अथ दैत्यसुताः सर्वे श्रुत्वा तदनुवर्णितम्

॥ अथ अष्टमोऽध्यायः ॥

नारद उवाच–

अथ दैत्यसुताः सर्वे श्रुत्वा तदनुवर्णितम् ।

जगृहुर्निरवद्यत्वान्नैव गुर्वनुशिक्षितम् ॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

तनयानयं तनयस्यानयमन्यायं स्वराद्धान्तविरुद्धसिद्धान्तावस्थितिरूपम् । पुत्रं ‘‘पुन्नम्नो नरकात्त्राता पुत्र इत्यभिधीयत’’ इत्युक्तेर्विवक्षुरत्यगात्सूनोः प्रल्हादस्यानुभावत इति स्वतारकमिति पुत्रशब्दं पुनर्निबन्धानः सूचयामास व्यास इति ज्ञेयम् ॥ ३ ॥

मन्दनन्दिनी

तनयानयं तनयस्य अनयः स्वसिद्धान्तविरुद्धप्रकारो यस्मिन्वचने तत्तनयानयम्

॥ ३ ॥

क्षिप्त्वा परुषया वाचा प्रह्लादमतदर्हणम् ।

आहेक्षमाणः पापेन तिरश्चीनेन चक्षुषा ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

पापेन पापसाधनेन ॥ ४ ॥

सत्यधर्मीया

तिरश्चीनेन कुटिलेन चक्षुषा नेत्रेणेक्षमाणः । हे पापेन तद्वच्छ्रेष्ठेति परुषया वाचा क्षिप्त्वाऽतदर्हणं तदयोग्यं प्रल्हादं प्राहेत्यन्वयः । पापेन तन्मारणयत्नकारणभूतस्वपापेन चक्षुषेक्षमाण इति वा ॥ ४ ॥

मन्दनन्दिनी

अतदर्हणं निष्ठुरायोग्यम् । पापेन पापसाधनेन । तिरश्चीनेन वक्रेण ॥ ४ ॥

प्रश्रयावनतं दान्तं बद्धाञ्जलिमवस्थितम् ।

सर्पः पदाहत इव श्वसन् प्रकृतिदारुणः ॥ ५ ॥

सत्यधर्मीया

सर्पः पदाहतो यथा श्वसति तथा श्वसन् । तस्य गूढपात्वादनासिकादेस्तत्प्रदर्शने कोपवदुचिततां भजते । पदाघाते कोप इति वच इति ज्ञेयम् ॥ ५ ॥

मन्दनन्दिनी

प्रकृतिदारुणः स्वभावेन दुष्टः ॥ ५ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच–

हे दुर्विनीत मन्दात्मन् कुलभेदकराधम ।

स्तब्धं मच्छासनोद्धूतं नेष्ये त्वाऽद्य यमक्षयम् ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

यमक्षयं यमगृहम् ॥ ६ ॥

सत्यधर्मीया

मन्दात्मन्नल्पबुद्धे कुलभेदकरास्मत्कुलनाशक । बालानामितरेषामपि बुद्धिभेद-कत्वादेवमुक्तिः । यमक्षयं यमगृहं त्वाऽद्य नेष्ये । यम् अक्षयं नाशरहितं मनुषे तमपि यमक्षयं नेष्य इत्यावृत्त्याऽन्वयः ॥ ६ ॥

मन्दनन्दिनी

मच्छासनोद्धूतमतिक्रान्तशासनम् । त्वा त्वां यमक्षयं यमगृहम् ॥ ६ ॥

क्रुद्धस्य यस्य कम्पन्ते त्रयो लोकाः सहेश्वराः ।

तस्य मेऽभिहितं मूढ शासनं किंबलोऽत्यगाः ॥ ७ ॥

पदरत्नावली

कस्य बलं यस्य स किंबलः । मद्बलमनादृत्य तव बलभूतः क इत्यर्थः ॥ ७ ॥

सत्यधर्मीया

किंबलः कस्य बलं यस्य स किंबलः, किं बलं यस्य स इति वा । अत्यगा अतिक्रान्तवानसि । मूढ शासनमित्यव्यवधाननिर्देशेन मूढस्य शासनमिति समासलभ्यमर्थविशेषं हिरण्यकमौढ््यमान्तरङ्गिकं ध्वनयति । को बलमित्याद्यलपन्किंबल इति च वदन् किं को वा का वेति निर्णयाभावात्तदानुकूल्यं प्रश्नस्य द्योतयति ॥ ७ ॥

मन्दनन्दिनी

तस्य मे तेन मया । किंबलः को बलं यस्य सः । अत्यगा अतिक्रान्तः ॥७॥

प्रह्लाद उवाच–

न केवलं मे भवतश्च राजन् स वै बलं बलिनां चापरेषाम् ।

परावरेषां १स्थिरजङ्गमा ये ब्रह्मादयो येन वशं प्रणीताः ॥ ८ ॥

पदरत्नावली

किंबल इत्यस्योत्तरमाह– न केवलमिति ॥ वै इत्यनेन ‘बलमानन्द ओजश्च सहो ज्ञानमनाकुलम्’ इति श्रुतिं सूचयति । पराश्च अवराश्च परावरे । एतदेव विशदयति– स्थिरजङ्गमा इत्यादिना ॥ ८ ॥

सत्यधर्मीया

सत्यधर्मीया

ज्ञान्यज्ञानिमननमाह ॥ दस्यूनिति । एके त्वादृशाः षड् दस्यून् इन्द्रियाख्य-षट्चोरान् न विजित्यापराभाव्य दश दिशो स्वजिताः स्वेन जिता मन्यन्ते । ते हि किं कुर्वन्तीति दस्युभूता इत्यत आह ॥ पुरमिति । पुरं शरीरं लुम्पतो लुण्ठयतस् तान् । ज्ञस्य जितात्मानो मनोजयवतः समस्य समधियवतः साधोः । अनेन षडिन्द्रियजयोऽस्त्येषामिति द्योत्यते । देहिनां स्वमोहप्रभवा आत्मात्मीयमोहात्प्रभवन्तीति ते तथा । परे बाह्यशत्रवः कुतः स्युः । मोहादिरूपकारणविरहादिति भावः । एके सन्तः पुरं लुम्पतः षट् दस्यून् न विजित्य दशदिशः स्वजिताः सु अत्यन्तमजिता इति मन्यन्ते । आन्तरारिजयाभावे बाह्यशत्रुजयो दुःशक इत्याशयः । देहिनां तद्विषये समस्येति वा । अतः क्रुद्धस्य यस्य कम्पन्ते त्रयो लोकाः सहेश्वराः । भ्रातृहेत्याद्यसम्बद्धभाषणमिति तात्पर्यम् ॥ ११ ॥

मन्दनन्दिनी

दश दिशो जिता इति भ्राम्यन्तमपहसति ॥ दस्यूनिति ॥ पुरं स्वदेहं लुम्पतो विनाशयतः षट् कामादीन् । मन आदीन्द्रियाणि वा । दस्यून् अविजित्वैव दशदिशः स्वजिता इत्येके मन्यन्ते । जितात्मनो जितमनस्कस्य देहिनां समस्य साधारणस्य साधोर्ज्ञस्य सज्जनस्य स्वमोहप्रभवाः परे शत्रवः कुत इति योजना । शत्रुत्वकल्पकमिथ्याज्ञानस्यैवाभावादिति भावः ॥ ११ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच–

व्यक्तं त्वं मर्तुकामोऽसि योऽतिमात्रं विकत्थसे ।

मुमूर्षूणां हि मन्दात्मन् ननु स्युर्विप्लुता१ गिरः ॥ १२ ॥

मन्दनन्दिनी

स्वातिरिक्तेश्वरस्यानुपलम्भबाधमाह ॥ य इति । भगवतः शरणत्वे तर्कबाध-माह ॥ स इति ॥ १४ ॥

नारद उवाच–

एवं दुरुक्तैर्मुहुरर्दयन् रुषा सुतं महाभागवतं महासुरः ।

करालदंष्ट्रं करवालचञ्चलं क्षुरान्तजिह्वं भ्रुकुटीमुखोल्बणम् ।

॥ २४ ॥

न तद् विचित्रं खलु सत्वधामनि स्वतेजसांऽशेन पुराऽपिबत् तमः ।

ततोऽभिपद्याभ्यहनन्महासुरो रुषा नृसिंहं गदयोरुवेगया ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

द्विसप्तलोकैकारेः केवलं तुच्छीकरणं भगवद्भक्तिवैशिद्यान्न नत्वत इति नुेत्याह– न तदिति । सत्वधामनि बलज्ञानसमाहारमूर्तौ पराक्रममूर्तौ वा जगदादौ तमः पानं पुरुषरूपण अनेन जगदावरकं तमः पिबतो हरेरसुरभस्मीकरणं किमिति दर्शितम् । अथो लोकं विडम्बयतो हरेरसुरेण सह समरप्रकारं वर्णयति– तत इति ॥ २५ ॥

सत्यधर्मीया

जगज्जयिनो हिरण्यकशिपोर्नृसिंहौजसि कलभशलभनिभतावर्णनमाकर्णन-विश्वसनीयं न किन्तु समसमरे किञ्चिच्छंकितातंकं तनुयाद्दनुज इत्यत इयदनयवृत्तिर्यत्तमोमूलिका तद्दुरवस्थैतादृशी कथा का तत्स्वभावानामेतदादीनामित्याह । न तद्विचित्रमिति । तस्मिन्सत्त्वधामनि बलज्ञानसमाहृततनौ । बलमूर्तौ बलाद्याश्रये वा । तद् दितिजशलभीभवनादि न विचित्रमद्भुतं न भवति । योंऽशेन पुरुषरूपेण स्वतेजसा स्वसामर्थ्येन स्वप्रकाशेन वा करणेन । पुरा जगदुदयात्पूर्वं तमो दुर्गाभिमन्यमानं प्रलयकालीनं खलु निषिध्य तुच्छीकृत्येति यावत् । खलु निषेधने चेति विश्वः । अपिबत् । योऽन्विति क्वचित् पाठः । न यच्छब्दाध्याहारस्तत्रौजस एव भगवदात्मकस्य साक्षात्तत्क्षय-हेतुतालाभलाभश्चेति सुन्दरः । तदसुरसमसमरकरणेन तं लोके लोकेश्वरः शाश्वतिकं यश आसादयितुं लीलां काञ्चन लालयामासेत्यभिधत्ते कैश्चित्पद्यैः ॥ तत इति । अभिपद्य समासाद्य । ततः सार्व-विभक्तिकस्तसिः । तमभिपद्येति । तेन ल्यपैव हननस्यानन्तर्यलाभे तत इति व्यर्थमिति शङ्कानिरासः । पक्षान्तरेतु तत इति सुलग्नम् । अहनद् अभ्यहन् । उरुर्वेगः स्वकीयो यस्यां सा तया ॥ २५ ॥

मन्दनन्दिनी

निनदेन ब्रह्माण्डकटाहभेदनमारभ्यैतत्पर्यन्तं वर्णितं माहात्म्यमसम्भावितमित्यतो नेत्याह । न तदिति ॥ यो भगवान्प्रलयकाले व्याप्तं तमः सृष्टिकाले स्वतेजसा पुराऽपिबत् । तस्मिन्सत्त्वधामन्यपरिमेयपराक्रमशालिनि तद्वर्णितं माहात्म्यं न विचित्रमिति योजना । तर्हि सद्यो नाशितः किमित्यतो भगवाननेन चिक्रीड इत्याशयेनाह । तत इति ॥ अभ्यहनत् । विकरणव्यत्ययः

॥ २५ ॥

तं विक्रमन्तं सगदं गदाधरो महोरगं तार्क्ष्यसुतो यथाऽग्रहीत् ।

स तस्य हस्तोत्कलितस्तदाऽसुरो विक्रीडतो यद्वदहिर्गरुत्मतः ॥ २६ ॥

सत्यधर्मीया

गतश्रमो मृधे युद्धे खड्गचर्मणी प्रगृह्य यद्धस्ताद्विस्रस्तस्तं पुनरसज्जत सङ्गतोऽ-भूत् । तत्रापि नमान्थर्यमित्याह । वेगेनेति ॥ तं श्येनवेगं श्येनस्य श्येनपक्षिण इव वेगो यस्य स तम् । शतचन्द्रचर्मभिः । शतचन्द्रशब्दः खड्गचर्मणीति पूर्वमुक्तेः खड्गपरः । चर्मण एकत्वेन तद्भ्रमणचातु-रीतोऽनेकीभूय भानेन वा दितिः पाशानितिवदवयवबाहुविध्येन वा बहुवचनोपपत्तिर्ज्ञेया । शतं च ते चन्द्राश्च चर्मोपरि निविष्टाश्च चर्म च तैरिति । शतचन्द्राश्चर्म च चरतानेन सह चरन्तीवेत्येवमुक्तिरिति । शतचन्द्रः खड्गः । चर्मणी पार्श्वद्वंद्वधृते द्वे च शतचन्द्रचर्मणीति वा । न च खड्गचर्मणीति बाधेतेति वाच्यम् । खड्गेन सहिते च ते चर्मणी चेत्युत्तरपदलोपसमासेनाबाधोपपत्तेः । तैः सह उपर्यधश्च निच्छिद्रं यथा तथा चरन्तम् । अथवा शतचन्द्रचर्मभिर्बहुबाहुगतैः सहितो हरिर्जगृह इत्यन्वयः । न च तत्कृत्यं न दृश्यत इत्यनावश्यकतयाऽवचनीयता तस्येति वाच्यम् । इयं शङ्का बाहुबाहुविध्यविषयेऽपि बहुश्लिष्टेति तत्रैव किं नाप्राक्षीः । विचारयतो मम स्वभाविकीयमुक्तिरिति मयैव समाधिरभूदित्यप्रश्न इति तु तुल्यम्

॥ २८ ॥

मन्दनन्दिनी

स्ववीर्यभ्रान्त्यैव पुनरापदसुर इत्याह । पुनरिति ॥ शतचन्द्रवर्त्मभिश्चर्मगृहीतवतः परत्वं च न मार्गा यैस्तैः । अच्छिद्रं परप्रवेशो यथा न भवति तथा । उपर्यधः सञ्चरन्तं श्येनवेगं हरिर्जगृह इति वक्ष्यमाणेनान्वयः ॥ २८ ॥

कृत्वाऽट्टहासं खरकेसरोल्बणो निमीलिताक्षं जगृहे महाजवः ।

विष्वक् स्फुरन्तं ग्रहणातुरं हरिर्व्यालो यथाऽऽखुं कुलिशाक्षतत्वचम् ॥ २९ ॥

सत्यधर्मीया

असृग्वलै रक्तबिंदुभिराक्तानि रूषितान्यत एवारुणानि केसराश्चाननं च तानि यस्य सः । द्विपहत्यया करिमारणेन । वदः सुपि क्विप् चेति अनुवृत्तेः क्विपि हनस्तचेति तोंऽतादेशः । हरिः सिंहो यथांऽत्रमाली अन्त्राणां पुरीतताम् । अमिचिमीति क्त्रः । अन्त्रं पुरीतदित्यमरः । माला साऽस्तीति तथाऽन्त्रमाली । शिखादिः । नय्वाङ्कुरोत्पाटितहृत्सरोरुहं नखा एवाङ्कुरा नवोद्भिद-स्तैरुत्पाटितं हृत्सरोरुहं यस्य सस् तम् । मृतमारणेन रणे किमिति मतिमान्विसृज्य तस्यानुचरान्भृत्यान् अहन् हतवान् । तांश्चैकान्ते निलीलान् लक्ष्मीकान्तः कथं धर्ममर्मज्ञो जघानेत्यत आह । उदायुधान् ॥ उद्धतान्यायुधानि येषां ते तथा तानिति । वसाक्तानितिपाठे वसा वपा । ह्रन्मेदस्तु वपा वसेत्यमरः

॥ ३१ ॥

मन्दनन्दिनी

हिरण्यकशिपुविदारणानन्तरं स्थितिकृतिप्रकारमाह । असृगिति ॥ रक्तबिन्दु-सम्बद्धताम्रे सटामुखे यस्य स इति असृगित्यादेरर्थः । हरिर्द्विपहत्यया यथा तथेत्यसृगित्यादिनाऽन्वयः । आन्त्रमाली च । अयं च स्थितिप्रकारः । कृतिप्रकारमाह । नखाङ्कुरेति ॥ द्वितीयान्तानामह-न्नित्यनेनान्वयः । हतवानित्यर्थः ॥ ३१ ॥

अहन् समन्तान्नखशस्त्रपाणिभिर्दोर्दण्डयूथानुपथान् सहस्रशः ।

सटावधूता जलदाः परापतन् ग्रहाश्च तद्दृष्टिविनष्टरोचिषः ॥ ३२ ॥

पदरत्नावली

अहन् हतवान् । नखशस्त्रपाणिभिर् नखैः शस्त्रैः पाणिभिश्च । हरेर्दोर्दण्डानां यूथानुपथान् निकराकृष्टान् । तदवसरविक्रमं वक्ति– सटावधूता इति ॥ ३२ ॥

सत्यधर्मीया

नखशस्त्रपाणिभिर्नखा एव शस्त्राणि येषां ते च ते पाणयो हस्तास्तैः । नखाश्च शस्त्राणि तेषामपहृतानि निजेतरेत्युक्तत्वाद्गदादीनि वा तानि च पाणयश्च तैरिति वा । दोर्दंडयूथानुपथान् दोष एव दण्डा दण्डाकारास्तेषां यूथानि । तान्यनु अनुसृत्य पन्था येषां ते तथा । भुजबाहुप्रवेष्टो दोः । यूथं तिर्यक्समूहे स्याद्वन्द्वमात्रेऽपि भाषितमिति चामरविश्वौ । ऋक्पूरब्धूः पथामानक्ष इत्यप्रत्ययः । यत्र भुजाकर्षस्तत्र गच्छत इति यावत् । सहस्रशः । स्वार्थे शः । प्रातिस्विकतया सहस्रसहस्रम् । इयतायासेन किं क्लेश ईशस्यापि न भवितेत्यत आह । सहस्रश इति ॥ सहस्रमनन्तं शं सुखं यस्य स इति वा । हस्रेण स्वदूषकेन पित्रपदेशेन मूर्खेण वा सहितः प्रल्हादस्तस्य शं येनेति वा । समन्तात्सर्वत्राह-न्नित्यन्वयः । हस हसन इत्यतः स्फायितंचीत्यादिना रक्प्रत्ययः । हस्रो मूर्खे विदूषक इति संसारावर्तः । तदानीं नारसिंहाकारकृतकार्यं निरुपममिति निरूपयति । सटेति ॥ जलदा नीरदाः सटाभिरवधूता विधुताः परापतन् । तावदभिव्याप्ता जटा इति भावः । तद्दृष्टिभिर्विनष्टानि रोचींषि शोचींषि येषां ते तथा ग्रहाश्चन्द्राद्याः । रोचिः शोचिरुभेक्लीब इत्यमरः । अभवन्निति शेषः ॥ ३२ ॥

मन्दनन्दिनी

नखैः शस्त्रैः पाणिभिश्चेति द्वन्द्वः । भुजदण्डसमूहमार्गं गतानिति दोर्दण्डादेरर्थः । भगवत्कृतमुक्त्वा तदीयावयवादिकृतकार्यमाह ॥ सटेत्यादिना ॥ विधूताः कम्पिताः । विनष्टरोचिष-स्तिरस्कृततेजसः । अभूवन्निति शेषः ॥ ३२ ॥

अम्भोधयः श्वासहता विचुक्षुभुर्निर्ह्रादभीता दिगिभा जहुर्दिशः ।

द्यौस्तत्सटाक्षिप्तविमानसंकुला प्रोत्सर्पत क्ष्मा च पदाऽतिपीडिता ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

दिगिभा दिग्गजा मदं जहुस् त्यक्तवन्तः । प्रोत्सर्पत प्रोदसर्पत, उद्गतेत्यर्थः

॥ ३३ ॥

सत्यधर्मीया

अम्भोधयोंऽभांसि धीयन्तेऽस्मिन्नित्यम्भोधिः समुद्रस्ते च चत्वारो वा सप्त वेत्यम्भोधयः । स्वरूपभूतः श्वास ईश्वरस्य वर्तत इति वर्तन्या श्वासेन श्रीनृसिंहस्वरूपभूतेन । हताः सन्तश्चुक्षुभुश्चेलुरित्यर्थः । मूलान्यत्र तु व्यासतीर्थीये । अवाय्वनाकाशमतेजस्कमिति ॥ तदारब्धदेह-रहितमिति वचनम् । तत्त्वप्रकाशिकाताम्रपर्णीययोर्वाक्यार्थमुक्तावलीप्रमेयमुक्तावल्योः । वाय्वादयः शरीरोपादानतया प्रसक्ता लोके तथा प्रसिद्धानां विषयावरणशून्येऽप्राकृतविग्रहे सर्वात्मना निरास इति भाव इत्यारभ्य विस्तरस्त्वित्यन्तवचनम् । तमोवाय्वादीनामिति । यद्यपीत्यादिकृत्येश्वरात्मक-वाय्वाकाशयोरुक्तावप्यविरोध इति गर्भीकृत्यान्यवस्तुस्वभावस्थौल्याद्यभाव इत्यन्तं च । भावरत्नकोशे च तमोवाय्वादीनां सर्वात्मनेति । अदुःखमसुखमित्यादौ यथा सुखमित्यनेन बाह्यसुखनिषेधेऽप्यदुःख-मित्यनेन दुःखमात्रस्य प्रतिषेधस्तथाऽप्यत्राप्यस्थूलमित्यादौ प्राकृतस्थौल्यादिनिषेधेऽप्यतमोवाय्वादौ सर्वात्मना तमआदेर्निषेध इति चन्द्रिका । ‘‘प्रसिद्धस्थूलसूक्ष्मादिवैलक्षण्याज्जनार्दनः । अस्थूलादिरिति प्रोक्तो नैव स्थौल्याद्यभावतः । अनावृत्तेस्तमो नास्य स्वातन्त्र्यान्नाद्यते क्वचित्’’ ॥ इत्यक्षरब्राह्मणम् । तथा च सुधा । इहाच्छायमतम इत्यादेरसङ्कुचितवृत्तित्वमेव विज्ञेयमित्याद्युदाहृत्य षोडशकलान्तर्भूतानां भावानां निवृत्तिर्ज्ञातव्येति स्वयं व्याख्याय तथा चाथर्वणभाष्यं षोडशकलाशरीरो न भवतीति निष्कल इति सम्मतित्वेनोदाहृत्य वाय्वादीनामेवंविधवैलक्षण्यं द्योतयितुमेव सुधायामच्छयमतम इत्यादेरसङ्कुचित-वृत्तित्वमेवेति छायातमसोः स्वशब्देन वाय्वाकाशादेरादिशब्देन ग्रहणं कृतमिति वदन्तः समस्तानां छायातमोवाय्वाकाशानां प्रस्थानभेदेन तमोवाय्वादीनामच्छायमतम इत्यादेरित्यादेः स्वशब्देनेत्यादिना गतिश्चिन्तितेति तयैव चन्द्रिकास्वार्थसाधनविद्रावितनिद्रेति तुतुषुः । परं तु साहसमात्रम् । मुख्यतो नैर्भर्यं तु स्वरूपश्वसनसत्तायां चेति तत् । किञ्चाक्षरब्राह्मणमप्यविवादस्थल एव मानं न मानं च श्वसना-स्तित्वाश्वासन इत्युपर्येव ज्ञायत इति न तत्र पराक्रान्तमस्माभिः । तत्त्वोद्योतटीकायाम् अवातं वातप्रेरणया शून्यमिति व्याख्यानात् ।

न चैवं तमोवाय्वादीनां सर्वात्मना निवृत्तिरिति तत्त्वप्रकाशिकाविरोध इति वाच्यम् । तत्रापि वायुपदस्य वायुप्रेरणार्थकत्वात् । अत एव श्वसितं मातरिश्वेत्यादौ तत्र विष्णोरपि श्वासवायुरुक्तः । स च चिदानन्दाद्यात्मक एव तादृशमूर्धांगसहपाठादितीति प्रह्लादकृष्णाचार्यवचनमाथर्वणविवरणगतं चैवमेव परिमलबिदरहल्लीयाचार्यादिवचनं चेति । वस्तुतस्तु नास्तीति निष्कण्टको वाटः ॥ तथाहि ॥ अपीडितातमोवाय्वादीनां सर्वात्मना निवृत्तिरिति तत्त्वप्रकाशिकोक्तिः । न च वातप्रेरणाशून्यमिति वा षोडशकलागतशरीरांरभकवातराहित्यमेव निवृत्तिपदार्थ इत्यङ्गीकृत्य स्वपथमानेतुं सा सर्वात्मना सर्वात्मनेति वर्त्मना नावकाशं दास्यति । तत्त्वोद्योतटीका तु आनीदिति प्राप्ताननस्य प्रायशो वायुप्रेरणया सर्वत्र दर्शनादत्रापि तथेति शङ्कापराकृतिमात्रपरैवेति न निबन्धसाधिका किं तूदास्ते । भागवतगतिश्चानुपदमेव विविच्यते । चन्द्रिका तु न निद्रिता । इहाच्छायमतममित्यादेरसङ्कुचितवृत्तित्वमेव ज्ञेयमिति सुधा सावधारणेति नैतदादिविचिकित्सा चिकित्सा । व्याख्याता चेयं वाक्यार्थचन्द्रिकायाम् । ननु यद्यस्थूलादिपदानां लौकिकस्थौल्यादिराहित्यार्थकत्वेनालौकिकतमोवाय्वादिसिद्धिस् तर्हि अच्छायम-तमोवाय्वनाकाशपदानामपि लौकिकछायातमोवाय्वादि राहित्यार्थत्वापत्त्याऽलौकिकतमोवाय्वादिसिद्धिः स्यादित्यत आह ॥ इहेति ॥ अस्थूलमनण्वित्यादिवाक्येऽस्थूलादिपदानां प्राकृतस्थौल्यादिमात्र-निषेधकतया सङ्कुचितार्थत्वेऽपि अच्छायमतमोवाय्वनाकाश इत्यादीनां सर्वात्मना तमआदिनिषेधक-तयाऽसङ्कुचितार्थत्वमेव विज्ञेयम् । अदुःखमसुखमित्येकस्मिन्नपि वाक्येऽसुखमित्यनेन बाह्यसुखनिषधेऽपि अदुःखमित्यनेन दुःखमात्रनिषेधदर्शनेन योग्यत्वायोग्यत्वयोरेव सङ्कोचासङ्कोचनियामकतयैकवाक्यस्थ-त्वादेरप्रयोजकत्वादिति भाव इति । अभिनवचन्द्रिकायां च नन्वस्थूलमनण्वित्यादिश्रौतपदानां लौकिक-स्थौल्याद्यभावपरतया व्याख्यानमयुक्तम् । अतमोवाय्वित्यनयोरपि लौकिकतमोवायुनिवर्तकत्वप्राप्त्या परमेश्वरस्यालौकिकतमोवायुछायाकाशप्रसङ्गादित्यत आह । तमोवाय्वादीनामिति ॥ आदिशब्देन छायाकाशयोर्ग्रहणम् । अस्थूलमित्यादिप्रायपाठेऽप्यच्छायमित्यादेः सर्वात्मना छायादिनिषेध एवार्थो ग्राह्यः । अलौकिकछायादेरप्रामाणिकत्वेन प्रायपाठस्य त्याज्यत्वात् । अन्यथाऽदुःखमसुखमित्यादौ प्रायपाठानुसरणायादुःखमित्यस्य प्राकृतदुःखराहित्यमर्थः स्यादिति भाव इति । भावबोधे च तमोवाय्वादीनां सर्वात्मनेति । यथाऽदुःखमसुखमित्यादावसुखमित्यनेन बाह्यसुखनिषेधेऽप्यदुःखमित्यनेन दुःखमात्रनिषेधस्तथाऽत्राप्यस्थूलमित्यादौ प्राकृतस्थौल्यादिनिषेधेऽप्यतमोवाय्वित्यादौ सर्वात्मना तमआदेर्निषेध इत्यर्थ इति । गुर्वर्थदीपिकायां च लौकिकस्थौल्यादिराहित्यमित्यत्र लोकपदेन परतन्त्र-मुच्यते । अस्थूलमित्यादौ परतन्त्रजडस्थौल्यादिराहित्यं स्वतन्त्राजडस्थौल्यादिसाहित्यं चाभिप्रेतम् । अन्यथाऽणोरणीयान्महतो महीयानित्यादिश्रुतेर्नैरर्थक्यप्रसङ्गात् । एवं च तत्प्रायपठितानां छायातमो-वाय्वाकाशादीनामपि द्वैविध्यं स्यादित्यत आह । तमोवाय्वादीनामिति ॥ छायाया आदित्वेऽपि तमोरूपत्वान्न पृथग्रहणम् । यथैकवाक्यपठितत्वेऽप्यदुःखमसुखमिति श्रुतौ दुःखस्य सर्वथाऽभावः सुखस्य द्वैविध्यं तद्वदिहपीति भाव इति ।

श्वासाश्वासाविश्वपतेः श्वसतो स्यादिवाग्बलाः ।

केचिद् द्वावप्रतिद्वन्द्वौ पक्षौ ङीप्सांवलित्यतः ।

केचिद्व्यवस्थयेत्याहुर्वयं च श्रमशामकाः ।

श्वासाः स्वरूपभूता नेत्यत्र निर्भृतनिर्भराः ।

टीकैतरेयऋग्भाष्यादिदिशा रुच्यतेऽच्युते ।

न नो गृह्णन्तु के वापि न गृह्णन्तु प्रदर्श्यते ।

युक्तिश्चोक्तेतरा तां तु विदाङ्कुर्वन्तु विंदवः ॥

तथाहि ॥ चक्षुः श्रोत्रं मनो वाक् प्राणः श्रयत इत्युपनिषद्भाष्ये ‘‘अग्निवातदिनेशानामुत्थानानि पृथक् पृथक् । वदनं नासिका नेत्रमित्येतानि परात्मनः । अदनाघ्राणदृष्ट्याख्यभोगत्रयविभागतः । मुखनासाचक्षुषां’’ इत्यादिना प्राणस्य नासोत्पन्नत्वतदाश्रितत्वोक्तेः । तथाऽन्यत्रापि तथैव नसिकातोऽ-भून्मुख्यवायोः सुतो मरुत् । प्राणो वायुरिति द्वेधेत्युक्तेः । सति विश्वासे मातरिश्वनस्तदुत्थत्वतदाश्रित-त्वोक्तिः सुलग्नेति नासिकेत्युक्तिर्मानिकी न सम्भाविनी स्यात् । ऋग्वेदादिकमस्यैव श्वसितं प्राह चापरा । वाचो बभूवु रुशतीर्हयग्रीवादिति स्फुटम् । वचो भागवतेऽप्यस्ति ब्रह्माण्डेऽपि तथापरम् । हयग्रीवादिमा विद्या श्वसितत्वेन निःसृता इति भाष्यटीकायाम् । अस्य महतो भूतस्य निःश्वसितमेतदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वांगिरस इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः श्लोकः सूत्राण्यनुव्याख्यानान्यस्यैवैतानि निःश्वसिता इत्यपरा श्रुतिः । ऋग्वेदादिकमस्यैव विष्णोरेव निःश्वसितं प्राह । तेनापि तस्यर्षित्वं ज्ञायते । निश्वसितमिवानायासेनादिकाले तेनोच्चरितमित्यर्थः । वाचो बभूवुरुशतीः श्वसतोऽस्य नस्त इति भागवते स्फुटमेतमर्थं प्रतिपादयद्वचोऽस्तीति प्रोक्तेः । तस्मिन्सति श्वसितमिवानायासेनादिकाल इत्यायासस्या-सम्पादनीयत्वात् । अज्ञानकार्यत्वान्निद्रा न भगवत्यवकाशं लभते । तथा श्वासस्य श्रमशमनकार्यायावश्यं वक्तव्यस्य तदभावादेवाभाव इति तु मनोहरम् । श्वसितं मातरिश्वा । श्वसतोऽस्य न स्तः श्वासैजदलक-व्रातेत्यादौ प्रस्तुते चाष्टमस्कन्धोक्तछायाछायामाश्रित्य व्याकरणसम्भवात् । सन्ततं चिन्तयेत्कण्ठं भास्वत्कौस्तुभभासकम् । वैकुण्ठस्याखिला वेदा उद्गीर्यन्तेऽनिशं यतः’’ इत्याचार्यैः कण्ठत कण्ठमनिशं यतः ॥’’ इत्युक्तिरपि श्वासौत्कण्ठं कुण्ठयति । ‘‘नस्तो मुखादपि निरन्तरमुद्गिरन्तम् । ‘‘हयास्य-नासापुटवातजातः’’ । द्वितीयस्कन्धे च सर्वासूनां च वायोश्च तन्नासे परमायने’’ इत्येवमादयश्चै-तदनुकूलाः । सिंहास्यत्वेन श्वासानां तत्साम्यार्थं सृष्ट्वा प्रदर्शनस्य सम्भावितत्वादिति दिक् ।

सर्वात्मनेति न वचो दद्यात्सर्वात्मनान्तरम् ।

आपीडितं तदस्माभिर्नापीडितमपीडितम् ॥ १ ॥

असङ्कुचितवृत्तित्वमेवेति गुरुगीरपि ।

न सङ्कुचितवृत्तिः स्यात्तन्द्रीं नो याति चन्द्रिका ॥ २ ॥

आयासं यास्यति न साऽप्यनायासेन निःसृतिम् ।

वदन्ती गौरवी वाणी तथा गुर्वर्थदीपिका ॥ ३ ॥

वाक्यार्थचन्द्रिकाभावबोधाभिनवचन्द्रिकाः ।

तदैतरेयोपनिषद्भाष्यं चेत्येवमादिना ॥ ४ ॥

विश्वेश्वरे स्वापसमः श्वासो यच्छ्रमशामकः ।

नाङ्गीकार्यमतोऽस्माकं जानीहीति जनाः परे ।

न वा जानन्ति जानन्तु तद्व्रज्यां न व्रजत्यज ॥ ५ ॥)

ये निर्हादभीता दिगिभा दिग्गजा मदं जहुस्तत्युजः । तेषां तदुपलक्षितघनमीनादिश्वासहता इति वाऽब्धयश्चुक्षुभुरित्यन्वयः । मदं दानोदकम् । द्यौः सुरलोकः । तत्सटात्क्षिप्तविमानसङ्कुला तस्य नृसिंहस्य सटाभिरुत्क्षिप्तानि वा विमाना विमानानि व्योमयानानि च तैः सङ्कुला व्याप्ताऽभूदिति शेषः । विमानो व्योमयाने च सप्तभूमगृहेऽपि च । घोटके यानमात्रे च पुन्नपुंसकयोरपीति शब्दमञ्जरी । व्योमयानं विमानोऽस्त्रीत्यमरः । पुंसि संज्ञायामिति करणे घः । विविधतया विशिष्टं वा मानयन्त्यनेनेति विमानः । घञ् तु न भवति । ततोऽपि परेण ल्युटापवादात् । विहितश्चाधिकरणे घः । मान्ति विशेषेणा-स्मिन्नित्यधिकरणे ल्युड्वा । क्ष्मा क्षितिः । पदा, तत्सटेत्यनेन समस्तमपि तत्पदं षष्ठ्यन्तं सदन्वेति । तस्य पादेनातिपीडिता सती प्रोत्सर्पत निम्नोन्नता सत्यपासर्पत् । अमुष्येत्याकृष्यान्वयो वा । पदातिना पीडितेति वा । पादेदं संख्यामुद्रणं नास्त्येतत्पक्ष इति ज्ञेयम् । अज्यतिभ्यामतिरित्यातिः । पदाति-पत्तिपतगेत्यमरः । पद्भ्यां भूमिरजायतेत्युक्तेः । पिता विक्रयते सुतमिति नीत्या क्षितेरुपसर्पणं युक्तमनन्यगतिकत्वादिति भावः । करेणेत्यनुदीरणेनोदीरणेन पदेति पदसम्पदा ध्वनित इति ज्ञेयम्

॥ ३३ ॥

मन्दनन्दिनी

दिगिभा दिग्गजाः । सटाभिरुत्क्षिप्तमूर्ध्वं गमितं विमानसङ्कुलं यस्याः सा । प्रोत्सर्पत प्रोदसर्पत् । आगमशासनस्यानित्यत्वाद् अडभावः ॥ ३३ ॥

शैलाः समुत्पेतुरमुष्य रंहसा तत्तेजसा खं ककुभो न रेजिरे ।

ततः सभायामुपविष्टमुत्तमे नृपासने सम्भृततेजसं विभुम् ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

सभावस्थानं तस्य वक्ति– तत इति ॥ सम्भृततेजसं राशीकृततेजसम् ॥ ३४ ॥

सत्यधर्मीया

अमुष्य रंहसा वेगेन । रंहश्च गुह्ये सुरते च वेग इति नामनिधानम् । शैलाः पर्वताः समुत्पेतुरुत्पतिताः । खमाकाशं ककुभो दिशश्च न रेजिरे न बभुः । ‘‘अनन्तं सुरवर्त्मखं’’ ‘‘दिशस्तु ककुभः काष्ठा’’ इत्युभयतश्चामरः । तत्तेजसेत्यराजननिमित्तोक्तिः । ततोऽनन्तरं सभायाम् उत्तमे नृपासने सिंहासने नृपस्य हिरण्यकस्यासने निरसने मारणरूपे जाते प्रह्लादस्याधुनाऽनधिकारा-त्तत्रोपवेश इत्यावृत्त्यान्वयेनार्थविशेषो ज्ञेयः । एतेन राजासनस्य सिंहासनमिति संज्ञा तदारभ्यान्वर्थाऽ-भूदिति सूचितं भवति । उपविष्टं सम्भृततेजसं जगद्व्यापिप्रभावं तं विभुम् । उपवेशनं च नापूर्वविलोकनेन दुरात्मोपवेशायातास्पृश्यतापनोदेन प्रल्हादस्योपवेशे सदात्मताङ्कूरणार्थमेवेति भावः ॥ ३४ ॥

मन्दनन्दिनी

रंहसा वेगेन । न रेजिरे न चकाशिरे । दैत्यहननाद्यनन्तरं सभोपवेशनमाह ॥ तत इति ॥ सम्भृततेजसं राशीकृततेजसम् ॥ ३४ ॥

अलक्षितद्वैरथमत्यमर्षणं प्रचण्डवक्त्रं न बभाज कश्चन ।

निशाम्य लोकत्रयमस्तकज्वरं तमादिदैत्यं हरिणा हतं मृधे ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

अलक्षितं न केनापि दृष्टं नन्वयं जयः केनापि न लक्षितः । तदङ्कुरव्यक्त्य-दर्शनादित्याशङ्क्य पुरुषकोपोपशमनं स्त्रीणामेव सुशकमिति भावेन सुरस्त्रीपुष्पवृष्टिप्रकारमाह– निशम्येति ॥ लोकत्रयस्य मस्तकज्वरं शिरोरोगायमाणम् ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

अलक्षितं न केनापि दृष्टम् ॥ ३५ ॥

सत्यधर्मीया

प्रतियोद्धृदर्शनादेव देवस्योपवेश इत्यादिशति । अलक्षितद्वैरथमिति ॥ द्वितीयस्य रथस्यायं द्वैरथः प्रतियोद्धा द्वितीयत्वेनाभिमुख्येन रथति यः स द्विरथः । स एव द्वैरथः । सोऽलक्षितो येन स तथा तम् । प्रचण्डवक्त्रम् अत्यमर्षणमिति न कश्चन कोऽपि बभाज भेजे । अभजने हेतूक्तिर् लोकत्रयमस्तकज्वरम् । लोकत्रयस्य मस्तकस्य शिरसो ज्वरो रोगात्मा तम् । शिरोरोगरूपम् । तम् आदिदैत्यम् । हरिणा नृहरिणा मृधे हतं निशाम्य दृष्ट्वा ॥ ३५ ॥

मन्दनन्दिनी

अलक्षितमदृष्टपूर्वं कश्चन भूतलगतः । लोकत्रयमस्तकज्वरं शिरोरोगायमाणम्

॥ ३५ ॥

प्रहर्षवेगोत्कलितानना मुहुः प्रसूनवर्षैर्ववृषुः सुरस्त्रियः ।

तदा विमानावलिभिर्नभःस्थलं१ दिदृक्षतां सङ्कुलमास नाकिनाम् ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

प्रहर्षातिरेकेण उत्कलितं विकसितम् आननं यासां तास् तथा ताः । सुरस्त्रीवृष्टपुष्प-सौरभ्याघ्राणेन किञ्चित् शान्तकोपत्वादस्माकमप्ययमवसर इति मन्वानानां देवानां नभसि विमानावलि-साङ्कुल्यप्रकारं वक्ति– तदेति ॥ ३६ ॥

सत्यधर्मीया

प्रहर्षवेगोत्कलिताननाः प्रहर्षस्य सन्तोषस्य वेगोऽतिरेकस्तेनोत्कलितानि विकसितान्याननानि वदनानि यासां ताः । सुरस्त्रियो मुहुरनेकवारं प्रसूनवर्षैः पुष्पवर्षैर्ववृषुरित्यन्वयः । पूर्वं कश्चन न बभाजेत्युक्त्या सुरस्त्रिय इत्यत्रोक्त्या च योषितामवलोकने पितृत्वादेव मरणभीतिर्नास्तीति ध्वन्यते । तदा तत्काले विमानावलिभिर्विमानानामावलयः पङ्क्तयः । वीथ्यालिरावलिः पङ्क्तिरित्यमरः । ताभिर्नभः स्थलमाकाशस्थानम् । नभस्तलमित्यपि पाठे तत्प्रदेश इत्यर्थः । तद्विमानावलयश्च किं सम्बंधिन्य इत्यत आह । नाकिनामिति ॥ न विद्यतेऽकं दुःखं यत्र स नाकः स्वः । स्वरव्ययं स्वर्गनाक इत्यमरः । सोऽस्ति निवासत्वेनैषामिति नाकिनो दिविषदस्तेषाम् । नभ्राडिति नञः प्रकृतिभावः । दिदृक्षतां द्रष्टुमिच्छताम् । दृशेः सनि द्वित्वहलादिशेषे षत्वक्षत्वेषु सत्सु रूपम् । शतायम् । सङ्कुलं व्याप्तम् आस । अव्ययं वा । सतेर्गत्यर्थस्य रूपं वेति वेद्यम् ॥ ३६ ॥

मन्दनन्दिनी

प्रहर्षेत्यादेः सन्तोषातिशयविकसितवक्त्रा इत्यर्थः ॥ ३६ ॥

सुरानकादुन्दुभयो विनेदिरे२ गान्धर्वमुख्या३ ननृतुर्जगुः स्रियः ॥ ३७ ॥

मन्दनन्दिनी

अप्सरचारणा इत्यसंहितायां सकारलोपश्छान्दसः । तातेति युधिष्ठिरसम्बोधनम्

॥ ३९ ॥

ते विष्णुपार्षदाः सर्वे सुनन्दकुमुदादयः ।

मूर्ध्नि बद्धाञ्जलिपुटा आसीनं तीव्रतेजसम् ।

ईडिरे नरशार्दूलं२ नातिदूरचराः पृथक् ॥ ४० ॥

पदरत्नावली

ये पूर्वमुपगन्तुं तत्रसुः, ते ब्रह्मादयस्तं पृथगीडिर इत्यन्वयः । नातिदूरचराः किञ्चित् समीपवर्तिनः ॥ ४० ॥

सत्यधर्मीया

सुनन्दकुमुदादयः । अनेन जयविजययोरधुना स्वमूलरूपाप्राप्तेरेतदादिग्रहः । नन्दकुमुदाक्षादय आदिपदार्थाः । नातिदूरचराः किञ्चिद्दूरे चरन्तीति तथा । पृथक् उत्तरत्र वक्ष्यमाणस्वस्वकार्यावाप्त्यानुकूल्यादियमुक्तिः । अनतिदूरचरणं च स्वस्तुत्या श्रुतया भाव्यं स्वेषां तद्रूपाटोपप्रेक्षणा दक्षिणतया चेति ज्ञेयम् ॥ ४० ॥

मन्दनन्दिनी

ते प्रसिद्धाः ॥ नरशार्दूलेति सम्बुद्धिः । शार्दूलमिति पाठे सिंहमित्यर्थो बोध्यः । नातिदूरचरास्तारतम्यक्रमेण समीपचराः ॥ ४० ॥

ब्रह्मोवाच–

नतोऽस्म्यनन्ताय दुरन्तशक्तये विचित्रवीर्याय पवित्रकर्मणे ।

विश्वस्य सर्गस्थितिसंयमान् गुणैः स्वलीलया सन्दधतेऽव्ययात्मने ॥ ४१ ॥

पदरत्नावली

तत्र पृथक् पृथङ्मतिलक्षणं स्तुतिप्रकारं ब्रूते– नतोऽस्मीति ॥ गुणैः सत्वादिभिः स्वलीलया स्वरूपभूतलीलया । अव्ययात्मने नित्यदेहाय ॥ ४१ ॥

सत्यधर्मीया

तत्रेयदामननादित्यादेः सर्वसुपर्ववरत्वाच्चतुरानन आदौ तुष्टावेत्याचष्टे ॥ ब्रह्मेति । विश्वस्य प्रपञ्चस्य गुणैः सत्त्वरजस्तमोरूपैः सर्गस्थितिसंयमान् सर्जनपालनसंहृतीः स्वलीलया स्वरूप-भूतलीलया सन्दधते विदधते । अनन्ताय नाशरहिताय । तच्छक्तिरपि तादृशीति वक्ति ॥ दुरन्तशक्तय इति । पवित्रकर्मणे पवित्राणि स्वयं पावयन्ति च जनानिति तानि कर्माणि यस्य तस्मै । विचित्रमद्भुतं वाऽमायं वा वीर्यं यस्य स तस्मै । अव्ययात्मनेऽक्षयिष्णुशरीराय । अहं नतोऽस्मीत्यन्वयः ॥ ४१ ॥

मन्दनन्दिनी

आदौ ब्रह्मणः स्तोत्रमाह ॥ ब्रह्मेति ॥ दुरन्तज्ञानबलादिशक्तये विचित्रवीर्याय पराक्रमवते सर्गस्थितिसंयमान् । संयमो संहारः । गुणैः सत्त्वादिभिः । स्वलीलया स्वरूपभूतलीलया । अव्ययात्मने नित्यवपुषे ॥ ४१ ॥

रुद्र उवाच–

कोपकालो युगान्तस्ते हतोऽयमसुरोऽल्पकः ।

तत्सुतं पाह्यनुसृतं भक्तं ते भक्तवत्सल ॥ ४२ ॥

पदरत्नावली

येनायमसुरो हतः स कोपकालो युगान्तः युगावसनेचितः । नेदानीमत्यल्पा-सुरहनने । तस्मात् कोपं संहृत्य अनुसृतं शरणं प्राप्तं, तस्य सुतं प्रह्लादं रक्षेत्यन्वयः ॥ ४२ ॥

सत्यधर्मीया

रुद्रश्च क्रोधसम्भव इत्यादेः कोपस्वभावस्य मम सांत्ववचनमेव दुर्मिलं तादृगुक्तं चेच्छृणुयादेव शृृणोति चेल्लालयेदेव देव इति वा पौत्रत्वाद्युक्तमयुक्तं वोक्तं चेदपि पौत्रकवचो यदपि ह्ययोग्यं सम्भावयन्ति गुणिन इत्युक्तेः सफलीकुर्यादार्य इति फाललोचन आलोच्य कालानुकूलं प्रार्थयते ॥ रुद्र इति ॥ हे भक्तवत्सलेति स्वालापनेन तद्बाह्यपालने च हेतूक्तिः । ते तव कोपकालो विशिष्ट-क्रोधप्रदर्शनकालो युगान्तो नायमिति भावः । अयं कोपकाल इति काकुः किन्तु युगान्त इति वाऽन्वयः । यदर्थं प्रदर्शनं कोपस्यावश्यकं तन्निष्पन्नमित्युपसंहर हर इति हरो वक्ति । अल्पकोऽत्यल्पः । नखनिर्वर्त्यकर्मणि कठोरकुठारग्राहकवन्नाचातुरी सम्पादनीया दयापयोदधेऽसुरो हतः, इतःपरं तत्कृत्याभावादुपसंहरेति भावः । तत्सुतं प्रल्हादं पाहि रक्ष । स न तथाविध इत्याह ॥ ते भक्तमिति । भक्ता अपि तत्कालिकासुरावेशादितो दुःशीला दुष्टा इत्यत आह । अनुसृतमिति । तत्सुतं भक्तं पाहि । मद्वचनकरणेनानुसृतं मां च पाहीति वैयधिकरण्येनान्वयो वा । कोपकालो युगान्तः सहस्रयुगान्तः । अयं त्वयुगान्त इति कोपमुपसंहृत्य तत्सुतं पाहीति वा आवृत्त्याऽन्वयः ।

यद्वा अयं हिरण्यकशिपुर्हतः । अल्पको वयसा कनीयान् हिरण्याक्षो हत इति युगान्तः, युगस्य युग्मस्य हिरण्याक्षहिरण्यकशिपूरुपस्यान्तो नाशः जातः । इतः परं तत्सुतं पाहि । स च तदनुरूप-श्चेद्भवेद्भव कथमवनं कथयेत्यत आह ॥ कोपकालः, कोऽपकार१ इति । अस्य प्रल्हादस्य अपकारः कः, न कोऽपीत्यर्थः । अतः पाहीत्युक्तं युक्तमिति सोत्प्रासमुत्प्रेक्षयन्ति । स्तवप्रस्तावे अल्पक इत्युक्त्यस्वारस्यम् अस्मदुत्प्रेक्षाबलमित्यालपन्ति ॥ ४२ ॥

मन्दनन्दिनी

कोपशांत्या भक्तरक्षणं प्रार्थयते ॥ कोपकाल इति ॥ हे भक्तवत्सल नृसिंह । ते कोपकालः कोपावसरो युगान्त एवोचितो नेदानीम् । असुरहननायेति चेत् । अयमल्पकः । कृतो वा शाम्यतु । हननस्य जातत्वादित्याह । हत इति ॥ कृपावसरश्चायमित्याह । तत्सुतमिति ॥ अनुसृतं शरणं प्राप्तम् । भक्तं तत्सुतं तस्य हिरण्यकशिपोः सुतं प्रह्लादं पाहि रक्षेति योजना । पालनीयगतेऽनुसृतभक्तत्वे पालकगतं भक्तवत्सलत्वं पालने निमित्तानि ॥ ४२ ॥

इन्द्र उवाच–

प्रत्यानीताः परम भवता त्रायता नः स्वभागा

दैत्याक्रान्तं हृदयकमलं त्वद्गृहं प्रत्यबोधि ।

कालग्रस्तं कियदिदमहो नाथ शुश्रूषतां ते

मुक्तिस्तेषां न हि बहुमता नारसिंहापरैः किम् ॥ ४३ ॥

पदरत्नावली

हे परम नस् त्रायता रक्षता भवता दैत्यहृता यज्ञेषु स्वभागा अस्मद्योग्या हविर्भागाः प्रत्यानीता इत्यन्वयः । तपोबलेन दैत्येनाक्रान्तं निमीलितं च तव गृहं तव वासयोग्यं हृदयकमलं प्रत्यबोधि विकासितम् । अस्माकं भवतेति शेषः । विरक्तिभक्तिभ्यामेव वशीकर्तुं योग्यो नान्येनेत्याशयेनाह– कालेति ॥ नाथ यदिदं स्वर्गादिस्थानं कालग्रस्तं कियत् सुखजनकम् ? न किमपीति मत्वा ते शुश्रूषतां त्वां सेवमानानां तेषां करगता मुक्तिरपि बहुमता न, हि यस्मात् तस्मात् हे नारसिंह तेषां भक्तानाम् अपरैर् धर्मादिभिः प्राप्तैः किमित्यन्वयः ॥ ४३ ॥

सत्यधर्मीया

हे परम । भवता नोऽस्मान् त्रायताऽवता स्वभागा अस्मद्योग्यहविर्भागाः सु अत्यन्तमभागास्तत्त्वेन तेन कृताः प्रत्यानीतास्तत्प्रतिबद्धा हते तस्मिन् प्रत्यानीय दत्ताः । अस्माक-मुपभोग्या जाता इति भावः । दैत्याक्रान्तं सदा स एव स्मृतिपथमुपयात इति त्वत्स्मरणप्रतिबन्धकत्वा-द्दैत्येन हिरण्यकशिपुनाऽऽक्रान्तं हृदयकमलं प्रत्यबोधि फुल्लमभूत् । हृदयकमलमेव विकासकर्तृ । ‘‘क्रमादमुं नारद इत्यबोधि स’’ इतिवत् । यद्वा त्वद्गृहमिति त्रायता त्वया प्रत्यबोधि । विकासित-मभवदिति । कर्मणि वा । प्राबोधि श्रुतिपङ्कजं येनेतिवत् । हविः स्वर्गादि दैत्येन बलात्कवलितं तच्चानिष्टमिति प्रार्थना कृता । नेदं परमेष्टमित्याह । कालग्रस्तं कालेन ग्रस्तं नश्यदिति नष्टप्रायमिदं किं स्वर्गादि कियत् । किं सुखजनकम् । तज्जन्यं सुखं सुखमेव न भवतीश्वर नश्वरत्वादिति भावः । तेषामिति पारोक्ष्यनिर्देशोऽनहन्ताप्रकटनाय । ते त्वां शुश्रूषतां सेवमानानां तेषां भक्तानां न मुक्तिरपि ज्ञानफलत्वेनागमाद्यवगमितापि न बहुमता प्रार्थनीयार्थत्वेन न सम्मता । अहो विचित्रम् । हि यत्तत् । हे नाथ नारसिंह । अपरैस्तदितरैरावृत्त्यानुत्तमैर्धर्मादिसम्पाद्यैः स्वर्गादिभिः किं किं फलमित्यन्वयः । या अपरैरेकान्तिभिन्नैरनुत्तमैर्बहुमता सा ते त्वां शुश्रूषतां तेषामेकान्तानां न कस्यचित् । अर्थे नारायणो देवः सर्वमन्यत्तदर्थकमित्यादेर्मुक्तिर् मोक्षोऽथ लिङ्गभङ्गानन्तरं न किम् । अप्रार्थनायामपि भवतीति नार्थनीयेति भाव इत्यप्यन्वयो ज्ञेयः ॥ ४३ ॥

मन्दनन्दिनी

हे परम । नोऽस्मान् त्रायता त्रायमाणेन भवता स्वभागाः प्रत्यानीताः प्रत्याहृताः। हिरण्यकशिपुकाले सहरक्षोनामकाग्निनेन्द्रादिनामकेभ्यो दैत्येभ्यो नीताः । हव्यवाहनो देवानां कव्यवाहनः पितॄणां सह रक्ष असुराणामिति श्रुतेः । त्वद्गृहं त्वदावासयोग्यम् । अस्मदीयहृदयकमलं दैत्याक्रान्तं भीत्या तद्विषयकं तत एव निमीलितं तस्य हननात्प्रत्यबोधि । एकान्तभक्तानामस्मदादीनां त्वद्दयैव पुरुषार्थो न प्रत्यानीतस्वर्गाधिपत्यादिकं पुरुषार्थ इत्याह ॥ कालेति ॥ हे नाथ । त्वा शुश्रूषतामिदं स्वाधिपत्यादिकं कालग्रस्तं नश्वरं कियत्फलं न महाफलमित्यर्थः । मुक्तिरपि न महाफलमित्याह । मुक्तिरिति ॥ हे नृसिंह । तेषां शुश्रूषतां मुक्तिरपि न बहुमता हि यस्मात्तस्मादपरैः पुरुषार्थैः किं प्रयोजनमिति योजना ॥ ४३ ॥

ऋषय ऊचुः–

त्वं नस्तपः परममात्थ यदात्मतेजो येनेदमादिपुरुषात्मगतं समस्तम् ।

तद् विप्रलुप्तममुनाद्य शरण्यपाल रक्षागृहीतवपुषा पुनरन्वमंस्थाः ॥ ४४ ॥

तात्पर्यम्

तद्विप्रलुप्तमिति सादृश्याभेदवचनम् । आलेचनमेव तपः । ‘यस्य ज्ञानमयं तप’ इति श्रुतेः ॥ ४४ ॥

पदरत्नावली

हे आदिपुरुष त्वं यदात्मतेज आत्मनो हरेर्ज्ञानलक्षणं तेजस् तपो नोऽस्माकं परमश्रेयसे आत्थ । येन तपसा आलोचनरूपेण महिम्ना इदं समस्तम् आत्मगतं व्याप्तम् । हे शरण्यपाल अमुना दैत्येन विप्रलुप्तं नष्टम् । तत् तपो जगद्रक्षार्थं गृहीतवपुषा नरसिंहात्मना पुनरप्यस्मान् प्रति कटाक्षमन्वमंस्थाः । उद्धरिष्यामीति शेषः । ‘तप आलोचने’ इति धातोः । यस्य ज्ञानमयं तप इति श्रुतेश्च भगवज्ज्ञानसादृश्यादस्य आत्मतेज इत्यभेदवचनं युज्यते । विप्रलोपस्तिरोधानं, न स्वरूपनाशः

॥ ४४ ॥

सत्यधर्मीया

त्वं नस्तपः परममात्थ यदात्मतेज इति श्लोके हे आदिपूरुष यदात्मतेज आत्मनः स्वस्य तेजो ज्ञानं तप आत्थ तदमुना दैत्येन विप्रलुप्तं नाशितमिति हरिज्ञानात्मकतपोलोपः प्रतीयते । सा चेश्वरस्य तस्यानश्वरत्वादनुपपन्नेत्यत उपपन्नमर्थमाह । तद्विप्रलुप्तमितीति ॥ सादृश्याभेदवचनम् । सादृश्यात्मा योऽभेदस्तद्वचनं तद्विषयकं वचनमित्यर्थः । पृथगधिकरणीयसादृश्याभेदसंश्रयादित्यनु-व्याख्यासुधायां सादृश्यमेवाभेदः सादृश्याभेद इत्युक्तेः। तत्तपस्तत्सदृशं तपः । विप्रलुप्तमिति भावः । न हि तपोऽपि कृच्छ्रचान्द्रायणादिरूपम् । श्रीपतिप्रतिपत्त्यात्मकतपःस्वरूपमित्यतस्तदर्थमाह ॥ आलोचनमिति । नात्र तपः स्वरूपज्ञानं किन्तु भागवतज्ञानसदृशमेतदीयालोचनम् । तस्य लोपः । वृत्त्यात्मन इतरस्य तिरोभावो वा सम्भावित इति भावः । ननु ज्ञानात्मकं तपः श्रीपरस्य वर्तते चेत्तत्सादृश्यवर्णनं युज्येत । तदेव कथमित्यत आह । यस्येति । यस्य हरेर्ज्ञानमयमेव तप इति श्रुतेर्नाप्रामाणिकं ज्ञानतपः श्रीनाथ इति भाव इति केचित् । वस्तुतस्तु सादृश्याभेदवचनमिति वचनं प्रथमस्कंधस्थतद्वैधनुस्त इषवः स रथो हयास्त इत्यादिव्याकृतिवेलायां स रथो हयास्त इति तादृशा इत्यर्थः । त इषव इतीव । सदृशे वा प्रधाने वा कारणे वा तदित्ययम् । शब्दः सङ्घटते भेदे विद्यमानेऽपि तत्त्वत इति ब्रह्मतर्क इत्युक्तेस्तच्छब्दार्थः सादृश्यमत्र गृहीतुं शक्यं ततश्च यत्तपस्तत् तप इव तद्विलुप्तमित्यन्वयः सम्भवेत् । तेनैवात्राभिप्रेतार्थे ज्ञातुं सुशके किमित्यत्रेति चेत् । सत्यम् । अत एव सिद्धवत्कृत्य सादृश्येत्येतावन्मात्रोक्तिरिति सम्भवात् । इदमपि व्यवधानेन बहुसंविधानसापेक्षमिति मन्दमतिदययेति मन्तव्यम् । एवं चात्मतेजसो भगवतो ज्ञानस्य समानविषयकत्वेन सदृशं तप आलोचनं यत्तस्य तिरोभावोऽनेन दत्त इति पर्यवस्यत्यर्थ इति ज्ञेयम् ।

ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ आदिपुरुष त्वं नोऽस्माकं यदात्मतेजः स्वज्ञानं परमं तप आत्थोक्तवान् । आहस्थ इति थः । येन तत्सरूपेण तपसेदं समस्तमात्मगतं मनोगतमभूत्तपो ज्ञानसदृशम् आलोचनम् । तच्छब्द इवार्थे । अमुना विप्रलुप्तम् । तदद्य । हे शरण्यपाल । शरणमर्हतीति यदर्हार्थे । शरणागतान्पालयतीति स तथा । नोपलक्षणमिदमित्याह । रक्षागृहीतवपुषेति ॥ रक्षार्थं गृहीतं वपुर्येन तेन । पुनरन्वमंस्थाः । मन् ज्ञाने लुङ् । नश्चेत्यनुस्वारः । अन्तर्णीतणिजर्थः । तपः कुरुतेत्यनु-ज्ञातवानसि । तप आलोचन इति स्मरणात् । तस्मै नम इत्युत्तरेणान्वयः ॥ ४४ ॥

मन्दनन्दिनी

हे आदिपुरुष । यदात्मतेजः परमात्मापरोक्षसाधनं तप आलोचनं परममुत्तम-साधनं नोऽस्माकं त्वम् । आत्थ ब्रवीषि । तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्वेति श्रुतेः । येन तपसेदं समस्त-मात्मगतं मनोगतं योगप्रभावेन । सर्वापरोक्षमिति यावत् । तद्विप्रलुप्तममुना । हे शरण्यपाल । जगद्रक्षायै गृहीतवपुषा । अद्य पुनरन्वमंस्था अनुगृहीतवानसीति योजना । तपोऽपि न सन्तापात्मकं किं त्वालोचनात्मकं ज्ञानरूपम् । यस्य ज्ञानमयं तप इति भगवदीयज्ञानेऽपि तपःशब्दार्थत्वदर्शनात् । एतत्सर्वमभिप्रेत्य तात्पर्यम् ॥ तद्विप्रलुप्तमिति सादृश्याभेदवचनम् । आलोचनमेव तपः । यस्य ज्ञानमयं तप इति श्रुतेः ॥ यत्तप आत्थ तद्विप्रलुब्धमिति कथम् । आलोचनात्मकतपस आशुतरविनाशतयाऽधुना दैत्येन विनाशनायोगादिति तु न शक्यम् । अधुना विप्रलुब्धस्यापि तत्सदृशत्वेन तदित्यभेदोक्ति-सम्भवात् । तानेव शालीनुपभुज्मह इत्यादौ दर्शनात् ॥ ४४ ॥

पितर ऊचुः–

श्राद्धानि नोऽधिबुभुजे प्रसभं तनूजै

र्दत्तानि तीर्थसमयेऽपि तिलाम्बु चापिबत्१ ।

तस्योदरान्नखविदीर्णवपाद् य आर्च्छत्

गन्धर्वा ऊचुः –

वयं विभो ते नटनाट्यगायका येनात्मसाद् वीर्यबलौजसा कृताः ।

स एष नीतो भवता दशामिमां किमुत्पथस्थः कुशलाय कल्पते ॥ ५१ ॥

तात्पर्यम्

नटनं तु कथाबन्धो१ नाट्यकं भावदर्शनम्’ इति गान्धर्वे ॥ ५१ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते सप्तमस्कन्धतात्पर्ये अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

पदरत्नावली

नटो नटनं कथाबन्धवचनम् । नाट्यं शृृङ्गारादिभावदर्शनम् । एतयोर्गायकाः । एतदुक्तम्– ‘नटनं तु कथाबन्धं नाट्यकं भावदर्शनम्’ इति । वीर्यबलौजसा येन आत्मसाद् आत्मधीनाः कृताः कल्पते समर्थो भवति ॥ ५१ ॥

सत्यधर्मीया

वयं विभो ते नटनाट्यगायका इति श्लोके नटनाट्यपदयोरर्थाप्रतीतेः प्रमाणेन तदर्थभेदमाह । नटनमिति ॥ नटनं तु कथाबन्ध आहुरिति शेषः । नाट्यकं भावदर्शनम् । अभिनयदर्शकमित्यर्थः । गान्धर्वे तच्छास्त्रे ॥ सम्बन्धमनुवर्तत इति भाष्यप्रयोगान्नपुंसकता वा । अथ मूलार्थः ॥ विभो त इत्यत्र सामन्त्रितमिति विभो इत्यस्यामन्त्रितसंज्ञायामामन्त्रितमित्यविद्यमानवद्भावे चापदात्परत्वात्कथं त इत्यादेश इति चेन् न । वयमित्येतत्पदात्परत्वात्तदुपपत्तेः । त इत्यव्ययं वा । नटाः कथाप्रबन्धनिबन्धकाः । नाट््यमभिनयो येषां दर्शनीयत्वेनास्ति ते नाट््याः । अर्श आद्यच् । गायकाः पररचितगद्यपद्यगानकर्तारश्च । वीर्यबलौजसा वीर्यं चास्त्रशस्त्रादिजन्यं बलं च शारीरसामर्थ्यम् । एताभ्यां सहितं च तदोजोऽवष्ठम्भस्तेन करणेन । येन कर्त्रा । आत्मसात्स्वाधीनाः कृताः । त्वत्स्तुत्यादिनिरसनेन स्वस्तुत्यादिकर्तॄन् अकृतेति भावः । स एष भवता इमां चरमां दशां नीतः प्रापितः । सामान्यार्थान्तरमीरयन्ति ॥ किमिति । उद्गतः पन्था उत्पथः । तत्र प्रतिष्ठतीत्युत्पथस्थः । जनः कुशलाय मोक्षाय कल्पते समर्थो भवति किं नेत्यर्थः ॥ ५१ ॥

मन्दनन्दिनी

हे विभो स्वामिन् । ते नटनाट्यगायकाः । नटो नटनं त्वत्कथानुबद्धवचनम् । नाट्यं त्वच्छृङ्गारादिप्रभावदर्शकवचनम् । एतदुक्तं तात्पर्ये ॥ ‘‘नटनं तु कथाबद्धं नाट्यकं भावदर्शनम्’’ इति । गन्धर्वा ऊचुरिति । तयोर्गायका गीतविशेषयुक्तास्तया पाठका येन वीर्यबलौजसा पराक्रमदेह-बलावष्ठम्भनशक्त्या । आत्मसात्कृतः स्वाधीनकृतः । स एवेत्यादि योजना । विशेषत उक्तं सामान्ये-नाह ॥ किमिति । उत्पथस्थो दुर्मार्गस्थः ॥ ५१ ॥

चारणा ऊचुः —

हरे तवाङ्घ्रिपङ्कजं भवापवर्गमाश्रिताः ।

य एष साधुहृच्छ्रयस्त्वयाऽसुरः समापितः ॥ ५२ ॥

पदरत्नावली

साधून् हरन्तीति साधुहृतः सज्जनारयः । तेषां श्रय आश्रयः । साधूनां हृदयं श्रयति तापदत्वेनेति वा । समापितः विनाशं गमितः । भवस्यापवर्गो त्यागो यस्मात् तत् तथा तत् । भवात् संसारान् मोक्षो यस्मात् तत् तथेति वा ॥ ५२ ॥

पदरत्नावली

सत्रेषु सभासु । सत्रकारिणः दिष्ट्या सुखं कर्तुम् ॥ ५५ ॥

सत्यधर्मीया

सभासु राजधानीषु सत्रेषु क्रतुषु सत्तम भगवन् तवामलं निर्दुष्टं यशो गीत्वा प्रगाय महतीं सपर्यां पूजां लभामहे । यस् तां पूजां स्वयं व्यनैषीत्स्वविषयत्वेन नीतवान् । यथाऽऽमयो रोगस्तथा दुर्जनः पीडाकारी एष ते त्वया हतो दिष्ट्या भद्रम् ॥ ५५ ॥

मन्दनन्दिनी

सभासु राजसभासु । सत्रेषु बहुभिः कर्तृभिरनुष्ठीयमानेषु यज्ञेषु सपर्यां पूजाम् । तांस्तादृशान् अस्मान् व्यसनेषु दुःखेषु । भृशमेष इत्यपि पाठः । ते दृष्ट्या त्वदनुग्रहेण । आमयो रोगः

॥ ५५ ॥

किन्नरा ऊचुः–

वयमीश किन्नरगणास्तवानुगा दितिजेन विष्टिममुनाऽनुकारिताः ।

भवता हरे सवृजिनोऽप सादितो२ नरसिंह नाथ विभवाय नो भव ॥ ५६ ॥

पदरत्नावली

वेतनहीनतया क्रियमाणं कर्म विष्टिम् । वृजिनं दुःखं करोतीति वृजिनः । कर्त्रर्थः प्रत्ययो ऽपसादितो ऽपहस्य नाशितः । विभवाय संसारान्मुक्तये ॥ ५६ ॥

सत्यधर्मीया

ईश । वयं तवानुगा दासाः किन्नरगणाः किंपुरुषवत्किन्नराः । अमुना दितिजेन विष्टिं निर्वेतनं कर्म । विष्टिः कर्मकरे भद्रे प्रेषणे वेतनेऽपि चेति विश्वः । कारिताः । अप पालकरहित हरे हे नरसिंह । नाथ स्वामिन् । सवृजिन एतदादिपातकसहितो भवता सादितः सूदितः । स त्वं नो विभवाय मङ्गलाय । विरुद्धो भवेन संसारेणेति विभवो मोक्षस्तस्मै भव । विभवायनो मङ्गलाश्रयो मुक्त्याश्रयो वा भवेति वा ॥ ५६ ॥

मन्दनन्दिनी

विष्टिं वेतनम् । हीनतया बलात्कारकृतकार्यम् । सवृजिनः सपापः । कलुषं वृजिनैनोघमंहो दुरितदुष्कृतमित्यमरः । अपसादितो मारितः ॥ ५६ ॥

विष्णुपार्षदा ऊचुः –

औतद्धरिनररूपमद्भुतं ते दृष्टं नः शरणद सर्वलोकशर्म ।

सोऽयं ते विधिकर ईश विप्रशापात्तस्येदं निधनमनुग्रहाय विद्मः ॥ ५७ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते सप्तमस्कन्धेऽष्टमोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

हरिनरयोः सिंहनरयो रूपम् । विधिकरो भृत्यः । किम् ? विप्रशापाद-सुरयोनिमाप्तस्य ॥ ५७ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

सप्तमस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

स्वकूटे घटितस्य शरीरवियोगो गुणायैवेति वदन्ति ॥ ओति ॥ हे शरणद । हे सर्वलोकशर्म सर्वलोकस्य शर्म सुखं यस्मात्तद्धरिनररूपं सिंहनरसमाहाररूपम् । अद्भुतम् । अद्य नोऽस्माभिर्द्दष्टम् । यन्निमित्तं सृष्टं सोऽयं ते विधिकर आज्ञाकृत् । विप्रशापात्तस्येति पदमेकम् । विप्रशाप आत्तः सम्पादितो येन स तथा तस्येदं निधनम् । अनुग्रहाय । असुरसहवासनिरसनेन त्वत्सन्निधि-निवासघटनेनानुग्रहार्थमेव विद्मः । विप्रशापाद्धेतोस्तस्य धरां प्रत्यागतस्येति वा । तकारश्चागते चोर इत्येकाक्षररत्नमाला । निधनमनुग्रहायेति प्रहर्षणीयं विद्म इति वा ॥ ५७ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मतीर्थकृतायां श्रीमद्भागवतविवृतौ

सप्तमस्कन्धे अष्टमोध्यायः ॥

मन्दनन्दिनी

हरिनररूपं नृसिंहरूपम् । शरणद रक्षकतया तत्प्रद । शर्म सुखकारण । अयं हिरण्यकशिपुस्ते विधिकरोऽस्मद्वद्भृत्यः । अयं को यो विप्रशापादसुराविष्टो दैत्यो हिरण्यकशिपुः स इति योजना ॥ ५७ ॥

**॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां व्यासतत्वज्ञकृतायां मन्दनन्दिन्यां **

सप्तमस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥