एवं दैत्यसुतैः पृष्टो महाभागवतोऽसुरः

॥ अथ सप्तमोऽध्यायः ॥

नारद उवाच–

एवं दैत्यसुतैः पृष्टो महाभागवतोऽसुरः ।

उवाच स्मयमानस्तान् स्मरन् मदनुशासनम्१ ॥ १ ॥

पदरत्नावली

श्रुतेषु सत्सु साधकानां भक्तेरेव प्राधान्यम् । हरेर्मुख्यप्रसादजनकत्वाद् भक्तिरेव पुरुषेणापाद्येत्यादिकं निरूप्यतेऽस्मिन्नध्याये । भक्तिप्रतिपादनात्मकत्वादस्य शास्त्रस्य पुनःपुनस्तत्प्रति-पादनान्न पुनरुक्तिशङ्का कार्या । तत्र दैत्यपुत्रैः पृष्टः प्रह्लादः किं चकारेति युधिष्ठिरः शङ्कान्वितस् तां परिहरन् नारद आह– नारद इति ॥ नारदस्य ममानुशासनम् ॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

भागवती भक्तिरेव तत्प्रसादसाधनमतः सैव सम्पाद्याऽधिकारिणेति बहुना ग्रन्थेन द्रढयितुं निरूप्यतेऽत्राध्याये । तत्र दैत्यपुत्रपृष्टः किमकरोत्प्रह्लाद इति युधिष्ठिरमानसीं शङ्कां विध्यङ्कजः परिहरन्नाह । नारद इति ॥ तान्बालान् । मदनुशासनं ममानुशासनं स्मरन्स्मयमानः संश्चासुर उवाच

॥ १ ॥

मन्दनन्दिनी

साधनेषु भक्तेरेव प्राधान्यात्सैव निरूप्यतेऽस्मिन्नध्याये । प्रह्लादः किमाहेत्यत आह । एवमिति ॥ मदनुभाषितं नारदानुभाषितम् ॥ १ ॥

प्रह्लाद उवाच–

पितरि प्रस्थितेऽस्माकं तपसे मन्दराचलम् ।

युद्धोद्योगं परं चक्रुर्विबुधा दानवान् प्रति ॥ २ ॥

सत्यधर्मीया

अस्माकम् । अस्मदो द्वयोश्चेति बहुवचनम् । पितरि तपसे तदर्थम् । मन्दराचलं प्रति प्रस्थिते सति । तत्काले नागच्छन्तं मत्वा विबुधा देवा दानवान् प्रति परं पूर्ववैरस्मृतिसहिततया

॥ २ ॥

मन्दनन्दिनी

प्रस्थिते गते । परमतिशयितम् ॥ २ ॥

पिपीलिकैरहिरिव दिष्ट्या लोकोपतापनः ।

पापेन पापोऽभक्षीति वादिनो वासवादयः ॥ ३ ॥

आस्तेऽस्या जठरे वीर्यमविषह्यं सुरद्विषः ।

आस्यतां यावत् प्रसवं मोक्ष्येऽर्थपदवीं गतः ॥ ९ ॥

पदरत्नावली

सुरद्विषः हिरण्यकशिपोः, वीर्यं रेतोलक्षणम् । अस्या यावत् प्रसवस्तावन्मम वशे आस्यताम् । पश्चादहं मोक्ष्ये । ततः पूर्वं कस्मान्न मुञ्चसीति तत्राह– अर्थपदवीमिति ॥ ९ ॥

सत्यधर्मीया

एतदत्त्यागे योगमाह ॥ आस्त इति । अस्याः कयाध्वा जठरे उदरे सुरद्विषो हिरण्यकशिपोरविषह्यं वीर्यम् आस्ते । यावत्प्रसवं प्रसवपर्यन्तम् । आस्यतां मद्वश इति शेषः । अर्थपदवीं प्रयोजनमार्गं मदभिलषितसिद्धिमिति यावत् । गतः । पुत्र एव जायत इति निष्कर्षस्तु वर्चआदिना वा ज्ञानितया वा वासवस्य वर्तत इत्यनेन ध्वन्यते । तं सुतं जातं गृहीत्वैनां मोक्ष्ये त्यक्ष्यामि ॥ ९ ॥

मन्दनन्दिनी

यावत्प्रसवमास्यतां मम निकटे । अर्थपदवीं प्रयोजनमार्गम् । एतत्प्रसूतशिशुं हत्वेति भावः ॥ ९ ॥

नारद उवाच–

अयं निष्किल्बिषः साक्षान्महाभागवतो महान् ।

ऋषिः कारुणिकस्तस्याः प्रादादुभयमीश्वरः ।

धर्मस्य तत्त्वं ज्ञानं च मामप्युद्दिश्य निर्मलम् ॥ १५ ॥

पदरत्नावली

गर्भक्षेमम् इच्छाप्रसवं चेत्युभयम् । ईश्वरो वरप्रदानसमर्थः । नारदाच्छ्रुतमित्यनेन नारदस्य यद् गुरुत्वमभिप्रेतं (तत्) एवंविधमित्याह– धर्मस्येति ॥ ‘अणुरेष धर्मः’ इति श्रुतेर् धर्मस्य हरेर् भागवतसंज्ञस्य वा, तत्त्वं तदुभयविधज्ञानं च यद् गर्भस्थं मामुद्दिश्य मात्रे उपदिष्टम्, तद्विधमित्यर्थः

॥ १५ ॥

सत्यधर्मीया

उभयं गर्भगार्भिकक्षेमम् इच्छाप्रसवश्चेत्युभयम् । धर्मस्य भगवतः । धारकत्वाद्धर्मो भगवानित्युक्त्वा पृथिवी धर्ममूर्धनीत्यादेरित्युक्तेः । भागवतस्य वा । श्रेयसस्तत्त्वं स्वरूपम् । ज्ञानं भगवद्भागवतज्ञानसाधनं चेत्युभयविधम् । निर्मलं मुमुक्षुयोग्यतया । मां मुख्यतया । अपिर्मातृ-समुच्चायकः । तां चोद्दिश्य प्रादाद्दत्तवान् । उपदिदेश च । एतत्सर्वस्यासिद्धिशङ्कापराकरणायाह ॥ ईश्वर इति । किमुपाधिना ददौ विधिज इत्यत आह ॥ कारुणिक इति ॥ १५ ॥

मन्दनन्दिनी

उभयं गर्भक्षेममिच्छाप्रसूतिम् । ईश्वरः समर्थः । धर्मस्य निवृत्तिधर्मस्य । तत्त्वं स्वरूपम् । ज्ञानं ज्ञेयम् । भगवन्तं प्रादादुपदिदेशेत्यर्थः । मातरम् । निर्मलं योग्यं गर्भस्थं मामपि । अत्रेच्छाप्रसूतेर्नारदवरत्वाद्बहुकालं तपःकरणेऽपि हिरण्यकशिपोः शिक्षाकाले प्रह्लादस्य न पञ्चाहायनत्वविरोधः ॥ १५ ॥

तत्तु कालस्य दीर्घत्वात् स्त्रीत्वान्मातुस्तिरोदधे ।

ऋषिणाऽनुगृहीतं मां नाधुनाप्यजहात् स्मृतिः ॥ १६ ॥

पदरत्नावली

तद् उभयं तयोः कालस्यातिक्रान्तत्वात् स्त्रीत्वात् शब्दादिविषयलौल्याच्च मातु-स्तिरोहितमभूदित्यन्वयः । ततस्तव किमभूदिति तत्राह– ऋषिणेति ॥ १६ ॥

सत्यधर्मीया

तद् उभयं कालस्य दीर्घत्वाद्बाहुल्यात् स्त्रीत्वाच्च मातुस्तिरोदधे तिरोहितमभूत् । ऋषिणा नारदेनानुगृहीतं मां स्मृतिर्नाजहान्न तत्याज । मम गार्भस्थादेतदसामर्थ्येऽपि तदुपदेशेन सा बलवतीति न जहौ । जहौ च मातरम् । मातरं चोद्दिश्येति कण्ठतः साक्षादनुक्तिरपिशब्देन समुच्चाय-केनाप्यान्तरङ्गिकं गर्हणमपि कटाक्षितं सम्भवतोऽनेनेति ज्ञेयम् ॥ १६ ॥

मन्दनन्दिनी

तिरोदधे विस्मृतमभूत् । नाजहान्नात्यजत् ॥ १६ ॥

भवतामपि भूयान्मे यदि श्रद्दधते वचः ।

वैशारदी धीः श्रद्धातः स्त्रीबालानां च मे यथा ॥ १७ ॥

पदरत्नावली

ततोऽस्माकं किं प्रयोजनमिति तत्राह– भवतामपीति ॥ यथा मे वैशारदी धीर् भगवद्विषयज्ञानमभूत् तत् तथा तर्हि भवतामपि भूयादित्यन्वयः । न केवलं युष्माकमेव स्त्रीणां बालानां च श्रद्धातस् तत् स्यादित्याह– श्रद्धात इति ॥ यदि स्त्रीबालानां श्रद्धा स्यात्, अतस् तर्हि तेषामिति

॥ १७ ॥

सत्यधर्मीया

किमार्द्रकवणिजो वहित्रचिन्तयेत्यस्माकं किमित्यत आह ॥ भवतामपीति । यदि भवन्तो मे मम वचः श्रद्दधते तर्हि भवतामपि वैशारदी विशारदो नारायणो नारदो वा तद्विषयिणी तदुपात्तेति वा वैशारदी धीर्भूयात् । न केवलं भवतामेव किन्तु श्रद्धातो विश्वासतो मे मम मातुश्च स्त्रिया यथा तथाऽबलानां बालानां चान्येषां वैशारदी धीर्भूयादित्यन्वयः ॥ १७ ॥

मन्दनन्दिनी

यथा मे वैशारदी धीर्भगवद्विषयिणी मतिः । तथा यदि भवन्तो मे वचः श्रद्दधते विश्वासं कुर्वन्ति । तर्हि भवतामपि भूयाद्भवेत् । एवं श्रद्धातः स्त्रीबालानां च भूयादिति योजना । श्रद्धैव सम्यग्ज्ञानोत्पत्तौ कारणमिति भावः ॥ १७ ॥

जन्माद्याः षडिमे भावा दृष्टा देहस्य नात्मनः ।

फलानामिव वृक्षस्य कालेनेश्वरमूर्तिना ॥ १८ ॥

तात्पर्यम्

‘षड्विकाराः शरीरस्य न विष्णोस्तद्गतस्य तु । तदधीनं शरीरं च ज्ञात्वा तन्ममतां त्यजेत्’ इति च ॥ हेतुत्वाद्विष्ण्वधीनत्वं शरीरस्य ॥ १८ ॥

पदरत्नावली

प्रह्लादस्तेषां स्ववचसि श्रद्धामुत्पाद्य नारदोक्तं ज्ञानमुपदिशति– जन्माद्या इति ॥ ‘जातः कंसवधार्थाय भूभारहरणाय च’ ‘जनितोत विष्णोः’ इत्यादिषु हरेर्जन्मादिकं प्रतीयते । तत्र जन्मादिमतो हरेरितरवद् दुर्भगशरीरस्थस्य तच्छरीरयोग्यभोगप्राप्त्या व्याकुलचित्तस्य सर्वसमर्पणानुगुण-फलदानं कथं घटत इत्यादिशङ्कां दैत्यपुत्रचित्तस्थां परिहरन् आह– जन्माद्या इति ॥ इमे षड्भावा जन्मास्तिवृद्धिपरिणामापक्षयविनाशाख्यविकारा देहस्य दृष्टाः प्रत्यक्षेण प्रमिताः, आत्मनो परमात्मनो न सन्तीत्यन्वयः । ‘षड्विकाराः शरीरस्य न विष्णोस्तद्गतस्य तु’ इत्यनेन निरस्तत्वात् । दृष्टा इत्युक्तं स्पष्टयति– फलानामिति ॥ वसन्ताद्यवयवविशेषेण कालेन वृक्षस्य चूतादिफलानां जन्मादिकं दृश्यते । यथा वृक्षस्य कालाधीनत्वं तथा देहस्येश्वराधीनत्वमिति ज्ञापनाय ईश्वरमूर्तिनेत्युक्तम् । देवदत्तस्य सर्वमिदं मदधीनमिति मिथ्याज्ञाननिरासायोक्तमिदं तात्पर्यमिति ज्ञातव्यम् । तदुक्तम्– ‘तदधीनं शरीरं च ज्ञात्वा तन्ममतां त्यजेत्’ इति ॥ १८ ॥

सत्यधर्मीया

जन्माद्याः षडिमे भावा इत्यादिश्लोकत्रिके इमे जन्माद्या जन्मास्तिवृद्धिपरिणामा-पक्षयविनाशाख्याः षड्विकारा देहस्य दृष्टाः । आत्मनो जीवस्य नेत्यात्मा जीवः । परैर्नित्यत्वादि-द्वादशलक्षणैर्युक्त इति विद्वान्देहदेहिस्वरूपं जानन् देहादौ मोहजमहंममेत्यतद्भावमसन्तमाग्रहं त्यजे-दित्यन्यथाप्रतीतिं प्रमाणेनैव निस्त्राणीकरोति ॥ षड्विकारा इति । विकाराः षट् तत्सङ्ख्याः पूर्व-माख्याताः शरीरस्य । तुरवधारणार्थः सञ्च्छरीरस्येत्यनेनान्वेति । अथवा तद्गतस्य जीवस्यापि पराधीन-विशेषावाप्तिरूपोत्पत्तिमत्त्वेन विकृतत्वात्तु विष्णोः षड्विकारा नैवेत्यन्वेति । ततो व्यावर्तितो जीव इति केचित् । तद्गतस्यात्मनो विष्णोस्तदधीनं शरीरं विष्ण्वधीनं ज्ञात्वा तन्ममतां तस्मिन्देहादौ ममता-मभिमानं त्यजेत् । किं तद्गतता विष्णोराभिमानिकी जीववदित्यतो न किन्तु सैतद्रूपिणीति निरूपयति ॥ हेतुत्वान्मुख्यनिमित्तकारणत्वादिति । शरीरस्य विष्ण्वधीनत्वं न तु जीववदभिमानित्वात् । अधीनपद-समस्तस्य विष्ण्वित्यस्य बुद्ध्या विविक्तस्य षष्ठ्यन्तस्य हेतुपदेनान्वयोऽथशब्दानुशासनं केषां शब्दाना-मित्यादिमहाभाष्यादिवज्ज्ञेयः ।

अथ मूलार्थः ॥ नारदोपदिष्टा का सा वैशारदी धीर्विशारद वदेति वदेयुरिति किं कालगमनेनेति स्वयमेव विश्वस्य तांस्तदुक्त्या विश्वासयति ॥ जन्माद्या इति । दृष्टा इति तत्रानुभवं प्रमाणमाचष्टे । साक्षिसिद्धा इति । जन्मादयः षट् इमे भावा विकारा देहस्य तस्यैव । आत्मन आदानादिकर्तृतया तच्छब्दवाच्यस्य विष्णोर्न । अनेन जनितोत विष्णोरित्यादिना श्रीनाथस्यापि विकारश्रुतेः सोऽप्यस्मत्तुल इति को विशेषो येनाशेषसमर्पणं तत्र कर्तव्यत्वेन पूर्वमुक्तं युक्तं स्यादिति शङ्का परास्ता वेदितव्या । तुष्यतु न्यायेन जनितेत्यादेरर्थ उक्तः । वस्तुतस्तु न तत्र विष्णुः श्रीहरिः । किंतु तदितर इति जनिर्मुख्यैव । यथोक्तं सुधायाम् । तद्विष्णुरिति यजमानस्य यज्ञस्य वा नाम । तौ सोमाद्भवत इति सोमो जनितोत विष्णोरित्युच्यत इत्यादिव्याख्येयमिति । प्रत्यक्षत्वं हरेर्जन्म, न तस्य प्राकृता मूर्तिरित्यादि-मानानुकूल्येन जनितपदार्थः प्रादुर्भावादिर्न तव दुर्भावस्तदर्थ इति वा दृष्टा इति वचसा सूचयतीति ज्ञेयम् । तत्र निदर्शनमनुरूपं निरूपयति ॥ फलानामिति । वृक्षस्य चूतादेः फलानां कालेन वसन्तादिना । अत्र जन्माद्यास्तथाऽऽत्मनः सकाशादेव देहस्य जन्माद्या इति नात्मन इत्यावृत्त्याऽन्वयो ज्ञेयः । ननु कालेनेत्युक्तेरयुक्तमनवधिस्वाम्यं भावादिकं प्रति भगवत इत्यतो सोऽपि भगवत्तन्त्र इत्याह । ईश्वरमूर्तिनेति ॥ ईश्वरस्य मूर्तिरन्तर्निहिता फलाद्युपलम्भिका यस्य तेनेश्वरमूर्तिना । ईश्वरस्य पूर्णमदः पूर्णमिदमित्याद्युक्त्या मूर्तिरेव मूर्तिर्यस्य तेन कालेन कालोऽस्मीत्याद्युक्तेस्तच्छब्दवाच्येन भगवता । इमे देहस्य षड् जन्माद्या भावा इति तेनात्मन इति वा तत्राप्यन्वयो ज्ञेयः ॥ १८ ॥

मन्दनन्दिनी

एवं पूर्ववृत्तकथनेन बालानां स्वस्मिन् श्रद्धां जनयित्वा तानुपदिशति ॥ जन्माद्या इत्यादिना ॥ देहजीवयोर्वैलक्षण्यं परमात्मनश्च ताभ्यामत्यन्तवैलक्षण्यं सर्वस्य तदधीनत्वं ज्ञात्वा देहगेहादावहंममता न कार्येत्याह श्लोकत्रयेण । दृष्टाः प्रत्यक्षसिद्धा जन्माद्याः । स्वरूपोत्पत्तिलक्षणं जन्म, कालविशेष एव वर्तमानत्वलक्षणा सत्ता । उपचयलक्षणा वृद्धिः । परिणामोऽपचयलक्षणः । क्षयो ध्वंसलक्षणो विनाशः । इमे भावा विकाराः । चूतादिवृक्षस्य फलानामिव । कालेन कालनामकेनेश्वर-मूर्तिना ईश्वर इति मूर्तिः रूपं यस्य तेन भगवता देहस्य भवन्ति । नात्मनो विष्णोरिति योजना । यद्यपि जीवस्याप्येते न सन्ति । तथाऽपि स्वातन्त्र्येणैव तदभावः परमात्मनो भगवदिच्छया तु जीवस्यापीति ज्ञेयम् । अनेन विकाराणां देहनिष्ठत्वं न जीवनिष्ठत्वं सर्वस्य विष्ण्वधीनत्वं चोक्तं भवति ॥ १८ ॥

आत्मा नित्योऽव्ययः शुद्ध एकः क्षेत्रज्ञ आश्रयः ।

अविक्रियः स्वदृग् वश्यो१ व्यापकोऽसङ्ग्यनावृतः ॥ १९ ॥

पदरत्नावली

‘क्षेत्रज्ञः पुरुष आत्मा संसारी चेतनो मतः’ इत्युक्तेर् आत्मा जीवः किं न स्यादित्यतस्तन्निवर्तकलक्षणमाह– आत्मेति ॥ परैर् अव्याप्त्यादिदोषरहितैरेतैर्द्वादशभिर् आत्मनो हरेर् लक्षणैः स्वरूपभूतैः (हरिः) उपेत इति विद्वान् अहं ममेत्यतद्भावम् अतत्त्वं मोहजम् अज्ञानजं देहादौ त्यजेदित्यन्वयः । नित्यः स्वरूपतो विनाशरहितः । अवयवादिव्ययो नास्तीत्यन्वयः । प्रकृतिनिर्मित-शरीरासत्वेनाविद्यारागादिदोषविधुरत्वात् शुद्धः । एको मुख्यः । मुख्यत्वं हरेरेव । स्वरूपज्ञानेन क्षेत्राख्यशरीरज्ञातृत्वात् स क्षेत्रज्ञः । आश्रय उपजीव्यः । अविक्रियः स्वतः परतो वा परिणाम-रहितः । स्वम् आत्मानं स्वयमेव द्रक्ष्यति पश्यतीति स्वदृक् । ‘तद् ब्रह्मावेदहं ब्रह्मास्मि’ इति श्रुतिः । वश्यो ऽपराधीनः । स्वतन्त्र इति यावत् । वशं यापयति सर्वमिति वा । व्यापकः, अन्तर्बहिरिति शेषः । ‘आकाशो नीलिमोदेति’ इति श्रुतेर् भूताकाशस्य परिच्छिन्नत्वात्, अव्याकृतस्य चित्प्रकृत्यात्म-कत्वेन भगवदनुगृहीतत्वेन तस्य व्यापकत्वमुपचरितमनेनेति भवत्येव व्यापकः । अप्राकृतत्वाद् असङ्गी । ‘असङ्गो ह्ययं पुरुषः’ इति श्रुतेः । अनावृतो ऽज्ञानाद्यावरणरहित एवंविधलक्षणोपेतस्य विष्णोः सर्व-हेतुत्वात्, शरीरस्य तदधीनत्वेन तस्मिन् देहे ममतां त्यजेदित्यर्थः ॥ १९ ॥

उपायेन ब्रह्मगतिलाभप्रकारं सदृष्टान्तमाह ॥ हेममिति ॥ यथा हेमकारो ग्रावसु निकषाश्मादिलक्षणेषु क्षेत्रेषु लिप्तं हेमयोगैरूपायैस्तदभिज्ञ आप्नुयात् । तथा देहेषु क्षेत्रेष्वात्मयोगैर्भक्त्या-द्युपायैरध्यात्मविदात्मानमधिकृत्य विद्यमानं देहगतमनआदिकम् । प्रमेयमध्यात्मशास्त्रं वा । अधिकात्मानं बिम्बं वा वेत्तीति तद्वित् । ब्रह्मगतिं वैकुण्ठादिकं लभेतेति योजना ॥ २१ ॥

अष्टौ प्रकृतयः प्रोक्तास्त्रय एव हि तद्गुणाः ।

विकाराः षोडशाचार्यैः पुमानेकः समन्वयात् ॥ २२ ॥

॥ २६ ॥

सत्यधर्मीया

एभिस्त्रिवर्णैरिति श्लोके परः पुरुष एभिस्त्रिवर्णैस्त्रिधा वर्णनीयैर्वा शुक्लादिवर्णोपेत-सत्त्वादिकार्यत्वाद्वर्णत्रिकयुक्तैर्जाग्रदादिभिः समन्वयात्सम्बन्धाज्जीवसारूप्यं भजते । ततश्च सुखदुःख-भोगो भवतीति प्रतीतिं मानेन विमानितां तनोति ॥ स इति । स भगवान् जीवेन सह स्थानात् । समानं वृक्षं परिषस्वजाते इति श्रुतेरेकस्थानात्तत्स्वरूपो जीवसमरूप इति अज्ञदृष्ट्या मूढदृष्ट्या प्रदृश्यते विषयीक्रियते । ज्ञदृष्ट्या न प्रदृश्यत इत्यन्वयः । तत्र निदर्शनं सर्वसंमतमाह ॥ यथेति । गन्धयुतः पार्थिवकुसुमाद्युपर्यागमेन सुगन्धिरितरस्माद्दुर्गन्धिर्मिश्रादुभयगन्ध इति जना जानते तमविदः । वेदितारस्तु न समीरगुणोऽयमपि तु पृथिव्या इति । तथा ज्ञाश्च न भगवत एतत्त्रिवर्णसम्बन्धः किन्तु जीवस्यैव मन्वत इत्यर्थः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ एभिः सर्वजनीनैस्त्रिवर्णैस्त्रय इति वर्णनीयास्त्रिवर्णाः । वर्णधातोः कर्मणि घञ् । त्रयः शुक्लकृष्णरक्ता इति वर्णा येषां गुणानाम् । तत्कार्यत्वात्त्रिवर्णा वा । प्रकृतिकार्य-त्वाद्वा । अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णामित्यादेस्त्रिवर्णा इति वा । तैर्जागरणस्वप्नसुषुप्तिसंज्ञैः क्रमाच्छुक्ल-रक्तकृष्णैः । सत्त्वादिगुणैर्वा । प्रकृतिगुणैरिति वा । पर्यस्तैरेकत्र संक्रान्तैः । बुद्धिभेदैर्बुद्धीनां जीवानां भेदैस्तत्तारतम्यादिज्ञापकैः । बुद्धयो भिद्यन्त एभिरिति वा तैः । क्रियोद्भवैः क्रियाया उद्भव उत्पत्तिर्येषां तैः । अन्वयात्सहावस्थानान्निमित्तादात्मनो जीवजातस्य सरूपं समानरूपं सारूप्यं धत्ते । ज्योतिर्जन-पदेति समानस्य सभावः । यथा वायुरनिलो गन्धैः सुरभ्यादिद्रव्यैः । गन्धः स एव द्रव्यवचनो बहुत्वे पुंसि च स्मृत इति विश्वः । अन्वयात्सम्बन्धात्सुगन्धिः पूतिगन्धिरुभयगन्ध इति व्यवह्रियतेऽज्ञैः । ज्ञैस्तु नायं वायुगुण इति । तथा ज्ञैरतत्स्पृष्ट इत्यज्ञैस्तत्स्पृष्ट इति न धत्ते । धत्ते सारूप्यमिति भगवान्पर्यस्तैः स्वसम्बन्धित्वेन निरस्तैरेभिर्ज्ञायत इत्यर्थः । गन्धाश्च तदाश्रयद्रव्यसूक्ष्मावयवास्तैरन्वयः सम्बन्ध इत्यर्थः । यथोक्तम् । वायुर्गन्धानिवाशयादिति गीताभाष्यटीकाटिप्पणीषु । गन्धानिव सूक्ष्माणि । अनेकेष्वाकृष्य-माणेषु गन्धोपादानेऽभिप्रायमाह ॥ गन्धानिवेति । गन्धवतः पुष्पाद्यवयवानित्यर्थः ।

ननु गन्धशब्दस्य गुणवाचित्वे सूक्ष्माणीत्युपमानोपमेयसाधारणधर्मोक्तिविरोधः । गुणस्य सूक्ष्मत्वा-भावात् । यथा गन्धस्य भूमेश्च न भावो व्यतिरेकत इति तृतीयस्कन्धोक्तेराश्रयं विना गुणाकर्षणा-योगश्चेत्यत आह ॥ यथा गन्धवत इति । ‘‘गन्धो गन्धक आमोदे लेशो सम्बन्धगर्वयोः । स एव द्रव्यवचनो बहुत्वे पुंसि च स्मृत’’ इत्युक्तेर्गन्धशब्दस्य द्रव्यवाचित्वादिति भावः । एतेन गन्धानिति बहुवचनं च समाहितम् । न चावयवागमनपक्षे व्यतिरेको गन्धवदिति सूत्रविरोधः । तत्रापि भागगमन-स्यैवाभिप्रेतत्वात् । अन्यथांऽशिनं विहायांशगतौ गन्धदृष्टान्तोपादानायोगात् । गन्धस्य गुणत्वेनांशत्वा-भावात् । न च गुणाद्वेत्युक्तालोकवद्गुणस्यैवागमनं किं न स्यादिति वाच्यम् । वैषम्यात् । युक्त-मालोकस्यागमनम् । तथात्वेऽपि स्वाश्रयं विहाय वृत्तेरभावात् । किन्तु स्वाश्रयमविहायैवान्यत्रापि वृत्तिः । गन्धागमने तु स्वाश्रयं विहायैवान्यत्र वृत्तिः प्रसज्यते । सा चोक्ततृतीयस्कन्धविरुद्धा । गुणस्य तथात्वाभावाद्युक्तिविरुद्धा च । न च व्यतिरेकसूत्रीयचन्द्रिकाविरोधः । तत्र स्थूलावयवागमनस्य दूषित-त्वात् । इह पुनरतिसूक्ष्मभागागमनाङ्गीकारात् । अत एव सूक्ष्माणीत्युक्तमिति दिगिति ।

एतेनैव यथा पुष्पाद्गन्धः पृथग्गच्छतीति भाष्यं यथा पुष्पाद्गन्धः पृथग्गछतीति दृष्टान्तान्न विरोध इति तत्त्वप्रदीपिके च व्याख्याते भवतः । वस्तुतस्तु गुणगमनाङ्गीकारेऽपि न बाधकं पश्यामः । न च भागवतं बबाध इति वाच्यम् । भूमिगुणत्वमेव नान्यभूतगुणभूतत्वमित्येवं परत्वाद्भागवतस्य । अत एव गीता-विवृतौ यथाभाष्यटीकं गन्धानिव गन्धवतः पुष्पाद्यवयवानिति व्याचख्युरिति न तद्वैसंवाद्यम् । तदर्थस्यापि स्वीकारात् । ननु गुणो निरंश इति कथं तस्य गमनमिति वाच्यम् । ‘‘न चानवयवं वस्तु क्वचित्स्यान्मानगोचरम् । तस्माद्गुणादिकमपि नास्त्यनंशतया क्वचित् ।’’ ननु गुणानां निरवयवत्वात् कथं नानवयवं वस्तु क्वचित् स्यादित्युच्यत इत्यत आह ॥ तस्मादितीति । गीतातात्पर्यन्यायदीपिकयोर्गुणानां सांशतोक्तेर्गमनसम्भवादिति । न चोक्तगीताभाष्यप्रमेयदीपिकाविरोध इति वाच्यम् । तत्र गन्धानिति बहुवचनस्वारस्यात्तथा व्याख्यानस्य न्याय्यत्वात् । न व्यासेधामो वयं द्रव्यगमनं नास्तीति किन्तु गुणगमनं च सम्भवतीति वदामः । न चोदाहृतटिप्पणीविरोधः । दत्तोत्तरत्वात् । गुणानामनंशत्वं पराभ्युपगमेन सा वक्तीत्युपपत्तेः । एवं च चन्द्रिकाऽपि न पीडिता स्यादिति ज्ञेयम् । तन्त्रदीपिका यथा पुष्पगन्धस्य स्वांशैर्विभागस्तथेति वदन्ती शिर आंदोलयत्येतदर्थ एवेति विभावनीया । अत्र च बलं गन्ध इत्येकवचनम् । अभिनवचन्द्रिका च यद्यपि गन्धो गुणो नांशस्तथाऽपि गुणोऽपि यदा व्यतिरिच्यते किमु तदांऽशस्यांशिव्यतिरेके वक्तव्यमिति भावेन गुणो दृष्टान्तत्वेनोपात्त इति प्रवृत्ता स्फुटं गुणगमन-मनुगुणमावेदयति । गुणाद्वाऽऽलोकवदित्यस्य लोके गुणे द्रव्यमाश्रित्यैवागमनमिति तन्मात्रे तद्विशेष-परिकल्पकाभावात् । गीताभाष्यताम्रपर्णीये ।

ननु व्यतिरेको गन्धवदित्यत्र गुणस्य गन्धस्य गुणिनं विहाय गमनोक्तेरत्रापि तथार्थसम्भवाद्भाष्ये न लक्षणया सूक्ष्मग्रहणं युक्तमिति चेन्न । अत्र गन्धवत्पुष्पावयवगमनोक्तावपि गन्धमात्रस्य गमनानिषेधात् । इन्द्रियसूक्ष्माणां गमने द्रव्यसूक्ष्मगमनस्य दृष्टान्तत्वं संश्लिष्यत इति भावेनात्र सूक्ष्मग्रहणं न तु मुख्यानुपपत्येत्युक्तम् । किं च दीपप्रभाया द्रव्यतानिरासप्रस्तावे तस्य द्रव्यत्त्वसाधकत्वे विवादादिति टीका तथोत्तराधिकरणे गुणस्यापि गन्धस्य द्रव्यं विहायापि वृत्तेर्वक्ष्यमाणत्वादिभाव इत्युत्क्रान्त्यधि-करणीयचन्द्रिका च गुणगमनमेव स्पष्टमवगमयतः । न च गीताभाष्यभावबोधे तस्य द्रव्यत्वसाधकत्वे विवादादितिवदद्भिष्टीकाकारैरुत्तराधिकरणे गुणस्यापि गन्धस्य द्रव्यं विहायापि वृत्तेर्वक्ष्यमाणत्वा-दित्यादिना पुनः प्रवेशकल्पने प्रमाणाभावादिति वदद्भिश्चन्द्रिकाकारैरपि गुणस्य गमनमङ्गीकृतम् । अतस्तद्विरुद्धमवयवगमनं कथमङ्गीक्रियत इत्याशङ्क्य स्थूलावयवाङ्गीकारस्य दूषितत्वात् । अतिपरम-सूक्ष्मावयवागमनमङ्गीकृत्येदानीमुच्यत इत्याहुरित्युक्तेः कथमिदमुदाहृतमिति न च वाच्यम् । दत्तोत्तर-त्वात् । किं चाहुरित्युक्तिस्वारस्येनास्वारस्यसूचनात् । (तद्द्रव्यत्वे त्वविवादम् ।) परभाष्ये च यथा गुणस्यापि सतो गन्धस्य गन्धवद्द्रव्यव्यतिरेकेण वृत्तिर्भवति । अप्राप्तेष्वपि कुसुमादिषु गन्धवत्सु कुसुमादिगन्धोपलब्धेः । एवमणोरपि सतो जीवस्य चैतन्यगुणव्यतिरेको भविष्यति । अतश्चा-नैकान्तिकमेतद्गुणत्वाद्रूपादिवदाश्रयविश्लेषानुपपत्तिरिति ।

गुणस्यैव सतो गन्धस्याश्रयविश्लेषदर्शनात् । गन्धस्यापि सहैवाश्रयेण विश्लेष इति चेन्न । यस्मा-न्मूलद्रव्याद्विश्लेषस्तस्य क्षयप्रसङ्गात् । अक्षीयमाणमपि तत्पूर्वावस्थातोऽवगम्यते । अन्यथा इतरथा पूर्वावस्थैर्गुरुत्वादिभिर्हीयेत । स्यादेतद्गन्धाश्रयाणां विश्लिष्टानामल्पत्वात्सन्नपि विश्लोषो नोपलक्ष्यते । सूक्ष्मा हि गन्धपरमाणवः सर्वतो विप्रसृता गन्धबुद्धिमुत्पादयन्ति । नासिकापुटमनुप्रविशन्त इति चेन्न । अतीन्द्रियत्वात्परमाणूनाम् । स्फुटगन्धोपलब्धेश्च । नागकेसरादिषु । न च लोके प्रतीतिर्गन्धवद्द्रव्य-माघ्रातमिति गन्ध एवाघ्रात इति तु लौकिकाः प्रतियन्ति । रूपादिष्वाश्रयव्यतिरेकानुपलब्धेर्गन्धस्याप्य-युक्त आश्रयव्यतिरेक इति चेन्न । प्रत्यक्षत्वादनुमानाप्रवृत्तेः । तस्माद्यथा लोके दृष्टं तत्तथैवानुगन्तव्यं निरूपकैर्नान्यथा । न हि रसो गुणो जिव्हयोपलभ्यत इति । अतो रूपादयोऽपि गुणा जिह्वयोपलभ्ये-रन्निति नियन्तुं शक्यत इति । अतो गुणस्य गमनमद्रव्यांशस्यापि सांशत्वादुपपन्नमिति । वाक्य-शाबल्याद् द्वावपि सरलौ पक्षाविति । गन्धः सुरभिरसुरभिर्मिश्रश्चेति गन्धास्तैरिति बहुवचनोपपत्ति-रेतत्पक्षे ज्ञेया । अनेनैव पुष्पं जिघ्रति गन्धं जानातीत्यादयोऽपि समाहिता इति धेयम् ॥ २६ ॥

मन्दनन्दिनी

पूर्वश्लोके बुद्धिशब्दितस्य जीवस्यावस्थात्रयलक्षणसंसारानुभवो भगवता भवती-त्युक्तम् । तत्कथम् । न हि भगवान्किञ्चिदनिमित्तीकृत्य संसारमनुभावयतीत्यतः संसारकारणान्याह श्लोकत्रयेण ॥ एभिस्त्रिवर्णैरित्यनेन ॥ बुद्धिस्थैस्त्रिवर्णैंर्लोहितशुक्लकृष्णमित्युक्तवर्णत्रयोपेतैः पर्यस्तैः परिक्षिप्तैः । अनादितः सम्बन्धैरिति यावत् । बुद्धिभेदैर्बुद्धेर्जीवस्य भेदैर्भेदकैः स्वस्वाधिक्येन नीच-मध्योच्चत्वलक्षणतारतम्यज्ञापकैः क्रियोद्भवैः सात्विकत्वादिक्रियाजनकैः सत्त्वादिगुणैरन्वयात्सम्बन्धा-द्वायुगन्धैर्गन्धोपेतैः पुष्पाद्यवयवैः सुरभ्यसुरभिमिश्रैः । अन्वयादिवात्मनः स्वरूपज्ञानानन्दकेवलदुःख-मिश्रात्मकं धत्ते पिधत्ते न जानातीति योजना । वायुर्निर्गन्धोऽपि गन्धसबन्धान्निर्गन्धस्वरूपो न ज्ञायते । जीवोऽपि गुणत्रयसम्बन्धात्स्वरूपेण न ज्ञायत इति भावः । अत्र बुद्धिभेदैरित्यस्य तात्पर्यम् ॥ बुद्धिभेदै-र्जीवानां तारतम्यज्ञापकैरिति । एवं च सत्त्वादिगुणतन्निमित्तकर्मणी संसारकारण इत्युक्तं भवति ॥२६॥

एतद्द्वारो हि संसारो गुणकर्मनिबन्धनः ।

अज्ञानमूलोऽपार्थोऽपि पुंसः स्वप्न इवाप्यते ॥ २७ ॥

तात्पर्यम्

अदृष्टेर्जीवपरयोर्भेदस्याप्नोति संसृतिम् । अभेदनिश्चयाद्याति तमो नास्त्यत्र संशय’ इति च ॥ बुद्धिभेदैर्जीवानां तारतम्यज्ञापकैः । दुःखरूपोऽपि संसारो बुद्धिपूर्वमवाप्यते । यथा स्वप्ने शिरश्छेदं स्वयं कृत्वाऽऽत्मनोऽवशः । ततो दुःखमवाप्येत तथा जागरितेऽपि तु । जानन्नप्यात्मनो दुःखमवशस्तु प्रवर्तते’ ॥ इति च ॥ २७ ॥

पदरत्नावली

अभेददर्शने बाधकमाह– एतद्द्वार इति ॥ इदम् अभेददर्शनं द्वारं यस्य संसारस्य स तथा । पुंसः संसारः प्राप्यते हि यस्मात् । ‘अदृष्टेर्जीवपरयोर् भेदस्याप्नोति संसृतिम्’ इति वचनात् । अभेददर्शने कारणमाह– गुणेति ॥ अभेददर्शनजकत्वेन गुणकर्मणोः संसारनिमित्तत्वमाह– गुणेति ॥ तस्येति शेषः । कर्मणः कारणमज्ञानं तद्द्वारा संसार इत्याशयेनाह– अज्ञानेति ॥ अज्ञाननिमित्तकर्म-परम्परया मुग्धमनसः पुंसोऽभेदनिश्चयादन्ततस् तम एव शरणमित्याशयेनाह– अपार्थ इति ॥ अपगत-निवृत्तिः, तमस इति शेषः । ‘अर्थः स्याद् विषये मोक्षे शब्दवाच्ये प्रयोजने । व्यवहारे धने शास्त्रे वस्तुहेतुनिवृत्तिषु ॥’ इत्यभिधानात् । मशकार्थे धूम इति प्रयोगाच्च । ‘अभेदनिश्चयाद् याति तमो नास्त्यत्र संशयः’ इति स्मृतेः । अपिशब्देन नित्यदुःखभूयिष्ठतमःप्राप्तिं सूचयति । ‘दुखरूपोऽपि संसारो बुद्धिपूर्वमवाप्यते’ इति संसारस् तमः । इन्द्रियार्थसन्निकर्षाद् अर्थोपलब्धिर्जाग्रत् । जाग्रदनुभवसंस्कारोप-स्थापितविषयाभासोपलब्धिः स्वप्नः । उपरतस्ववृत्तीन्द्रियविषयज्ञानं सुप्तिः । अत्र जाग्रद्दृष्टश्रुतपदार्थ-संस्कारकृतः स्वप्नः स्वशिरश्छेदनादिलक्षणो दुःखादिहेतुर्यथा तथा जाग्रदपि राजाऽहमिति वदतोऽनर्थ-परम्परादृष्टिवज् जीवपरयोरभेदं जानतः पुंस इहामुत्र दुःखबाहुल्यहेतुरित्यर्थः । ‘यथा स्वप्ने शिरश्छेदं स्वयं कृत्वाऽऽत्मानोवशः । ततो दुःखमवाप्येत तथा जागरितोऽपि तु । जानन्नप्यात्मनो दुःखमवशस्तु प्रवर्तते ॥’ इति स्मृतौ दर्शनात् ॥ २७ ॥

सत्यधर्मीया

एतद्द्वारो हि संसार इति श्लोके संसारस्याविद्योपादानकत्वेनापार्थो मिथ्याऽ-निर्वचनीय इति यावदित्यपार्थप्रतीतिमिवैतद्द्वारं स्वप्न इवेति चाव्याख्यातमिति तत्रान्यथाप्रतीतिं पुंस इति बुद्धिपदोक्तस्य बुद्धिसन्निधेर्बुद्धिभेदैरित्यस्य तत्राव्याख्यातत्वात्किञ्चित्स्वयमनूद्य विविच्य प्रमाणोदाहरणेन तां तान्तयति ॥ अदृष्टेरिति । जीवपरयोर्जीवेश्वरयोर्भेदस्य तात्त्विकवैलक्षण्यस्यादृष्टेरज्ञानात् । जीवः संसृतिमाप्नोति । अभेदनिश्चयान्मिथ्याज्ञानात्तमो याति । बुद्धिभेदैर्बुद्धीनां जीवानां भेदयन्तीति भेदा-स्तरतमभावज्ञापकविरुद्धधर्मास्तैरित्यर्थः । अस्मदीयं तत्पद्यस्य द्वितीयं व्याख्यानमेतत्तात्पर्यार्थपरमिति न जीवानामिति विरुणद्धीति ज्ञेयम् । केचित्तस्मिन्नेव तात्पर्ये सुपठमिदमिति वदन्ति । दुःखं रूपयति प्रतिष्ठापयत्यनुभोजयतीति यावत् । तद्बाहुल्यात्तत्त्वेन व्यपदेशो वा । बुद्धिपूर्वं भेदप्रतीतिप्रतिबन्धक-बुद्धिपूर्वम् । अवाप्यते जीवेनेति शेषः । यथा स्वप्ने आत्मनः स्वस्य शिरश्छेदं स्वयं कृत्वा दुःख-मवाप्नोति । कुतः करोतीत्थमित्यत आह ॥ अवश इति । विष्ण्वधीनः । सोऽपीत्थं कुतः कारय-तीत्यतोऽप्याह ॥ अवशोऽनन्याधीन इति । तत्तत्कर्म निमित्तीकृत्य प्रवर्तनाद्धरेरिति भावः । ततश् छिन्नशिरोदर्शनाद्दुःखमवाप्नोति । तथा जागरिते एतदवस्थायाम् । अपि त्वित्यनेन कर्तृताऽभिमतित्वेन स्वप्नतोऽपि विशेषः सूच्यते । भेदाज्ञानेन राजाऽहमिति तत्स्थानासीनदुरवस्थां दृष्ट्वा जीववदेव देवभेदा-दर्शने च भवेदेवमिति जानन्नप्यवशः प्रवर्तते । तुस्तत्रापि तत्तद्योग्यतामनुसृत्य तरतमभावरूपविशेष-सूचकः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ एतच्छब्देन भेदानुपलम्भो ग्राह्यः । मानीयाधिकारफलानुकूल्यात् । एष द्वारं यस्य सः । संसारो हि यतः पुंसः प्राप्यते । संसारकारणं भेदादर्शनं (अभेदबोधः किं निमित्तः) किं निमित्तमित्यतस्तदाह ॥ गुणेति । एतत्पदार्थे गुणेत्यादेर्योग्यतयाऽन्वयः । गुणाः सत्त्वाद्याः कर्माणि च निबन्धनानि निमित्तानि यस्य सः । स्वप्न इव स्वापि्नककरितुरगादिरिव । अदृष्टेरित्यादेः । पुंसोऽभेददृष्टेस्तमोयोग्यस्य संसारोऽज्ञानमूलो विपरीतज्ञानमूलकः । नञो विरुद्धाभिधायित्वात् । अपार्थो अपगतोऽर्थो निवृत्तिः प्रत्यावृत्तिर्यतः स तमोलोक इत्यर्थः । स्वप्न इव स्वप्ने भगवति सत्येवाप्यते । अवश इत्युक्तेरुभयत्राप्ययमर्थोऽनुसन्धेयः । स्वप्नपदस्य भगवद्वाचकत्वं तु बृहदारण्यकभाष्योदाहरणेन पूर्वं षष्ठोक्तमनुसन्धेयम् । अभेदनिश्चयाद्यातीत्यादेः । अर्थोऽभिधेयरैवस्तु प्रयोजननिवृत्तिष्वित्यभिधानात् । सोऽयमात्मा चतुष्पाज्जागरितस्थान इत्यादिमाण्डूकेयोपनिषद्भाष्ये ‘‘चतुर्धावस्थितो देहे परमात्मा सनातनः । वैश्वानरो जागरितस्थानगो गजवक्त्रकः’’ इत्याद्युक्तेः स्वप्नादिनियामकभगवद्रूपविशेषा ज्ञेयाः

॥ २७ ॥

मन्दनन्दिनी

एतदनूद्य मूलकारणं चाह ॥ एतदिति ॥ संसार एतद्द्वारः । तस्यैव विवरणं गुणकर्मनिबन्धन इति । हिशब्देनाजामेकां कर्मणा बध्यते जन्तुरिति प्रमाणप्रसिद्धिं द्योतयति । अज्ञान-मूलः प्रकृत्यविद्यादिशब्दवाच्याज्ञानावरणलक्षणमूलकारणकः प्रकृतिः स्वात्मसंश्लिष्टान् गुणान् सत्वादि-कान् अपीति । अज्ञानस्य प्रथमावरकत्वोक्तेः । दुष्कर्मणोऽनर्थहेतुत्वं जानता कथं बुद्धिपूर्वं कृत-कर्मणाऽनर्थः प्राप्यत इत्यत उक्तम् ॥ अपार्थ इति ॥ स्वप्ने स्वशिरच्छेदादिरूपात्महननानुभवजनित-वासनावशाद्बुद्धिपूर्वं कृतस्वशिरच्छेदेन दुःखमाप्यते । तथा रागादिवशाद्बुद्धिपूर्वं कृतकर्मणाऽपार्थोऽप्य-नर्थोऽप्याप्यत इति योजना । एतदेवाभिप्रेत्य तात्पर्यं प्रवृत्तम् ॥ ‘‘दुःखरूपोऽपि संसारो बुद्धिपूर्व-मवाप्यते । यथा स्वप्ने शिरच्छेदं स्वयं कृत्वाऽऽत्मनोऽवशः । ततो दुःखमवाप्येत तथा जागरितेऽपि तु । जानन्नप्यात्मनो दुःखमवशस्तु प्रवर्तत’’ इति च ॥ अवशः स्ववशो न भवतीत्यवशः । आत्महननानु-भवजनितवासनया बलात्कृतः । अवशो रागादिवशः प्रवर्तते दुष्कर्मकरणे ॥ २७ ॥

मनोमयत्वात् सर्वार्थाः स्वप्नजागरयोः समाः ।

दृष्टानर्थानपि ध्यातुः शोकमोहभयप्रदाः ॥ २८ ॥

पदरत्नावली

अर्थक्रियाकारित्वान्न स्वप्नादेर्मिथ्यात्वमित्याह– मनोमयत्वादिति ॥ मनसा निर्मितकर्मनिमित्तत्वादनित्यत्वाभिप्रायेण स्वप्नजाग्रत्साम्यम् । अन्यथा शोकमोहभयप्रदा इत्येतदसम्बद्धं स्यात् । न च शुक्तिरजतादिकं वलयकरणादियोग्यम् ॥ २८ ॥

सत्यधर्मीया

अपार्थ इत्यस्य मनोमयतयाऽर्थानां मिथ्यात्वमुच्यत इत्यपार्थत्वभ्रमं भ्रंशयति ॥ मनोमयत्वादिति । मनोमयत्वाद्भगवन्निमित्तकवासनोपादानकत्वात्सर्वे च ते तादात्म्यव्यतिरिक्ता अर्थाः कार्याद्याः स्वप्नजागरयोरवस्थयोः समाः । अर्थक्रियाकारितया सत्यत्वेन समानाः । अर्थक्रियाकारिताऽ-सिद्धिं परिहरति ॥ दृष्टानर्थानिति । दृष्टोऽनर्थो दुःखादिर्यैस्तान् जानन्निति तात्पर्यानुकूल्यात् । तान्ध्यातुर्जीवस्य शोकमोहभयप्रदाः शोकादिकार्यकारिण इति समाः । न स्वप्नसत्यता साधनीयाऽपि तु सिद्धैवेति वक्तुं जागरसमतया निर्देशस्तत्रापि प्रथमतस्तद्ग्रहणमिति मन्तव्यम् । अस्थिरत्वाद्यभिप्रायिका स्वप्नमायासरूपमित्यादि प्रायिक्युक्तिरिति ज्ञेयम् । दृष्टानर्थानित्यैकपद्येनार्थपदातिरेकशङ्का तानित्ये-तन्मात्रेण पूर्तेरित्यवश इति तात्पर्यं च निर्मूलमिति च शङ्का समं निराकृते ज्ञेये ॥ २८ ॥

मन्दनन्दिनी

‘‘मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः’’ इत्युक्तेर्मनोऽपि संसारकारण-मित्याह ॥ मनोमयत्वादिति । मनोमयत्वान्मनःपूर्वककर्मकारणकत्वेन मनःप्रधानत्वान्मानसवासना-मयत्वात् । सर्वार्था गजतुरगादयः स्वप्नजागरयोः समा अनित्यत्वादिभिः समाः । अनित्यत्व-विकारित्वपारतन्त्र्यादिरूपतः । स्वप्नादिसाम्यं जगतो न तु बोधनिवर्त्यतेत्युक्तेः । एवमुक्तरीत्या दृष्टानर्था ध्यातुरनुभवितुः शोकमोहभयप्रदा अपि भवन्तीति योजना ॥ २८ ॥

तस्माद् भवद्भिः कर्तव्यः कर्मणां त्रिगुणात्मनाम् ।

बीजनिर्हरणे योगः प्रवाहोपरमो धियः ॥ २९ ॥

यदा ग्रहग्रस्त इव क्वचिद्धसत्याक्रन्दते ध्यायति वन्दते जनम् ।

मुहुः श्वसन् वक्ति हरे जगत्पते नारायणेत्यात्मगतिर्गतत्रपः ॥ ३६ ॥

सत्यधर्मीया

ग्रहः पिशाचो हसति । असति तत्कारणे । एवं सर्वत्र ज्ञेयम् । वन्दते वन्दति । अजनमपामरं महान्तं, जनं पामरं वा । जनो लोके महर्लोकात्परलोके च पामर इति विश्वः । मुहुरिति श्वसन् । वक्तीत्युभयान्वयि । आत्मगतिः स्वच्छन्दप्रवृत्तिः । गतत्रपो निर्लज्जः ॥ ३६ ॥

मन्दनन्दिनी

आक्रन्दते उच्चैः शब्दं करोति । जनं भक्तम् । आत्मगतिर्भगवद्विषयकमनो-गतिः । गतत्रपो गतलज्जः ॥ ३६ ॥

तदा पुमान् मुक्तसमस्तबन्धनस्तद्भावभावानुकृताशयाकृतिः ।

निर्दग्धबीजानुशयो महीयसा भक्तिप्रयोगेण समेत्यधोक्षजम् ॥ ३७ ॥

मन्दनन्दिनी

अनित्यत्वमुक्त्वा तैः प्रयोजनं नास्तीत्याह ॥ किमिति ॥ नित्यानन्दमहोदधेर् इति । ल्यब्लोपनिमित्ता पञ्चमी । एतादृशं परमात्मानं महान्तं विहाय तुच्छैरेतैः किमिति योजना । अर्थसङ्काशैः पुरुषार्थसदृशैः ॥ ४६ ॥

निरूप्यतामिह स्वार्थः कियान् देहभृतोऽसुराः ।

मन्दनन्दिनी

अवर्जनीयतया प्राप्ता अर्थकामादयः कथं त्यक्तुं शक्यन्त इत्यतस्ते यदपाश्रया यत्परमात्ममूलकास्तमेवानीहया कामेन भजतेति विधत्ते ॥ तस्मादिति ॥ अनीहमनीहाऽप्रयत्नेन जगत्करणम् । अर्शादच् । तद्वन्तम् । बीजं जगतो व्यञ्जनाद्बीजशब्दवाच्यमात्मानं भजतेति योजना । एतदेवाभिप्रेत्य तात्पर्यं प्रवृत्तम् ॥ ‘‘अप्रयत्नेन करणमनीहा प्रोच्यते बुधै’’रिति च ॥ ‘‘व्यज्जनाज्जगतो विष्णुर्बीजं न परिणामतः’’ इति१ च । अप्रयत्नेनाप्रयासेन परिणामतो विकारतः ॥ ४९ ॥

सर्वेषामपि भूतानां हरिरात्मेश्वरः प्रियः ।

भूतैर्महद्भिः स्वकृतैः कृतानां बीजसंज्ञितः ॥ ५० ॥

तात्पर्यम्

‘व्यञ्जनाज्जगतो विष्णुर्बीजं न परिणामतः’ इति च ॥ ५० ॥

पदरत्नावली

हरेरेव भजने कारणमाह– सर्वेषामपीति ॥ व्यञ्जकत्वाद् बीजं, गत इति शेषः । ‘व्यञ्जनाज्जगतो विष्णुर्बीजं न परिणामतः’ इति वचनान्न बीजशब्दस्य विकारोऽर्थः । ‘अप्रयत्नेनेति’ ‘अविक्रियः स्वदृग् वश्यः’ इति स्वोक्तेः ॥ ५० ॥

सत्यधर्मीया

सर्वेषामपि भूतानामिति श्लोके परमात्मनो बीजत्वमुच्यते । तेन परिणामिकारणं भगवानित्यापततीति प्रतीतिं सबीजं बीजपदार्थं मानेनैवोक्त्वा पराकरोति ॥ व्यञ्जनादिति । जगतः स्वोपादानतो जायमानस्य व्यञ्जनाद्व्यक्तत्वप्रापणाद्धेतोर्भगवान्बीजमित्युच्यते । मानिकी निरुक्तिर्व्यञ्जना-द्बीजमित्यत्र यथायथं पृषोदरादिनिवेशनेन ज्ञेया । परिणामतो विकृततया नेत्यर्थः । अथ मूलार्थः ॥ स्वकृतैः स्वनिर्मितैः स्थूलरूपेण महद्भिर्भूतैः कृतानामवान्तरभूतानामात्मा प्रिय ईश्वर इति विकार-परासः । बीजसंज्ञितो व्यञ्जक इति तदभिधानवान् । मूलस्थं संज्ञापदं बीजमिति संज्ञितो न वस्तुत उपादानमिति कटाक्षयदर्थं मानभूमिकेति ज्ञेयम् ॥ ५० ॥

मन्दनन्दिनी

बहुधा सम्बन्धसद्भावाद्भगवानेव भजनीय इत्याह ॥ सर्वेषामपीति ॥ आत्माऽन्तर्यामी । ईश्वरः स्वामी । प्रियः प्रियकृत् । स्वकृतैर्महद्भिर्भूतैः । कृतानां देहेन्द्रियवत्तया कृतानां बीजसंज्ञितो जनकश्च ॥ ५० ॥

देवोऽसुरो मनुष्यो वा यक्षो गन्धर्व एव च ।

भजन् मुकुन्दचरणं स्वस्तिमान् स्याद् यथा वयम् ॥ ५१ ॥

सत्यधर्मीया

हीनजनुषामस्माकं कथं तेन स्वस्तिः स्यादित्यत आत्मनिदर्शनेन न जात्यादि प्रयोजकमित्याह ॥ देव इति । स्वस्तिमान् शाश्वतिकसत्तावान् । मुक्त इति यावत् । तत्सूच-कैहिकक्षेमवांश्च ॥ ५१ ॥

मन्दनन्दिनी

मुकुन्दचरणं भजतः स्वस्तिमत्वे न जातिः प्रयोजिकेत्याह ॥ देवो वेति ॥ यथा वयमिति दृष्टान्तः ॥ ५१ ॥

नालं द्विजत्वं देवत्वमृषित्वं वाऽसुरात्मजाः ।

प्रीणनाय मुकुन्दस्य न वृत्तं न बहुज्ञता ॥ ५२ ॥

पदरत्नावली

भूतानामुत्पत्त्यादिना भक्त्यभावे जातिविशेषो वृत्तादिविशेषोऽप्यकिञ्चित्कर इत्याह– नालमिति ॥ वृत्तमाचारः । ‘वृत्तं स्वरूपे चरिते’ इति यादवः ॥ ५२ ॥

सत्यधर्मीया

बहूनां तत्रापि बालानां लोलमानसानामप्रातिस्विकोपदेशे स्थैर्यं न भवेद्भवेच्च न मन्मुखमभिवीक्ष्योचेऽयमिति कोपश्चेत्युक्तमेवार्थं पुनराह ॥ नालमिति । मुकुन्दस्य प्रीणनाय तोषणाय । वृत्तं सदाचारः ॥ ५२ ॥

मन्दनन्दिनी

भक्तिरेव भगवत्प्रीतिसाधनं नान्यदित्याह ॥ नालमिति श्लोकद्वयेन ॥ वृत्तं चरितम् ॥ ५२ ॥

न दानं न तपो नेज्या न शौचं न व्रतानि च ।

प्रीयतेऽमलया भक्त्या हरिरन्यद् विडम्बनम् ॥ ५३ ॥

सत्यधर्मीया

व्रतानि च नालं समर्थानि नेति तत्तदन्वयोनुरूपी ज्ञेयः । अमलया निष्कल्मषया भक्त्या हरिः प्रीयते प्रीतो भवति । अन्यत्तदसत्कृतं पूर्वोक्तं सर्वं विडंबनं नटनं न घटनं फलस्य तेनेति भावः ॥ ५३ ॥

मन्दनन्दिनी

विडम्बनं प्रीतिजनकतया प्रतीयमानमात्रम् ॥ ५३ ॥

ततो हरौ भगवति भक्तिं कुरुत दानवाः ।

आत्मौपम्येन सर्वत्र सर्वभूतात्मनीश्वरे ॥ ५४ ॥

पदरत्नावली

आत्मौपम्येन आत्मस्नेहवत् (अनुपाधिक)स्नेहेन ॥ ५४ ॥

सत्यधर्मीया

ततस्तां विना सर्वस्यापि नैष्फल्यात् । हे दानवाः । सर्वत्र सर्वभूतात्मनि भगवतीश्वरे हरौ । आत्मौपम्येन स्वस्वयोग्यतानुसारेण भक्तिं कुरुत । उपमैवौपम्यम् । आत्मभिरौपभ्यं तेन । स्वदेहे स्वेषां यथा तत्सादृश्येनेति वा । सर्वत्र सर्वावस्थासु सर्वात्मनि सर्वसन्निहिते ॥ ५४ ॥

मन्दनन्दिनी

पुनर्भक्तिं विधत्ते ॥ तत इति ॥ आत्मौपम्येनात्मदृष्टान्तेन । सर्वभूतात्म-न्यन्तर्यामिणि ॥ ५४ ॥

दैतेया यक्षरक्षांसि स्त्रियः शूद्रा व्रजौकसः ।

खगा मृगाः पापजीवाः सन्ति ह्यच्युततां गताः ॥ ५५ ॥

तात्पर्यम्

अच्युततां च्युतिवर्जनम् ॥ ५५ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते सप्तमस्कन्धतात्पर्ये सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

पदरत्नावली

वेदान्तादिशास्त्रानधिकारित्वेन पापजीवत्वम्, न तु पापकरणात् । अच्युततां च्युतिवर्जनं मोक्षं गताः सन्ति । हि यस्मात् तस्मान् मुकुन्दभक्तिरेव सम्पाद्या ॥ ५५ ॥

सत्यधर्मीया

दैतेया इति श्लोकेऽच्युततां तत्तादात्म्यं गता इति अन्यथाप्रतीतिं निरसितुं स्वयं व्याकरोति ॥ अच्युततां च्युतिवर्जनमिति ॥ अथ मूलार्थः ॥ व्रजौकसो गोपालाः । पापजीवाश् चर्ययोपरि तथा दृश्यमानाः । अच्युततां पुनरावृत्तिवर्जनं मोक्षमिति यावत् । गताः सन्ति । ततो जातिर्नातिकांक्षितेति भक्तिं कुरुतेत्यन्वयः । दैतेयाः शिशुपालादयः । यक्षा नलकूबरमणिग्रीवादयः । रक्षांसि स्वाविष्टोवर्शीविवक्षया पूतनाहिडिम्बीघटोत्कचादयः । स्त्रियो गोपाङ्गनाः । खगाः खाण्डव-दाहनकाले जरितार्यादयः । मृगाः पशवः । मृगः पशौ कुरङ्गे चेति विश्वः । पापजीवाः कृकलासतनु-नृगादय इति ॥ ५५ ॥

मन्दनन्दिनी

जातिरप्रयोजिकेत्युक्तम् । अधुना तु नानाजातिमन्तोऽपि भक्तिमन्तोऽच्युततां च्युतिवर्जनम् । मुक्तिमिति यावत् । गताः सन्तीत्याह ॥ दैतेया इति ॥ अत्र तात्पर्यम् ॥ अच्युततां च्युतिवर्जनमिति ॥ ५५ ॥

एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसां स्वार्थः परः स्मृतः ।

एकान्तभक्तिर्गोविन्दे यत् सर्वत्र तदीक्षणम् ॥ ५६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते सप्तमस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ।

पदरत्नावली

तात्पर्यात् पुनरेतदेव हि करणं श्रेय इत्याह– एतावानिति ॥ तस्य हरेः सर्वसत्ताप्रदत्वेनावस्थितेरीक्षणं दर्शनं ज्ञानमिति यद् इयं भक्तिरिति ॥ ५६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

सप्तमस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

उपसंहरति ॥ एतावानिति । यत्सर्वत्र तदीक्षणम् । शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिन इत्यादेः । भगवान्संनिहित इति निरीक्षणं सैव गोविंदे एकान्तभक्तिरेतावानेव परः स्वार्थः स्मृतः । गोविन्द इत्यनेन मूलरूपादवताररूपस्य विशेषं मन्यमानाः परास्ता वेदितव्याः । सर्वच्युतिवर्जनस्यात्रैव दृष्टेर्गोविन्द इत्युक्तिर्युक्तिमतीति ज्ञेयम् । प्रस्तावान्तरे सुधायां मूलरूपाणुत्वमहत्वे यौगपद्येन गोविन्द इत्यनेन यशोदाप्रत्यक्षं प्रमाणयतीत्युक्तेः ॥ ५६ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मतीर्थकृतायां श्रीमद्भागवतविवृतौ

सप्तमस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥

मन्दनन्दिनी

उपसंहरति ॥ एतावानिति ॥ परः स्वार्थ उत्तमः पुरुषार्थः । तदीक्षणं भगवदीक्षणम् ॥ ५६ ॥

**॥ इति श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां श्रीव्यासतत्वज्ञविरचितायां **

मन्दनन्दिन्यां सप्तमस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥