्वरेण दृष्टेन तुष्टः विषयालम्बुद्धिमान् उपशान्तः पूर्वस्मादधिक्येनोपात्तभगवन्निष्ठः पुरुष इदं संसाराख्यं हेयत्वेन सर्पनिर्मोकवत् क्लृप्तं वस्तु जह्यादित्यन्वयः ॥ ४५ ॥

इन्द्रियाणि मनस्येवं वाचि वैकारिकं मनः ।

तां तु वर्णसमाम्नाये तमोङ्कारे स्वरे न्यसेत् ॥ ५३ ॥

ओङ्कारं बिन्दुनादे तु तं तु प्राणे महत्यमुम् ।

तात्पर्यम्

‘यज्ञाभिमानिनो देवान्स्मरन्तीन्द्रियमानिनाम् । वशगांस्तान्मनोमानि-सुरेन्द्रस्य वशे स्थितान् । वेदात्मिकायाः पार्वत्यास्तां रुद्रस्य वशे स्थिताम् । वर्णत्रयात्मकं रुद्रं शेषे तु प्रणवात्मके । बिन्दुरूपसरस्वत्यां तं तां तस्यां पुनर्न्यसेत् । मूलस्थानादरूपायां तां वायौ तं जनार्दने । प्रकृतावथ वा प्राणं तामेव पुरुषोत्तम’ इति ब्रह्मतर्के ॥ ५२ ॥

पदरत्नावली

अत्र च ‘तद्य इह रमणीयचरणा अभ्याशो ह यत्ते रमणीयां योनिमापद्येरन् ब्राह्मणयोनिं वा’ इत्यादेरभिप्रायं दर्शयति– निषेकादीति ॥ निषेको रेतःसेकः । अनेनापि पुनर्भव इत्यस्य भावो विवृत इति ज्ञायते । देवयानापरपर्यायार्चिरादिमार्गाभिमानिदेवचक्रं वदिष्यन् तन्मार्गगता-वित्थम्भूतसाधनमाह– इन्द्रियेष्विति ॥ क्रियायज्ञान् क्रियात्मकयज्ञाभिमानिदेवान् ज्ञानं दीपयन्ति जनयन्तीति ज्ञानदीपानि । ज्ञानमेव दीपो येषां तानि तथा तेषु इन्द्रियेषु इन्द्रियाभिमानिदेवेषु जुह्वति । हवनं नाम तत्तद्वशत्वेन स्मरणम् । तदुक्तम्– ‘यज्ञाभिमानिनो देवान् स्मरन्तीन्द्रियमानिनाम् । वशगान् तान् मनोमानिसुरेन्द्रस्य वशे स्थितान् । वेदात्मिकायाः पार्वत्यास्तं तां रुद्रवशे स्थिताम् । वर्णत्रयात्मकं रुद्रं शेपे तु प्रणवात्मके । बिन्दुरूपसरस्वत्यां तं तां तस्यां पुनर्न्यसेत् । मूलस्थानादरूपायां तां वायौ तं जनार्दने । प्रकृत्यामथवा प्राणं तामेव पुरुषोत्तमे ॥’ इति ॥

इन्द्रियाणि तदभिमानिदेवान् मनसि मनोऽभिमानीन्द्रवशे, एवं पूर्ववत् स्मरन्तीति शेषः । विशिष्टाकारपराक्रमलक्षणं कर्माऽस्यास्तीति वैकारिकं मनोऽभिमानिनमिन्द्रं वाचि वेदाभिमानिन्यां पार्वत्याम् । तामुमां वर्णसमाम्नाये पदवर्णस्वरक्रमाणां सम्यगाम्नायः सम्प्रदायो ऽनन्यथापाठलक्षणो यस्मिन् स तथा । अकारोकारमकाराणां त्रयाणां वर्णानां समाम्नायः मेलनं यस्मिन् ओङ्कारे स तथा तस्मिन् तदभिमानिनि रुद्रे, स्थितामिति शेषः । तुशब्देन भार्याभर्तृभावं पूर्वस्माद् विशिनष्टि । तं रुद्रम् ओङ्काराभिमानिनि, स्वं परमात्मानं रमयतीति स्वरः शेषस् तस्मिन् स्थितं न्यसेत् । मनस्तद्विषयं करोति । तमोङ्कारं शेषं बिन्दुनादे बिन्दुनादरूपसरस्वत्यां तदाधारत्वेन स्थितम् । तुशब्देन पूर्वयोरेकत्रत्वम् अत्र स्वस्वामिभावं सूचयति । तां बिन्दुरूपां मूलाधारस्थनादरूपायां प्रकृतिनाम््नयां सरस्वत्यामेकीभूय । स्थितिशब्देन तयोरेकत्वं दर्शयति । तं तां नादरूपां प्राणे प्रकृष्टानन्दरूपे वायौ स्थिताम् । अत्रापि तुना भार्याभर्तृभावमाह । अमुं वायुं महति जनार्दने स्थितं स्मरेत् । अथवा प्राणनामानं वायुं प्रधाने प्रकृतिशब्दवाच्ये स्थितम् । अमुम् अक्षरं प्रकृतिनामानं महति पुरुषोत्तमे स्थितमिति महतीति शब्दो द्विरावृत्या व्याख्येयः । एतत् सर्वं ‘बिन्दुरूपसरस्वत्यां तं तां तस्यां पुनर्न्यसेत्’ इत्यादिपूर्वोक्तेन मानेन सविस्तरमुक्तम् ॥ ५२,५३ ॥

सत्यधर्मीया

इन्द्रियेषु क्रियायज्ञानित्यादिश्लोकद्विके ज्योतिष्टोमादीनामिन्द्रियेषु होम उच्यते । स दुश्शकः । तथा वागादीनामोङ्कारेषु स्थापनमुच्यते । एतदपि तथेत्यतो होमन्यासपदार्थं मानेनोक्त्वा तच्छङ्कां परिहरन् इन्द्रियादिपदानि न जडपराणीत्याह ॥ यज्ञाभिमानिन इति । इन्द्रियाभिमानिनां तदभिमानवतां वशगांस्तानिन्द्रियाभिमानिनः । मनोमानी यः सुरेन्द्र इन्द्रस्तस्य वशे स्थितान् । वेदात्मिकायाः पार्वत्यास्तमिंद्रं तद्वशे स्थितम् । तामुमां रुद्रवशे स्थिताम् । पृथक् पृथगकारोकार-मकाररूपवर्णत्रयात्मकं रुद्रं प्रणवात्मके । एतत्संश्लिष्टोङ्काररूपे शेषे । बिन्दुरूपा या सरस्वती तस्या एव नादात्मकत्वं ज्ञेयम् । मूलरूपेण तिष्ठतीति सा च सा नादरूपा च । तस्यां बिन्द्वन्तर्गतं सरस्वत्यंशं मूलनादान्तर्गततदंशिसरस्वत्यामिति बिन्दुनादयोरेकैवाभिमानिनीति । तस्यां तं शेषम् । अत एव पुन-रित्युक्तिः । तां सरस्वतीं वायौ तं वायुं जनार्दने । विशेषमप्याह ॥ प्रकृताविति । प्रकृतौ प्राणं तां प्रकृतिं पुरुषोत्तमे । वायुर्हि ब्रह्मा भारती सरस्वती वायुः स एव सा च सैवेति लयचिन्तनमेवेदम् । उमागिरीशेत्यादिरीत्या प्रतिनामग्रहणं ग्रहणं चेन्द्रियाभिमानिनां मानिकानां तदधीनतामात्रवेदनमन्तर्गत-भागवतभगवद्रूपाणामैक्यैकानुसन्धानं ज्ञानेन्द्रियग्रहणाद्रुद्रस्य शेषे लयोक्तेः पार्वतीशर्वावस्थितयोश्च तद-सम्भवादिति द्वे दर्शने व्यवस्थाभेदेनानुकूले इति ज्ञेयम् । वायुपक्षे आह ॥ प्रकृताविति । अथवाऽयं पक्षो व्यवस्थितः । विलीनः प्रकृतौ संसारमेति विलीनः परमे ह्यमृतत्वमेतीति श्रुतेरिति कुर्वते व्याख्याम् ॥

ततश्च सार्धं सार्धं श्लोकद्विकार्थः ॥ प्रवृत्तं च निवृत्तं चेति प्राक् प्रवृत्तं तत्प्राप्यफलं तेन च पुनरावृत्तिं चोक्त्वा निवृत्तं तत्प्राप्यदेवयानापरपर्यायार्चिरादिना तत्प्रथितेरित्याद्युक्तमार्गाभिमतिमद्देवक्रमं वक्तुमुत्कमनस्कस् तन्मार्गानर्गलसाधनं बोधयति ॥ इन्द्रियेष्विति । क्रियायज्ञान् क्रिया ज्योतिष्टो-मादिस्तत्र स्थित्वा इज्यन्त इति ते तदभिमानिनो देवान् इंद्रियेषु जुह्वति तदभिमानिनिघ्नतास्मृतिर्हवनं तत्कुर्वन्तीत्यर्थः । तत्र तु प्रसिद्धो वीतिहोत्रो होमधामाऽत्रक इत्यतस्तेषामिंद्रियाणामेव तत्कर्म-कारितेतीरयति ॥ ज्ञानदीपेष्विति । ज्ञानं दीपयंति स्वरूपमुद्दीपयंति यद् वृत्तिरूपमसज् जनयन्तीति तानि तथा तेषु । इंद्रियाणि तदभिमानिनोऽनिमिषान्मनसि तदभिमानिनीन्द्रे । वैकारिकं विविधाकार-कल्पकत्वाद्वैकारिकं मन इन्द्रम् । वाचि वेदात्मिकोमायाम् । तां वाचमुमां वर्णसमाम्नाये । त्रयो वर्णा व्यजायन्त । अकारोकारमकार इति श्रुतिशंसितकेवलवर्णत्रये । यथा व्यक्तिपाठः समाम्नायस् तस्मिन् रुद्रे । तं रुद्रमोङ्कारेऽविश्लिष्टमोङ्कारे शेषे । तुशब्दस्तु वाग्वर्णसमाम्नायार्थभवानीभवयोर्भार्याभर्तृभावं तथाऽहिभूषणाहिपयोः समतायां मतायामपि तत्त्वेन मुक्तिरिति विशेषं च सूचयति । तमोङ्कारं शेषं बिन्दुनादे । यद्यपि नादो वर्णः पृथगित्यष्टवर्णात्मकतां घटयितुं कर्मनिर्णयटीकायामुक्तस्तथाऽप्य-त्रैकाभिमानिकत्वोपाधिना तात्पर्ये बिन्दुरूपसरस्वत्यां मूलस्थनादरूपतायामिति चोक्तमिति ज्ञेयम् । तन्त्रसारे च विश्वतैजसप्राज्ञतुर्यात्माऽन्तरात्मपरमात्मज्ञानात्मकानां ‘‘कृष्णो रामो नृसिंहश्च वराहो विष्णुरेव च । परं ज्योतिः परं ब्रह्म वासुदेव इति क्रमात् । अकारादेस्तथा शान्तातिशान्तादेश्च देवता इति प्रणवकल्पे च कृष्णादीनां च मुख्यानभिमानिदेवतात्वोक्तेरत्राभिमानिदेवतोक्तिरिति तु र्विशेषसूचक इति ज्ञेयम् । बिन्दौ सरस्वत्याम् । नादे तद्रूपभारत्यामेकीभूय स्थितिम् । अत एव बिन्दुरूपेत्युक्तिः । तन्नादं तदभिमानिनीं सरस्वतीं भारतीं च स्वरे । सोऽपि स्वरतेः स्वर इति वरुणः स्वर इति तैत्तिरीयोपनिषद्भाष्योक्तेर् हरिः स्यान्न स्यादिति वक्तुं प्राण इति । उष्णोऽसौ स्वर इत्याचक्षते । प्राणः स्वर इति छान्दोग्यभाष्ये ‘‘स्वरतेस्तु स्वरो विष्णुस्तद्रतेर्वायुरुच्यते । वायुं स्वरेश्वरं विष्णुमोमाख्यं समुपासिरे । स्वे विष्णौ रमयत्येनं जीवं तस्मात्स्वरः स्मृत’’ इत्युक्तेः । केशवः स्वः स्वतन्त्रत्वा-त्तद्रतेर्मारुतः स्वरः । स एनान्ब्रह्म गमयतीति श्रुतेः । मुख्यामृतामृततावत्स्वरसस्वरतास्वरता च हरिसमीरयोर्ज्ञेया । अनेनोत्कृष्य स्वरशब्दस्य प्राणपदसामानाधिकरण्येनान्वयेन पूर्वमोङ्कार इत्यनेनैव प्रकृतपर्यवसितौ स्वर इत्यतिरिच्यत इति शङ्कनं सङ्कोचितमिति ज्ञेयम् । महति परमात्मन्यमुं प्राणमोङ्कारं शेषं बिन्दौ सरस्वत्यां तं नादे भारत्यां तां स्वरे वायावमुं वायुं महति ब्रह्मणि तं महतीत्यावृत्त्याऽक्षरपुरुषे श्रीतत्त्वेऽमुं पुरुषं प्राणे स्वरे वा विष्णौ न्यसेदिति योजयन्ति । तां वायाविति मानिकवायुपदेन छान्दोग्यभाष्यगवायुपदानुकाररूपेण स्वर इत्यस्यायोजनेन चोत्कृष्य योजनाऽऽचार्यवर्यसम्मतेति सन्तोष्टव्यम् ॥ ५२,५३ ॥

मन्दनन्दिनी

आवर्तते प्रवर्तते इति पुनः पुनरावृत्तिरुक्ता । तस्याः पुनः पुनर्गतिसापेक्षत्वा-द्गतिसाधनसंस्कारानाह ॥ निषेकेति । निषेको गर्भाधानम् । स्मशानोऽन्त्यक्रिया । एवं षोडश-संस्कारैर्युतो द्विजस्त्रिवर्णः प्रवृत्तं कुरुते । तेन पुनर्गच्छति पुनरागच्छतीत्यपर्यवसानं प्रवृत्तकारिण इत्यर्थः । अत एव तद्य इह रमणीयचरणा अभ्यासो ह यते रमणीयां योनिमापद्यन्त इति । पुनः कर्म कुरुते पुनरागच्छतीति च श्रुतिः । निवृत्तेनाश्नुतेऽमृतमित्युक्तम् । तत्रार्चिरादिमार्गस्मृतिसहकारिणीति तन्मार्गं वक्तुं तत्पूर्वभाविलयचिन्तनप्रकारमाह ॥ इन्द्रियेष्विति । क्रिया यज्ञान् क्रियात्मकयज्ञाभिमानिनो देवान् ज्ञानदीपेष्विंद्रियेषु ज्ञानं दीपयन्तीति ज्ञानकरणेन्द्रियाभिमानिषु जुह्वति तद्द्वशत्वेन स्मरन्ति ॥

एवमिन्द्रियाणि तदभिमानो मनसि तदभिमानिनि सुरेन्द्रे वैकारिकं मनः । वैकारिकत्वोक्त्या तैजसेन्द्रियेभ्यो वैलक्षण्यं सूचितम् । मनस्तदभिमानिनं सुरेन्द्रं वाचि । वेदाभिमानिन्यां पार्वत्याम् । तां वर्णसमाम्नाये अकारोकारमकारलक्षणप्रणवायवाभिमानिनि रुद्रे । ॐकारे स्वरे एकदा सम्भूतोंकाराभि-मानि शेषे । अकारोकारमकार इति तानेकधा समभवत्तदेतत्तदोमिति श्रुतेः । न्यसेद्वशगत्वेन चिन्तयेत् । अनेन जुव्हति वशगत्वेन चिन्तयन्ति ज्ञानिनोऽत उत्क्रमिष्यमाणोऽपि न्यसेत् । वशगत्वेन चिन्तयेदिति सर्वत्र पदद्वयमन्वेतीति सूचयति ॥

ॐकारं तदभिमानिनं शेषं बिन्दु । सप्तम्याः सुपां सुलुगिति लुक् । बिन्दौ तदभिमानिना तदभिमानिन्याः सरस्वत्याम् । तां नादे मूलस्थानादभिमानिन्यां सरस्वत्यामेव । अत्र बिन्दुशब्दे विभक्तिलोपो मध्ये तमध्याहारः सरस्वत्या एवोभयमानित्वं तत्रापि नादाभिमानिन्यो जनकत्वमित्यादिकं वक्ष्यमाणतात्पर्यतो गम्यते । तं च । नादशब्दस्य पुल्लिङ्गत्वात्तमिति निर्देशः । नादाभिमानिनीं सरस्वतीं प्राणे ब्रह्मणि । अमुं ब्रह्माणं महति परमात्मनि । प्राणशब्देन मुख्यवायोर्ग्रहणे तु बिन्दुनादोभय-मानिनीरूपयोः । महतीत्यस्यावृत्तिः । आद्यस्य लक्ष्म्यामिति । द्वितीयस्य परब्रह्मणीति अर्थोऽनु-सन्धेयः । तदेत्सर्वमभिप्रेत्य तात्पर्यम् ॥ यज्ञाभिमानिन इत्यादि । वायौ ब्रह्मणि मुख्यप्राणस्य ग्रहण-पक्षेत्वाह प्रकृताविति । प्रकृतौ लक्ष्म्यां जयाख्यायां तामेव तद्वारेत्यर्थः । पुरुषोत्तमे सङ्कर्षणाख्य इत्यर्थः

॥ ५२, ५३ ॥

अग्निः सूर्यो दिवा वायुः शुक्लो राकोत्तरः१ स्वराट् ॥ ५४ ॥

तात्पर्यम्

स्वराडिन्द्रः ॥ ५४ ॥

पदरत्नावली

इदानीमर्चिरादिमार्गे देहादुत्क्रान्तस्य ज्ञानिनः प्राप्यान् देवानाह– अग्निरिति ॥ दिवा दिवसाभिमानी । शुक्लः शुक्लपक्षाभिमानी । राका पूर्णमास्याभिमानिनी । उत्तर उत्तरायणाभि-मानिनी । स्वराड् इन्द्रः ॥ ५४ ॥

सत्यधर्मीया

अर्चिरादिना गच्छतः प्राप्यान् देवान्प्रतिपादयति । श्लोके स्वराट्शब्दः स्वेनैव राजत इति व्युत्पत्त्या हरिपर इतीन्द्रपरत्वे च स्वरानमुचिसूदन इत्यमरामरसुधायां स्वः स्वर्गस्य राडधिप इति रोरीति दीर्घे स्वाराडिति । स्वेषु देवेष्वाराजत इत्युभयथाऽपि स्वाराडित्युक्तेरत्र तथाऽनुक्ते-स्तत्प्रसक्तिरपि नास्तीत्यतस्तदनुवादपूर्वकं व्याकरोति ॥ स्वराडिति । स्वराडिन्द्रः । अमरः स्वराडिति सुपाठस्तत्र स्वः स्वर्गे आ अटतीति स्वराट् । क्विबटतेः सम्यक्त्वमाङर्थः । तच्चाधिपत्येनेत्युपपत्तिरिति ज्ञेयम् ॥ ततश्चायं मूलार्थः ॥ अग्निः सूर्यश्च दिवा दिवसाभिमानी । शुक्लः शुक्लपक्षाभिमानी । राका पूर्णमास्यभिमानी । उत्तरमुत्तरायणाभिमानी । स्वराडिन्द्रः ॥ ५४ ॥

मन्दनन्दिनी

अर्चिरादिमार्गमाह ॥ अग्निरिति । अग्निर्ज्योतिरिति द्वेधाऽर्चिर्ल्लोके सम्प्रतिष्ठि-तोऽग्निः क्रमेण प्राप्यस्ततो वायुरातिवाहिकस्ततोऽभिजित्ततो दिवा ततः शुक्लस्ततो राका तत उत्तरस्ततः संवत्सरतटिद्वरुण प्रजायाः क्रमेण ग्राह्याः । ततः सूर्यस्ततोऽनन्तरं सोमवैश्वानरौ ततः स्वराण्णामेन्द्रः । अत्र तात्पर्यम् ॥ स्वराडिन्द्र इति ॥ ५४ ॥

विश्वोऽथ तैजसः प्राज्ञस्तुर्य आत्मा समन्वयः ।

देवयानमिदं प्राहुर्भूत्वा भूत्वाऽनुपूर्वशः ।

आत्मयाज्युपशान्तात्मा ह्यात्मस्थो न निवर्तते ॥ ५५ ॥

तात्पर्यम्

‘विश्वाद्या अनिरुद्धाद्यास्ते द्विधा सम्प्रकीर्तिताः । विष्णुरूपास्तदन्ये च तान्सर्वान्याति मोक्षगः । तदन्ये च दिवस्पुत्राः सर्वे च द्युसमीपगाः । ते दिवं प्रापयन्त्येनं सा वायुं स हरिं पृथक् । विश्वादिरूपं तुर्य(स्तु)श्च वासुदेवश्च नापर’ इति च । अधिको भूत्वा सुखादिभिः ॥ ५५ ॥

पदरत्नावली

अत्र न केवलमग्न्यादय एव प्राप्याः । अपि तु विश्वाद्या अनिरुद्धाद्या भगवतो मूर्तिविशेषश्च प्राप्या इत्याशयेनाह– विश्व इति ॥ अथशब्देनानिरुद्धादिग्रहणम् । तेषामुभयेषां विष्णुरूपत्वं सूचयति । ‘विश्वाद्या अनिरुद्धाद्यास्ते द्विधा सम्प्रकीर्तिताः । विष्णुरूपास्तदन्ये च तान् सर्वान् याति मोक्षगः ॥’ इति वचनात् । किञ्चान्ये च दिवस्पुत्रास् तन्निकटवर्तिनः सन्ति । तेऽप्यथ-शब्देन सूचिताः । ‘तदन्ये च दिवस्पुत्राः सर्वे च द्युसमीपगाः । ते दिवं प्रापयन्त्येनं सवायुं स हरिं पृथक् ॥ विश्वादिरूपं तुर्यश्च वासुदेवश्च नापरः ॥’ इत्युक्तेः । गतिक्रमोऽप्यनेन ज्ञातव्यः । न परं विश्वादिकमेवाप्तव्यम् । किन्तु तन्मूलरूपो हरिराप्तव्य इत्याह– आत्मेति ॥ आत्मा विश्वादिरूपो हरिः। सम्यगन्वीयतेऽनेन ज्ञानेनेति समन्वयः । तदुक्तम्– ‘सहरिं पृथक् । विश्वादिरूपो ।’ इति । वासुदेवस् तुर्यादन्यो नेत्याह– तुर्य इति ॥ तुर्य आत्मा वासुदेवः । ‘अत सातत्यगमने’ इति धातोः । सततगमनं व्याप्तिः । ‘यश्चास्य सन्ततो भावः’ इति स्मृतेः सर्वत्र वसनशीलत्वात्, क्रीडारूपत्वात्, जपाकुसुमा-द्युपाध्यनाविद्धस्फटिकवन्निर्मलज्ञानरूपत्वाद्वासुदेवः । ‘शुद्धस्फटिकसंकाशं वासुदेवं निरञ्जनम्’ इति स्मृतिः । ‘ऐकात्म्यप्रत्ययसारं प्रपञ्चोपशमं शिवम् । औतं तुर्यं मन्यन्ते स आत्मा स विज्ञेयः’ इति श्रुतेः । ‘तुर्यश्च वासुदेवश्च नापरः’ इति च । किञ्च मार्गस्थानां सर्वेषां देवानामपि परमात्मनि समन्वयोऽस्तीति ज्ञापनाय समन्वय इत्युक्तम् । एतस्य नाम निर्दिशति– देवयानमिति ॥ संवत्सरो वै प्रजापतिः । तस्यायने दक्षिणं चोत्तरं च’ इत्यारभ्य ‘एतस्मान्न पुनरावर्तन्त इत्येष निरोधः’ इत्यन्तं वेदान्ताः प्राहुरित्यन्वयः । अस्य फलमाह– भूत्वेति ॥ अनुपूर्वशः क्रमेणोपर्युपरि सुखादिभिरधिको भूत्वा आत्मस्थः मुक्तः न निवर्तत इत्यन्वयः कुतः ? ‘आत्मयाजी’ परमात्मपूजकत्वात् । पुनरा-वृत्तीच्छाऽपि तस्य नास्तीति भावेनाह– उपशान्तेति ॥ पूर्णानन्दस्वरूपः । धूमादिमार्गवदस्यापि पुनरावृत्तिभीरस्ति किमित्यतो भूत्वेति ॥ ५५ ॥

सत्यधर्मीया

नन्वस्मिन् श्लोके इन्द्रप्राप्यनन्तरं विश्वादिविश्वेशप्राप्तिरुच्यते । सा न साधुः । सोमं वैश्वानरं चेन्द्रं ध्रुवं देवीं तथेति ब्रह्मतर्कवाक्ये ध्रुवादिप्राप्तिसमनन्तरं हरिप्राप्तेरुक्तत्वेन तद्विरोधा-दित्यतो मानेनैव विवक्षितमर्थं दिदर्शयिषुरादौ विरोधं बाधते ॥ विश्वाद्या इति । आत्मसमन्वय इत्यस्यार्थोऽनिरुद्धाद्या इति । सम्यगन्वयोऽनिरोधेन सर्वव्यापनम् । अनिरुद्धसमन्वयपदयोरनति-भिन्नार्थत्वात्तदात्मा भगवान्वासुदेवः । सर्वत्र वसतीति वासुर् देवो गत्यर्थावगत्यर्थतादृष्टेर्ज्ञातेति स चासौ देवश्च । आततत्वादात् । प्रमातृत्वं मन्प्रत्ययार्थः । तथा च समार्थतात्मवासुदेवपदयोरित्यात्मा वासुदेवः । विश्वाद्यास्त्रयोऽनिरुद्धाद्यास्त्रयो द्विधा प्रकारद्वयोपेताः । एतत्सम्भवस्तु प्राचि विकोचितोऽनु-सन्धेयः । तद्द्वैविध्यमेव दर्शयति । विष्णुरूपास्तदन्ये तदितरे चेति । मोक्षगः सन्निहितमुक्तिगामी ।

१. तान्सर्वान्याति अन्ये किं जाता इत्यत आह । दिवस्पुत्रा भारतीसुतास्ते च सर्वे द्युसमीपगाः । पृथगेषां लोकाभावात्सरस्वतीसमीपगत्वं तेषां मार्गपादे पुरान्तराभावस्य निर्णयनात् । तटिदभिमतिमन्त इन्द्रादनन्तरं तटितोभावात् । इन्द्रप्राप्त्यनन्तरं विश्वादिकमनिरुद्धादिकं जीवजातं प्राप्यं ततो द्यौर्वायुश्चाप्यौ विद्युत्पतिर्वायुरेव नयेद्ब्रह्म न चापर’’ इत्युक्तेः । ततश्च विश्वादयोऽनिरुद्धाश्चेति भगवान्प्राप्यः । ते दिवस्पुत्रा दिवं स्वप्रसुवं सरस्वतीं सा द्यौर्वायुं स वायुरेनम् आप्तमधिकारिणं हरिं पृथक् प्रापयति । विश्वादिरूपं निजं भगवन्तम् । तर्हि तुर्यो वासुदेवश्च द्विविधौ किं विश्वादिवदिति नेत्याह । तुर्यश्च वासुदेवश्चापरस्तन्नामा जीवो न नास्तीत्यर्थ इति । केचन तुर्योऽपि जीवो वर्तत इति द्विविधा इत्यत्र सन्निवेश्य तं वासुदेवपक्ष एव न चापर इति योजयन्ति ॥ अथ श्लोकार्थप्रथनम् । इन्द्रप्राप्त्यनन्तरं प्राप्या-न्प्राह ॥ विश्व इति । विश्वस्तदाद्या अनिरुद्वाद्याः समन्वयोऽनिरुद्धस्तदादिः । विश्ववदभगवद्भगवद्रूपा इति द्विविधाः । तुर्य आत्मा वासुदेवश्च ॥

देवयानमिति श्लोके भूत्वा भूत्वेत्यस्य प्राप्यप्राप्येत्यर्थभ्रमभ्रंशं किञ्चिदध्याहृत्य तनोति ॥ भूत्वा भूत्वेति संसारप्राप्तिः प्रतीयते । सा च न निवर्तत इति बाधितेत्यतः किञ्चिदध्याहृत्य योजयतीति वा ॥ भूत्वेति । भूत्वेत्यव्ययस्याधिक इत्यर्थः । तं भूतिरिति देवा उपासाञ्चक्रिरे ते बभूवुरिति श्रुतेर्भवनमाधिक्यं तद्वान्भूत्वा । कैरित्यतः सुखादिभिरिति सुखादिभिरधिको भूत्वा ॥

ततः पद्यार्थः ॥ इदं देवयानं प्राहुः प्रेक्षावन्तः । आनुपूर्वशः क्रमाद्भूत्वा सुखादिभिरधिको भूत्वा । आत्मयाजी स्वस्मिन्स्वेनैव भगवद्याजी । उपशान्तेष्वात्मा मनो यस्य स विषयवासनाशून्यत्वेनोपशान्त आत्मा मनो यस्य स वा । आत्मस्थो भगवन्निष्ठो न निवर्तते । प्रथमभूत्वेत्यस्यार्थोऽधिक इति प्रथमं तात्पर्य उक्तं यदि तस्याप्यध्याहार्यता तर्ह्युदाहार्यता सुखादिभिरिति पदसमनन्तरं तत्पूर्वमेव वा । न तथोदाजहाराचार्यचरणः । किञ्च न निवर्तत इति न वर्तते चेत्किल धूमादिमार्गवदस्यापि पुनरावृत्ति-भीरस्ति किमित्यतोऽभूत्वेति व्याकृतिरावश्यकी स्यान्न चैवम् । किञ्च भूत्वेत्येकमेव धरता भूत्वाऽभूत्वा वेति धृत्वा व्याकुर्वता भूत्वेति भवत्यधिकभूमिकेति ध्वनितं मध्वमुनिनेति ज्ञेयम् । ‘‘निवृत्तं सेवमानस्तु ब्रह्माभ्येति सनातनम्’’ । ‘‘न च पुनरावर्तत’’ इत्यादिप्रसिद्धिं हिराह ॥ ५५ ॥

मन्दनन्दिनी

अथेन्द्रानन्तरं ध्रुवः । अनन्तरं विश्वतैजसप्राज्ञाः । भगवदन्ये ग्राह्याः । ते च देवविशेषाः सम्प्रदयतो ज्ञेयाः । अनन्तरमनिरुद्धप्रद्युम्नसङ्कर्षणाश्च भगवदन्ये ज्ञेयाः । एतच्चैतन्नाम्नैव प्रसिद्धाः । एते षडपि द्युनाम्नय भारत्याः पुत्राः । ततो द्युलोकाभिमानिनी भारती । ततो मुख्यवायुः । ततो वैकुण्ठः परमात्मा । ततो ब्रह्मणा सह बहिर्गमनानन्तरं नवावरणातिक्रमे विश्वादिरूपप्राप्तिः । विश्वोऽथ तैजस इत्यत्रोक्ता ज्ञेया । ततोऽनिरुद्धप्राप्तिरपि । ततोऽनिरुद्धं देवेशं प्रद्युम्नं च ततः परमित्यादि मानान्तरादवगन्तव्या । ततः समन्वयः सर्वेषामवताराणां सम्यगव्ययाधारः । आततत्वादात्मा नारायणः । अत्र ब्रह्माण्डान्तो विश्वादित्रयानिरुद्धादित्रयवत्तुरीयो वासुदेवश्च भगवदन्यो न ज्ञेयः । तन्नामकदेवस्याप्रसिद्धेः । अत्रोत्क्रान्तिस्तु शरीरात्स्वाद्गच्छत्यर्चिषमेव वेत्यादि भाष्योदाहृतं प्रमाणं ज्ञेयम् । अत्र तात्पर्यम् ॥ विश्वाद्या इत्यादि । विश्वाद्या अनिरुद्धाधार इत्यत्र त्रय एव ग्राह्याः । तुरीय-वासुदेवयोर्विष्णोरन्यत्वनिषेधेऽस्यमानत्वात् । दिवस्पुत्रा द्युनाम््नया भारत्याः पुत्रा द्युसमीपगाः । भार-त्यभिमन्यमानद्युलोकसमीपगाः । विश्वादिरूपं हरिमित्यन्वयः । अनिरुद्धादिरूपमित्यपि ग्राह्यम् । नापरो विष्णोरन्यो नेति । इममुक्तमेव मार्गं देवयानं प्राहुरानुपूर्वशः । क्रमेण पूर्वपूर्वलोकापेक्षयोत्तरोत्तरलोके सुखादिभिरधिको भूत्वाऽधिक इति सुखादिभिरिति च पदद्वयमध्याहार्यमित्यत्र तात्पर्यम् ॥ अधिक इत्यादि ॥ आत्मयाजी जीवपरमात्मपूजकः । उपशान्तात्मा सर्वोपरितनसुखातिशयस्वरूप आत्मस्थः परमात्मसमीपे वैकुण्ठादिलोके स्थितो न निवर्तत इति योजना ॥ ५५ ॥

य एते पितृदेवानामयने देवनिर्मिते ।

शास्त्रेण चक्षुषा वेद जनस्थोऽपि न मुह्यति ॥ ५६ ॥

सत्यधर्मीया

अबाधितोऽपि ह्याभास इति श्लोके यथाऽऽभासः प्रतिबिम्बो जीवश्चिता रूपेण बाधविधुरोऽपि विशिष्टेन रूपेणावस्तुतया मिथ्यात्वेन स्मृतस्तद्वत्तथार्थविकल्पितमर्थः सन्निति विकल्पितं भ्रान्तिविषयीकृतं जगदैन्द्रियकं दृश्यम् । मिथ्यात्वे हेतूक्तिः । विमतं मिथ्या ऐन्द्रियकत्वादृश्यत्वा-च्छुक्तिरूप्यवदिति दुर्घटत्वात्सच्चेन्न बाध्येतासच्चेन्न प्रतीयेतेति बाधबोधविषयतान्यथाऽनुपपत्याऽवस्तुतया मिथ्यात्वेन स्मृतमिति जीवादिजगन्मिथ्यात्वे कफोणिगुडायितं तद्विमुक्तिदत्वं हरेरेतदुपयोगितया कथित-मादावादावन्त इत्यादिनाऽसङ्गतमित्यतः किञ्चिदध्याहृत्य समीकरोति ॥ दुर्घटत्वादर्थत्वेन परमेश्वरेणेति ॥ मौलवीत्यस्यार्थः । एवकारेणेतरासामर्थ्यं सूचयति । कल्पितं निर्मितमतो न मिथ्यात्वं जगत इति भावः । सत्यसृष्टावशक्ता हि मायासृष्टिं वितन्वत इत्यादेर्वास्तविकसृष्टिक्षमता परमेश्वरेणे-त्युक्तपारमैश्वर्येण साधितेति मन्तव्यम् ॥

अथ मूलार्थः ॥ यथाऽऽभासः प्रतिबिम्बो जीवो वस्तुतया ‘‘अवस्त्वशक्तमुद्दिष्टं शक्तं वस्त्विति भण्यत’’ इत्यादेः कार्यकारितया निमित्तेनाबाधितः सत्यः । स्मृतः जीवो नित्यो धातुरस्य त्वनित्य इत्यादिश्रुतिमूलादच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमित्यादिस्मृतिसिद्धः । इदमैन्द्रियकं दृश्यं विश्वं तद्वज्जीववदेवार्थ-विकल्पितम् । अर्थत्वेनेति भावप्रधानोऽर्थशब्दः । अर्थत्वेन वास्तवत्वेन विना भगवता कल्पितं कृतम् । नान्यस्यैतत्कल्पकतेत्याह ॥ दुर्घटत्वादिति । अन्य एतत्कल्पनेऽकल्प इति भावः । अचिन्त्यशक्तिं साधयति ॥ अबाधित इति । तत्र सर्वस्याप्यैन्द्रियकस्योपपत्तिर्दुर्घटत्वेनानिर्वाच्यत्वमुच्यत इति प्रतीतिवारणाय व्याचष्टे । दुर्घटत्वादिति । वक्ष्यमाणरीत्या दुर्घटत्वादीश्वरं विना घटयितुमशक्यत्वा-दर्थत्वेन सत्यत्वेन प्रमितविषयस्यैवार्थत्वात् । परमेश्वरेणैव कल्पितं जातमित्यर्थः ॥ तथा च मूलार्थः ॥ जीवरूप आभासः सत्याभासत्वात्प्रतिमुखादिवत् । अनित्यतया प्रसक्तोऽपीश्वरसामर्थ्येन नित्यो जातः । यथा तद्वदित्याह ॥ अबाधित इति । अबाधितः सत्योऽप्याभासो जीवो यथा वस्तुतया सदा वसनाद्वस्तु नित्यतया स्मृतः । उक्तः शास्त्रेषु तद्वदैन्द्रियकं क्षित्यादिदुर्घटत्वादर्थेनार्थत्वेनार्थोत्तमार्थेन हरिणैव विकल्पितं कृतमिति व्यातन्वन्ति । आदावन्त श्लोकमितरपरं व्याकृत्य तत्सत्ता भगवदधीनेति ‘‘यदधीना यस्य सत्ता तत्तदित्येव भण्यत’’ इति तत्स्वयमिति तात्पर्यमभिधाय, ननु सत्तायास्तदधीनत्वं प्रामाणिकं चेद् ब्रह्मत्वेनोक्तिर्घटेत ततः काऽत्र युक्तिरित्याशङ्क्योपपादयति अबाधित इत्यवतारयन्ति । आभासः प्रतिबिम्बलक्षण इत्येकं पदं योजयद्भिरबाधितपदमावृत्त्य आप आधीयन्तेऽस्मिन्नित्यधिकरणे कौ भवत्यबाधिः समुद्रादिः । सार्वविभक्तिकस्तसिः । तस्मिन्नित्यर्थः । यथा जलधौ बिम्बसूर्यादिसान्निध्ये आभासः प्रतिबिम्बः सूर्यकादिस्तथेत्यापि योजयितुं शक्यमिति मन्तव्यम् । केचिदाभासो मुख्यप्रतिबिम्बो बाधितो विध्यादिर्जीवो वस्तुतयेश्वराधीनत्वेन स्मृतः । दुर्घटत्वात्तद्विधातृविधानं भवतु । भगवदधीनं सुघटं घटादिसर्जनं हरिवर्जनेन विध्यादिभ्यो मुखेभ्य एव भवत्वित्यत आह ॥ दुर्घटत्वादिति । ऐन्द्रियकं घटादिकमर्थत्वेन विना भगवतैव कल्पितमित्यादिप्रकारेण व्याकुर्वते । दुर्घटत्वात्सत्त्वासत्त्वादि-प्रकारोररीकारस्योक्तबाधितत्वाद्यसम्भवबाधया दौर्घट््य इत्यप्यर्थ इति केऽपि । न केवलं बाधितविकलः किन्तु बाधितो बाधनिवृत्तये तद्वत्प्राप्यः । तन्न स्वयं स्वयम्भुवः सामर्थ्येनेत्याह ॥ अबाधित इति । अनेन भगवतैव बाधित इति अबाधित इति वा । यथोक्तं तत्त्वप्रकाशिकायाम् । ‘‘ते वायवे मनवे बाधिताय । संसारबाधावद्भिरिताय प्राप्ताये’’ इति ॥ ५८ ॥

मन्दनन्दिनी

ननु सत्यस्याधीनत्वं न सम्भवति । प्रपञ्चस्य त्वाभासत्वाददृश्यत्वान्मिथ्यात्वेन कथं तदधीनत्वमित्यत आह ॥ अबाधित इति । प्रपञ्च आभासोऽपि दृश्यमानोऽपि यथावस्तु ब्रह्म । तथेव सत्यत्वेन स्मृतः । अदृश्यत्वहेतोः सर्वदोषदुष्टत्वात् । मिथ्यात्वे बाधस्यैव प्रयोजकत्वात् । अयं चाबाधितः । असम्भावितोत्पत्त्यादिमत्वात्कथं ब्रह्मवत्सत्यं स्यादित्यत उक्तम् ॥ दुर्घटत्वादिति । भगवतो दुर्घटघटनाशक्तिमत्वाद्ब्रह्मवदर्थेनेति भावप्रधानो निर्देशो ऽर्थत्वेनार्थक्रियाकारित्वेन विविधतया कल्पितमुत्पादितमैन्द्रियकमिति प्रत्यक्षादिप्रमाणप्रसिद्धत्वं सूचयति । अतः सत्यमिति योजना । न हि भगवान्सत्यसर्जनासमर्थः । येन मायया मोहयेदिति भावः । अत्र तात्पर्यम् ॥ दुर्घटत्वादित्यादि । इतरैर्दुर्घटत्वात् । स्वस्य दुर्घटघटनाशक्तिमत्वाद्वा । परमेश्वरेणैव कल्पितमित्यर्थः ॥ ५८ ॥

क्षित्यादीनां पदार्थानां छाया न कतमाऽपि हि ।

न संघातो विकारोऽपि न पृथङ् नान्वितोऽपि वा ॥ ५९ ॥

तात्पर्यम्

‘छाया रीतिः प्रकारश्च भावश्चेत्यभिधीयत’ इति शब्दनिर्णये । क्षित्यादीनां पदार्थानां कतमोऽपि प्रकारो न घटते । परमेश्वरकल्पितत्वात्कार्यमित्येव वक्तुं युक्तम् । न हि बह्वपां सङ्घातमात्रं पृथिवी । न च विकारमात्रम् । न हि कालुष्यादिविकारमात्रेण पृथिवी भवति । न चाद्भ्यः पृथक्स्थितिः । न च वस्तुद्वयवत् सहावस्थानमात्रम् ॥ ५९ ॥

पदरत्नावली

दुर्घटत्वमेव दर्शयति– क्षित्यादीनामिति ॥ क्षित्यादीनामर्थानां पदार्थानां कत-माऽपि छाया कतमोऽपि प्रकारः विचार्यमाणे सति न घटत इति शेषः । ‘छाया रीतिः प्रकारश्च भावश्चेत्यभिधीयते’ इत्यभिधानम् । इह कार्यप्रपञ्चे । हिशब्दो हेत्वर्थः । निर्धारणार्थवाचिना तमप्प्रत्ययेन कस्यापि प्रकारस्यासम्भवोक्तेः परमेश्वरकल्पितत्वेनैतत् कार्यं सदिति वक्तुं युक्तम् । प्रकाराभावमुप-पादयति– न सङ्घात इति ॥ परमेश्वरकल्पनामन्तरेण कार्यं भवतीति वदन् प्रष्टव्यो भवति– क्षितिलक्षणं कार्यं केवलमपां पुञ्जः, तद्विकारो वा, तद्व्यतिरेकेणोत्पन्नं वा, वृक्षद्वयसंयोगवदुभयोः संयोगमात्रं वेति । न प्रथम इत्याह– नेति ॥ अयं संघातो न । असम्भवात् । क्षितेः कठिनावयवारब्धत्वात् केवलमपां द्रवत्वेन तत्कर्ये पर्वतादीनां मज्जनापत्या क्षितेः स्वरूपलयप्राप्तेर् आधाराभावेन सर्वप्राणिप्राणनाश-प्रसङ्गात् । न द्वितीय इत्याह– विकार इति ॥ अत्र नञोऽध्याहारः कर्तव्यः । अपां विकारः (इति) अपि नोपपद्यते । कालुष्यादिलक्षणविकारमात्रेण क्षितित्वानुपपत्तेः । न तृतीय इत्याह– न पृथगिति ॥ अद्भ्यः क्षितेः पृथक् स्यित्यदर्शनात् । नापि चतुर्थ इत्याह– नान्वित इति ॥ सहावस्थानमात्रेण कार्योत्पत्त्यदर्शनात् । क्षित्यादीनां पदार्थानां मध्ये कतमाऽपि छाया कतमोऽपि भावः पदार्थः कार्यजननशक्तिमान् न घटते । विचारासहत्वात् । तथाहि– ‘अद्भ्यः पृथिवी’ इति श्रूयते । तत्र प्रस्तुतात्मशक्तिमन्तरेण केवलानामपां पृथिवीजनकत्वं कथमिति वा । शेषं पूर्ववत् ॥ ५९ ॥

सत्यधर्मीया

क्षित्यादीनां पदार्थानामिति श्लोकादिर्दुर्घटतामैन्द्रियकमित्यभिहितमह्यादिसर्जनस्य प्रपञ्चयितुं प्रवृत्तस्तत्र क्षित्यादीनामर्थानां कतमाऽपि छाया प्रतिरूपं न सङ्घातो न च विकारो नाप्यन्वितः सम्बन्धोऽस्तीति सर्वस्वभाववैकल्येन शून्यवादसमर्थनपर इति भ्रमं भ्रंशयितुं छायापदमभिधानाभिधानेन व्याकृत्य स्वयं पूर्वश्लोकसङ्गततयेमं सम्यग्व्याचर्करीति छायेति । योजनां दर्शयति । क्षित्यादीनां पदार्थानां कतमा छाया कतमोऽपि प्रकारो न घटते यतोऽतः परमेश्वरकल्पितत्वात्तत्कर्तृकत्वात्कार्यमित्येव वक्तुं युक्तम् । अद्भ्यः पृथिवीत्यादेस्तत्सङ्घातादिरूपप्रकारसम्भवे कथं कथनं कतमोऽपि प्रकारो न घटत इति घटत इत्यत आह ॥ न हीति । बव्हपां बह्व्यश्चा ता बहवश्च ता वापश्च तासाम् । न च ऋक्पूरब्धूः पथामानक्ष इति सूत्रेणाप्रत्यये बव्हपानामिति कथनीयं तत्कथं बव्हपामिति कथितमिति वाच्यम् । अत्रैव पथामित्यभिधानात्तदनित्यतेति केचित् । समासान्तविधेरनित्यत्वान्नाप्रत्ययः । शुच्यंपि तटाकानीति महाभाष्यप्रयोगादिति वा । विस्तृतं समासान्तविध्यनित्यताविषये शब्दकौस्तुभे वृद्धिरादैजिति विवृत्यवसरे । अथवा समाहारद्वन्द्वः । न चैवं द्वन्द्वाच्चुदेति टच् स्यादिति वाच्यम् । समासान्तविधेर-नित्यत्वात् । अत्र ज्ञापकमित्यारभ्य ऋलृक्सूत्रे प्रपञ्चितत्वादिति दिगित्यन्तेन ज्ञेयम् । बहु अपां सङ्घात-मात्रमिति पदानि । अपां बहुसङ्घातमात्रमित्यन्वयः । समुदायसमुदायिनोरभेदात्तद्बहुत्वं नीरेषु निरूपयितुं सुशकमिति सुशका शङ्का शान्तिरित्यवेहि । विकारमात्रं साधारणविकारः । कुतस्तन्नेत्यत आह ॥ न हीति । कालुष्यमादिपदाच्छैवालादिग्रहणम् । तन्मात्रेण पृथिवी न हि भवतीत्यन्वयः । न पृथगिति मूलेऽद्भ्य इत्यध्याहार्यमित्याह ॥ अद्भ्य इति । क्रमाद्वैभाषिकवैशेषिकमतद्वयनिरासः कृतः । नान्वितोऽपीत्यस्यार्थो न च वस्तुद्वयवत्सहावस्थानमात्रमिति । अनेन सन्मात्रकार्यवादिसाङ्ख्यमतं निराकृतं भवति ॥

ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ दुर्घटतामेव प्रकटयति ॥ क्षित्यादीनामिति । क्षित्यादीनां पदार्थानामिति क्षित्यादीनामिहार्थानामिति च पठन्ति । द्वितीयेऽर्थानां पदार्थानामित्यर्थः । कतमाऽपि छाया रीति-र्विचारकैर्नापि नाप्ता । प्रकारानाशङ्क्य निराकरोति ॥ नेति । किं क्षितिरपां सङ्घः किंवा तद्विकारः पृथिवी ततः पृथक् स्थितेति वा वृक्षसंयोगवत्संयोगमात्रं वा । नाद्य इत्याह ॥ नेति । नापां सङ्घातः क्षितिर्वर्णतया कठिणतया च तत्त्वानुपपत्तेः । द्वितीयं पराकरोति ॥ अविकार इति । कलुषतादिविकार-मात्रं क्षितिरित्यनुपपत्तेः । तृतीयोऽपि नेत्याह ॥ न पृथगिति । अद्भ्यः क्षितेः पृथगस्थितेः । नापि चतुर्थ इत्याह ॥ नान्वितोऽपीति । सहावस्थितिमात्रस्य तत्कार्यताप्रयोजकत्वात् । एतदनुपपत्त्या परमेश्वरकृतत्वमेव वक्तुं युक्तमिति भावः ॥ ५९ ॥

मन्दनन्दिनी

दुर्घटघटनाशक्त्या जगदुत्पादितमित्युक्तं तदनङ्गीकारे केनापि प्रकारेणोत्पत्तिर्न सम्भवतीत्याह ॥ क्षित्यादीनामिति । इह कार्यप्रपञ्चे क्षित्यादीनामर्थानां कार्याणां कतमा छाया । कः प्रकारः । न । ईश्वरशक्त्यनङ्गीकारेऽपि कोऽपि प्रकारो न सम्भवति । तथा श्रुतिः । किं क्षितिरपां सङ्घातः । आपस्तेजसामित्येवं क्षित्यादिः । माषराश्यादिवत्सङ्घातलक्षणं कार्यम् । यद्वा । चूतफलादेः पीततादिवच्छ्वेतजलस्य कालुष्यलक्षणं कार्यम् । अथवा । समुदायात्पृथग्भूतैकदेशलक्षणं कार्यं प्रस्थात्पृथ-ग्भूतमानवत् । यद्वा । सहावस्थितक्षीरनीरादिवस्तुद्वयवत्कार्यम् । आद्ये जलबुद्धेर्द्रवत्वस्य पर्वतादि-मज्जनस्यापत्तिरित्यादि दोषः । द्वितीयेऽप्येतद्दोषतादवस्थ्यम् । तृतीयेऽप्येत एव दोषाः । चतुर्थे जलातिरिक्तस्यार्थस्याभावो भावे वा परस्परकार्यकारणभावानुपपत्तिश्चेति दूषणमभिप्रेत्यैतान् प्रति-क्षिपति ॥ न सङ्घात इत्यादिना ॥ विकारोऽपीत्यपिशब्दान् नञनुवर्तते । दुर्घटघटनाशक्त्यनङ्गीकारे तु गन्धतन्मात्रायुक्तं पृथिवीभूतसूक्ष्मान्युपादानीकृत्याब्भूतैकदेशैरुपचित्य काठिण्यं सम्पाद्य पृथिवीलक्षणभूतं परिणामयतीत्यङ्गीकारे न कोऽपि दोषः । अत्र तात्पर्यम् ॥ छाया रीतिरित्यादि । क्षित्यादीनां पदार्थानां कतमोऽपि प्रकारो न घटते । परमेश्वरकल्पितत्वात्कार्यमित्येव वक्तुं युक्तम् । न हि बव्हापां सङ्घातमात्रं पृथिवी । न च विकारमात्रम् । न हि कालुष्यादिविकारमात्रेण पृथिवी भवति । न चाद्भ्यः पृथक् स्थितिः । न च वस्तुद्वयवत्सहावस्थानमात्रमिति । प्रकारश्छायेति रीतिरिति च भाव इति चाभिधीयत इत्यन्वयः । परमेश्वरे कल्पितत्वादेवेत्यन्वयः । परमेश्वरपदं च दुर्घटघटनाशक्तिमत्परम् । न हीत्यादि पक्षनिषेधे उक्तदोषा हेतवो द्रष्टव्याः ॥ ५९ ॥

धातवोऽवयवित्वाच्च तन्मात्रावयवैर्विना ।

न स्युर्ह्यसत्यवयविन्यासन्नावयवा इव१ ॥ ६० ॥

पदरत्नावली

ननु विश्लिष्टानां पदार्थानामन्योन्यं महाकार्योत्पत्तावसामर्थ्यमस्तु । संश्लिष्टानां नेयमनुपपत्तिरित्याशङ्क्य श्रीनारायणकटाक्षबीजमन्तरेणावयवावयविनोरप्यनुपपत्तिः स्यादेवेत्याह– धातव इति ॥ धातवः क्षित्यादिपञ्चभूतादिपदार्थास् तन्मात्रावयवैर्विना गन्धादिव्यतिरेकेण । सुरभि-गन्धवती पृथिवी । शुक्लभास्वरं जलमित्यादिव्यावर्तकधर्माभावे स्वरूपाभावप्राप्तिरेव स्यादित्यर्थः– अवयवित्वादिति ॥ न ह्यवयविनोऽवयवाभावेऽवयविव्यवहारो युक्तः । तस्मात् । चशब्द एवार्थे, समुच्ययार्थे वा । प्रत्यक्षसिद्धत्वादवयवित्वाच्चेति । अयं निर्णयः कुत्र दृष्ट इति तत्राह– असतीति ॥ इव यथा आ समन्तात् सन्नावयवाः सर्वात्मना तन्तुलक्षणा अवयवा नष्टा यदि तर्ह्यसदवयविनि तन्तुरहिते पटे पटव्यवहारोऽपि नष्ट इति शेषः । तन्तुव्यतिरेकेण पटाभावात् । यथाऽवयवाभावेऽवयवी नास्ति तथा अवयविनि निवृत्ते अवयवा अपि निवृत्ताः स्युरित्यतो वाऽऽह– आसन्नावयवा इति ॥ आसन्नावयवा अपि नष्टाः स्युरित्यर्थः । यथा आसन्नावयवा आतानवितानावयवत्वसंसर्गं प्राप्तास् तन्तुलक्षणा अवयवाः प्रागसत्यवयविनि पटे पटव्यवहारं न जनयन्ति तथा गन्धाद्यवयवाः प्रागसत्सु क्षित्यादिषु पश्चात् क्षित्यादिव्यवहारं न जनयन्तीत्यतस्तदभावेन तदभावः स्पष्ट इत्यन्वयव्यतिरेकौ दर्शिताविति ज्ञातव्यम् । एवं दुर्घटत्वेनाविद्याकल्पितप्रपञ्चस्याविद्याबाधानन्तरमनुवृत्तस्यापि न वस्तुत्व-मिति कल्पनमनुपपन्नम् । ‘विश्वं सत्यं मघवानायुवोरिदापश्च न प्रमिनन्ति व्रतं वाम्’ । ‘यद्धि युक्त्या विरुद्ध्येत तदीशकृतमेव हि’ इति श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धां युक्तिं हिशब्देन दर्शयति । ‘असत्यस्यावय-विन्यासन्नावयवा न च’ इति केचित् पठन्ति । अयमर्थः– गन्धावयवव्यतिरेकेण पृथिव्याद्यवयविनो न स्युश्चेत् किं नश्छिन्नमिति तत्राह– असतीति ॥ क्षित्यामवयविन्यसति गन्धाद्यवयवा एव नासन्नित्यन्वयः । अवयवाभावेऽवयव्यभावेन कारणाभावापत्त्या सर्वासत्त्वप्रसङ्गलक्षणोच्छेद इति भावः ॥ ६० ॥

सत्यधर्मीया

ननु यथैकैकस्य मदजनकत्वाभावेऽपि मिलितानां चतुर्भागादीनां तज्जनकत्ववदेतेषां संश्लिष्टानां कार्यकारिता स्यादित्याशङ्क्यन नारायणमन्तरेणावयवावयवितादिर् उपपद्यत इत्याह ॥ धातव इति । धातवः क्षित्यादयो धारकत्वात्तन्मात्रावयवैर्गन्धादिमात्रारूपावयवैर्विनाऽवयवित्वात् । ल्यब्लोपनिमित्ता पञ्चमी । अवयवित्वं प्राप्य न स्युः सत्तावन्तो न भवेयुः । अवयविनि धर्मिण्यसति आसन्नावयवा इव । आसन् न अवयवा इव इति छेदः । अवयवा यथा नासन्नाभूवन् तथेति परस्परं दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकता ज्ञेया । न्यसन्नवयवोऽन्तत इति क्वचित्पाठः । अवयविन्यसत्यन्ततोऽवयवी यथाऽऽसंस्तथाऽवयवी इति योजना । एतदुभयघटकेन केनचिद्भाव्यं स चेश्वर इति भावः । हिना यद्धि युक्त्या विरुध्येत तदीशकृतमेव हीत्यादिमानसिद्धतां सूचयति । तन्तूनां सत्त्वे सत्त्वमवयविनः पटस्य सति तस्मिंस्ते तत्र सन्तो निराश्रयाणामवस्थानासम्भवादिति तद्वदिति भावः ॥ ६० ॥

मन्दनन्दिनी

ननु क्षित्यादेः सङ्घातादिप्रकारः कोऽपि मा भूत् । तथाऽप्युक्तरीत्या तन्मात्र-लक्षणावयवैः क्षित्यादिलक्षणावयविनोऽब्भूतोपचयेन कार्यत्वं युक्तमेव । अत्र नेश्वरदुर्घटघटनाशक्तेरपेक्षेति चेन्न । द्रवद्रव्योपचितस्य काठिण्याद्ययोगेनेश्वरशक्तेरवश्योपक्षणीयत्वात् । किं चावयवावयविभावेऽपि ईश्वरशक्त्यपेक्षेति वक्तुम् अवयवावयविभावं तावन्निश्चिनोति ॥ धातव इति । धातवः पृथिव्यादिभूतानि तन्मात्रलक्षणावयवैर्विना न स्युः । अवयवित्वादेव । न ह्यवयवं विनाऽवयव्यस्ति । अवयविनि पटेऽ-सत्यासन्नावयवा व्यतिषङ्गविशेषविशिष्टास्तंतव इव सिद्धे त्ववयवावयविभावेऽवयविनि स्थूलत्वादि-विधिः । अवयवेषु तन्निषेधः । एवमवयवेषु सूक्ष्मत्वविधिः । अवयविनि तन्निषेधः । एवं विधित-न्निषेधलक्षणो विशेषः । ईश्वरशक्तिं विना नोपपद्यते । तयोरभिन्नत्वात् । न च भेदेनोपपत्तिः । भेदाभेदसमावेशस्यापीश्वरशक्तिं विनाऽयोगात् । न च विशेषेणोपपत्तिस् तस्यापीश्वरशक्त्या विहितत्वात् । एवं चाघटितघटकशक्तिर्भगवान्विशेषं विरोधमाशङ्कीकृत्य क्वचिद्भेदनकार्यविशेषं घटयति । सर्वथाऽ-पीश्वरशक्तिरङ्गीकार्या । तदेतदभिप्रेत्योक्तं तात्पर्ये ॥ एवमित्यदि । एवं रीत्येश्वरे दुर्घटघटनाशक्ति-रङ्गीकार्येति ॥ ६० ॥

स्यात् सादृश्यभ्रमस्तावद् विकल्पे सति वस्तुनः ।

जाग्रत्स्वप्नो यथा स्वप्ने तथा विधिनिषेधता ॥ ६१ ॥

तात्पर्यम्

एवमवयवावयविनोरपि ॥ न च सादृश्यमात्रम् । वस्तुभेदे हि तद्युज्यते । तस्मात्स्वप्न एव । जाग्रत्स्वप्नौ यथा विशेषतो दृश्येते तथा पृथिव्यबादिविशेषो दुर्घटोऽपीश्वर-कल्पनयैवासौ दृश्यते । ‘कार्यकारणवस्तूनां विशेषो न निरूपितः । तथापीशेच्छयैवासौ दृश्यते नियतोऽपि च’ इति च ॥ ६१ ॥

पदरत्नावली

नन्ववयवावयविनोः सादृश्यमात्रेण तस्यायमवयव इति व्यवहारः । तस्मात् तद्व्यतिरेकेण सोऽपि नास्तीति कथमापद्यत इति तत्राह– स्यादिति ॥ सत्यम् । सादृश्यभ्रमः स्यात्ता-वत् । कस्मिन् सन्तीति तत्राह ॥ विकल्प इति ॥ वस्तुनो विकल्पे भेदे सतीत्यन्वयः । यथा पट्टणादिषु रूप्यमवलोक्य तत्संस्कारवतः सहस्रकिरणसम्पर्केण चकासमानं क्वापि शुक्तिकाशकलं संदृश्य द्वयोः सादृश्यमात्रादिदं रजतमिति भ्रमो दृश्यते । तथा क्षित्यादेर्गन्धादेर्भेदे वस्तुसादृश्यमात्रेण व्यवहारः स्यात् । न चात्र भेदो युज्यते । स्वरूपहानेः । अतोऽवयवाभावेऽवयव्यभाव आपद्यते स्वरूपत्वादिति भावः । पटस्य प्रत्येकं तन्तुना भेदेऽपि समुदायरूपेणाऽभेदादुक्तं युक्तमिति ।

नन्ववयविपदार्थसद्भावे इयं चिन्ता । स एव नास्ति । परमाणव एव पुञ्जीभूय कार्यं जनयन्ती-त्यङ्गीकार्यत्वात् । प्रतिक्षणं नाशाच्च । अभेदग्राहिप्रत्यभिज्ञायाश्च संस्कारजनितसादृश्यमात्रविषयतया भ्रान्तित्वादित्यतो वाऽऽह– स्यादिति ॥ वस्तुनो भेदे सति तदुक्तं सत्यं स्यात् । तदेव नास्ति । एकत्वस्य साक्षिप्रत्यक्षेणानुभूयमानत्वात् । साक्षिणो भ्रान्तित्वे सर्वस्य विनाशसाधकस्यापि व्याप्तिग्राहक-प्रमाणप्रामाण्यस्य साम्यात् परमाणुपुञ्जपक्षेऽपि निगदितदोषानिस्तारात् । परमाणुभिर्विना पुञ्जाभावेन स्वरूपं न स्यात् । अतो दुर्घटघटकेन केनचिद् भवितव्यम् । स चादृष्टकर्मणोश्चेतनाश्रयत्वेन पृथक्सामर्थ्याभावाच् चेतन एव भवेत् । चेतनसामान्यस्य हिताकरणादिना पारतन्त्र्यप्रतीतेर् निरवयवत्वेन प्रवृत्त्यनुपपत्तेश्च तत्प्रवर्तकत्वेनाघटिघटकत्वेन माहात्म्याकरपरमचेतनपरिकल्पनयैव शरीरपदार्थो-पादानभूतपृथिव्यादियोगो दृश्यत इति सिद्धम् ।

कार्यकारणवस्तूनां विशेषो न निरूपितः ।

तथापीशेच्छयैवासौ दृश्यते नियतोपि च ॥ इति स्मृतेः ।

एतादृशो विशेषः कुत्र दृष्ट इति तत्राह– जाग्रदिति ॥ यथा स्वप्ने जाग्रदिदम् अयं स्वप्न इति विशेष ईश्वरेच्छया दृश्यते । ‘एष स्वप्नान् दर्शयति’ इति श्रुतेः । ‘न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो भवन्ति । अथ रथान् रथयोगान् पथः सृजते’ इत्यादेः स्वप्ने प्रतीयमानं सर्वमीश्वरेच्छाकर्तृकमिति ज्ञायते । तथा विधिनिषेधविशेषोऽपीश्वरकल्पनयैव प्रवर्तत इत्याह– तथेति ॥‘अग्निष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत’ इत्यादिमहाविधित्वम् । ‘अरुणया पिङ्गाक्ष्या एकहायन्या सोमं क्रीणाति’ इत्याद्यवान्तरविधित्वं तथा ‘ब्राह्मणो न हन्तव्यः’ इत्यादिमहानिषेधत्वं ‘न मृषा वदेत्’ इत्याद्यवान्तरनिषेधत्वं चेश्वरेच्छाक्लृप्त-मित्यन्वयः । ‘स इदं सर्वमसृजत’ इत्यादेः सङ्कोचे कारणाभावान्मुख्यार्थ एवाङ्गीकर्तव्यः । अत्र तत्तद्विशेषस्य परमेश्वरक्लृप्तत्वनिश्चयाय मिथ्याभूतजाग्रत्वग्रहणम् । न तु तद्वत् स्वप्नस्यापि मिथ्यात्व-निश्चयाय । तस्यार्थक्रियाकारित्वेन सत्यत्वनिश्चयात् । अनेन सर्वस्यापि मिथ्यात्वे रज्जुसर्पस्य मिथ्यात्वं रज्जुखण्डः सत्य इतीयं व्यवस्था कुत इत्याशङ्क्य किथ्याभूतस्वप्नेऽपि जाग्रत्स्वप्नव्यवहारवद् व्यवहार-मात्रमत्र चेत्यादिश्रुत्योच्यत इति ॥ ६१ ॥

सत्यधर्मीया

स्यात्सादृश्यभ्रमस्तावदिति श्लोके उपादानोपादेयस्थलेऽवयवावयविस्थले च प्रकारान्तरनिषेधः क्रियत इति तात्पर्येणाप्रतीतार्थकं वाक्यं व्याचष्टे ॥ एवमवयवेति । यथा स्वप्ने सत्येव जाग्रत्स्वप्नो जाग्रद्वत्स्वप्नः स्वाप्नो गजादिर्दृश्यते तदवस्थायां निवृत्तायां निवर्तते यथा तथा वस्तुनो जीवेशादेर्विकल्पे भेदे सत्येव तावत्पर्यन्तं सादृश्यभ्रमः स्यात् । स्यात्तथाविधनिषेधता च निवृत्ते भेदे च निवर्तते च सादृश्यादिकमिति जीवेशभेदादेर्मिथ्यात्वमुच्यत इत्यपार्थप्रतीतिनिरासाय तं श्लोकं योजयति ॥ न चेति । यथाऽबादिसङ्घातादिमात्रता दुर्घटैवं सादृश्यमात्रं किञ्चित्सादृश्यं च न घटते । कुतो न घटत इत्यत आह ॥ वस्त्विति ॥ तत्सादृश्यादिकं वस्तुनोर्भेदे सत्येव हि यतो युज्यते तत्तन्मिथ्यात्वे कथं तद्घटेत । तद्भिन्नत्वे सति तद्गतभूयोधर्मवत्त्वस्य तत्त्वादिति तदविनाभावादिति भावः । असति तस्मिन्नवस्तुनः सादृश्यं किन्तु तद्भ्रम एव स्यात् । उपसंहरन्नुत्तरार्धं सम्यग्व्याचष्टे ॥ तस्मादिति ॥ तस्मादुक्तप्रकारासम्भवात् । यथा जाग्रत्स्वप्नो जाग्रत्पदार्थारोपाधिष्ठानभूतस्वाप्नकरितुरगादिर्विशेषतो विशेषोऽवयवावयविव्यवहाररूपश्च । प्रथमार्थे तसिः । भगवत्सादृश्येन दृश्यते तथा विना कार्यत्वेन दुर्घटः पृथिव्यबादिरूपो विशेषः । इतरदुर्घटोऽपीश्वरकल्पनयैव तत्क्लृप्त्यैव दृश्यते । इदमर्थमिदं मानमिति नानादरणीयतेतीरयति ॥ कार्यकारणेति । कार्यत्वस्य साध्यत्वेन मूलानुकूल्याय वा कार्येति पुरस्कृतिः । पृथिव्यबादिपदार्थानां विशेष उक्तसङ्घातत्वादिरूपो न निरूपितः । निरूपयितुं युष्मदादिभिर्न शक्य-श्चेदपि निरूपयितारो वर्तेरन्नित्याशङ्कापनुत्तये न निरूपित इत्युक्तिः । तथाऽप्यघट््यघटकयेशेच्छयैवासौ विशेषो नियतो दृश्यते । चोऽवधारणे । तथा पृथिव्यवयवादिविशेष इति पठन्ति । अवयवावयविविशेषो दुर्घटो दृश्यत इत्यनेन मानमप्युक्तमिति व्याकुर्वते च ॥

ततश्चायं मूलार्थः ॥ सादृश्यमात्रेण प्रयोजकेन तस्यायमवयव इति व्यवहृतिर्दृश्यते तत्कथं तद्व्यतिरेकेण नास्ति स इत्युच्यत इत्यत आह ॥ स्यादिति । वस्तुनो विकल्पे भेद आत्यन्तिके सति सादृश्यभ्रमस्तद्भ्रान्तिः स्यात्तावदेव । ‘‘यावत्तावच्च साकल्येऽवधौ मानेऽवधारण’’ इत्यमरः । अत्यन्त-भेदस्यैव सादृश्यप्रयोजकत्वात्तदभावे तद्भ्रम एव स्यान्न वास्तविकं सादृश्यमित्यर्थः । ‘‘तन्तुभ्योऽन्यः पटः साक्षात्कस्य दृष्टिपथं गत’’ इत्युक्तेः प्रत्येकं तन्तुना भेदाभेदौ तत्समुदायेनात्यन्ताभेद इत्युक्तं युज्यते । ईश्वरेच्छामात्रहेतुकतायां निदर्शनं दर्शयति ॥ जाग्रदिति । यथा स्वप्नेऽयं जाग्रदयं स्वप्न इति विशेषश्चेशेच्छया दृश्यते । ‘‘य एष स्वप्नान्प्रदर्शयति । न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो भवन्त्यथ रथान्रथयोगान्पथः सृजत’’ इत्यादेः । तथा विधिनिषेधता ‘‘ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेतेति विधिः ‘‘ब्राह्मणो न हन्तव्य’’ इति निषेधः । तावस्य स्त इत्यर्श आद्यच् । स्वार्थे वा । तथा विधिमत्त्वं निषेधित्वं चेशकल्पनयैवेति योज्यम् । जाग्रत्त्वमिति हि भ्रम इत्यादेः सादृश्यभ्रमानुकूल्याय जाग्रत्त्व-ग्रहणम् । स्वप्नस्य स्वमते सत्यत्वादिति ज्ञेयम् । उपलक्षणं च विधिनिषेधतेति । सकलधर्मा अपि सकलेशाधीना इत्यर्थः । तावदित्यप्यर्थे । वस्तुनो वस्तुन इति वस्तुनोर्विकल्पे भेदे सत्येव सादृश्य-भ्रमोऽपि सम्भवी यदा तदा किमु वक्तव्यं वास्तविकसादृश्यं भेदं विना न सम्भवतीति कैमुत्यमुपपादयितुं भ्रमपदमिति वा ॥ ६१ ॥

मन्दनन्दिनी

नन्ववयवावयविनोरभेदे सति कार्यविशेषनिर्वाहायेश्वरशक्त्यपेक्षा । अभेद एव नास्ति । किन्तु सादृश्यमात्रम् । तेनैव परस्परभ्रम इत्यत आह ॥ स्यादिति । वस्तुनो विकल्पेऽ-वयविनोऽवयवस्य च भेदे सादृश्येनाभेदभ्रमः स्यात् । स एव नास्ति । ‘‘तन्तुभ्योऽन्यः पटः साक्षात्कस्य दृष्टिपथं गत’’ इत्युक्तेः । अस्त्ववयवावयव्यभेदस्तथाऽपि कः कार्यविशेषः । कुत्र वेश्वरशक्त्या निर्वाह्यो दृष्ट इत्यत आह ॥ जाग्रदिति । यथा स्वप्ने स्वप्नविशेषे । जाग्रत्स्वप्नौ जाग्रद्बाह्यशब्दादिः स्वप्नो वासनामयगजादिश्चेत्युभावीश्वराघटितघटकशक्त्या दृश्येते । तथा विधिनिषेधताऽवयवावयविनोः स्थूल-सूक्ष्मत्वविधिनिषेधलक्षणो विशेष उक्तशक्त्या निर्वाह्य इति । अत एव तात्पर्यम् ॥ न चेत्यादि । न च सादृश्यमित्यतः परं तेन चाभेदभ्रमोऽवयवावयविनोरिति वाक्यशेषः । तत्सादृश्यं विशेषतः । ईश्वरशक्ति-विशेषतः । विशेष उक्तविधिनिषेधलक्षणः । ईश्वरकल्पनया सामर्थ्येन विशेष ईश्वरशक्तिं विनाऽन्ये-नात्यन्तभेदादिना न निर्वाह्यः । ईशेच्छयेशशक्त्या । नियतोऽप्यवयविन्येव कश्चिदवयवे एव कश्चिदिति

॥ ६१ ॥

भावाद्वैतं क्रियाद्वैतं द्रव्याद्वैतं तथैव च१ ।

वर्तयन् स्वानुभूत्येह त्रीन् स्वप्नान् धुनुते मुनिः ॥ ६२ ॥

पदरत्नावली

एवं सर्वस्मादात्मन उपकारकत्वेन प्रेष्ठत्वाद् येन विना तत्प्रसादो न भवेद् यस्मिन् सति सञ्जाघटीति भगवति तत्समर्पणसमये, तं भावनाप्रकारं दर्शयति– भावेति ॥ मुनिः शास्त्रतत्वज्ञानी आत्मनो भावाद्वैतं क्रियाद्वैतं तथा द्रव्याद्वैतं च वर्तयन् स्मरणं कुर्वन् स्वानुभूत्याऽऽविर्भूतस्वरूपज्ञानेन इह जगति । सतस्त्रीन् स्वप्नान् जाग्रदाद्यवस्थानुभवनिमित्ताज्ञानशब्दवाच्यानर्थान् धुनुते निरस्यतीत्यन्वयः

॥ ६२ ॥

सत्यधर्मीया

सकलमपि यदधीनं तत्प्रसत्तिरुपसत्तिं विना न प्रादुष्यादिति भावनाप्रकारमाह ॥ भावाद्वैतमिति । मुनिः सत्समयतत्ववित् । भावाद्वैतं क्रियाद्वैतं द्रव्याद्वैतं च तथैव शास्त्रशंसितप्रकारेण । परस्परसमुच्चायको वा तथैवचशब्दः । वर्तयन्पुनः पुनश् चिन्तयन् स्वानुभूत्या स्वरूपप्रतिपत्त्या इह जगति विद्यामानांस्त्रीन्स्वप्नान् । बहुवचनमाद्यर्थे । स्वप्नजाग्रत्सुषुप्तिनिमित्तकाज्ञानप्राप्यानर्थान्धुनुते निरस्यति

॥ ६२ ॥

मन्दनन्दिनी

एवं भगवतो माहात्म्यमुक्त्वा समर्पणं कार्यमित्याशयेनाह ॥ भावेति । मुनिः स्वानुभूत्याऽऽत्मनः परमात्मनो भावाद्वैतादिकं वर्तयन् पुनः पुनर्विषयीकुर्वन् । त्रीन्स्वप्नान् स्वप्नाद्यव-स्थात्रयम् । संसारमिति यावत् । धुनुते जहातीति योजना ॥ ६२ ॥

कार्यकारणवस्त्वैक्यदर्शनं पटतन्तुवत् ।

अवस्तुत्वाद् विकल्पस्य भावाद्वैतं तदुच्यते ॥ ६३ ॥

पदरत्नावली

किं तद् भावाद्वैतादिकं येन तदवश्यमनुध्येयमिति तत्राह– कार्यकारणेति ॥ महदादिकार्येषु प्रकृतितद्गुणाख्यकारणेषु च स्थितस्य वस्तुनो नित्याप्रतिहतस्य हरेरेकत्वदर्शनम् । तत् कथमिव ?– पटतन्तुवत् ॥ पटस्य तन्तूनां चाभेदलक्षणैकत्वं यथा प्रामाणिकं तथेत्यर्थः । ‘प्रकृतिं पुरुषं चैव प्रविश्य पुरुषोत्तमः’ इत्यादेः । मृद् घट इति सामानाधिकरण्येन कार्यकारणयोरभेदोक्त्या श्रीहरि-सम्बन्धाप्रतीतेः प्रकृतासङ्गतं स्यात्, निदर्शनं चैकत्वप्रदर्शनपरमित्युक्त एवार्थः । प्रतीतार्थं परित्यज्य प्रतीतार्थकथने किं कारणम् ? अत्राह– अवस्तुत्वादिति ॥ घटादिप्रपञ्चस्यानित्यत्वेन प्रतिहतत्वात् स्वत एव कार्योत्पादनसामर्थ्याभावात् । अवस्तुत्वाद् असमर्थत्वाद् विश्लिष्टत्वाद् अमिलितत्वात् कार्यजनन-शक्त्यभावाद्वा । इदं च भगवन्माहात्म्यप्रकटनम् । ‘गणं युगपदाविशत्’ इति स्वोक्तेः कार्यकारणानु-विष्टानां भगवद्रूपाणां मत्यैक्यमेकत्वम् । ‘तत् सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्’ ‘समधिगतोऽस्मि विधूतभेदमोहः’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिभिरुच्यत इति ज्ञानपूर्वकमुपासनं कार्यमिति शेषः । ‘न ऋते त्वत् क्रियते किञ्चनारे महामर्कं मघवन् चित्रमर्च’ इति क्रियाद्वैतम् । आत्मजायादीनामन्येषां च देवदत्तादीनां भगवदधीनत्व-दर्शनं यद् यच्चार्थकामयोरैक्यं भगवद्विषयत्वदर्शनं तत् सर्वं द्रव्याद्वैतं ‘मन्ये तदर्पितमनोवचनात्मगेहप्राणः पुनाति’ इत्यादिनोच्यत इत्यन्वयः । अनेन जीवस्य श्रीहरिणा द्वैतमुच्यते । तत्रैव चाद्वैतशब्दार्थग्रहणम् । न स्वरूपैक्यमिति शिक्षा ग्राह्येति ज्ञायत इति ॥ ६३ ॥

सत्यधर्मीया

दुर्गमार्थत्वात्तत्त्रिकं स्वयमेव व्याकरोति ॥ कार्येति ॥ कार्यं च महदादिकारणं च प्रकृत्यादिकारणं च तयोर्वसतीति वस्तु शक्तं च भगवद्रूपं तदैक्यदर्शनं तदभेदज्ञानं यत्तद्भावाद्वैतमुच्यते । तत्र निदर्शनमाह ॥ पटतन्तुवदिति । यथा पटस्य तन्तुसमूहस्याभेददर्शनं यथा बाधितं तथेत्यर्थः । विश्वस्य विश्वेशैक्यं किं नोच्यते । उच्यते चाशाब्दोऽर्थः कुत इत्यतो वक्ति । विकल्पस्य विविधतया कल्पः कल्पनं तस्य प्रपञ्चस्य कार्यकारणरूपस्य । अवस्तुत्वादसमर्थत्वात् । तस्य समर्थत्वान्न तयो-स्तादात्म्यं सम्भवतीत्युक्त एवार्थ इति । गणं युगपदाविशत् । तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् । समधि-गतोऽस्मि विधूतभेदमोहः । हरिरूपाणां भेददर्श्यधरं तम इत्यादीन्यत्र मानानि भवन्ति । यदि यथाश्रुतोऽर्थः स्याद्धन्त तर्हि कार्यकारणवस्त्वैक्यदर्शनमिति मृद्घट इति सामानाधिकरण्येन कार्यकारणयो- रभेदोक्त्या हरिसम्बन्धाप्रतीतेः प्रकृतासङ्गतं स्यात् । निदर्शनं चैकत्वप्रदर्शनपरमित्युक्त एवार्थ इति भावमावेदयाञ्चक्रुः ॥ ६३ ॥

मन्दनन्दिनी

भावाद्वैतादिस्वरूपं विविच्य दर्शयति ॥ कार्येत्यादिना । पटतन्तुवत्तद्गत-रूप-भगवद्रूपद्वयवत् । कार्यकारणवस्तुषु । प्रकृतिमहदहंकारादिषु विद्यमानभगवद्रूपैक्यस्य दर्शनं यत् । विकल्पस्य भेदस्यावस्तुत्वाद् असत्यत्वात्तदैक्यदर्शनम् । भावाद्वैतमुच्यत इति योजना ॥ ६३ ॥

यद् ब्रह्मणि परे साक्षात् सर्वकर्मसमर्पणम् ।

मनोवाक्तनुभिः पार्थ क्रियाद्वैतं तदुच्यते ॥ ६४ ॥

सत्यधर्मीया

न ऋते त्वत्क्रियते किञ्चनारे । दारान्सुतान्प्रियान्प्राणान्परस्मै सन्निवेदयेदित्यादेः साक्षात्परे ब्रह्मणि मनोवाक्तनुभिः सर्वकर्मसमर्पणं यत्तत्पार्थ क्रियाद्वैतमुच्यते ॥ ६४ ॥

मन्दनन्दिनी

मनोवाक्तनुभिः क्रियमाणेत्यध्याहृतम् । सर्वकर्मेत्यनेन सम्बध्यते । यत्समर्पणं तत्क्रियाद्वैतमुच्यत इति योजना ॥ ६४ ॥

आत्मजायासुतादीनामन्येषां सर्वदेहिनाम् ।

यच्चार्थकामयोरैक्यं द्रव्याद्वैतं तदुच्यते ॥ ६५ ॥

सत्यधर्मीया

क्रमप्राप्तं द्रव्याद्वैतमाह ॥ आत्मेति ॥ आत्मा देहो जाया भार्या सुताः पुत्रा अन्येषां सर्वदेहिनां प्राणिनां यच्च तदीयार्थकामयोरैक्यं भगवद्विषयतादर्शनं तद्द्रव्याद्वैतमुच्यते ॥ ६५ ॥

मन्दनन्दिनी

स्वार्थकामयोस्तद्गतयोर्भगवद्रूपयोरैक्यं तद्द्रव्याद्वैतमुच्यत इति योजना । आत्मजायेत्यादिना स्वार्थकामयोर्विवरणं मन्तव्यम् ॥ ६५ ॥

यद् यस्य वाऽनिषिद्धं स्याद्येन यत्र यतो नृप ।

स तेनेहेत कर्माणि नरो नान्यैरनापदि ॥ ६६ ॥

पदरत्नावली

उपासनाप्रकारं निरूप्याधुनाऽर्चनादिप्रकारं दर्शयति– यद्यस्येति ॥ यस्य पुरुषस्य येन द्रव्येण यत्र यस्मिन् देशे काले वा यतो यस्मादुपात्तम् अनिषिद्धं श्रुतिस्मृतिलोकविहितं स नरस् तेन तस्मिन् देशे काले वा तस्मात् पुरुषादाप्तेन कर्माणि पूजालक्षणानि, ईहेत कुर्यात् । अन्यैर्निषिद्धैर्न कुर्यादित्यन्वयः । नन्वेवं तर्ह्यापदि उपरम एव प्राप्त इति तत्राह– अनापदीति ॥ ६६ ॥

सत्यधर्मीया

उपासनाप्रकारं निरूप्यार्चनोचितद्रव्यप्रकारमाह ॥ यद्यस्येति । यस्य पुंसो येन द्रव्येण यत्र देशे काले च यतो यस्मात्सम्पादितम् । वेदादेर्विहितमिति वा । तेन प्राप्तेनानापद्यापदभावे कर्माणि जगन्नाथपूजनादीनि ईहेत । नान्यैरापत्कालोदितैर्नेहेत न कुर्यात् । अन्यैर्निषिद्धैरिति वा ॥६६॥

मन्दनन्दिनी

अनापदि दैवलब्धेनानिषिद्धेन साधनेनार्चनं कार्यमित्याह ॥ यदिति । यत्तु-लस्यादिकं यस्याधिकारिणो येन शिष्यादिना यत्र देशे यतो वनादितो लब्धमनिषिद्धम् । स तेन कर्माणि भगवदर्चनादीनीहेत्कर्तुमिच्छेत् । नान्यैरिति योजना ॥ ६६ ॥

एतैरन्यैश्च वेदोक्तैर्वर्तमानः स्वकर्मभिः ।

गृहेऽप्यस्य गतिं यायाद्राजंस्तद्भक्तिभाङ् नरः ॥ ६७ ॥

पदरत्नावली

एतैरनापदि विहितैः । अन्यैरापदि विहितैः । अस्य हरेर्गतिं ज्ञानं स्थानं वा, यायादिति लडर्थे लिङ्, आप्नोतीत्यर्थः ॥ ६७ ॥

सत्यधर्मीया

तद्विदित्वाऽहमगायम् । तच्च गानं मदादिपूर्वकमिति ज्ञेयम् । तच्च हेलनं ज्ञात्वांऽजसा शेपुरिति योजना ॥ ७२ ॥

सत्यधर्मीया

कृष्णम् । चान् मुनिं च ॥ ७८ ॥

मन्दनन्दिनी

अनन्तरं वृत्तमाह शुकः ॥ इतीति । सुप्रीतो भक्त्युद्रेकयुक्तः प्रेमविह्वलः प्रेम्णा विगतविषयस्मरणः ॥ ७८ ॥

कृष्णपार्थावुपामन्त्र्य पूजितः प्रययौ मुनिः ।

श्रुत्वा कृष्णं परं ब्रह्म पार्थाः परमविस्मिताः ॥ ७९ ॥

सत्यधर्मीया

उपामन्त्र्य गत्वा गच्छामीत्युक्त्व• । श्रुत्वा नारदादिति शेषः । पार्थाः पञ्च

॥ ७९ ॥

मन्दनन्दिनी

उपामन्त्र्य स्वाश्रमं गच्छामीत्युक्त्वा ॥ ७९ ॥

इति दाक्षायणीनां ते पृथग्वंशाः प्रकीर्तिताः ।

देवासुरमनुष्याद्या लोका यत्र चराचराः ॥ ८० ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते सप्तमस्कन्धे पञ्चदशोऽध्यायः ।

पदरत्नावली

परमप्रमेयमुपसंहरति– इतीति ॥ दाक्षायिणीवंशस्य शाखोपशाखाभेदेन वर्णित-त्वादितिशब्दः समाप्तिवचनः । यत्र येषु वंशेषु । ज्ञानमात्रं विहाय स्थावरसङ्ग्रहणाय चराचरा इति

॥ ८० ॥

भुजविलसितशौर्यं भुजङ्गमदजितं विष्णुम् ।

वन्दे भुजगशयनं भुजयुगकल्पितग्रीवम् ॥

पदरत्नावलिर्ह्येषा सप्तमस्कन्धसङ्गता ।

तुलसीव हरेः प्रीत्यै भूयाद् विभववारिधेः ॥

॥ इति श्रीमन्महेन्द्रतीर्थपूज्यपादशिष्यविजयध्वतीर्थमुनीन्द्रकृतायां पदरत्नावल्यां

श्रीमद्भागवतटीकायां सप्तमस्कन्धस्य पञ्चदशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

वंशाः शाखोपशाखाभेदाद्बहुवचनम् । यत्र वंशेषु स्थावरा अपि सन्तीत्यचरा इत्युक्तिः । प्रकीर्तिताः । प्रेणकीर्तनमस्य मङ्गलप्रकर्षहेतुतामभिप्रैतीत्यशेषमतिमङ्गलम् ॥ ८० ॥

सप्तमस्कन्धकन्धौ च विहारं गुरुसत्तरिः ।

कृतवान्सत्यधर्माव्हः कोऽपि कौपीनभाग्यभाक् ॥ १ ॥

अनेनानेनसां नाथो दययेदुदयेषणः ।

रामो रामारमोऽस्मासु व्यासो व्यासां दृशं दिशन् ॥ २ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मतीर्थकृतायां श्रीमद्भागवतविवृतौ

सप्तमस्कन्धे पञ्चदशोऽध्यायः ॥ ७–१५ ॥

मन्दनन्दिनी

पूर्वं पृष्ठा दाक्षायणीवंशा उपवर्णिता इति सूचयति शुक्रः ॥ इतीति । यत्र वंशेषु देवासुरमनुष्याद्या लोका जनाः । एषां वंशाश्चराचराश्च त इमे वंशा इत्युक्ताः प्रकारेण पृथक् प्रकीर्तिताः । इति योजना ॥ ८० ॥

हिरण्यकशिपोर्वक्षोविदारिनरकेसरी ।

शरण्यः सर्वभक्तानां मुदामाप्तिं तनोति मे ॥ १ ॥

नभःकृष्णभवाष्टम्यां दृष्ट्वेमां मन्दनन्दिनीम् ।

स्मयन्नानन्दसान्द्रोऽयं नन्दयेन्नन्दनन्दनः ॥ २ ॥

व्यासप्रोक्तं भागवतं पूर्णप्रज्ञप्रकाशितम् ।

अत्र टीका मदीयाऽपि तुष्ट्यै दूर्वेव मापतौ ॥ ३ ॥

प्रमादबहुले ग्रन्थे गुणानेवान्ववेषयेत् ।

ग्रावग्रामयुतेह्यद्रावन्वेषयति हीरकम् ॥ ४ ॥

यो तनोत्प्रभया विष्णुतत्त्वकर्मविनिर्णयौ ।

तमोनिरासाच्च तमाचार्यसूर्यमहं भजे ॥ ५ ॥

सृतिकूपे निपतितं द्विजमुद्धृत्य मापतेः ।

पदाम्बुजे जहसन्तं भुवनेन्द्रमहं भजे ॥ ६ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां व्यासतत्वज्ञकृतायां मन्दनन्दिन्यां

सप्तमस्कन्धे पञ्चदशोऽध्यायः ॥

॥ इति सप्तमस्कन्धः समाप्तः ॥ ७ ॥