भक्तियोगस्य तत् सर्वमन्तरायतयाऽर्भकः

॥ अथ दशमोऽध्यायः ॥

नारद उवाच–

भक्तियोगस्य तत् सर्वमन्तरायतयाऽर्भकः ।

मन्यमानो हृषीकेशं स्मयमान उवाच ह ॥ १ ॥

पदरत्नावली

अस्मिन्नध्याये भक्त्यैव पुरुषार्थो न द्वेषेणेत्येतत्प्रतिपादनं पुनःपुनर्भक्तेः प्राधान्य-ज्ञापनाय, अन्यदसुरमोहनायेति तात्पर्यम् । वराननिच्छन् प्रह्लादो हरिं किं प्रत्युवाचेति हार्दं युधिष्ठिर-प्रश्नं परिहरन् नारदस्तत्र वक्तीत्याह– नारद इति ॥ वयसाऽर्भको न तु ज्ञानेनेत्येतद्विशेषप्रकाशनाय हेति विशेषणम् । ‘हि हेतौ’ इत्यमरः ॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

भक्त्यैव हरितोषो नापरथेतरदसुरमतिभ्रंशायेति निरूपयन्नारदः प्रल्हाद एवम् आह्लादेन वरं वरयेति वदन्तं प्रति सम्प्रति किमूच इति धर्ममानसीं शङ्कां पराकरोतीतीरयति ॥ नारद इति । अर्भको वयसा । भक्तियोगस्य भक्त्युपायस्य तत्सम्बन्धस्येति वा । तत्सर्वं वरवरणादिकं वरणीय-मिति वाऽन्तरायतया । विघ्नोऽन्तरायः प्रत्यूह इत्यमरः । विघ्नत्वेन मन्यमानो जानन् हि यत एवं ततः स्मयमानो नो मां वञ्चय हरे त्वमिति हसन् हृषीकेशं सकलेन्द्रियेशनकर्तारम् । हृषीकाणीन्द्रियाण्याहु-रित्यादेः । उवाच । इन्द्रियप्रेरकोऽपि त्वमित्थं वदसीत्यतद्विदिवेति हासः । अर्भक इति कथनेना-जनीनभक्तोऽसुरा अपि साधवः सन्तीति व्यवहारगोचरपरिचरमुख्य इति सूचयति । नृसिंहममुं हृषीकेशं मन्यमान इत्यपि योजयन्ति । उवाच ह इति पाङ्क्तः पाठः । तत्र स्मयः स बहिरन्तः ह शोचन्नित्यर्थः ॥ १ ॥

मन्दनन्दिनी

भक्तेरेव पुरुषार्थहेतुत्वमिति तात्पर्यद्योतनाय पुनरत्राप्युच्यते । वरैर्लोभितः प्रह्लादः किमित्यतो नेत्याह नारदः ॥ भक्तियोगस्येति ॥ यत्काम्यं तत्सर्वं भक्तियोगस्यान्तरायतया मन्यमानोऽ-र्भकः स्मयमानो हृषीकेशमुवाच हेति योजना । अर्भकस्याप्येतादृशं दार्ढ्यमाश्चर्यमिति हेत्यनेनाह । मनसि विद्यमानं जानन् अपि वचसा प्रलोभयतीति स्मयमानत्वम् ॥ १ ॥

वरं वृणीष्वेत्याज्ञाऽनुल्लङ्घनीयेत्याशयेनाह ॥ यदीति ॥ हे वरदर्षभ । ईश स्वामिन् । यदि मे कामान्वरान् रासि ददासि ॥ तर्हि कामानां मोक्षविरुद्धविषयेच्छानां हृद्यसंरोहन्तु । अनुत्पत्तिमेव भवतो वरं वृण इति योजना । अत्रासंरोहमित्येतद्भक्त्यादीनामुपलक्षणम् । ‘‘अहं भोगप्रदो वत्स मोक्षदस्तु जनार्दनः’’ इत्यादिनेश्वरादीनां मोक्षादिवरदानासामर्थ्येऽपि तव सर्ववरदानसामर्थ्यमिति द्योतयितुं वरदर्षभेत्युक्तम् । अस्येतरेच्छाविषयत्वेऽपि मदिच्छाविषयत्वान्मत्कामत्वमस्तीति मे कामा-नित्युक्तम् । तथा च म इत्यस्य चतुर्थ्यंतस्य रासीत्यनेन षष्ठ्यन्तस्य कामानित्यनेनान्वय इति सूचितम्

॥ ८ ॥

इन्द्रियाणि मनः प्राणा आत्मा धर्मो धृतिर्मतिः ।

ह्रीः श्रीस्तेजः स्मृतिः सत्यं येषां नश्यन्ति जन्मना ॥ ९ ॥

पदरत्नावली

केन दोषेण तेषामनुत्पादः प्रार्थ्यत इति तत्राह– इन्द्रियाणीति । येषां कामानां विषयाणां जन्मना, इन्द्रियादयो नश्यन्ति तेषामिति शेषः । ‘सर्वेन्द्रियाणां जरयन्ति तेजः’ इति श्रुतेः । आत्मा भक्तिः ॥ ९ ॥

सत्यधर्मीया

निकामं कामाननाकाङ्क्षन् कमपकारं ततः पश्यसि शिशवित्यतः शंसति ॥ इन्द्रियाणीति ॥ येषां कामानां जन्मनेन्द्रियाणि । तत्त्वेऽपि मनस उत्तम्भने सर्वाणि वशवर्तीनीति मुख्यतया पृथगुक्तिः । प्राणाः पञ्च आत्मा देहो धर्मः सदाचारो धृतिर् धैर्यं मतिर्धीः । ह्रीरकार्यकृतौ । श्रीः सम्पत् तेजः प्रभावो ब्रह्मवर्चसं वर्चःसामान्यं वा । स्मृतिः स्मरणं सत्यं भूतहितं वचनमित्येतानि नश्यन्ति नष्टा भवन्त्यतस्तेषां हृद्यसंरोहं वरं वृण इत्यन्वयः ॥ ९ ॥

मन्दनन्दिनी

कामानामनिष्टत्वं कथम् । येन तदसंरोहस्य वरत्वमित्यत आह ॥ इन्द्रिया-णीति ॥ एषां दुर्विषयकामानां जन्मनेन्द्रियादीनि नश्यन्ति तेषां कामानामसंरोहो वरमित्यत आह ॥ इन्द्रियाणीति ॥ पूर्वेण योजना । ‘‘सर्वेन्द्रियाणां जरयन्ति तेज’’ इति श्रुतेः । आत्मा देहः । धर्मः पूर्वार्जितपुण्यम् । धृतिः सर्वथा दुर्विषयांस्त्यजेयमिति धैर्यम् । मतिः शास्त्रजनितज्ञानम् । ह्रीरन्ये न पश्येयुरिति लज्जा । श्रीर्देहकान्तिः । तेजो ब्रह्मवर्चसम् । स्मृतिः शास्त्रानुभवजन्यस्मृतिः । कामा-त्क्रोधोऽभिजायत इत्यादेः । दुर्विषयलोलुपस्येन्द्रियादीनि नष्टानि दुष्टानि भवन्तीति भावः ॥ ९ ॥

विमुञ्चति यदा कामान् मानवो मनसि श्रितान् ।

तर्ह्येव पुण्डरीकाक्ष न भवायावकल्पते

एवमुक्तवन्तं प्रह्लादमेकान्तित्वेन प्रकाश्य कामासंरोहादिकं मनसि सिद्धवत्कृत्य तद्योग्यमासुराधिपत्यमपि कुर्वित्याज्ञापयति नृसिंहः ॥ नैकान्तिन इति ॥ यद्यपि भवादृशा मयि एकान्तिनो मे सकाशादिह तथाऽमुत्राशिषो जातु नाशासते । तथाऽपि एतन्मन्वन्तरं दैत्येश्वराणां भोगान् अनुभुंक्ष्वेति योजना । यद्यप्ययं कामो न त्वया वृतः । तथाऽप्यहमेवानुगृह्णामीति भावः ॥१२॥

कथा मदीया जुषमाणः प्रियास्त्वमावेश्य मामात्मनि सन्तमेकम् ।

सर्वेषु भूतेष्वधियज्ञमीशं यजस्व योगेन च कर्म हिन्वन् ॥ १३ ॥

पदरत्नावली

ननु कर्दमजलस्नानानिच्छया ह्येतावन्तं कालं मया कण्ठशोषणमकारि । तदरण्यरोदनवद् व्यर्थमभूत् । यतस्त्वं तत्रैव स्नाहीत्युपदिशसि । अतस्त्वदाज्ञाऽनुल्लङ्घ्या (इति) त्वमेव जानासीति शङ्कारोगनिर्मूलनाय सुखसाध्यमौषधं विधास्यामीत्याशयवानाह– कथा इति । बहुवचनेन सर्वावतारादिकथा उपलक्षयति । भूतेष्वित्युपलक्षणम् । चरुपुरोडाशादिष्वपि । यज्ञमूर्तिः सन्निहित इति योगेन भक्तियुक्त…..मानेन । हिन्वन् नाशयन् ॥ १३ ॥

सत्यधर्मीया

इतरबन्धकोऽपि संसारस्तवैवं चेदबन्धकोऽत इदमवश्यं कुर्विति विशदयति ॥ कथा इति । मदीयाः कथा इति वचनबहुवचनाभ्यामितरेऽवतारा अपि मदभिन्नास्तत्कथा अपि मत्कथा एवेति ध्वनयतीति ज्ञेयम् । प्रियास्तव मम च जुषमाणः सेवमानः सर्वेषु भूतेषु सन्तमेकं तत्तन्निविष्ठ-स्वरूपमेकम् । आत्मनि स्वस्मिन्नावेश्य ध्यानादिना सन्निहितं कृत्वाऽधियज्ञं यज्ञस्वामिनं यज्ञ इति वा ईशं स्वामिनं योगेन चरुपुरोडाशादिसम्पादिततदुपायेन योगेन भक्त्या च कर्मप्रतिबन्धकं हिन्वन् । हिगतौ वृद्धौ चेति स्मृतेः । अन्तर्णीतण्यन्तोऽयम् । गमयन्नाशयन्निति यावत् । यजस्व यज । हिधातोः श्नुप्रत्यये हिनु इति जाते शतरि यणादेशे नुम्युगित्वात्पित्त्वाद्गुणनिषेधे च हिन्वन्निति रूपम् । भूतेषु प्राणिषु सर्वेषु तदितरपदार्थेषु चरुपुरोडाशादिष्विति व्यधिकरणसप्तम्यौ वा । अयमेवार्थो व्यासस्य सव्यस्य निर्दिशतोऽभिप्रेत इति ज्ञायते । अन्यथा सर्वभूतेष्वित्यवक्ष्यत् । सर्वेष्वित्येवोक्ते सर्वप्रतिपत्तिर्भवति । तथाऽपि सङ्कोचयेयुरसङ्कुचितचेतसोऽतो भूतेष्विति तन्मात्रोक्तौ तन्मात्र(वृत्तिः)व्यापृतिरिति मतिः स्यादतः सर्वेष्वित्युक्तिरिति परस्परोपकार्योपकारकता ज्ञेया । सर्वेत्युक्तौ न तथा भायादिति चेन्न । विनेय स्मरतु भवानत्तृत्त्वाधिकरणीयसुधायाः । चराचरगोचरे नार्थ आशयं क्लेशाय१ । यज स्वयोगेनेति छेदो वा । अनौपाधिकतां स्वशब्दो ब्रवीति योगस्येति मन्तव्यम् ॥ १३ ॥

मन्दनन्दिनी

दैत्येश्वराधिपत्यकालेऽपि मुक्तावानन्दातिशयभूतमनुष्ठेयं साधनं शिक्षते ॥ कथा इति ॥ मदीयाः कथा जुषमाणः शृृण्वन् प्रियस्तत्रादरवान् सर्वभूतेषु सन्तमेकं माम् । आत्मनि मनस्यावेश्याधियज्ञं सर्वयज्ञभोक्तारमीशं योगेन ध्यानेन कर्म हिन्वन् उपमर्दयंस्त्वं यजस्व । योगेन पूजयेति योजना । अनेन श्रवणध्यानाकाम्यकर्मादिलक्षणमानन्दातिशयसाधनं शिक्षितमिति ज्ञातव्यम्

॥ १३ ॥

भोगेन पुण्यं कुशलेन पापं कलेवरं कालजवेन हित्वा ।

कीर्तिं विशुद्धां सुरलोकगीतां विताय मामेष्यसि मुक्तबन्धः ॥ १४ ॥

पदरत्नावली

नन्वेतावता मम कालान्तरभाविनी त्वत्प्राप्तिः स्यात् किमित्यत्राह– भोगेनेति । मुक्तावनाभिमतं पुण्यं भोगेन क्षपयित्वा प्रायश्चित्तादिकुशलकर्मणा पापं निर्मूलयित्वा । विताय विस्तृत्य

॥ १४ ॥

सत्यधर्मीया

दानवेदानीं न तव मुक्तिः किन्तु विलम्बावलम्बिनीतीयता कर्मणा भाव्यमिति तदाह ॥ भोगेनेति । पुण्यं प्रारब्धमनिष्टम् । पुत्राद्यागमनापात्रम् । भोगेन हित्वा क्षपयित्वा । एवं नपुण्यं पापं तद्रूपं भोगे सत्येव हित्वेत्यस्यावृत्त्या पापसम्पत्तिर्ज्ञेया । कुशलेन प्रायश्चित्ताद्यात्मना कर्मणा पापमप्रारब्धं कुशले पुत्रादिक्षेमविषये नपापं सुहृदः साधुकृत्यामित्याद्याशंसितम् । अनारब्धं पुण्यं हित्वा तान्प्रति गमयित्वा तत्फलभागिनस्तान्कृत्वेति यावत् । ‘‘कुशलः शिक्षिते क्षेमपर्याप्तसुकृतेष्वपी’’ति विश्वः । भोगेन त्वितरे क्षपयित्वाऽथ सम्पत्स्यते । तदधिगम उत्तरपूर्वाघयोरश्लेषविनाशौ तद्व्यपदेशादिति भगवद्वचनभाष्यटीकादितोऽत्र विशेषोऽवसेयः । नैकमात्राधिकारिकं शास्त्रमिति न तु तस्या प्राचीनं शास्त्रमस्ति । न चासावविद्वानिति वाच्यमिति विशेषविषयपर्यवसानं कैश्चित्कर्तनोपपत्तिमदिति ज्ञेयम् ।१ कालजवेन क्लृप्तकालेन कलेवरं शरीरं हित्वा मामेष्यसि । मुक्तबन्धः पूर्वं सुरलोकगीतां तत्र तल्लोकै-र्गानयोग्यां विशुद्धां कीर्तिं विताय विस्तार्य मुक्तैर्बन्धः स्नेहो यस्य सः । ‘‘अनुबन्धस्तु भक्तिः स्यात्स्नेहो बन्ध इतीरित’’ इति तात्पर्यान्तरात् । भविष्यतीति शेषः । संसारबन्धमुक्त इति वा । प्रल्हादमादीकृत्य सर्वसदुपदेशोऽयमित्यनेकेषामाधिकार्यानन्त्येन समयापर्यवसितिर्दोष इति सन्तोष्टव्यम् । अधिपत्ये भोगादि प्राप्तिरावश्यकीति न चिन्तयितव्यम् । भोगादेरपि प्रारब्धपुण्यक्षयादिसम्पादकतया मत्प्राप्त्युप-योगित्वादित्याह ॥ भोगेनेति ॥ पुण्यं प्रारब्धं काम्यपुण्यं कुशलेन प्रायश्चित्तादिना । पापं कालजवेन प्रारब्धप्राप्तं कलेवरं हित्वा विनाश्य सुरलोकगीतां विशुद्धां कीर्तिं विताय विस्तृत्य मुक्तबन्धो मामेष्यति । भवानिति योजना । प्रारब्धपापं प्रति प्रायश्चित्तस्योपमर्दकत्वं ज्ञातव्यम् । अनेनाधिपत्यदानं भोगेन काम्यपुण्यक्षयसम्पादकतया पापोपमर्दककुशलानुष्ठानोपयोगितया प्रारब्धासुरदेहादिनाशकतया कीर्त्यादि-सम्पादकतया महाननुग्रह एव प्रह्लादे कृतः ॥ १४ ॥

य एतत् कीर्तयेन्मह्यं त्वया गीतमिदं नरः ।

त्वां च मां च स्मरन् काले कर्मबन्धाद् विमुच्यते ॥ १५ ॥

पदरत्नावली

मया तवोक्तयोगकरणाशक्तस्यानायाससाध्यं योगमुपदिशामीत्युपसंहरति– य इति । मह्यं मामुदिश्य । युक्तकाले ॥ १५ ॥

सत्यधर्मीया

यो योगस्त्वां प्रति मयोपदिष्टस्तत्र ये न शक्तास्तेषामयमुपायो नायाससाध्य इति तमुपदिशन्प्रकृतमुपसंहरति हरिः ॥ य इति । मह्यं मामुद्दिश्य त्वया गीतं पद्यजातम् इदं कामितदमतो नेतरातिरेकः । यो नरः कीर्तयेत्काले योग्ये पर्वादौ त्वां च मां च स्मरंश्च यः स कर्मबन्धात् संसाराद्विमुच्यते ॥ १५ ॥

मन्दनन्दिनी

स्वस्तोत्रकीर्तनस्यापि फलमाह भगवान् ॥ य इति । मह्यं मदुद्देशेन । काले प्रातरादिकाले ॥ १५ ॥

प्रह्लाद उवाच–

वरं वरय एतत् ते वरदेशान्महेश्वर ।

यदनिन्दत् पिता मे त्वामविद्वांस्तेज ऐश्वरम् ॥ १६ ॥

बद्धामर्षाशयः साक्षात् सर्वलोकगुरुं प्रभुम् ।

भ्रातृहेति मृषादृष्टिस्त्वद्भक्ते मयि चाघवान् ॥ १७ ॥

तस्मात् पिता मे पूयेत दुरन्ताद् दुस्तरादघात् ।

पूतस्तेऽपाङ्गसन्दृष्टस्तदा कृपणवत्सल ॥ १८ ॥

पदरत्नावली

अभिमतमित्युक्तत्वादिमं त्वदभिमतं वरं वृण इत्याह– वरमिति । ते सकाशात् । अनेन दातृस्वीकर्तृभावसम्बन्धोऽस्तीति ज्ञायते ॥ शुद्ध्यर्थं साधनान्तरानुष्ठानं नापेक्षितमित्याह– पूत इति ॥ १६,१८ ॥

सत्यधर्मीया

कामानां हृद्यसंरोहरूपवरवरणानन्तरमनन्तो दैत्येश्वराणामनुभुङ्क्ष्व भोगानिति गदन्कथा मदीया जुषमाण इत्यादिना मुक्तबन्ध इत्यन्तेन कृतसंसृतिवसतेरपि न बन्ध इति जगाद जगदीश्वर इत्येव न किञ्चाभिमतमित्यूच इति सैश्वरी नाज्ञा ज्ञानिनाऽवसेयेति स्वाभिमतं ययाचेह पितृतृप्तितां तत्पवित्रतां ययाच इत्याह१ ॥ प्रल्हाद इति । हे महेश्वर एतत्त इत्येकं पदम् । एष चासौ त्वं चेतत्त्वं तस्य । एतत्ते त्वत्सम्बन्धिनं त्वदधीनमिति यावत् । वरदेशात्त्वत्त एव वरं वरये । वरो देश आदेशो वरं वृणीष्वेत्याज्ञा । उपसर्गाणां च धातुलीनार्थद्योतकतामात्रस्य वैय्याकरणोररीकारा-त्सम्भवति । देश आदेश इति । सुधायां गम्यत इत्यादिस्थलेऽवगम्यत इत्याद्यर्थस्वीकारान्नापूर्वता । वरे त्वद्विषये य आदेशस्तस्मादिति वा । वरो देश उत्तमा(मोप)देशः । अत्र दैशिकः । ल्यब्लोपनिमित्ता चैषा पञ्चमी । तं मुक्तबन्ध इत्याद्युपदेशं प्राप्य वरं वरय इति वा । यद् यत ऐश्वरं तेजोऽविद्वानजानानो बद्धामर्षाशयो बद्धोऽमर्षो यस्मिन्स आशयोऽन्तःकरणं यस्य सः । न केवलमज्ञः किन्तु मृषादृष्टि-र्मिथ्याज्ञानी । भ्रातृहेति हिरण्याक्षहन्तेति मे पिता त्वामनिन्दन्निनिन्द । त्वद्भक्ते मयि चानघे अघवानिति मृषा दृष्टिरिति वा । तस्मान्मे पिता दुरन्ताद् दुर् दुःखम् अन्ते भोग्यं यस्मात् । दुरशोभनदुःखयोः, ‘‘दुर्दुःखमिति सम्प्रोक्तं खं सुखं चोच्यते बुधैः’’ इति वचनाद् दुष्प्रापपारात् त्वत्करुणामन्तरेण अघाद्दुरितात्पूयेत पूतो भवेदिति वरं वरय इत्यन्वयः ॥ भ्रातृहेति । भ्रातरं चेतनं हन्तीति भ्रातृहेति मृषा मिथ्या दृष्टिर्यस्य सः । देहस्य सर्वथा नाशादनाशाच्चेतनस्य चेत्यादेर्भवतीयं मिथ्यादृष्टिर्मृषादृष्टिर्मोघज्ञान इति वा । यथोक्तं प्रथमतात्पर्ये । न चातृप्तः प्रवर्तते । किन्तु मृषा वृथैव । भित्वा मृषाश्रुरितिवदिति ।

ननु ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु क्विबिति सूत्रवृत्तौ किमर्थमिदमुच्यते । यावता सर्वधातुभ्यः क्विब्विहित एव । ब्रह्मादिषु हन्तेः क्विब्वचनं नियमार्थम् । चतुर्विधश्चात्र नियम इष्यते । ब्रह्मादिष्वेव हन्तेर्नान्यस्मिन्नुपपद इत्यादेरुक्तत्वेन भ्रातृशब्दोपपदाद्धन्तेः क्विपः प्रापकाभावात्कथमुक्तरूपं रूपमिति चेन्न । पदमञ्जर्यां चतुर्विधश्चात्रेति धातूपपदकालप्रत्ययविषयः । भाष्ये धातूपपदविषयं नियमद्वयं प्रदर्शितम् । तदुपलक्षणं न तु नियमान्तरव्यावृत्त्यर्थमिति गम्यते । ब्रह्मादिष्वेव हन्तेरिति धातुनियमः । अत्रापि नियमे भूत इत्याश्रयणात्कालान्तरे उपपदान्तरे भवत्येव । पुरुषं हन्ति हनिष्यति पुरुषहेति भ्रातृशब्दोपपदाद्भूतार्थे हन्तेः क्विप्प्रत्ययासम्भवेऽपि वर्तमानभविष्यदर्थयोः क्विपः सम्भवात् । शोकातिशयसंवृताशयतयाऽ-तीतस्यापि कालस्य वर्तमानतारोपविषयत्वात्क्विप उपपत्तिः । यद्वा बहुलं छन्दसीति वा हन्तेः क्विप् ।

भ्रातृहेतिमृषादृष्टिरिति पदमखण्डम् । भ्रातरि हेतिरायुधं यस्य स इति मृषादृष्टिः । अकार्यकारिणी दृष्टिर्यस्येति । ‘‘हेतिः स्यादायुध’’ इति विश्वः । विनाऽऽयुधं तृतीयस्कन्धे ‘‘करेण कर्णमूलेऽहन्’’ । तत्तात्पर्ये च । ‘‘ब्रह्मजस्तु हिरण्याक्षः प्रथमं दंष्ट्रया हतः । स एव पार्षदाविष्टो द्वितीयं कर्णताडनात् । पूर्वं लयोदधौ मग्नां द्वितीयं तेन मज्जिताम् । भुवमुद्धरतैवासौ हरिणा क्रोडमूर्तिना’’ इत्याद्युक्तेः । न च द्वितीयस्कंधे एव सुनाभसन्दीपिततीव्रमन्युरित्युक्तिस्तर्हि कथमिति वाच्यम् । स्वरूपमात्रनिरूपकत्वस्यो-दाहृतवचनानुरोधेन कल्प्यत्वोपपत्तेः । काऽत्र कथन्ता । तत्रापि स्पष्टं तथा प्रतिपादनाच्च । तलताडनेन कर्णमूले तथा दंष्ट्रयेति श्रवणाद्धेतिहननमिति मृषा दृष्टिर्भविष्यतीति वाऽर्थः । अमरादिनिरीक्षणे स पूत एव तथाऽपि पामरसमाध्यर्थमियं याञ्चा मम लालनीयेत्याह ॥ पूत इति । यदा तेऽपाङ्गेन नयनप्रान्तेन संदृष्टोऽभूत्तदैव पूतः । हे कृपणवत्सल दीनप्रीत तस्मादपि पामरदृष्टिं तां प्राप्यापि पूयेतेत्यन्वयः । एवमनन्वयेऽनन्वय एवैतदर्धस्येति ज्ञेयम् ॥ १६–१८ ॥

मन्दनन्दिनी

पुत्रेण पितुरुद्धारस्य कर्तव्यत्वाद् भगवतो भक्तवत्सलत्वात् पितुर्दैत्यावेशप्रयुक्त-निन्दनादिकारित्वेऽपि वस्तुतो भक्तत्वादुद्धारत्वं वरयते ॥ वरमिति ॥ हे देवेश हे महेश्वर । ते सकाशादेतद्वक्ष्यमाणं वरं वरये प्रार्थये । एतत्किमित्यत उक्तम् । ईश्वरं तेजः सर्वैश्वर्यमविद्वान् भ्रातृहेति हिरण्याक्षमनपराधिनं हन्तेति मृषादृष्टिर्मिथ्याज्ञानवान् तेनैव बद्धामर्षाशयस्त्वद्भक्ते मयि च विषयेऽघवान् अपराधवान्मे पिता सर्वलोकगुरुं प्रभुं त्वां यदनिन्दत्तस्माद्दुरन्ताद्दुस्तरादघान्मे पिता पूयेतेति । पूतत्वमपि सिद्धमेवेत्याह ॥ पूत इति ॥ यदेति शेषः ॥ १६–१८ ॥

श्रीभगवानुवाच–

त्रिः सप्तभिः पिता पूतः पितृभिः सह तेऽनघ ।

यत् साधोऽस्य कुले जातो भवान् वै कुलपावनः ॥ १९ ॥

तात्पर्यम्

जन्मान्तरे पितृभिस्त्रिसप्तभिः१ ॥ १९ ॥

पदरत्नावली

न केवलमयमेव पिता पूतः, किन्तु जन्मान्तरेऽपि विद्यमानाः पितरः पूताः स्युरित्याशयवानाह– त्रिः सप्तभिरिति ॥ सा विशुद्धिर् मत्कटाक्षपात्रीभूतत्वाज्जन्मनेत्याह– यत्साधोऽस्येति ॥ १९ ॥

सत्यधर्मीया

त्रिःसप्तभिः पिता पूत इति श्लोके लोकेशोक्तमसम्भावितमिव भाति । साक्षा-ज्जनकवाचिता पितृशब्दस्य (साक्षात्कुक्षिजत्वविवक्षा) चेदेक एवैकस्मिञ्जन्मन्येतस्य पिता हिरण्यक इत्यनुपपत्तेः । पितामहाद्याश्च पितरो नाम कीर्तिता इत्यैतरेयभाष्यकीर्तनात्तेषां समेषां ग्रहणेऽपि स्वपर्यन्तं कश्यपमरीचिचतुरानननृपञ्चास्येति च हिरण्यकश्चेति पञ्चकस्यैव (‘‘कश्यपमरीचिचतुराननेति त्रिकस्यैव’’ इति मूलकोशपाठः) लाभात्कथञ्चिदपि त्रिःसप्तसङ्ख्या वक्तुं शक्या नेत्यतः किञ्चिदध्याहृत्य तद्वाक्यं विवृणोति ॥ जन्मान्तर इति । जन्मान्तरे पितृभिर्हिरण्यककश्यपमरीचिसंज्ञकैः पितृपितामहप्रपितामहैः । अनेन पितृशब्दः साक्षाज्जनकवाची तथा चैकविंशेत्युक्तिर्जन्मान्तराभिप्रायेणैव न त्वेतज्जन्माभिप्रायेणे-त्युक्तं भवतीति केषाञ्चिन्निर्बन्धोऽकारणकः । आचार्यैरैतरेयभाष्ये पितृशब्दस्य पितामहादिपरतया सप्रमाणं व्याकरणादत्र कण्ठतोऽनुक्त्युत्कण्ठाकुण्ठनसम्भवात् । किञ्चैकग्रहणे कालविलम्बप्रसक्ति-वत्पितामहप्रपितामहयोः पावनानुक्तिप्रसक्तेश्च महामाहात्म्यस्यावश्यवक्तव्यस्यासिद्धेः । त्रिःसप्तभिरेक-विंशतिसङ्ख्याकैर्जन्मान्तरे तेषु । क्वचिज्जन्मान्तरपितृभिरिति दृश्यते पाठः । समस्तः । स चातिसुन्दरः । एकवचनबहुवचनार्थतासम्पादनायासानासादकत्वात् । श्रौत इव स्मार्तश्चायमर्थः । तथा हि । ‘‘स्वादुषं सदः पितरो वयोधाः’’ । ‘‘येऽबान्धवा ये बान्धवा अन्यजन्मनि बान्धवाः । ते तृप्तिमखिलां यान्तु मया दत्तेन वारिणा । जन्मान्तरे ये मम सङ्गताश्च तेभ्यः स्वधापिण्डमहं ददामि’’ इति । पितृपक्षे सप्त मातृपक्षे सप्त भार्यापक्षे सप्तेत्येकविंशतिरिति केचित्१ ‘‘वस्तुतस्तु जयविजययोः ‘‘मानुषा एव देवादयो भवन्ति’’ इत्युक्तेर्यदा यदा यत्र यत्र जननं तत्तत्पितृभिः सप्तकं ग्राह्यम् । एकविंशत्यनन्तरं सापिण्ड्याद्यःभावात् । ततश्चायं मूलार्थः ॥ पितृभिः पितामहादिभिस्त्रिभिः सप्तभिरेकविंशतिसङ्ख्यैः सह ते पिता हिरण्यकः पूतः । यद्यपि तदुक्तमपाङ्गसंदृष्ट इति मुख्यं तत्पूतताहेतुस्तथाऽपि पोतख्यात्या स्वमहत्त्वमेवं कृपापारावारो हरिरिति विततं भवतीति पुत्रत्वमनौपचारिकं त्वयीति प्रल्हादमाल्हादेन वदति ॥ अनघेति । यद्यस्मादस्य कुले हिरण्यकशिपोः । कुले वंशे । तच्च कुलं न स्वतः सुशील-मित्यप्यालपति ॥ अस्यकुल इति । अस्यं निरस्यं तच्च तत्कुलं च तस्मिन् । निन्दितगोत्र इति वा । ‘‘कुले देह इति वा । कुलं सजातीयगणे गोत्रे देहेऽपि कलितं कुलम्’’ इति विश्वः । कुलपावनः कुलं पावयतीति स तथा । नन्द्यादिल्युः । अनघ साधो सुकृताभिवर्धक । ‘‘साधुर्वार्धुषिक’’ इति विश्वः । जातस्ततस्त्रिःसप्तभिः पितृभिः पिता पूत इत्यन्वयः ॥ १९ ॥

मन्दनन्दिनी

न केवलमयं पिता । किन्तु जन्मान्तरपितरोऽपि पूता इत्याशयेनाह ॥ त्रिभिरिति । सुजन्तम् । गुणितैरिति शेषः । तथा चैकविंशतीत्यर्थः । त्रिसप्तभिरिति समासे तु स्पष्टम् । एवं च पूर्वजन्मत्रयम् । एकैकस्मिन्सप्त । त्रयः प्राञ्चस्त्रयः प्रत्यंच आत्मा सप्तम एतावन्त एवैनममुष्मिंल्लोके उपजीवन्तीति श्रुतेः । एतदेवाभिप्रेत्य तात्पर्यम् ॥ जन्मान्तरपितृभिः सप्तभिरिति ॥ प्रह्लादादेः पूर्वजन्म ‘‘प्रतिमन्वन्तरे चैव प्रह्लादाद्या बभूविर’’ इति मानसिद्धम् । अस्य हिरण्यकशिपोः ॥ १९ ॥

यत्र यत्र च मद्भक्ताः प्रशान्ताः समदर्शिनः ।

मन्दनन्दिनी

भक्तेषु श्रैष्ठ्यं प्रह्लादस्य वक्तुमाह ॥ भवन्तीति ॥ लोके मद्भक्ताः पुरुषा-स्त्वामनुव्रता भवन्ति । त्वमेवमेव भक्तानां प्रतिरूपधृक् दृष्टान्तत्वधृक् ।

यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः ।

स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥

इति वचनात् । भक्तेषु प्रह्लादस्य श्रेष्ठत्वात्तदनुव्रतत्वमन्येषामिति भावः । अत्र प्रह्लादस्य सर्वभक्ते-षूत्तमत्वमनुपपन्नम् । नारदाद्यधमत्वात् । अतः कान्विना भक्तेषूत्तमत्वमित्यतस्तात्पर्यम् ॥ ‘‘ऋते तु तात्विकान्देवान्नारदादींस्तथैव च । प्रह्लादादुत्तमः कोऽनु विष्णुभक्तौ जगत्त्रये’’ इति स्कान्दे ॥ तात्विकान् अग्न््यादीन् । नारदादीन्नारदभृगुवसिष्ठादीन् ॥ २२ ॥

कुरु त्वं प्रेतकार्याणि पितुः पूतस्य सर्वशः ।

मदङ्गस्पर्शनेनाङ्ग लोकान् यास्यति सुप्रजाः ॥ २३ ॥

तात्पर्यम्

‘मधुकैटभौ भक्त्यभावादूरौ भगवतो मृतौ । तम एव क्रमादाप्तौ भक्त्या चैद्यौ हरिं ययौ’ ॥ २३ ॥

पदरत्नावली

मत्पिता भगवद्द्वेषीति मत्वा तत्प्रेतकार्याणि न करोमीति मतिर्माभूत् । ‘श्रौतं स्मार्तं न लङ्घयेत्’ इति वचनात् । मदाज्ञया तान्यपि कर्तव्यानि । ‘नावैष्णवाय दातव्यं नोदबिन्दु न तण्डुलम्’ इत्येतदसम्बन्धिविषयत्वेन सावकाशमित्याशयेनाह– मदङ्गेति ॥ सुप्रजाः सुपुत्राः ॥ २३ ॥

सत्यधर्मीया

कुरु त्वं प्रेतकार्याणीति श्लोके सुश्लोकेन मदङ्गस्पर्शनेन सर्वशः पूतस्येत्युच्यते । नैतत्सम्भवति । विनाऽङ्गसम्बन्धं१ मधुकैटभयोरूरावित्युक्त्या मृत्यु२ प्रत्यायनात्तेन लोकावाप्तेरभावा-द्धिरण्यकस्यैतज्जन्मनि तन्महिमापादकभक्त्यदर्शनात्प्रथमाध्यायान्ते हिरण्यकशिपुरित्यादिमानोदाहरणा-द्वैरभावेन तौ हतावित्यत्रैव वक्ष्यमाणत्वाज्जन्मद्वन्द्वप्रापकशापस्य सत्वाच्चेत्यतस्तत्तात्पर्यमाचार्यवर्यः प्रमाणेनाह ॥ मधुकैटभाविति । भक्त्यभावात्स्वाभाविकदानवत्त्वात्तयोर्भगवत ऊरौ उत्सङ्गे । मृतौ मारितौ । क्रमात् कलिना सह स्वोत्तमपापाधिकप्रवेशक्रमात्तम एव प्राप्तौ । चैद्यो भविष्यन्हिरण्यकस्तु तज्जीववत्त्वाद्भक्त्या हरिं ययौ । यास्यति । निश्चितत्वादेवैवमुक्तिः । तेन भक्तिपूर्वकाङ्गस्य स्पर्श एव हर्युक्तो नापरः । स च न मधुकैटभादीनामिति तत्तम एतदुत्तमलोकावाप्तिश्च सम्भवत इति नासम्भव इति भावः । अनन्तिमतयाऽधुना शापापनोदाभावाद्रावणकुम्भकर्णानुक्तिः सम्भावितेति मध्यमवर्ति-तदन-भिधानेनोक्तिः कथं चैद्यस्येति कुचोद्यानवकाश इति ज्ञेयम् । चैद्यत्वावस्थायां ‘‘शिरः क्षुरान्तचक्रेण जहारापततो रिपोः’’ इति दशमभागवतोक्तेरङ्गस्पर्शाभावात्कथं मदङ्गस्पर्शनेनेति चैद्यस्य सद्गतिरित्युक्ति-रिति चेन्न । हिरण्यकस्य चैद्यतां मनुषे न तनुषे कुतस्तदङ्गस्पर्शतायां धियम् । निर्भरस्तु भक्तावेव नाङ्गस्पर्शे यत्र स घटितः सोऽप्येकः सुवर्णसौगन्ध्यन्यायेन लाभ इति माने भक्त्या चैद्यो हरिं ययावित्येवोक्तिरिति तदङ्गस्पर्शासंस्पर्शोऽपि न दोषमावहति । चैद्यदेहस्थितं ज्योतिर्वासुदेवमुपाविशदिति भक्तिसहिततदङ्गान्तरङ्गस्पर्शस्य तत्रैव श्रावितत्वाच्च । भारते सभापर्वणि च । ‘‘ततश्चेदिपतेर्देहात्तेजोऽग्य्रं ददृशुर्नृपाः । उत्पतन्तं महाराज गगनादिव भास्करम् । ततः कमलपत्राक्षं कृष्णं लोकनमस्कृतम् । ववन्दे तत्तदा तेजो विवेश च नराधिप’’ इति स्पष्टमङ्गस्पृष्ट्यवगतेश्च । तात्पर्ये तर्हि भक्त्येत्येन्मात्रग्रहणं तत्कृत्यवर्णनं च न कर्णाकर्णनीयमिति चेत् । मूल एव मदङ्गस्पर्शनेनेति स्पष्टमुक्तमिति तूष्णीका इत्यप्येतत्पक्षेऽर्थसम्भवात् ॥

ततश्चायं मूलार्थः ॥ त्वद्रिपुरिति हिरण्यकशिपुर्मत्तो नोत्तरक्रियार्ह इति न तनुमतिं तनुताम् । स च मदङ्गसङ्गात्पूत इति प्रत्यवेया इत्याह ॥ कुरुत्वमिति । हे अङ्ग प्रल्हाद । सर्वशः सर्वप्रकारेण मदङ्ग-स्पर्शनेनान्तर्निविष्टजयत्वेन सभक्तिगात्रस्पर्शेन पूतस्य३ त्वद्धस्तत उत्तरक्रियायोग्यता व्यक्तिहेतुपावित्र्य-वतो मदभिप्रेतानि प्रेतकार्याणि कुरु । सुप्रजाः स हिरण्यको लोकान्सतो यास्यति । सल्लोकयाने मदङ्गस्पर्शवत्त्वं त्वत्पुत्रकत्वं च हेतुरिति सुप्रजा इत्यनेन प्रतिपादयतीति प्रतिपत्तव्यम् । त्वं प्रेतकार्याणि कुर्वित्याद्यनभिदधानोऽभिदधानश्चानयऽऽनुपूर्व्या कृष्णाङ्गसङ्गस्पर्शहीनेषु सर्वथा भक्तिकलाविकलेषु दुर्योधनादिषु श्रौतं स्मार्तं न लङ्घयेदित्युक्तितः कुरु त्वम् । जातिः । यास्यति । अपयशोद्वारा गच्छतीति । सर्वशः सर्वेण तद्धिंसया शं यस्य स धर्मः प्रेतकार्याणि चकारेति शेषः । यश्चाङ्गलोकानङ्ग-देशविशेषे विद्यमानाश्च ते लोकाश्च ताननिति चेष्टयतीति स तथा कर्णः । एतस्याप्यङ्गलोकानित्यानुपूर्वी भूमिका ज्ञेया । तस्य पितुः । ज्येष्ठभ्रातृत्वेन तत्समस्य तस्य प्रेतकार्याणि चकारेति न करोमीति न वद प्रेतकार्याणि कुरु । तेभ्योऽपि विशेषकं मदङ्गस्पर्शनेनेत्यादिकमिति मन्तव्यम् । सुप्रज इति पाठे प्राग्व्युत्पादितप्रकारेणोपपत्तिर्ज्ञेया ॥ २३ ॥

मन्दनन्दिनी

अवैष्णवाय दातव्यं
नोदबिन्दुं न तण्डुलम्

इत्युक्तेर् विष्णुद्वेषिणः पितुः कथं कर्म कर्तव्यमिति नाशङ्कनीयम् । स्वभावतो भक्तत्वात् । त्वया पूतत्वस्य प्रार्थितत्वात् । मदपाङ्गसन्दृष्टत्वा-न्मदङ्गस्पर्शनाच्च तस्य पूतत्वाद् इत्याशयेन तत्कर्मकरणे नियुंक्ते ॥ कुर्विति । मदङ्गस्पर्शनेन पूतस्येति कथम् । मधुकैटभयोर्हयग्रीवेण मृतत्वेऽपि तदभावादित्यतो भक्तत्वे सतीति विशेषणं देयम् । अतो न व्यभिचार इत्याशयेन तात्पर्यं प्रवृत्तम् ॥ मधुकैटभौ भक्त्यभावाद्धरौ भगवतो मृतौ । तम एव क्रमादाप्तौ भक्त्या चैद्यो हरिं ययाविति ॥ २३ ॥

पित्र्यं च स्थानमातिष्ठ यथोक्तं ब्रह्मवादिभिः ।

मय्यावेश्य मनस्तात कुरु कर्माणि तत्परः१ ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

पितृमेधं कृत्वा विरज्य वनं न व्रज । किन्तु राज्यं कुर्वित्याह– पित्र्यमिति ॥ राज्यं कुर्वन् पितृवद् लोकोपद्रवं न कुरु । किन्तु ब्रह्मवाद्युक्तधर्मेणेत्याह– यथोक्तमिति ॥ न तावता पूर्यते, अन्यथावश्यकमित्याह– मयीति ॥ कर्माणि सामादिविषयाणि । पूजादीनि वा ॥ २४ ॥

सर्वतो गोप्तृ सन्त्रासान्मृत्योरपि जिघांसतः ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

अनेन वपुषा न केवलं दैत्यहननमेव प्रयोजनम् । किञ्चान्यच्चास्तीत्याह– एतदिति

॥ ३० ॥

सत्यधर्मीया

अयमवतारोऽमुमवता रमेश धृतस्त्वयैतदनवरतस्मरणत उत्तारणं सृतेर्भविष्यति । सतां मनसा त्वयि निवसतामिति विज्ञापयति ॥ एतदिति । प्रयतात्मनः सर्वतः खण्डाखण्डप्रकारेण ध्यायतोऽधिकारिणः । जिघांसतो हन्तुमिच्छतो मृत्योर्यमस्य । अपिनेतरदुरापपरिहारतां तस्योपपाद-यति ॥ सन्त्रसादिति । भयं प्रापय्य गोप्तृ रक्षकम् । सन्त्रासादिति वा मृत्योरिति वाऽलमिति न सन्त्रास इति ध्येयम् ॥ ३० ॥

मन्दनन्दिनी

न केवलमेतद्वपुषो भूतमेव प्रयोजनं किन्तु भविष्यच्चास्तीत्याह ॥ एतदिति ॥ हे भगवन् परमात्मनस्ते एतद्वपुर् ध्यायतो भक्तस्य सर्वतः संत्रासाद्गोप्तृ । जिघांसतोर्मृत्योरपि गोप्तृ इति योजना ॥ ३० ॥

श्रीभगवानुवाच–

मैवंविधोऽसुराणां ते प्रदेयः पद्मसम्भव ।

वरः क्रूरनिसर्गाणामहीनाममृतं यथा ॥ ३१ ॥

तात्पर्यम्

‘यथा हिरण्यकस्यादादन्तःस्थितहरीरितः । तथा नादात्तदन्यस्य ब्रह्मा दैत्यस्य कस्यचित्’ इति च ॥ ३१ ॥

पदरत्नावली

एवं स्तुतो भगवान् कमनुग्रहमकार्षीत् तेषामिति तत्राह– श्रीभगवानिति ॥ निसर्गतः क्रूराणाम् । अमृतं पयः । ‘देवान्ने सलिले क्षीरे त्वमृतं ना विमुक्तिगे’ इति । अत्र हिरण्य-कशिपुमन्तरेणान्येषां न दातव्य इत्याज्ञा क्रियते । न त्वस्य हि । ‘यथा हिरण्यकस्यादादन्तः-स्थितहरीरितः’ इत्यादिना स्वप्रेरितत्वावगमादिति ॥ ३१ ॥

सत्यधर्मीया

मैवंविधोऽसुराणां त इति श्लोके चतुराननस्य वरवितरणमचतुरताकरमिति पुरत एवं न कुर्विति सर्वथा तत्प्रतिषेधस्तं प्रति क्रियत इदानीं दानवारिणेति प्रतीतिवारणाय प्रमाणेन श्रीनृहरिभावमाविष्करोति ॥ यथेति । यथाऽन्तः स्वान्तःस्थितो यो हरिस्तेनेरितः प्रेरित इत्यन्तःस्थित-हरीरितः । ब्रह्मा । हिरण्यकस्यैतदाख्यस्य । अदाद्वरमिति शेषः । तथा पृष्टप्रतिवचनमदादिति वा । तथा स्यान्निश्चये पृष्टप्रतिवाक्य इति विश्वः । भगवदिष्टानुसारि प्रवृत्तिमच्छिन्नभक्तं लोकमनुकुर्वता शासनमकारि पद्मासनं प्रति न तु सर्वथा सामान्यवरप्रतिषेध इति । तथा तदन्यस्य हिरण्यकेतरस्य कस्यचिद्दैत्यस्य सुरानाविष्टस्य । अत एव निसर्गपदमेतत्सहकारीति ज्ञेयम् । नादात् । हरिणा हिरण्यकस्येवेतरस्मै न सर्वथेत उत्तरं वितर वरमिति तत्तात्पर्यं मन्तव्यम् ॥ अथ मूलार्थः ॥ एवंविधस्तुतिं कुर्वन्तं चतुर्वक्त्रं किमन्वशासीच्छ्रीश इत्यतः शंसति ॥ मैवमिति । ते त्वया । क्रूरनिसर्गाणामिति दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकोभयान्वयि । क्रूरस्वभावानां स्वत एवेत्थम्भूतानामसुराणां हिरण्यकादितरेषाम् । हे पद्मसम्भव । एवंविध एतादृश वरो न प्रदेयः । एतादृशवरयोग्योऽयमेव नापर इति भावः । क्रूरनिसर्गाणां सर्पाणाममृतं क्षीरं यथा न प्रदेयम् । विषपोषणकारणत्वात् । तथा बहुजनव्यथाहेतुत्वान्न प्रदेयो वर इति भावः । ‘‘देवान्ने सलिले क्षीरे त्वमृतं नाविमुक्तिगम्’’ इत्यभिधानादहीनां हि पयो यथेति सुपाठे यदमृतमित्युक्तं तेनामृतं पीयूषं मोक्षश्च न प्रदेयं न प्रदेयस्तथा मैवंविधो वरो देय इत्यप्यर्थं ध्वनयामासेति मन्तव्यम् । इमं वरमपि न मत्प्रेरणां विहाय दत्तवान्भवान्विध इत्यभ्यधत्त इत्यप्याह ॥ प्रद इति । यतस्ते तवान्तस्थे प्रकर्षेण स्वातन्त्र्येण ददातीति प्रदस्तस्मिन्मयि सति यो वरो दत्त इति शेषः । मैवंविधः प्रदेय इत्यावृत्त्याऽन्वयः । एवं चेत्तात्पर्यमूलभूमिकालाभो भवतीति विमत्सरैर्विभावनीयम् । अहीनाम् । बहुवचनमाद्यर्थे । फणां च सप्तानामित्यादिवत् । वृत्रादीनामसुराणामिति सामानाधिकरण्यम् । अहिर्वृत्रासुरे सर्प इति विश्वः । अहीनां संशयविपरीतज्ञानात्मनामप्रसिद्धानाम् । असुराणामिति वा । यथोक्तमृग्भाष्यटीकयोः । अहन्नहिमिति विवरणलवेऽहिं दैत्यं संशयं वा । हीति निश्चयवाची स्यादिति वचनान्निश्चयविरोधिनं संशयमिति ॥ ३१ ॥

मन्दनन्दिनी

नृसिंहः पद्मसम्भवं शिक्षते ॥ मैवंविध इति ॥ ते त्वया क्रूरनिसर्गाणां क्रूरस्वभावानाम् । अत्र मैवंविधो देय इत्यनेन हिरण्यकशिपोरेवं विधो वरो भगवदनभिमत एव दत्तः । एतदाज्ञामुल्लङ्घ्यैव रावणादिभ्यो पुनर्दास्यत इति न मन्तव्यम् । हिरण्यकशिपुवरदानेन्ऽतःस्थितहरिणा तथैव प्रेरितत्वात् । एवंविध इति विशेषणेन दास्यमानवरस्यैवंविधत्वाभावेनाज्ञाया अप्यनुल्लङ्घनात् । एतदेवाभिप्रेत्य तात्पर्यम् ॥ यथा हिरण्यकस्यादादन्तःस्थितहरीरितः । तथा नादात्तदन्यस्य ब्रह्मा दैत्यस्य कस्यचिदिति च ॥ ३१ ॥

शापप्राप्तं दैत्यभावं तन्निधनं चोपसंहरति । वैरानुभावेन वैरानुचिन्तया हृदि स्थितेन हरिणा तौ हताविति योजना ॥ ३६ ॥

पुनस्तौ पूर्वशापेन राक्षसौ तौ बभूवतुः ।

कुम्भकर्णदशग्रीवौ हतौ तौ रामविक्रमैः ॥ ३७ ॥

शयानौ युधि निर्भिन्नहृदयौ रामसायकैः ।

तच्चित्तौ जहतुर्देहं यथा प्राक्तनजन्मनि ॥ ३८ ॥

पदरत्नावली

प्राक्तनजन्मनि जयविजयशब्दवाच्ये पूर्वजन्मनि यथा तच्चित्तौ तथाऽत्रापीति शेषः । हिरण्यकशिपुहिरण्याक्षाख्ये पूर्वजन्मनि यथा तथेति वा ॥ ३७–३८ ॥

सत्यधर्मीया

दशग्रीवकुम्भकर्णाविति वर्णनीये हतावित्येतत्पूर्वमव्यवधानेन मुख्योद्देशत्वं तस्या-पीति बोधनार्थं कुम्भकर्णदशग्रीवावित्युक्तिरिति चमत्कृतिः कवयितुर्विभाव्या । हननक्रममपेक्ष्यैवमुक्तिरिति वा । युधि हतौ । तत्प्रकारमाह ॥ रामविक्रमैरित्यादिना । रामविक्रमैर्मुख्यकरणैः रामसायकैरवान्तर-करणैः शरैर्विभिन्नहृदयौ शयानौ सन्तौ । यथा प्राक्तनं जन्म जयविजयजन्म तस्मिन् । हिरण्याक्ष-हिरण्यकशिपुजन्मनीति वा । तथा तच्चित्तौ भगवच्चेतसौ देहं जहतुस्तत्यजतुः । तुरत्वरणे तुतोर्ति इगुपधलक्षणः क इति भानुदीक्षितः । लिङ्गाभट्टीयेतु तुरं वेगं सहत इति व्याख्यातम् । प्रथमपक्षे तुरो हि शीघ्रगन्ता गरुडादिस्तत्सम्बन्धी तौरोऽमो गमनं ततोऽपि विक्रमं शक्तिर्येषां तैरिति रामसायक-विशेषणम् । द्वितीये तुरेणामन्ति गच्छन्ति ते तुरामास्तेषां सम्बन्धी तौरामः । स विक्रमः शक्तिसम्पद्येषां तैरिति वा । ‘‘विक्रमः क्रान्तिमात्रे स्याद्विक्रमः शक्तिसम्पदी’’ति विश्वः । तुराषाट्प्रभुरिति भक्तिपाद-भाष्यतत्त्वप्रकाशिकायां तुरेति वैरवेगेति व्याख्यातम् । तुरं वैरिवेगममयति गमयतीति तुरामः । स एव तौरामः । प्रज्ञाद्यण् । स विक्रम एषाम् । तुरं भगस्येति वायौ वा तुरशब्दः । तुरसम्बन्धी तौरोऽमो गतिस्तद्वद्विक्रमो येषां तैः रामसायकैरिति वा । अनेन कृतं रामेत्येकेनेति शङ्काविरामो ज्ञेयः । रामसायकैः रामनामचिन्हितैः सायकैरिति वा । सायकैर्हतौ हे रामेति तच्चित्तौ देहं जहतुरिति वा ॥३८॥

मन्दनन्दिनी

एवं प्रथमजन्मनिधने उक्त्वा द्वितीयजन्मनिधने आह ॥ पुनरिति ॥ प्राक्त-नजन्मनि राक्षसभावेन नृसिंहं सञ्चिन्त्य यथा देहं जहतुरेवं राजेति भावेन राममनस्कौ देहं जहतुः ॥३८॥

तावेवाद्य पुनर्जातौ शिशुपालकरूशजौ ।

हरौ वैरानुबन्धेन पश्यतस्ते समीयतुः ॥ ३९ ॥

पदरत्नावली

वैरानुबन्धेन वैरोपसर्जनेन अनुबन्धेन स्नेहेन समीयतुर् हरिमिति शेषः । तत्रासुरौ तम ईयतुरित्यनुसन्धेयम् । सम्यग् भक्त्यैव श्रीहरिप्राप्तिः, तदभावेन तम एवेति द्योतनाय समित्युपसर्गः । ‘मधुकैटभौ भक्त्यभावाद्धरौ भगवतो मृतौ । तम एव क्रमादाप्तौ भक्त्या चैद्यो हरिं ययौ ॥’ इति वचनात्

॥ ३९ ॥

सत्यधर्मीया

तावेव रावणकुम्भकर्णावेव । अद्य शिशुपालकरूशजौ शिशुपालश्च करूशजो दन्तवक्त्रश्चेति द्वौ पुनः जातौ । यथाकथञ्चिद्भ्रातृत्वं न तु सहोदरत्वम् । विदूरथः साक्षात्सहोदर इति ज्ञेयम् । यथोक्तं दशमे । ‘‘रुक्मी च शिशुपालश्च भ्रातरौ मे हतौ पुरा । निहतं भ्रातरं दृष्ट्वा दन्तवक्त्रं विदूरथ’’ इति । शापस्तदा दानवावेशवशतया जनन एव न तु सहोदरत्वे । किञ्च भगवदाज्ञाऽपि मयैव वध्यौ भवतं त्रिजन्मस्विति तद्विषय एवेति मन्तव्यम् । हरौ वैरानुबन्धेन वैरोपसर्जनभक्त्या । ते पश्यतः सतः । ते ज्योतिषी समीययुः प्रापतुः । अन्तर्निविष्टे इति यावत् । राजसूयेऽसूयया धिक्कुर्वतो माधवो वधं व्यधात्तदाऽपि धर्मोऽवर्तत । एवं दन्तवक्त्रवधकालेऽप्यवर्ततेति ते पश्यत इत्युक्तिः । यथोक्तं दशमे । ‘‘पाण्डवाश्च महीपाला यज्ञदर्शनमिच्छवः । आहूता वासुदेवेन द्वारकामाययुर्नृप । उद्वापनस्नान-हेतोर्यमुनातीरमागतम् । श्रुत्वा तूर्णं कलिङ्गेशो दन्तवक्त्र सहानुज’’ इत्यारभ्य ‘‘ततः सूक्ष्मतरं ज्योतिः कृष्णमाविशदद्भुतम् । पश्यतां सर्वभूतानां यथा चैद्यस्य सङ्गर’’ इत्यन्तेनेति सम्भवति । सं सारत्वात्सो भगवांस्तमीयतुरिति वा । ‘‘नित्यं हीनोऽखिलैर्दोषैस्साररूपो यतो हरिः । हंस इत्युच्यत’’ इति काठकभाष्योक्तेः । असम् असारं तमश्च तदाविष्टावसुरावपीयतुरित्यर्थो वा । अत एव न हरिमिति वा तमिति वा तम इति वा शेषशेषक्लेश इति मन्तव्यम् । वैरं चानुबन्धश्च षां शाश्वतिको विरोध इत्येकवद्भावः । वैरेणासं तमः । अनुबन्धेन भक्त्या च सं सारमीयतुरिति क्रामिकोऽन्वयो वा । अनुबन्धस्तु भक्तिः स्यादित्यादेः ॥ ३९ ॥

मन्दनन्दिनी

पुनर्जातौ राजरूपेण जातौ शिशुपालकरूशजौ हरिविषयकवैरयुक्तभक्त्या भगवानिति ज्ञात्वा तौ पश्यतो हरिं समीयतुः ॥ ३९ ॥

एनः पूर्वकृतं यत् तद् राजानः कृष्णवैरिणः ।

जहुस्तेऽन्ते तदात्मानः कीटाः पेशस्कृतो यथा ॥ ४० ॥

तात्पर्यम्

‘पौण्ड्रके नरके चैव साल्वे कंसे च रुग्मिणि । आविष्टास्तु हरेर्भक्ता-स्तद्भक्त्या हरिमीयिरे । असुरास्तु स्वयं ते तु महातमसि पातिता’ इति च । तदात्मान-स्तत्राविष्टास्तद्भक्ताः । वैरोपसर्जनेनानुबन्धेनेत्यन्वयः ॥ ४० ॥

पदरत्नावली

अन्येषामपि सद्भावादेतदुपलक्षणार्थमुक्तमित्यभिप्रेत्याह– एन इति ॥ अत्रापि वैरानुबन्धेनेत्येतदनुवर्तते । ये राजानः पौण्ड्रकादिशब्दवाच्यास् तेषु असुरदेहेषु आत्मा रूपविशेषो येषां ते तथा तत्रापि, तस्मिन् कृष्णे आत्मा चित्तं येषां ते तथा । तदनुष्ठितपुण्यफलस्वीकारार्थं तत्राविष्ठा-स्तद्भक्ता इत्यर्थः । ते भक्त्यैव यत् पूर्वकृतं तत्सम्बन्धात् प्राप्तम् एनः पापं तज् जहुः । तद् हित्वा हर्याज्ञा-करणप्राप्तपुण्यप्रचयेन तं हरिमीयुः । त एव कृष्णवैरिणो ऽनादिकालमारभ्य भगवद्द्वेषिणः, कृष्णाश्च तामसाश्च वैरिणः वैररूपिणः, राजानः राजसास् तमःप्रकृतयो दैत्यास् तदात्मानो द्वेषरूपिणः । ते जन्मप्रभृति चीर्णं यदेनस् तेन पापेन, वैरानुबन्धेन निरन्तरवैरिचिन्तया पूर्वकृतं ब्रह्मणा पूर्वं क्लृप्तं तमो जहुर् जग्मुरित्यन्वयः । ‘ओ हाङ् गतौ’ इति धातुः । ‘इति सखेकहास्तं न्यस्य समुकुलं सुरं प्रवेके-हास्ते’ इति प्रयोगश्च । अन्ते भक्त्यादिसाधनसामग््रयनन्तरम् । इतरत्र द्वेषपूर्त्यनन्तरम् । ‘तस्य तावदेव चिरम्’ इति श्रुतेः । ‘अनेवंविन्महत्पुण्यं कर्म करोति तद्धास्यन्ततः क्षीयते’ इत्यादेश्च । कीटाः पेशस्कृतश्चिन्तनया पेशस्कृदाकारमाप्नुवन्ति । न तु तदात्मत्वम् । अत्र प्रमाणम्– पौण्ड्रके नरके चैव साल्वे कंसे च रुक्मिणि । आविष्टास्ते हरेर्भक्तास्तद्भक्त्या हरिमीयिरे ॥ ‘असुरास्तु स्वयं ते तु महा-तमसि पातिताः’ इति वाक्यम् ॥ ४० ॥

सत्यधर्मीया

एनः पूर्वकृतमिति श्लोके हरिवैरिणामपि दूरितदुरिततोच्यत इति भाति । नेदं सम्भवति । तथात्वे तदात्व एव शिशुपालादिवदन्तर्ज्यातीरूपेण प्रवेशो वाऽनन्तरं विमुक्तिर्वा स्यान्न तु तमःप्राप्तिरित्यतो मानेनाभिमतमर्थमाह ॥ पौण्ड्रके चेति । तदाविष्टा विष्णुभक्तास्तु त एव तद्भक्त्या हरिमीयिरे । आपिर इत्यपि सरलः पाठः । असुराः पौण्ड्रकादिनामकाः । स्वयमित्येतदमरसम्पर्क-हीनतामभिप्रैति । महत्त्वं चानुत्थित्या मन्तव्यम् । तदात्मान इत्यस्य साक्षात्कृष्णरूपताप्रतीतिं वारय-न्व्याकरोति । तदात्मान इति । तदिति तन्त्रम् । तत्र पौण्ड्रकादिषु । आत्मा देहो व्याप्तिर्वा येषां ते । तत्र भगवति चात्मा मनो येषां त इति भावमावेदयितुं तत्राविष्टास्तद्भक्ता इत्युक्तिः । वैरानुबन्धेनेत्यतीत-पद्यस्थस्यात्राप्यन्वेतव्यतामेकप्रकरणतया प्रदर्शयितुमिदानीं तद्व्याख्याति ॥ वैरेति । उत्तरपदलोपी च समास इति सूचयत्युपसर्जनपदनिबन्धेन । वैरमुपसर्जनम् । स्वमहाफलाभोजकत्वेनाप्रधानं यस्मिन्ननुबन्धे भक्तौ स वैरानुबन्धस्तेन ॥

ततश्चायं मूलार्थः ॥ न द्वावेव किन्तु तावित्युक्तिरुपलक्षणाभिप्रायेणेति तान्दर्शयति ॥ एन इति । मानानुयानं राजपदार्थो ज्ञेयः । राजानः पौण्ड्रकादयस्तदात्मानः स आत्मा स्वरूपं स्वषामिति मतिमन्तः । तस्मिन्भगवत्यात्मा मनो येषां ते तदात्मानः । असन्तः सन्तश्च कृष्णवैरिणो यदनुजस्य सम्बन्धादाप्तं यदेनस्तज्जहुस्त्यक्तवन्तः । पूर्वेण स्वकर्मादिना कृतं प्राप्यत्वेन क्लृप्तं पूर्वेणाघेन विधिना कृतं विहितं यत्तद्वैरानुबन्धेन वैरोपसर्जनभजनेन जहुर्गतवन्तः । ओहाङ्गताविति स्मरणात् । तदितरेऽसन्तश्च । एनःपूर्वकृतमिति पदमेकम् । एनसः स्वकृतपातकस्य पूर्वमेव कृतं फलं यत्तत्तमो वैरानुबन्धेन वैरसम्बन्धेन जहुरगच्छन् । उभयत्राप्यन्ते मृत्यनन्तरमित्यर्थः । भक्तिद्वेषादिसाधनपूर्त्यनन्तरमिति वा । ‘‘कृतं युगे च पर्याप्ते विहिते हसिते फल’’ इति विश्वः । कृष्णवैरिणः काकरिपो रामस्य यत्पूर्वकृतमनादिपदं तत् । तदात्मानस्तन्मनस्काः सन्तः सन्तो जहुरिति वा । ये तु तदात्मानस्तत्राविष्टा असन्तश्च कृष्णवैरिणो रामादीञ्जहुर्नरामिणः । तेऽन्ते पूर्वकृतमित्यादि पूर्ववदिति वा । ‘‘कृष्णो व्यासेऽर्जुने काके चे’’ति विश्वः । तदात्मान इत्यस्य नाभेदोऽर्थ इति बोधयितुं ग्रन्थकृत्तदननुरूपमनुरूपमुक्तार्थस्य दृष्टान्तमाचष्टे ॥ कीटा इति । वस्तुतस्तु कीटः पेशस्कृतो यथेति दृष्टान्तदृष्ट्योत्तरत्र हरेः साम्यमिति दृष्ट्या च न व्यतारीद्विवरं पराक्रमस्येति नाचार्यैः पराक्रमणीयमिति चेत् । सत्यम् । प्रतीताभेदखण्डनपक्षे न निर्भरो भगवत्पादस्य किन्तु तदात्मान इत्यत्र विग्रहद्वयप्रदर्शनमुखेनाप्रतीतसदधिकारिफलं विविच्य वचने निर्भर इति तदनूद्य प्रमाणमुदाहरति ॥ कीटा इति ॥ पेशस्कृतो धर्तुः कीटविशेषस्य संरम्भभययोगेनेति पूर्वोक्तेनाथवात्रोक्तेन वैरानुबन्धेन वैरसहितोऽनुबन्धस्तेन किं करिष्यति मामिति वैरं, दास्यत्यन्नमिति स्नेहस्तेन । कीटा जात्यन्तरजन्मानो यथा तदात्मानस्तथैत इति योजना । तदात्मान इत्यस्य तत्सरूपा न तत्स्वरूपा इत्यर्थः । उभयोरपि दर्शनात् ॥ ४० ॥

मन्दनन्दिनी

शिशुपालकरूशजावित्युपलक्षणम् । अन्येऽपि वैरिणो बहुराजानः कृष्णेन हताः कृष्णमीयुरित्याह ॥ एन इति ॥ ये ये कृष्णवैरिणो राजानः पौण्ड्रकनरकादयस्ते ते यत्पूर्वकृतमेनो दैत्यावेशप्रयुक्तनिन्दनादिजन्यपापं तत्तदात्मानस् तस्मिन् कृष्णे आत्मान आविष्टाः कृष्णे आत्मा मनो येषां ते तथाभूताः । वैरानुबन्धेनेत्यावर्तते । ‘‘अनुबन्धस्तु भक्तिः स्याद्बन्धः स्नेह उदाहृत’’ इति वचनात् । वैरोपसर्जनभक्त्या कीटः पेशस्कृतो वैरानुबन्धेन यथा जहुरिति योजना । अत्र ते कृष्णवैरिणो राजान इत्युक्तेर्वेनादीनामपि भगवत्प्राप्तिः प्रतीयते । तस्या ‘‘वेनस्तमसि पातित’’ इत्यादिना विरोध इति न मन्तव्यम् । दैत्याविष्टपौंड्रकनरकादीनामेव ग्रहणात् । केवलदैत्यानां वेनादीनामग्रहणात् । तेषामनुबन्धपदोक्तभक्तेरभावाच्च । एतदेवाभिप्रेत्य तात्पर्यम् ॥

पौण्ड्रके नरके चैव साल्वे कंसे च रुग्मिणि ।

श्रद्धाजननाय स्तौति– एषेति ॥ ब्रह्मण्यदेवस्य रामस्य च शब्दान्नरसिंहस्य । यत्र कथायाम् ॥ ४३ ॥

सत्यधर्मीया

नेयतैवोपसंहृतिरपि तु धर्मो भागवतानां च भगवान्येन गम्यत इत्येतदन्ते-नाख्यातमिति प्रमुखेन श्लोकपञ्चकेनेति प्रपञ्चयितुं भावो धर्मो भागवतानां चेति पद्यस्थं भगवान्येन गम्यत इति वाक्यमादावनूद्य विवृणोति ॥ भगवान्येन गम्यत इति । अनेन भागवतधर्मेणैव भगवान्गम्यते । एवकारं स्वयमेव व्याकरोति । नेति ॥ द्वेषादिनेत्यनेनोपसंह्रियत इत्यन्वयः । तर्ह्याख्यातमिति वृत्तकथनं कथमुपपन्नम् । कथनीयस्यार्थस्याधुनाऽपि दृश्यमानत्वादित्यतस्तस्योपसंहारप्रयोजनकत्वमेवेति तदेक-वाक्यत्वमेवेत्याह ॥ वृत्तानुक्तकथनं चेति । पूर्ववृत्तस्यानुकथनं कथयतीति कथनं कथनं येन तदिति वा । एषा ब्रह्मण्यदेवस्येत्यादिकं चोपसंहारार्थत्वेनैवोक्तमित्यर्थः । उपसंहारे भागवतधर्मेणैवेत्युक्तेरेते-नैवोपक्रमगतवैरानुबन्धेत्यादेरैककण्ठ््यं सम्पादनीयं सावधृतेर्नैरवकाश्यादिवोत्तरत्वेनापि बलवत्त्वा-दित्यनुसन्धेयम् ॥ अथ मूलार्थः ॥ पारवश्येन स्तौति ॥ एषेति । ब्रह्मण्यदेवस्य ब्राह्मणप्रियश्चासौ देवश्च तस्य । सनकाद्युक्तिरिरक्षयाऽवातारिभगवतेति ब्रह्मण्यता स्फुटाऽभूदिति भावः। वराहनृसिंहराम-कृष्णाद्यात्मनः कृष्णस्यान्तिमत्त्वमेव विनिगमकमिति कृष्णस्येति गमनिका युक्ता । अत एवमुवाचेति ज्ञेयम् । यत्रावतारकथायां पुण्यमस्या अस्तीति पुण्या । आदिभ्यां राक्षसाभ्यां सहितौ च तौ दैत्यौ शिशुपालदन्तवक्त्रौ तयोः । प्रस्तुते त्वादिदैत्यौ आदी प्रथमोत्पन्नौ च तौ देत्यौ चेति विशेषोऽवसेयः । आदिनो राक्षसाः प्रोक्ता इति तात्पर्यान्तरादाख्यातेति शेषः । आदिदैत्ययोस्तौ अवता भगवता रक्षकेनार प्राप्नोत् । महात्मनो जनान्पुण्याः कथा अवतोपदेशादिना गुरुणाऽऽरेति वा योजना ॥ ४३ ॥

मन्दनन्दिनी

एषोक्ता कथा पुण्या । आदिदैत्ययोर्हिरण्यकशिपुहिरण्याक्षयोर्भगवत्कृतवधलक्षण-भगवन्माहात्म्य प्रतिपादकत्वादित्याशयेनोक्तम् ॥ यत्रेति ॥ ४३ ॥

प्रह्लादस्यानुचरितं महाभागवतस्य च ।

भक्तिर्ज्ञानं विरक्तिश्च याथात्म्यं चास्य वै हरेः ॥ ४४ ॥

भक्तिर्ज्ञानं विरक्तिश्च नवकः श्रवणादिकः ।

धर्मो भागवतः प्रोक्तस्तद्भक्तेषु तथा नव ॥ इति तन्त्रसारे ॥

धर्मो भागवतानां चेत्युक्त्वा येनेत्युक्तेर्भागवतधर्मेण भक्त्यादिनैव गम्यत इत्युपसंह्रियत इत्यर्थः । वृत्तानुकथनस्य भागवतधर्मत्वाभावात्कथं भागवतधर्मेणोपसंहार इत्यत उक्तम् ॥ तदर्थत्वेनेति ॥ भक्त्यादेर्भागवतनिष्ठो धर्मो वृत्तानुकथनं च भक्त्यादिकं जनयतीति भावः । आत्मानं देहं मनो वा । अनतिक्रम्य विद्यमानमिन्द्रियमनस्त्वादिकं यथात्मा तस्य भावः । कथं भागवतधर्म इत्यत उक्तम् ॥ ज्ञानस्येति ॥ तथा चात्मानं परमात्मानमनतिक्रम्य विद्यमानं ज्ञानं याथात्मा । स्वार्थे ष्यञ् । तदेव याथात्म्यम् । तथा च भगवद्विषयकयथार्थज्ञानस्य भागवतधर्मत्वं युक्तम् । तथापि भक्त्यादिरेव भागवतधर्म इत्यत्र किं मानमित्यत उक्तम् ॥ भक्तिरिति ॥ भक्तिरित्यस्यैव विवरणम् ॥ श्रवणादिको नवक इति । भगवद्भक्तेष्वपि नव श्रवणादयो भागवतो धर्मः ॥ ४६ ॥

य एतत् पुण्यमाख्यानं विष्णोर्वीर्योपबृंहितम् ।

कीर्तयेच्छ्रद्धया श्रुत्वा कर्मपाशैर्विमुच्यते ॥ ४७ ॥

पदरत्नावली

अधुनाऽऽख्यानकीर्तनादिना यत् पुण्यं तदाह– य इति ॥ ४७ ॥

सत्यधर्मीया

संसारभाजनं जनं ततः प्रच्याव्यैतस्मिन्प्रवर्तयितुं वक्तुः श्रोतुश्च फलमभिलपति ॥ य एतदिति । पुण्यं पुण्यदम् । एतत् प्रागुक्तं पुण्यं यस्मात्तदिति समस्तं वा । पुण्यमाख्यानमिति वा समस्तम् । पुण्यापुण्यप्रापिका मा ज्ञानं यस्मात्तच्च तदाख्यानं तत् । विष्णोर्हरेर्वीर्योपबृंहितम् । वीर्येण तदादिना गुणेनोपबृंहितं पूर्णं यः कीर्तयेद्यश्च शृृणुयाच्छ्रुत्वा च स्थितः स च कर्मपाशैस्तद्रूपपाशैर्विमुच्यते । समानकर्तृकयोः पूर्वकाल इति स्मरणात्स्थित इति पूरणेनान्वय इति ज्ञेयम् । यथोक्तं सुधायामानन्द-मयाधिकरणे । तमात्मानं विदित्वा साक्षात्पश्यत इति शेषः । तेन समानकर्तृकता । इत्येतज्जातीयके बहुलस्थल एवमेव समानकर्तृकतानयनायासदर्शनात् । यथा मुखं व्यादाय स्वपितीत्यादावुत्तरकालेऽपि क्त्वाप्रत्ययदर्शनात्तस्य व्यभिचारो मणिकृदादीरितो न तथा क्वापि क्त्वाप्रत्ययस्यासमानकर्तृके दर्शनमिति न व्यभिचारः । न चैतच्छेषवाक्यार्थचन्द्रिकायामङ्गीकृत्य चैतदुक्तम् । वस्तुतस्तु समानकर्तृकत्वाभावे क्त्वाप्रत्ययस्य ‘‘यदोर्वंशं नरः श्रुत्वा सर्वपापैः प्रमुच्यत’’ इत्यादौ बहुलमुपलम्भेन तन्नियमस्यानावश्य-कत्वादिति द्रष्टव्यमिति प्रोक्तेः । तथैव चाक्षरात्सम्भवतीह विश्वमित्युक्त्वा तस्माच्चाक्षरात्परतः पर इति परः प्रतीयत इति । भाष्यचन्द्रिकायामित्युक्त्वा प्रतीयत इति भाष्ये क्रिययोः समानकर्तृकत्वाभावेऽपि क्त्वाप्रत्ययो ‘‘यदोर्वंशं नरः श्रुत्वा सर्वपापैः प्रमुच्यत’’ इतिवद्द्रष्टव्य इत्युक्तेश्च कथं कथ्यते तन्नियम इति वाच्यम् । चन्द्रिका तु पङ्कशङ्कुः । व्याख्याता च बहुभिः । तथैतैरपि शेषवाक्यार्थचन्द्रिकाकारैः । श्रवणं प्रति पुरुषस्य मोचनं प्रति तु पापानां कर्तृत्वेन समानकर्तृकत्वाभावेन क्त्वाप्रत्ययानुपपत्तिरिति यदि तत्र श्रुत्वा स्थितश्चेति शेषपूरणेन समानकर्तृकत्वं तर्हि प्रकृतेऽपि विचार्यमाण इति शेषपूरणेन समानकर्तृ-कत्वमिति द्रष्टव्य इति विवृता । एतदतिलतुलव्यत्यासं श्रीसत्यानन्दश्रीपादैर् विवृता एवमेव सतिशब्द-मात्रव्यत्यासेनार्थव्यत्यासेन भावदीपभावरत्नकोशकम्भालूररामचन्द्रतीर्थीयसुधापरिमलेषु च क्रमात्सा ज्ञेया । तथाहि । भावदीपे इत्युक्त्वा प्रकृत उत्तरवाक्य इति योजनाच्च क्त्वाश्रुत्युपपत्तिरिति । भावरत्नकोशे ‘‘यदोर्वंशं नरः श्रुत्वा सर्वपापैः प्रमुच्यत’’ इतिवद्द्रष्टव्य इत्यत्र वर्तमान इत्यादिपदाध्याहारेण निर्वाह इवात्रापि वचनादित्यादिपदाध्याहारेण निर्वाहो ज्ञातव्य इति तात्पर्यमवधातव्यमिति ।

एवमेव चन्द्रिका श्रीराघवेन्द्रतीर्थीये च कम्भालूरुरामचन्द्रतीर्थीये च नन्वित्यारभ्य पश्यत इत्यध्याहृत-दर्शनक्रियया वेदनक्रियायाः समानकर्तृकत्वेन क्त्वाप्रत्ययोपपत्तिरित्याहेत्यन्तेनोदाहृतसुधायां तथा परिमले च समानकर्तृकयोः पूर्वकाले क्त्वेति समानकर्तृकक्रियान्तरे सत्येव पूर्वकालवाचिधातोः क्त्वाप्रत्यय-विधानात्पश्यत इति क्रियान्तराध्याहारे विदित्वेति क्त्वाप्रत्यययोगस्यासाधुत्वापत्तेरिति उक्त्वेत्यनन्तर-माम्नात इति शेष इति स्वयं व्याकृत्येत्युक्त्वा द्रष्टव्य इत्यन्तं चन्द्रिकावाक्यं धृत्वाऽयमेव तदभिप्राय इति जगदुर्जगन्नाथतीर्थाः । न चेदमाश्चर्यम् । तदनुमतं न भवतामिति वाच्यम् । वयममत्सराः । तत्त्वप्रदीपे तु यत्तदद्रेश्यमग्राह्यमित्युक्त्वोत्तरत्राक्षरात्परतः पर इति वचनात्परः प्रतीयत इत्युक्तेः । न्यायविवरणे चाक्षरात्परतः परस्याप्यक्षरात्परत्ववचनादित्युक्तिश्च भाष्ये तत्पूरणेन क्त्वाप्रयोगोपपत्तिसूचिकेति ज्ञेयम् । एवमादिषु परःशतं समानकर्तृक एव क्त्वाप्रत्ययप्रयोगा इत्युक्तेः शेषवाक्यार्थचन्द्रिका हन्तैकला परप्रासङ्गिकमुखभङ्गभङ्गीतः प्रवृत्तेति लघुकल्पनम् । परैरेवमेवाङ्गीकृतमिति नास्मदुपपादनसापेक्षं तद्वचनम् । तैरेव पररीत्येति पुरुवारमुक्तेः । मुखं व्यादाय स्वपितीत्यत्रापि स्वापस्य व्यादानोत्तरमपि सत्त्वात्पूर्वकाल एव क्त्वाप्रत्ययः । यथोक्तं सिद्धान्तकौमुद्याम् । कथं मुखं व्यादाय स्वपिति । नेत्रे निमील्य हसतीति । व्यादानसम्मीलनोत्तरकालेऽपि स्वापहासयोरनुवृत्तेस्तदंशविवक्षया भविष्यति । एतत्तत्त्वसुबोधिन्याम् । श्रीशैलशिखरं दृष्ट्वा पुनर्जन्म न विद्यत इत्यादौ तु समानकर्तृकतानिर्वाहार्थं स्थितस्येत्यादि यथासम्भवमध्याहार्यमिति ॥ ४७ ॥

मन्दनन्दिनी

एतदाख्यानश्रवणकीर्तनयोः फलमाह ॥ य एतदिति ॥ वीर्योपबृंहितं पराक्रमोप-बृंहितम् ॥ ४७ ॥

एतद् य आद्यपुरुषस्य मृगेन्द्रलीलां

दैत्येन्द्रयूथपवधं प्रयतः पठेत ।

दैत्यात्मजस्य च सतां प्रवरस्य पुण्यं

श्रुत्वानुभावमकुतोभयमेति लोकम् ॥ ४८ ॥

पदरत्नावली

सामान्यत उक्तं विवृणोति– एतदिति ॥ ४८ ॥

सत्यधर्मीया

सामान्यतो (विष्णुवीर्योपबृंहितमिति) कीर्तनीयतां श्रवणीयतां चाख्यानस्याख्याय प्रस्तुतावतारचरितं च चरितव्यं तथेति कथयति ॥ एतदिति । आद्यपुरुषस्येत्यस्य मृगेन्द्रलीलामिति समस्तमृगेन्द्रपदेन योग्यतयाऽन्वयः । पुरुषमृगेन्द्रस्य नृसिंहस्य । मृगेन्द्र इति लुप्तषष्ठीकं पदम् । कथम्भूतस्य मृगेन्द्रपदस्य । आद्यपुरुषस्याद्यः पुरुषः पुरुषशब्दः यस्मिंस्तदाद्यपुरुषं तस्य । ततश्च पुरुषमृगेन्द्रस्य इति पदसम्पत्तिर्ज्ञेया । व्यासेन निर्दिशन्व्यासो नेदं कर्माधीनं जन्म किन्तु स्वच्छन्द इति ध्वनयति । नाम्नश्च मन्त्ररूपतयोपसंहारकालश्चेति रहस्यतां ज्ञापयितुं समस्य जग्राहेति तात्पर्यं च ज्ञेयम् । मोनयदासाप्रप्रक्षि, क्षिपस्वाहेत्यादिदर्शनात् । तल्लीलाविलासमालपति ॥ दैत्येति । प्रयतो नियतचेतस्कः पठेत पठेत् । सतां स्वाधस्तात्सतामकुतोभयं लोकं वैकुण्ठम् । अकुतोभयं यथा भवति तथा । लोकं लो रोचमानो यः कः सुखं तमेति प्राप्नोतीति वा । बृहद्भाष्यमादावुदाहृतमनुसन्धेयम् ॥ ४८ ॥

मन्दनन्दिनी

पाठफलमाह ॥ एतद्य इति ॥ एतदिति सामान्यम् । तस्यैव विवरणम् । मृगेन्द्रलीलां सिंहचर्याप्रतिपादकम् । दैत्येन्द्रलक्षणस्य यूथपस्य गजस्य वधप्रतिपादकम् । दैत्यात्म-जस्यानुभावं माहात्म्यप्रतिपादकम् । आख्यानं यः श्रुत्वा पठेत । सोऽकुतोभयं मोक्षमेतीति योजना

॥ ४८ ॥

यूयं नृलोके बत भूरिभागा लोकं पुनाना मुनयोऽभियान्ति ।

एषां गृहानावसतीति साक्षाद् गूढं परं ब्रह्म मनुष्यलिङ्गम् ॥ ४९ ॥

पदरत्नावली

ननु प्रह्लादानुभावस्यात्युत्तमत्ववर्णनेन युधिष्ठिरादीनां ततोऽधमत्वं प्रतीयत इति मन्दाशङ्कां परिहरति– यूयमिति ॥ मुनय एतानिति यथातीत्य वर्तयन्ति बत विस्मये । ‘खेदानुकम्पा-सन्तोषविस्मयामन्त्रणे बत’ इति ॥ ४९ ॥

सत्यधर्मीया

कृष्णस्य च महात्मनः पश्यतस्ते समीयतुरित्याद्युक्तेः कृष्णचरितं भवदादिचरितं च कीर्तनीयं श्रवणीयमिति धर्मं प्रति नारद ईरयति ॥ यूयमिति । नृलोके मानवजने ज्ञानिजने वा । भूरिभागा भूरिर्भागो भागधेयं येषां ते तथा महाभाग्यशालिनः । ‘‘भागो भागधेयैकदेशयो’’रिति विश्वः । ये लोकं पुनानाः पवित्रयन्तो मुनयस् तानतियाथातीत्य वर्तध्वे । लोकं पुनाना इति युष्मत्पदार्थविशेषणं वा । तत्र तन्त्रमाह ॥ येषामिति । मनुष्यलिङ्गं मनुजचिन्हं तत्त्वादेव गूढमप्रकाशितस्वरूपं साक्षाद्ब्रह्म । कृष्णकेशो हि यादव इत्यादेः । साक्षादधोक्षजस्वरूपम् । परं जगद्विलक्षणम् । येषां गृहान्मन्दि-रमावसति । ‘‘गृहाः पुंसि च भूम््नयेवे’’त्यमरः । उपान्वध्याङ्वस इति गृहानिति द्वितीया । इति हेतोः । बतेति तोषे विस्मये वा ॥ ४९ ॥

मन्दनन्दिनी

एवं प्रह्लादानुभवं वर्णयित्वा ततोऽप्यतिशयेन युधिष्ठिरादीन् स्तौति ॥ यूयमिति ॥ हे युधिष्ठिरादयः । यूयं भूरिभागा बहुभाग्यशालिनस् तत्र निमित्तमुक्तम् । लोकं पुनाना मुनयोऽभियांति । एषां गृहानिति । एषां युष्माकम् । ते यूयं भूरिभागा इति पूर्वेणान्वयः । लोकपावनमुन्यभिगमनमेकं निमित्तम् । मुख्यं च निमित्तमाह ॥ साक्षादिति ॥ साक्षात्परब्रह्मकृष्णाख्यं मनुष्यलिङ्गं मनुष्याकारं गूढं सर्वैर्भगवत्वेनाप्रतीयमानम् । एषां गृहानावसतीति योजना ॥ ४९ ॥

स वा अयं ब्रह्म महद् विमृग्यं कैवल्यनिर्वाणसुखानुभूतिः ।

प्रियः सुहृद् वः खलु मातुलेय आत्माऽर्हणीयो विधिकृद् गुरुश्च ॥ ५० ॥

तात्पर्यम्

निर्वाणसुखम् अशरीरसुखम् । ‘एतद्बाणमवष्टभ्य’ इति श्रुतेः ॥ ५० ॥

पदरत्नावली

ननु ‘परब्रह्माणि मुक्तिगाः’ इत्यतः परब्रह्मशब्देन विष्णुत्वनिश्चयः कथमिति तत्राह– स वा इति ॥ कैवल्येन अनासक्तत्वेन यन्निर्वाणसुखम् अशरीरसुखं तस्यानुभूतिर् अनुभवो यस्य स तथा । अनन्ययोग्यस्वरूपानन्दमनुभवतीत्यर्थः । अनेन विष्णुत्वं निरणायि । विधिकृद् आज्ञाकारी । गुरुर् हितोपदेष्टा ॥ ५० ॥

सत्यधर्मीया

स वा अयं ब्रह्मेति श्लोके निर्वाणसुखमाधिकारिकवन्मोक्षसुखं तदनुभूतिरित्य-न्यथाप्रतीतिं वारयितुं किञ्चिदनूद्य वाणशब्दः शरीरपर इति व्याख्यानस्थेम्ने श्रुतिं च पठति ॥ निर्वाण-मिति । निर्गतं वाणाद्ब्राणात् । रलयोर्वबयोश्चैव खषयोर्डलयोस्तथा । वदन्ति केचित्सावर्ण्यमिति वचनात् । यत्तन्निर्वाणमशरीरसुखं स्वभिन्नप्राकृतशरीरभोग्यसुखभिन्नं तदनुभववान् ॥ तत एवं मूलविवृतिः ॥ गृहानावसतीत्युक्तं तदेवमित्याह ॥ स इति । यन्महद्विमृग्यं महद्भिर्ब्रह्मादिभिर्विचार्यम् । महद् विमृग्यं चेति वा । ब्रह्म कैवल्येन स्वातन्त्र्येण यन्निर्वाणसुखमशरीरभोग्यमप्राकृतं सुखं तस्यानुभूतिरनुभवो यस्य सः । सुखं चानुभूतिश्च यस्य स इति वा । प्रियः सुहृद् व्याख्यातं च प्राक् । मातुलेयो मातुलसुतः । मातुर्डुलजिति डुलचि मातुलस्ततः शुभ्रादिढकि चापत्येऽर्थे तस्येयादेशे मातुलेय इति ज्ञेयम् । आत्मा स्वामी । विधिकृद् आज्ञाधारकः । गुरुर्हितोपदेष्टा । अर्हणीयः पूज्यश्च । योऽयं प्रकारः खलु निषिद्धो लोके, अतुले भगवति तु मा खलु न निषिद्धः । यस्मिन्विरुद्धगतयोऽप्यनिशं पतन्ति । अणोरणीयान्महतो महीयान् । अमध्यमो मध्यमो व्यापकोऽव्यापक इत्यादेर्वैशब्देन ग्रहः । कथं गुरुत्वादिकमेकत्र विरुद्धमित्याशङ्कायां खलु सान्त्वनमित्यप्यर्थः । खलु सान्त्वने निषेधने चेति विश्वः । ये च सवास्त्वयाऽनुष्ठिता इष्टयोऽप्यतुले यद्विषय एव स इत्यावृत्त्याऽन्वयः । विधिकृद्गुरुश्चेत्येकं पदं वा । विधिस्रष्टा विधिगुरुश्च । मा अतुले यः ये इति यथार्थक्रमं पदानीव सः वै सवा इति च पदं ज्ञेयम् । पूर्वमतुलेयोऽतुला ई सम्पद्रमा वा यस्य सो ऽतुलेरिति यः प्राप्य इत्यप्यतुलेयः । यातेः कर्मणिकः । अनन्तरमात्मभिर्भवद्भिरर्हणीयः । सभायामग्रसभाजनीयो जात इति गुरुरिति वा । मातुले शकुनौ तद्विषये यो विधिकृत् । यश्च गुरुर्भारायितो भूमेः । य आत्मार्हणी आत्मनाऽर्हणमस्यास्तीति स तथा निन्दितत्वमर्हणस्य द्योत्यते इनिप्रत्ययेन । आत्मसम्भाविताः । यस्य सुहृद्धृदयम् । स्वर्थो हृत्पदार्थे न स्वरससम्बन्धः सन्नयःपदार्थे काठिण्यातिशयाधायकोऽयःपदेनान्वेति । स्वयो ऽत्ययः सारम् । तस्य सुयोधनस्य खलु निषेधकः । अथवा ब्रह्मेति विशेष्यदृष्ट्या खलु । पूर्वं खलु नातिसुखं छिनत्तीति तदनन्तरमिन्द्रियाणि खानि तदुपलक्षितं शरीरं लुनातीति तत्तथेति नुपंसकतोपपत्तिर्ज्ञेयेति वा ॥ ५० ॥

मन्दनन्दिनी

परं ब्रह्म गृहानावसतां युक्तम् । तत्किमित्यत आह ॥ स वा इति ॥ यो वो युष्माकं प्रियः प्रीतिविषयः सुहृद् अत्यन्तोपकारी । आत्मा स्वामी विधिकृदाज्ञाकृत् । गुरुर्हितोपदेष्टा । स वाऽयं कृष्णः । ब्रह्म पूर्णगुणम् । महद्विमृग्यं महद्भिर्ब्रह्मादिभिर्विमृग्यम् । अनन्यमसाधारणम् । अशरीरः स्वरूपसुखानुभवरूपमिति योजना । अत्र तात्पर्यम् ॥ निर्वाणसुखमशरीरसुखम् । एतद्बाण-मवष्टभ्येति श्रुतेः ॥ एतद्बाणमित्यत्र शरीरम् । बाणशब्दप्रयोगात् । वबयोरभेदान्निर्वाणमित्यस्या-शरीरमिति व्याख्यानं युक्तम् ॥ ५० ॥

न यस्य साक्षाद् भवपद्मजादिभी रूपं धिया वस्तुतयोपवर्णितम् ।

मौनेन भक्त्योपशमेन पूजितः प्रसीदतामेष स सात्वतां पतिः ॥ ५१ ॥

पदरत्नावली

ननु दुर्ज्ञेयरूपत्वं हि विष्णुलिङ्गम् । ‘न हि सुज्ञेयम् । अणुर्ह्येष आत्मा सः’ इति श्रुतेः । स्वरूपानन्दानुभवित्वं सायुज्यभाजोऽप्यस्ति । अतः कथं निर्णय इति तत्राह– न यस्येति

ताभिः पूर्भिः । असुरसेनान्योऽसुरसेनानायकाः पूर्वं वैरं स्मरन्तः । अलक्षिता अदृश्याः सन्तः । त्रीन् लोकान्नाशयांचक्रुरिति योजना ॥ ५६ ॥

ततस्ते सेश्वरा लोका उपासाद्येश्वरं ततः ।

त्राहि नस्तावकान् देव विनष्टान् त्रिपुरालयैः ॥ ५७ ॥

पदरत्नावली

सेश्वराः सहरयः । अत्रापि विष्णुसहितदेवानां रुद्रापेक्षित्वं न दोषाय । त्रिपुरहननं रुद्रेण कार्यमिति हरिणा क्लृप्तत्वात् । इन्द्रादिभिर्वा ॥ ५७ ॥

सत्यधर्मीया

सेश्वराः सहेन्द्रा जनाः । ततस्तदनन्तरम् । महेश्वरमिति वा विभो इति पाठौ सरलौ । ततस्तत इति न विततः । स्तावकान्स्तोतॄन् । तावकान् गतम् । त्वत्सम्बन्धिनः । त्रिपुरालयै-र्विनष्टांस्तत्प्रायांस्त्राहि त्रायस्व । अथवा मित्रपदनिर्वचनपरे ऋग्भाष्ये मित्वा त्रातीत्युक्तम् । प्रकृत्यन्तर-स्येदं रूपमिति टीका । तद्विवृतौ त्रैङ् पालन इत्यस्य ङित्वादनुदात्तङित आत्मने पदमित्यात्मनेपदे शपोकारे च परत अयादेशे च त्रायत इति रूपेण भवितव्यम् । त्रातीति रूपं तु कथमित्यत आह ॥ प्रकृत्यन्तरस्येति । त्रैङः कर्तरि क्विपि कृते आदेच इत्यात्वे च निष्पन्नात् त्राशब्दात्सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विब्वाचार इति त्रा इवाचरतीत्यर्थे क्विपि सनाद्यन्ता इति धातुसंज्ञायां तस्मात्तिपि कृते सुब्धातुरूप-प्रकृत्या इतरस्य त्रातीति रूपमिति भावः ।

अत एव प्रक्रियाकौमुदीव्याख्याने प्रसादे कृष्णपण्डितीये च चक्रिंस्त्राहीत्येतद्व्याख्यानावसरे त्रायत इति त्रास्तद्वदाचरति सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विबाचार इति क्विप् । सनाद्यन्त इति धातुत्वाल्लोण्मध्यमैकवचनं हिरित्युक्तम् । त्रा इवाचरतीत्युक्ते यथा लौकिको रक्षकोऽन्नादिकं दत्वा रक्षति तथा भगवानपि रक्षतीति रक्षकत्वस्य लाभादेवं व्याख्याने रक्षकत्वालाभ इति चोद्यं निरस्तम् । अत एव त्रा रक्षण इत्याकारान्त-धात्वन्तरं परिकल्प्य तस्मात्त्रातीत्यादिरूपमिति ये वदन्ति ते परास्ता भवन्ति । भीमसेनधातुपाठे कविकल्पद्रुमे चानुक्तस्य धात्वन्तरस्य कल्पनाया जघन्यत्वात् । धात्वन्तरस्य टीकाकारासम्मतत्वाच्च । ये शुभ्रा घोरवर्पसः सुक्षत्रास इत्येतद्व्याख्यावसरे क्षं क्षेत्रं तस्मिन्नुपपदे त्रायतेरातोनुपसर्गे क इति वाक्यपर्यालोचनया ज्ञायते । धात्वन्तरस्य सम्मतत्वे हि त्रातेरित्येव ब्रूयान्न तु त्रायतेरिति । त्रायतेः खलु कप्रत्ययः । आदेच उपदेशे शितिप्रत्यये विवक्षित आत्वं कृत्वा कर्तव्य इति गौरवात् । त्रातेस्तु तथा नेति लाघवात् । त्रैङपेक्षया सुब्धातोः प्रकृत्यन्तरत्वेन प्रकृत्यन्तरस्येत्युपपत्तेः । न च वाच्यं त्रा इति धात्वन्तरस्याकल्पनायां मां त्राहीत्यादिप्रयोगानुपपत्तिः । आचारार्थकक्विबन्तस्याकर्मकत्वादिति स्तम्भति कुम्भतीत्यादौ स्तम्भादिवत्तूष्णीम्भावस्यैव तद्वदाचरणत्वेन विवक्षिततया तस्याकर्मकत्वेऽपि त्राहीत्यत्र रक्षणस्यैवाचारार्थक्विबन्तेन विवक्षिततया त्राहीत्यस्य त्रावद्रक्षयेत्यर्थपरत्वेन सकर्मकतया मां त्राहीत्यादि-प्रयोगोपपत्तेः । न हि धातुरेकत्राकर्मक इत्येतावताऽर्थान्तरेऽप्यकर्मको भवति । तथा सति समो गम्यृच्छिप्रच्छिस्वरत्यर्तिश्रुविदिभ्य इत्यत्राकर्मकादिति वर्तत इति काशिकोक्तेर्गम्यादेरकर्मकत्वेन ग्रामं गच्छतीत्यादावकर्मकत्वप्रसङ्गात् । वहन्ति नद्य इत्यत्र वहेः स्यन्दनेऽकर्मकत्वेन वहति भारमित्यत्र प्रापणेऽप्यकर्मकत्वप्रसङ्गाच्च । यदि च तत्र तत्तदर्थविवक्षया सकर्मकत्वाकर्मकत्वव्यवस्था तदा प्रकृतेऽपि तुल्यम् । उक्तं चैतत्पदमञ्जर्याम् । धातोरर्थान्तरे वृत्तिरित्यादिना । तदेतत्सर्वमभिप्रेत्य कृष्णपण्डितीये त्राहीत्येत्सुब्धातुरूपमित्युक्त्वा एवं च मां त्राहि संसारभुजङ्गदष्टं त्राहि नः शरणापन्नानित्यादिप्रयोगो-पपत्तिरित्याद्युक्तेस्त्रा इवाचरति त्राहीत्यत्रापि तदाचरणं च रक्षणादिप्रयुक्तस्य सुखादेर्लोकरक्षकवदभावाद्वा भगवदायत्तरक्षणादिकर्तृत्वेन वा शिवस्येति ज्ञेयम् । मनोरमायामपि चक्रिंस्त्रायस्वेति । यत्तु प्राचा त्राहीत्युक्तं तत्र परस्मैपदमयुक्तम् । त्रायतेर्ङित्वात् । त्रायत इति त्राः । स इवाचरतीत्यर्थे कर्तरि क्विबन्तादाचारक्विपि वा बोध्यमित्युक्तेः । आचारक्विपि वेति । नामधातौ मूलधात्वादेर्ङित्वाद्याश्रित्यानु-दात्तङित इत्यादेः प्रवृत्तिर्नेत्यभिमानः । अत एव त्राहि मां पुण्डरीकाक्षेति सङ्गच्छत इति भाव इति शब्दरत्नोक्तेः ॥ ५७ ॥

मन्दनन्दिनी

सत्यधर्मीया

ब्रह्मणो वत्सत्वेन जातस्यैतत्कार्यसहायत्वेनापेक्षण ईश्वरस्य सापेक्षता या सा च न सम्भवति भगवतः स्वतन्त्रस्येत्यत आह ॥ सापेक्षमिति । सिद्धं प्रमाणतोऽनुत्तमत्त्वेन तदस्वतन्त्रं वस्त्वपेक्षितं चेददो न सापेक्ष्यं दोषायास्वातन्त्र्यादिदोषाय भवतीत्यर्थ इत्याहुः ॥ ततश्चायं मूलार्थः ॥ विना तदमृतरसशोषणं तत्प्रमोष एतत्तोषश्च न भविष्यत इति तद्यत्नमचरद्रमेश इत्याह ॥ वत्स इति । अयं विष्णुः स्वयं गौः सुरभिरभवत् । ब्रह्मा वत्स आसीत् । यद्यपि विना वत्सं गवैवैकलया पातुं शक्यं तथाप्यन्तरङ्गत्वाद्भवस्य तदुद्भवत्वात्१ तात्कालिकेन तर्णकेन सहागतेरपि तन्मोहनाङ्गत्वाच्च । गोः सर्वैः सर्वथाऽञ्चनीयत्वेन निवारणं न भवेदिति च तथागमनमिति मन्तव्यम् । त्रिपुरम् । ऋक्पुरब्धू-रित्यप्रत्ययान्तः शब्दः । काले मध्यान्हे । रसकूपामृतं रसकूपे सदमृतं पपौ पीतवान् ॥ ६३ ॥

मन्दनन्दिनी

अयं विष्णुः स्वयं गौरिति योजना । काले मध्यन्दिने ॥ ६३ ॥

तेऽसुरा ह्यपि पश्यन्तो न न्यषेधन् विमोहिताः ।

तद् विज्ञाय महायोगी रसपालानिदं जगौ ।

स्मयन् विशोकः शोकार्तान् स्मरन् दैवगतिं च ताम् ॥ ६४ ॥

पदरत्नावली

स्वकृतापराधप्रहाणाय स्वस्य भगवद्भक्तिप्रकटनाय च मयस्तद्विषयज्ञानं च ममास्तीत्यभिप्रायेणाह– तदिति ॥ तद् दैत्यवधोपायकरणम् । कञ्चित् कालमसुराणां जयदायिनीम् इदानीं देवानाम् इति दैवगतिम् ॥ ६४ ॥

सत्यधर्मीया

किं तदावका वा दौवारिका वा कुतो न न्यवारयन्न च तत्र तदस्थापनं युक्तिमत् । लोकोत्तरत्वाद्रसस्येत्यवश्यमव्यत्वाद्रसपालानिदं जगावित्युत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वादित्यतो मयमायातो हरिमाया महतीत्थमभूदित्याह ॥ त इति । तेऽसुराः पश्यन्तोऽपि विमोहिताः सन्तो न न्यषेधन् । न पिबेति न घटाच्चक्रुः । तद् दानवहानिहेतुहरिव्यापारं विज्ञाय ज्ञात्वा । ज्ञानासाम्भवित्यं मयस्यावमानयति ॥ महायोगीति । तां दैवगतिं दैवविपर्यासं हरिव्यापारं वा स्मरन्नत एव स्वयं विशोकः शोकरहितः । उभयत्रापि स्मरन्नितिपाठे विमोहिता इति स्मरन् इत्यन्वयेन न वैयर्थ्यं स्मरन्नित्यस्य द्वितीयस्येति ज्ञेयम् । ज्ञानहीनत्वेन शोकार्तान् रसपालानिदं वक्ष्यमाणं जगावूचे ॥ ६४ ॥

मन्दनन्दिनी

भगवता विमोहिताः पश्यन्तोऽप्यसुरा न न्यषेधन् । महायोगी मयः । इदं वक्ष्यमाणम् ॥ तदेवाह ॥ स्मरन्निति ॥ शोकार्तानसुरान्स्मरन् पूर्वमसुराणां जयदायिनीमिदानीं विपरीतां दैवगतिम् ॥ ६४ ॥

देवोऽसुरो नरोऽन्यो वा नेश्वरोऽस्तीह कश्चन ।

आत्मनोऽन्यस्य वा दिष्टं दैवेनापोहितुं द्वयोः ॥ ६५ ॥

तात्पर्यम्

विष्णुनाऽऽदिष्टं व्यपोहितुं देवोऽसुरोऽन्यो वा न समर्थः ॥ ६५ ॥

भगवत्तेजसा गुप्तस्तात्कालिकभगवदावेशविशेषेण गुप्तः ॥ ६८ ॥

दिवि दुन्दुभयो नेदुर्विमानशतसङ्कुले ।

देवर्षिपितृसिद्धेशा जयेति कुसुमोत्करैः ।

अवाकिरन् जगुर्हृष्टा ननृतुश्चाप्सरो गणाः ॥ ६९ ॥

पदरत्नावली

यशोविततिप्रकारमाह– दिवीति ॥ जयेत्युक्त्वा जगुरित्यनेन यशोविततिर्ज्ञायते

॥ ६९ ॥

सत्यधर्मीया

कीर्तिपूर्तिप्रकारमाह ॥ दिवीति । विमानशतसङ्कुलाः । विमानानां शता-न्यनेकानि सङ्कुलानि व्याप्तानि येषां ते । देवर्षिपितृसिद्धेशा देवा वासवाद्या ऋषयो बृहस्पत्याद्याः१ । देवर्षिर्नारदश्चेति वा । पितरोऽर्यमाद्याः । सिद्धेशा देवयोनिभूतनाथाः । जयेति जगुः । अनन्तरं पुष्पैरवाकिरन् । अप्सरोगणा ननृतुः । हृष्टा इति सर्वान्वयि ॥ ६९ ॥

मन्दनन्दिनी

विमानशतसङ्कुले अन्तरिक्षे स्थिता इति शेषः ॥ ६९ ॥

एवं दग्ध्वा पुरस्तिस्रो भगवान् पुरहा नृप ।

ब्रह्मादिभिः स्तूयमानः स्वधाम प्रत्यपद्यत ॥ ७० ॥

पदरत्नावली

ब्रह्मादिभिर् ब्रह्मोत्पन्नैः सनकादिभिः ‘इमा रुद्राय स्थिरधन्विने गिरः क्षिप्रेषवे’ इत्यादिवेदवाक्यैर्वा ॥ ७० ॥

सत्यधर्मीया

भगवान्पुरहा गतम् । ब्रह्मादिभिर्वनजभवस्यापि पुत्रस्तवनं युक्तम् । सारथ्य-करणादिति सारांशः । गुरुणा श्लाघिताः । ओलमान इत्यृग्भाष्यटीकयोरनिन्दन्नस्मान्नरमात्रबुद्ध्या सम्बोधयेहास्मासु ओलमानोऽवज्ञामकुर्वन् । नरमात्रमिति बुद्ध्याऽस्मान्ननिन्दन् बोधि बोधय । हे शुनःशेप श्रान्तोऽसीत्युक्तेश्च । यद्वाऽतद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीहिः । स्वधाम कैलासं स्वधाम पूर्ववत्स्वतेजश्च । विमनस्कमित्याद्युक्तेरादौ प्रत्यपद्यत प्राप ॥ ७० ॥

मन्दनन्दिनी

पुरहा त्रिपुरसंहर्ता । ब्रह्मादिभिः सनकादिभिः । तद्गुणसंविज्ञानो वा सम्भवति । ब्रह्मणाऽपि समर्थ इति स्तुतिसम्भवात् ॥ ७० ॥

एवंविधान्यस्य हरेः स्वमायया विडम्बमानस्य नृलोकमात्मनः ।

वीर्याणि गीतान्यृषिभिर्जगद्गुरोर्लोकान् पुनानान्यपरं वदामि किम् ॥ ७१ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते सप्तमस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

शम्भोः पुरदहनमाहात्म्यं यत् तत् श्रीनारायणैकनिष्ठमित्याशयेनोपसंहरति– एवंविधानीति ॥ अपरं भगवच्चरितम्, तद् वदेति शेषः । अनरम् अन्यद् वस्तु एवंविधमाहात्म्योपेतं किं वदामि । न किमपीति वा ॥ ७१ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

सप्तमस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

शतमप्यन्धानां न पश्यतीतिवच्छर्वस्य सर्वसुपर्वसाहिती साहितनिहतावनुकूलेऽपि तदनुकूल एव हेतुर्नान्यथेति तव तन्मातुलेयकतादिभाग्यमहो इति तत्स्तवनेनोपसंहरति ॥ एवमिति । एवमुक्तरूपाणि विधा प्रकार एषां तानि वीर्याणि स्वमायया स्वेच्छयैव । नृलोकं विडम्बमानस्यानु-कुर्वतः । अस्येति प्रिय इत्यादिप्रोक्तस्मारणार्थम् । जगद्गुरोस्तारकोपदेशेन लोकतारकत्वान्मारमारकस्य । जगदीशितुरित्युपक्रमस्वारस्यात् । अत्मनः स्वामिनः कीर्तिदानाज्जगद्गुरोरात्मनो हरेरस्येति सामानाधि-करण्यं वा । ऋषिभिरित्यृषिबहुवचनाभ्यां बहूनां बहुज्ञानामेतद्गानाविगानसूचनेन विश्वविश्वसनीयतामस्या-चष्टे । लोकान्स्वगानकतॄन्पुनानानि पवित्रयन्ति । अपरं किं वदामि पृच्छेति । एतदितरत्किं वदामि न वदामि । तदेव सारं तदु हैव मङ्गलमित्यादेरिति वा ॥ ७१ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मतीर्थकृतायां श्रीमद्भागवतविवृतौ

सप्तमे दशमोऽध्यायः ॥

मन्दनन्दिनी

यशो व्यतनोदित्येतदुपसंहरति ॥ एवमिति ॥ स्वमायया स्वशक्त्यैव नृलोकं विडम्बमानस्य स्वेन स्वकीयैश्च सज्जनरक्षणदुर्जनशिक्षणलक्षणव्यापारं कुर्वतः । एवं विधानि वीर्याणि लोकान्पुनन्ति पवित्रयन्ति ऋषिर्भिर्गीतानि । अपरमन्यत्किं वदामि । वीर्याणामनन्तत्वाद्वक्तुमशक्त इति भावः ॥ ७१ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां व्यासतत्वज्ञकृतायां मन्दनन्दिन्यां

सप्तमस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥