श्रुत्वेहितं साधुसभासभाजितं महत्तमाग्रण्य उरुक्रमात्मनः

॥ अथ एकादशोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच–

श्रुत्वेहितं साधुसभासभाजितं महत्तमाग्रण्य उरुक्रमात्मनः ।

युधिष्ठिरो दैत्यपतेर्मुदान्वितः पप्रच्छ भूतस्तनयं स्वयम्भुवः ॥ १ ॥

पदरत्नावली

भगवद्भक्त्या यथावद्गीतवर्णाश्रमाचाराचरणेन समुत्पन्नापरोक्षज्ञानेन प्रसन्नो हरिः स्वस्वयोग्यां मुक्तिं ददातीत्येतदर्थमुत्तरेषामध्यायानामारम्भः । तत्र वर्णाश्रमधर्मान् श्रोतुकामो युधिष्ठिरो नारदं पृच्छतीत्याह– श्रुत्वेति ॥ महत्तमानाम् अग्रण्यस्य श्रेष्ठस्य । उरुक्रमे हरौ आत्मा मनो यस्य स तथा तस्य दैत्यपतेः प्रह्लादस्य । ईहितं चरितम् । साधुसभासु सभाजितं सम्भावितम् । महत्तमानां ब्रह्मादीनाम् उत्तमस्य दैत्यानामपि पत्युर् उरुक्रमात्मनो नरसिंहस्येति वा ॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

भागवत्या भक्त्या यथावत्यथासमयानामनुवर्णितेन वर्णाश्रमाचारादिनाऽङ्कूरण-मपरोक्षज्ञानस्येति तस्यावश्यकता च मुक्तिहेतुतयेतीममर्थं काशयितुमुत्तरेऽध्यायास्तत्रादौ वर्णाश्रमविचारं सम्पाद्यं मन्वानो ज्ञानिप्रवेकं प्रति तद्विवेकं धर्मः पृच्छतीति श्रीशुकः परीक्षितं प्रत्याह ॥ श्रीशुक इति । साधुसभासभाजितमिति पदमेकम् । साध्विति मात्रं भिन्नमव्ययं वा । साधूनां सभायां सभाजितं पूजितं तया चायितमिति वा । साधु यथा तथा सभासभाजितम् । महत्तमाग्रण्यो महत्सु महांस्तदग्रणी-स्तस्योरुक्रमात्मनो भगवत्युरुक्रमे मन आत्मा यस्य स तथा तस्य । दैत्यपतेः प्रल्हादस्येहितं चेष्टितं श्रुत्वा मुदान्वितः स्वयम्भुवस्तनयं नारदं पप्रच्छ । महत्तमाग्रण्योऽदैत्यपतेः सुरवरस्य१ उरुक्रमात्मनो नृहरेः साधुसभाजितमीहितं श्रुत्वा मुदान्वितः सन् भूयः स्वयम्भुवस्तनयं नारदं युधिष्ठिरः पप्रच्छेति वा

॥ १ ॥

मन्दनन्दिनी

भगवद्भक्त्या यथावद्विहितवर्णाश्रमाचारचरणेन निर्मलीकृतान्तःकरणेन श्रवणादि- द्वारा समुत्पन्नापरोक्षज्ञानेन प्रसन्नो हरिः स्वयोग्यां मुक्तिं ददातीत्येतदर्थं ज्ञापयितुमुत्तरेषामध्याया-नामारम्भः । तत्र वर्णाश्रमधर्मान् श्रोतुकामो युधिष्ठिरो नारदं पृच्छतीत्याह ॥ श्रुत्वेति ॥ महत्तमाग्रण्यो महत्तमानां श्रेष्ठ उरुक्रम आत्मा मनो यस्य तस्योरुक्रमस्वरूपस्य वा । दैत्यपतेः प्रह्लादस्य पत्युर्नृसिंहस्य वा साधुसभासु सभाजितं प्रीतिविषयीभूतं सेवितं च । सभाजन प्रीतिसेवनयोरिति धातोः । ईहितं चरितं श्रुत्वा मुदान्वितः स्वयम्भुवस्तनयं नारदं भूयः पप्रच्छेति योजना ॥ १ ॥

युधिष्ठिर उवाच–

भगवन् श्रोतुमिच्छामि नृणां धर्मं सनातनम् ।

वर्णाश्रमाचारयुतं यत् पुमान् विन्दते परम् ॥ २ ॥

पदरत्नावली

धर्मं विशिनष्टि– वर्णेति ॥ वर्णाश्रमाचारयुतम् । ‘यु मिश्रण’ इति धातुः ॥२॥

सत्यधर्मीया

धर्मो धर्मं विशिनष्टि ॥ वर्णेति । यद्यस्मात्पुमान्परं परमात्मानं विन्दते प्राप्नोति । वर्णाश्रमाचारयुतं ताभ्यां सहितम् । तत्तत्कुलाचारवर्णानुगुणं सनातनं धर्मं श्रोतुमिच्छामि । नृणां पुमानिति बहुवचनैकवचनाभ्यां श्रोतारो बहुलास्तत्र कश्चिद्विमुच्यत इति द्योतयति । नृणामनुष्ठानयोग्यं श्रोतुमिच्छामीति वा । नृणामिति जात्यभिप्रायम् । पुमानित्यभ्यर्हितात्मादिविवक्षयेति वा विवेकः ॥२॥

मन्दनन्दिनी

वर्णाश्रमे उचितो य आचारः शौचः स्नानादिस्तेन युतमध्ययनयजनादिरूपं धर्मं श्रोतुमिच्छामि । येनानुष्ठितेन धर्मेण परं विन्दत इति योजना ॥ २ ॥

भवान् प्रजापतेः साक्षादात्मजः परमेष्ठिनः ।

सुतानां सम्मतो ब्रह्मन् तपोज्ञानसमाधिभिः ॥ ३ ॥

सत्यधर्मीया

त्वदुक्तं वक्तुमुचितं तथाऽपि न शक्तिर्ममेति न वदेति तं प्रति समर्थतोपयोगि चैतदादिसर्वं वर्तते त्वयीति वक्ति ॥ भवानिति । प्रजापतेर्न दक्षस्येत्याह ॥ परमेष्ठिन इति । ब्रह्मणः । साक्षादित्यनेन वधूव्यवधानसूतिं व्यावर्तयति । आत्मजोऽङ्कजः । सुतानां पूर्वजातानां सनकादीनां सम्मतः । कैरित्यत आह ॥ तप इति । ब्रह्मन् पूर्ण । ब्रह्मणो ब्राह्मणत्वात्तज्जातत्वाद् ब्रह्मन्निति वा

॥ ३ ॥

मन्दनन्दिनी

सुतानां दक्षादीनां सम्मतः ॥ ३ ॥

नारायणपरा विप्रा धर्मं गुह्यं यथा विदुः ।

करुणाः साधवः शान्तास्त्व१द्विधा न तथा परे ॥ ४ ॥

सत्यधर्मीया

यथा नारायणपरा विप्रा गुह्यं धर्मं विदुः । करुणाः करुणयन्तीति ते तथा । साधवः शान्ता भगवन्निष्ठबुद्धयः । त्वद्विधास्तव विधा प्रकार येषां ते तथा त्वत्सदृशाः । अपरे तदितरे तथा न विदुरिति त्वां प्रति पृच्छामीति तात्पर्यम् ॥ ४ ॥

मन्दनन्दिनी

इतरान्विहाय मामेव कुतः पृच्छसीत्यत आह ॥ नारायणेति ॥ गुह्यं गौप्यम् । तद्विधा उक्तविशेषणविशिष्टाः । यथा विदुस्तथा नापर इति त्वामेव पृच्छामीति भावः ॥ ४ ॥

ततोऽन्यस्याप्रतिग्रह इति प्रसक्तराजादिवर्तनप्रकारमाह ॥ राज्ञ इति । प्रजागोप्तु राज्ञः । अनेन प्रजागोपनमपि राजधर्म इत्यसूचि । किञ्च विना गोपनं करग्रहणेऽनर्थं सूचयति । प्रजा गोप्ता तस्य । अविप्रात् । विप्रपदेन करादिग्रहणायोग्या देवादय उपलक्षणीयाः । यद्वाऽविप्राद्विद्व-द्व्यतिरिक्तात् । यथोक्तम् । आत्वा कण्वा अहूषत गृणन्ति विप्र ते धिय इत्यृक्टीकायां विप्र मेधा-विन्निति । तट्टिपणे च विप्रो गृत्सो धीर इत्यादिचतुर्विंशतिसङ्ख्याकेषु मेधाविनामसु विप्रशब्दः पठित इति भाव इति । पराऽप्येतदृग्व्याख्यायां चतुर्विंशतिसङ्ख्याकेषु विप्र इत्यादिषु मेधाविनामसु कण्वऋभुरिति पठित इत्यूचे । विप्रोऽपि विप्रकृतिश्चेत्करादिग्राह्यता दृष्टचरीति कथमेवमुक्तिरित्यनेन निरस्तं वेदितव्यम् । ज्ञान्यर्थकत्वाद्विप्रशब्दस्य । करादिभिर्बलिः करः । उत्पन्नषष्ठांशग्रहः । अपीड-यित्वा द्रव्यादानम् । यथोक्तं राजधर्मे । यथा क्रमेण पुष्पेभ्यश्चिनोति मधु षट्पदः । तथा द्रव्यमुपादाय राजा कुर्वीत सञ्चयमिति । आदिपदेन न्यायतो दण्डशुल्कादिग्रहः । आकरादिभिर् आकरा रत्नसुवर्णस्थानानि तैः सह । वार्तावृत्तिर्वार्ता कृष्यादिस्तया वृत्तिर्जीवनं यस्य सः । ब्रह्मकुलानुगो ब्रह्म च ब्राह्मणाश्च कुलं जनपदस्वामी च क्षत्रियो राजन्यस्तदुभयानुगः । ‘‘कुलं जनपद’’ इति विश्वः । यथोक्तमुद्योगपर्वणि । वैश्योऽधीत्य ब्राह्मणान् क्षत्रियांश्चेत्यादि । ब्राह्मणमात्रानुग इति वा ॥ १५ ॥

मन्दनन्दिनी

वाशब्दोऽवधारणे । अविप्राद्देवजनात् करादिभिः । आदिपदाद्दण्डेभ्यः प्रसिद्ध-वित्ताहरणादिकं गृह्यते । वृत्तिर्जीवनोपायः । प्रजागोप्तुरित्यनेन गुप्तिरसाधारणो धर्म इति सूचितम् । वार्ता कुशीदादिवृत्तिर्जीवनोपायो यस्य सः वार्ता वृत्तिः । ब्रह्मकुलानुग इत्यनेन विप्रेषु विश्वासादिकं धर्म इति सूचितम् ॥ १५ ॥

शूद्रस्य द्विजशुश्रूषा वृत्तिश्च स्वामिनो भवेत् ॥ १६ ॥

पदरत्नावली

स्वामिनः सकाशाज्जवीनं चेति शेषः । भृत्यानां स्वामिनः शुश्रूषा च वृत्तिरिति वा ॥ १६ ॥

सत्यधर्मीया

द्विजेति वर्णत्रिकग्रहणम् । स्वामिनः सकाशाद्वृत्तिरित्यत्राप्यन्वेति जीविका

॥ १६ ॥

मन्दनन्दिनी

द्विजशुश्रूषा धर्मः । वृत्तिश्च स्वामिनस्तत्सम्बन्धिद्रव्यान्नादिना । अध्ययनादी-त्यनेन याजनाध्यापनप्रतिग्रहरूपावृत्तिः सूचिता ॥ १६ ॥

वार्ता विचित्रशालीनं यायावर्यं शिलोञ्छनम् ।

विप्रवृत्तिश्चतुर्धेयं श्रेयसी चोत्तरोत्तरा ।

जघन्यो नोत्तमां वृत्तिमनापदि भजेन्नरः ॥ १७ ॥

पदरत्नावली

विप्रवृत्तिं कण्ठोक्त्याऽऽह– वार्तेति ॥ अत्र वार्तादिकमापदीति ग्राह्यम् । विप्रानु-ज्ञया क्षत्रियवैश्ययोर् विज्ञापनं धर्म इत्युच्यते । तदभावे शूद्रस्य कथमिति तत्राह– जघन्य इति ॥ जघन्यो नरः शूद्रो अनापदि तत्सद्भावे उत्तमां वृत्तिं तत्त्वज्ञानलक्षणां न भजेन् न कुर्यादित्यन्वयः । आपदि तदभावे तदनुज्ञया कुर्यादित्यतो ऽनापदि इति विशेषणम् । पालनादिवृत्तिं वा । ननु वर्णहीनस्य कथमित्यस्येदमेवोत्तरम् । जघन्यो वर्णहीनोनापद्यप्युत्तमां वृत्तिं न भजेत् । वर्णेष्वज्ञेषु वर्णस्तु न ज्ञानी स्यात्कथं च नेति श्रुतिः ॥ १७ ॥

सत्यधर्मीया

विप्रादीनामनुकल्पं कल्पं च धर्ममापत्कालिकमालपति ॥ वार्तेति । वार्ता कृष्यादिकम् । विचित्रशालीनं नम्रतया नानाधान्यसङ्ग्रहः । खले । विचित्रेति क्वचिट्टाबन्तपाठस्तत्पक्षे वार्ताविशेषणम् । यायावर्यं प्रत्यहं प्रतिगेहं याञ्चा शिलोञ्छनमिति समाहारो वोत्तरपदलोपी समासो वेति ज्ञेयम् । उञ्छः कणश आदानं कणिशाद्यर्जनं शिलमिति वचनात् । विचित्रशालीनं यायावर्यं शिल-मुञ्छनं चेति चतुर्धा । इयं चादित उक्ता वार्ता चेति पञ्चधेति योजना । अथवा विचित्रशालीनमिति यायावर्यविशेषणम् । नानाविधधान्यसम्बन्धि ततश्चतुर्धेत्युपपन्नम् । यद्वोत्तरत्र ऋतमुञ्छशिलं प्रोक्तमिति तद्वन्द्वस्यर्तमिति कीर्तिष्यमाणत्वात्समाहारवृत्तिरेकैवेति चतुर्धेत्यभिधानं ज्ञेयम् । उत्तरोत्तरा श्रेयसी । वार्तातो विचित्रशालीनमित्यादिकोत्तरोत्तरा श्रेयसी वृत्तिरित्यर्थः । यश्च यङो यातेर्यङन्ताद्वरच् । अतो लोपस्तस्य यलोपं प्रति स्थानिवद्भावनिषेधाल्लोपो व्योर्वलीति यलोपः । अल्लोपस्य स्थानिवद्भाव-माश्रित्यातो लोपे प्राप्ते वरे लुप्तं न स्थानिवदिति कौमुद्युक्तेर्यायावरस्तस्य स्वभावो यायावर्यम् । विप्राज्ञया क्षत्रियवैश्ययोस्तत्त्वविज्ञापनं धर्म उक्तः । तदभावे शूद्रेणापि तत्त्वज्ञापनं कर्तव्यं किमित्यत आह ॥ जघन्य इति । उत्तमां वृत्तिं ब्राह्मणाद्यनुष्ठेयां पालनादिवृत्तिम् । जघन्यो नरो सच्छूद्रः । अनापदि तयोः सत्त्वे न भजेन्न कुर्यात् । आपदि तदभावरूपिण्यां पालनादिवृत्तिं कुर्यादित्यर्थः । श्रवणे त्रपुजतुभ्यां श्रोत्रपरिपूरणमध्ययने जिह्वाच्छेदोऽर्थावधारणे हृदयविदारणम् । ‘‘वर्णेष्वज्ञेष्ववर्णस्तु न ज्ञानी स्यात्कथञ्चन । नाग्निर्न यज्ञः शूद्रस्य तथैवाध्ययनं कुतः । केवलैव तु शुश्रूषा त्रिवर्णानां विधीयत’’ इत्यादेः ॥ १७ ॥

मन्दनन्दिनी

तथाऽपि तदतिरिक्तां वृत्तिं विभज्याह ॥ वार्तेति ॥ वार्ता कुशीदादिरूपा । एषा चापदि । विचित्रशालीनं नानाक्षेत्रेभ्यो नानाधान्यार्जनम् । यद्वा यायावर्यस्य विशेषणम् । विचित्रधान्य-विषयकमिति तदर्थः । एतत्पक्षे शिलोंछनमिति अत्र वृत्तिद्वयं बोध्यम् । यायावर्यं गृहेभ्योधान्ययाचनम् । शिलोंछनमुञ्छःकणश आदानं कणिशाद्यर्जनं शिलमित्युक्तेर्भेदो बोध्यः ॥

उत्तरोत्तरा श्रेयसी विचित्रशालीनापेक्षया यायावर्यं तदपेक्षया शिलोंछं श्रेय इति ज्ञेयम् । जघन्यो नरः क्षत्रियादिः । अनापद्युत्तमां विप्रादिसम्बन्धिवृत्तिमध्यापनं यायावर्यादि जीवनोपायं न भजेत् । जघन्यः शूद्रो वर्णहीनो वाऽनापदि विप्रसद्भावे वर्णसद्भावे वा । उत्तमां वृत्तिं तत्त्वज्ञानलक्षणामिति टीकारीत्या वाऽर्थो बोध्यः ॥ १७ ॥

ऋते राजन्यमापत्सु सर्वेषामपि सर्वशः ।

ऋतामृताभ्यां जीवेत मृतेन प्रमृतेन वा ॥ १८ ॥

सत्यधर्मीया

तां श्ववृत्तिं जुगुप्सितां विप्रो राजन्यः सदा वर्जयेत् । पृथक् पृथगन्वयः । सदेत्यनेनापद्यपि न कुर्यादित्यर्थः सूच्यते । कुतो विप्रप्रजेशवर्जनीयता श्ववृत्तेरित्यत आह ॥ सर्वेति । सर्ववेदमयो मयिर्गत्यर्थ इति ज्ञानार्थः । ‘‘विप्रः सर्ववेदज्ञ’’ इति । सर्ववेदमयः । सर्वा देवता वेदविदि ब्राह्मणे वसन्तीति श्रुतेः । नृपश्च सर्वदेवमयस्तत्सन्निधानपात्रम् । यथोक्तं प्रथमे शृृङ्गिणा । नरदेवनामि्न रथाङ्गपाणाविति । चतुर्थे वेनवाणी । ‘‘विष्णुर्विरिञ्चो गिरिश इन्द्रो वायुर्यमो रविः । पर्जन्यो धनदः सोमः क्षितिरग्निरपां पतिः । एते चान्ये च विबुधाः प्रभवो वरशापयोः । देहे तिष्ठन्ति नृपतेः सर्वदेवमयो नृप’’ इति । ‘‘नाविष्णुः पृथिवीपति’’रित्यादेः । रामायणे वाल्मीकीये उलूकवाक्यम् । सोमाच्छत-क्रतोः सूर्यादित्यादि । अतस्ताम्यां श्ववृत्तिर्वर्जनीयेति भावः ॥ २१ ॥

मन्दनन्दिनी

जुगुप्सितां निन्दितां श्ववृत्तिम् । विप्रराजन्ययोर्वैशिष्ट्यमाह ॥ सर्वेति ॥ वेदमयो वेदप्रधानः । ‘‘वेदमूलमिदं ब्राह्म’’मित्युक्तेः । देवमयो देवप्रधानो विष्णोर्लोकपालानां चात्र सन्निधानात्

॥ २१ ॥

शमो दमस्तपः शौचं सन्तोषः क्षान्तिरार्जवम् ।

दानं दयाऽच्युतात्मत्वं सत्यं च ब्रह्मलक्षणम् ॥ २२ ॥

सत्यधर्मीया

त्रिवर्गा धर्मार्थकामास्तैर्हरिपरितोषणं नित्यमिति योग्यसर्वान्वयि । नैपुण्यं निपुणता

॥ २४ ॥

मन्दनन्दिनी

त्रिवर्गैर्धर्मार्थकामैः । त्रिवर्गाणां ब्रह्मक्षत्रियविशां वा परितोषणम् ॥ २४ ॥

शूद्रस्य सन्नतिः१ शौचं सेवा स्वामिन्यमायया ।

अमन्त्रयज्ञो ह्यस्तेयं मौढ्यं गोविप्ररक्षणम् ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

शूद्रस्य अन्ततः सकृत् स्पृष्टाभिरद्भिराचमनलक्षणं शौचम् । ‘हृत्कण्ठतालुगाद्-भिस्तु यथासङ्ख्यं द्विजातयः । शुद्ध्येरन् स्त्री च शूद्रश्च सकृत् स्पृष्टाभिरन्ततः ॥’ इति वचनात् । केशश्मश्रुनखाद्यधारणं मौढ्येन ॥ २५ ॥

सत्यधर्मीया

शौचं सकृत्स्पृष्टाभिरद्भिराचमनलक्षणम् । ‘‘हृत्कण्ठतालुगाभिस्तु यथासङ्ख्यं द्विजातयः । शुद्धेरन्स्त्री च शूद्रश्च सकृत्स्पृष्टाभिरन्तत’’ इति वचनात् । असङ्कल्पादिपूर्वकं स्नानं वा । अमन्त्रयज्ञो नमनमुखेनैव पञ्चापि यज्ञान्कुर्वीत । यथाऽऽह याज्ञवल्क्यः । ‘‘नमस्कारेण मन्त्रेण पञ्चयज्ञान्न हापयेदि’’ति । मौढ््यं जानंश्चेदपि ज्ञानिपुरतोऽहं कियानिति मूढताप्रदर्शनम् ॥ २५ ॥

मन्दनन्दिनी

अमाययाऽछद्मना ॥ २५ ॥

स्त्रीणां तु पतिदेवानां तच्छुश्रूषाऽनुकूलता ।

तद्बन्धुष्वनुवृत्तिश्च नित्यं तद्व्रतधारणम् ॥ २६ ॥

पदरत्नावली

स्त्रीणां सामान्यलक्षणमाह– स्त्रीणामिति ॥ अनुकूलता उक्तकारित्वम् । ‘यत्रानुकूल्यं दम्पत्योस्त्रिवर्गस्तत्र वर्धते । स्त्रीभिर्भर्तृवचः कार्यमेष धर्मः परं स्त्रियः’ इति वचनात् । तद्बन्धुषु भर्तृबन्धुषु भागिनेयादिषु । तद्व्रतधारणं पातिव्रत्यम् । तस्य यद्व्रतं तदेवास्या व्रतमिति वा

हर्यात्मना हरेर्लोके पत्या श्रीरिव मोदते ॥ ३० ॥

तात्पर्यम्

‘हरिरस्मिंस्थित इति स्त्रीणां भर्तरि भावना ॥ शिष्याणां च गुरौ नित्यं शूद्राणां ब्राह्मणादिषु । भृत्यानां स्वामिनि तथा हरिभाव उदीरित’ इति च ॥ ३० ॥

न कल्पते पुनः सूत्यै उप्तं बीजं च नश्यति ॥ ३४ ॥

एवं कामाशयं चित्तं कामानामतिसेवया ।

विरज्येत यथा राजन्नाग्निवत्१ कामबिन्दुभिः ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

ननु सगुणो धर्मः सगुणपुरुषार्थहेतुर्भवतु । अनुकूलत्वात् । निर्गुणपुरुषार्थस्य कथं, विरुद्धत्वादित्याशङ्क्य, मनो हि पुरुषार्थकारणम् । तद् विषयोपरक्तं दुःखोदर्कविषयसुखाय स्यात् । तदेव विषयाणां क्षणभङ्गुराणां दुःखोदर्काणां दुस्साधनत्वचिन्तया वैराग्यानलभर्जितं पुनस्तदङ्कुरीभाव-समर्थम् । भगवच्चरणारविन्दभक्तिसलिलसिक्तं चेत् तज्ज्ञानाङ्कुरीकरणनिदानं भवतीत्येतमर्थं सदृष्टान्त-माह– उप्यमानमिति ॥ यथा बीजैरुप्यमानं पुनः मेदुरसाधनहीनं क्षेत्रं केदारलक्षणं निर्वीर्यतां सस्य-जननशक्तिराहित्यमेति । तदेव स्फुटयति– पुनरिति ॥ सूत्यै उत्पत्त्यै । न केवलमुत्पादनासमर्थं, किन्तु बीजनाशहेतुश्च ॥ एवं तथा कामाशयं कामाशाविश्रमं चित्तम् । विषयसेवासमये दुःखस्य तदभावे सुखस्य च स्मरणसमर्थं मनः कामानां विषयाणाम् अतिसेवया क्षयरोगादिहेतुभूतया । द्रव्यादि-नाशकारणनित्यसुखाय विरज्येत विरक्तं भवति असारताबुद्धिं प्राप्नोति । इदं च योग्यानामेव । नायोग्या-नामिति । किञ्चिद्विषयसेवया किं स्यादिति तत्राह– यथेति ॥ कामानां बिन्दुभिः किञ्चित् सेवितैर् मनो यथावत् पुरुषार्थहेतुतया न विरज्येत विरक्तं न भवति । पुनस् तृष्णातिशयः स्यात् । कथमिव ? मुखकान्तिहेतुत्वात् काम आज्यम् । तद्विन्दुभिर् यथाऽग्निर्वर्धते तथेति भावः ॥ ३४,३५ ॥

सत्यधर्मीया

वृत्त्या स्वभावकृतयेति मोक्षार्थं स्वधर्मोऽनुष्ठेय इत्युक्तम् । तत्र तदर्थं विरक्तिः सम्पाद्या तदर्थं विषयसेवा त्याज्येति वक्तुं तदतिसेवाऽपि प्रसूते विरक्तिं तदुपरमेण किमित्यतो नातिसेविनश्चित्ततृप्तिर्भवतीति सदृष्टान्तं द्वाभ्यां श्लोकाभ्यां प्रतिपादयति ॥ उप्यमानमिति । हे राजन् धर्म मुहुरुप्यमानं क्षेत्रं भूः स्वयं निर्वीर्यतामुप्तबीजप्ररोहणाहेतुनीरसतामियात् । तदेवोपपादयति ॥ नेति । पुनः सूत्यै अङ्कुरोत्पत्त्यै न कल्पते न समर्थं भवति । न केवलमेतावदपि तूप्तबीजं नश्यति । पुनरन्यत्रानावा-पोपयोगि सन्नाशं च प्राप्नोति । यथैवं तथा कामाशयं कामेष्वाशेते तत्रैवासक्तमिति यावत् । चित्तं कामानामतिसेवया विषयाणामतिसेवया निर्वीर्यतां विषयौदासीन्यकारणतां नेयादतो विषयेभ्यो विरज्येत । न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धत इति स्थानान्तरस्थ-वाक्यानुकूल्येन व्यतिरेकमुक्त्वाऽन्वयनिदर्शनं दर्शयति ॥ अग्निवदिति । कामबिन्दुभिः स्वोत्तेजकतया कामविषयघृतबिन्दुभिर्यथाऽग्निरेधते न विरज्येत च तथा चित्तं तदायत्तं सन्न विरज्येत । किन्तु विरज्येत विशेषतो रज्येतानुरक्तमेव भवेदित्यर्थः । एवं कामाशयं चित्तं कामानामतिसेवया यथा पुनः कामानां न नाम प्ररोहणं स्यात्तथाऽतिसेवा ।

यथा सौभरिप्रभृतीनामनेककायोपभोगस्यैकदैव योगप्रभावोपात्तदेह(व्यूहेन)योगेनोपभोगस्तेन च यथाऽग्निर्न कामबिन्दुभिर्घृतपूरैश्शान्तो न भवति तथा विरज्येत । यथा च क्षेत्रं निर्वीर्यतामियात्तथा चित्तं निर्वीर्यतां पुनः सृत्यनापादकतामित्युभयत्रान्वयनिदर्शनमिति वा ज्ञेयम् । एतत्पक्षेऽतिपदं संलग्नम् । न जात्वित्यादिकं तु शनैः शनैः कामोपभोगपरमिति न विरुणद्धि । अधिकारिभेदेन वा तदुक्तिः । राजन्नग्निवदिति पाठः सुललितः । कामबिन्दुभिर्घृतपूरैः । अनेकबिन्द्वतिरिक्तस्य सङ्घस्य दुरुपपाद-त्वादिति तत्पक्षेऽर्थो बोध्यः । ननु प्रवृत्ते प्रवृत्तस्तत्फलं लभत इति युक्तम् । निर्गुणपुरुषार्थावाप्तिस्तेन कथमित्यतो यथा वै भैषज्यरोचनमित्यादेः क्रमात्सगुणनिर्वाणच्युतमच्युते भवति नस्तेन महापुरुषार्था-वाप्तिरित्याह श्लोकद्वयेनेत्यवतारयन्तो मुहुः क्षेत्रमुप्यमानं स्वयं निर्वीर्यतामियात् । पुनः सूत्यै उत्पत्त्यै अङ्कुरजननाय न कल्पते । नैतावदुप्तबीजं च नश्यति । एवं यत्कामाशयं चित्तं कामानामतिसेवया नश्यति स्वफलानाधायकतयादर्शनं याति । अथ विरज्येत । व्यतिरेकं निदर्शनमाह ॥ नेति । कामबिन्दुभिरग्नि-वन्नेति व्याचक्षते ॥ ३४,३५ ॥

मन्दनन्दिनी

अकाम्यं कर्म मोक्षहेतुरित्युक्तम् । काम्यं न तद्धेतुरिति सदृष्टान्तमाह ॥ उप्यमानमिति ॥ पुनः पुनरुप्यमानं क्षेत्रं निर्वीर्यं सत् । सूत्यै बहुधान्यलाभाय न कल्प्यते । प्रत्युत बीजमपि नश्यति । तथा काम्यमपि पुनः पुनः कामायानुष्ठीयमानं निर्वीर्यं सत्कामान्न ददाति । स्वयं च व्यर्थं भवतीति भावः । यथोप्यमानं क्षेत्रवत्कामाशयं चित्तं कामानामतिसेवया विरज्येत । अन्तर्णीत णिच् । विरक्तं कुर्यात् । निर्वीर्यत्वादिप्राप्तेः । स्वतस्तु न विरक्तं भवति । किन्तु कामबिन्दुभिरभि-र्वधनमेव । आज्यबिन्दुभिरग्निवत् ॥ ३४, ३५ ॥

यस्य यल्लक्षणं प्रोक्तं पुंसो वर्णादिव्यञ्जकम् ।

यद्यन्यत्रापि दृश्येत तत् तेनैव विनिर्दिशेत् ॥ ३६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते सप्तमस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

नन्वत्र वर्णादिज्ञानं यथा तारतम्यतस् तत्पूजाऽपि तद्योग्यस्य निःश्रेयसी । यस्यै-तदभावे तद्धितकरणाद्यभीष्टासिद्धिः स्यादिति तत्राह– यस्येति ॥ यस्य ब्राह्मणादेर् ब्राह्मणत्वादिव्यञ्जकं शमदमादिलक्षणं प्रोक्तम्, शास्त्रत इति शेषः । तल्लक्षणं यद्यन्यत्र व्यक्तं दृश्येत । अपिशब्देनाव्याप्त्यादि-दोषाभावं सूचयति । तर्हीतरलक्षणेनैव तद्वस्तु ब्राह्मणादिकमिति निर्देशेद् उपदिशेत् । गोः किं लक्षण-मिति पृष्टः ‘सास्नादिमान् गौः’ इति उपदिशति यदा तदा पुच्छवत्वशृृङ्गवत्वादिव्यभिचार्यं विहाय यं गोपिण्डं सास्नादिमन्तं पश्यति तदा ‘इयं गौः’ इति तथा प्रत्येति तत्प्रयुक्तं व्यवहारं करोति आप्ता-योपदिशति च तथाऽत्रापि । विरक्तिबलभक्तिरेव ब्राह्मणादेर् मुक्तिसाधनं लक्षणमिति सकलशास्त्र-तात्पर्यार्थः । ततः सैव बुभूषुभिः सम्पादनीयेति भावः ॥ ३६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

सप्तमस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

यस्य पुंसो वर्णादिव्यञ्जकं यल्लक्षणं प्रोक्तम् । यदि तदन्यत्र तद्वर्णाश्रमरहितेऽपि दृश्येत तद्वस्तु तेनैव तत्तद्वर्णादिना विनिर्दिशेत् । जातिमात्रं न प्रयोजकमिति भावः । शमादिमान-ब्राह्मणश्चेदपि प्रायस्तद्व्यवहारादिसाधारणसत्कारयोग्य इति तात्पर्यम् । वर्णादिव्यञ्जकमित्यत्र व्येति वर्णस्य छन्दश्छेदभिया सम्पाद्या लघुता । लक्षणस्य क्वचिदेवावर्तनेन तज्जात्युत्पन्नाद्ग्रौरवं सूचयतीति मन्तव्यम् ॥ ३६ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मतीर्थकृतायां श्रीमद्भागवतविवृतौ

सप्तमे एकादशोऽध्यायः ॥

मन्दनन्दिनी

वर्णाश्रमादिलक्षणोक्त्या भवद्व्यवहारादिलक्षणं प्रयोजनं चाह ॥ यस्येति ॥ प्रोक्तं श्रुत्यादिषु । अन्यत्राप्यदृष्टपूर्वेऽपि वस्तुनि यदि व्यञ्जकं लक्षणं दृश्येत तत्तद्वस्तु तेनैव लक्षणेनेदृश-वर्णोऽयमीदृशाश्रमोऽयमिति निर्दिशेत् । व्यवहरेदिति योजना ॥ ३६ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां व्यासतत्वज्ञकृतायां मन्दनन्दिन्यां

सप्तमस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ॥