पृश्निस्तु पत्नी सवितुः सावित्रीं व्याहृतीं त्रयीम्

॥ अथ अष्टादशोऽध्यायः ॥

पृश्निस्तु पत्नी सवितुः सावित्रीं व्याहृतीं त्रयीम् ।

अग्निहोत्रं पशुं सोमं चातुर्मास्यं महामखान् ॥ १ ॥

पदरत्नावली

अस्मिन्नध्याये पूर्वोक्तं सृष्टिशेषं निरूपयति– पृश्निरिति ॥ तुशब्दात् पूर्वस्मात् फलविशेषमाह । सावित्री गायत्र्यभिमानिनीत्युक्तम् । प्रागप्येवमनुसन्धेयम् ॥ १ ॥

सत्यधर्म

दक्षस्त्र्यपत्यान्ववायनिरूपणेऽदित्यपत्यानि द्वादश । ‘‘विवस्वानर्यमा पूषा त्वष्टाऽथ सविता भगः । धाता विधाता वरुणो मित्रः शक्र उरुक्रमः’’ ॥ इति प्रोक्तानि । तत्राष्टमाध्यायान्त-मारभ्यैतदतीताध्यायपर्यन्तं विश्वरूपवृत्रचित्रकेतूपाख्यानैराख्यातस्त्वाष्ट्रो वंश इदानीं सवितुर्वंशं शंसति ॥ पृश्निस्त्विति । व्याहृतित्रयीं ‘‘प्रणवार्था व्याहृतयः । व्याहृतिस्त्रिगुणात्पुनः’’ इत्यादि तन्त्रसारसुधादौ व्याहृतिव्याख्या गायत्रीत्याद्युक्तेर्व्याहृतित्रयार्थीभूतगायत्र्यभिमानिनीं सरस्वतीम् । अग्निहोत्रादिपदेनाभि-मानिनो ग्राह्याः । महामखान् पञ्चमहायज्ञाभिमानिनः प्रासूतेत्यन्वयः ॥ १ ॥

चट्टी –त्वष्टुर्वंशः स संप्रोक्तो वर्णितोऽथ यथाक्रमम् ।

तदन्यादित्यवंशोऽत्र दैत्यवंशश्च वर्ण्यते ॥

पश्चाद् वक्ष्यामहेऽदित्यां यथैवावततार ह ॥ ९ ॥

॥ ११ ॥

हिरण्यकशिपोर्भार्या कयाधुर्नाम दानवी ।

जम्भस्य तनया दत्ता सुषुवे चतुरः सुतान् ॥ १२ ॥

सत्यधर्म

जम्भस्य तनया दत्ता । तेन हिरण्यकशिपोरिति भार्या । तन्नामाह ॥ कयाधुरिति । नामेति लुप्ततृतीयान्तमव्ययम् ॥ १२ ॥

सह्लादं प्रागनुह्लादं प्रह्लादं ह्लादमेव च ।

तत्स्वसा सिंहिका नाम राहुं विप्रचितोऽग्रहीत् ॥ १३ ॥

पदरत्नावली

विप्रचितः विप्रचितेः सकाशाद् राहुं सुतम् ॥ १३ ॥

सत्यधर्म

तन्नामाह ॥ सल्हादमिति । प्रागित्येतत्प्रल्हादपदेनान्वेतव्यम् । प्राक् प्रह्लादं प्रल्हादा-दनन्तरं सल्हादमनुल्हादं ह्लदमेतांश्चतुरः सुतानसूत । ‘‘प्रल्हादावरजो यः सल्हादो नामतो हरेर्भक्तः’’ इति श्रीमदुक्तेरिव प्रल्हादः पूर्वजस्तेषां सल्हादस्तदनन्तर इत्यादिपर्वणि चोक्तेः । किञ्चासूचयद्ग्रन्थ-कृदपि न सल्हादमिति वदता मयाऽयमेव क्रमो विवक्षितः किन्तु यथामानमेतत्क्रमो ज्ञेय इति सल्हादस्येत्याद्यनन्तरमनुल्हादस्येति वक्तव्ये ह्लादस्य धमनिरिति व्युत्क्रमेण गृह्णान इति मन्तव्यम् । तत्स्वसा तेषां चतुर्णां प्रल्हादादीनां भगिनी सिंहिका नाम्नी विप्रचितो विप्रचितेः सकाशाद्राहुमग्रहीद्गर्भे तज्जातो राहुरिति भावः ॥ १३ ॥

चट्टी

विप्रचितो दानवाद्भर्तुः सकाशाद्राहुं पुत्रमग्रहीत् ॥ १३ ॥

शिरोऽहरद् यस्य हरिश्चक्रेण पिबतोऽमृतम् ।

संह्लादस्य कृतिर्भार्याऽसूत पञ्चजनं ततः ॥ १४ ॥

सत्यधर्म

पुमपत्यशंसनसरणावेतदीरणमुत्तरत्र विविच्यैतद्वचनबीजावापरूपमिति ज्ञेयम् । पिबतो निलीय । ततः सल्हादात् पञ्चजनं नाम्ना ॥ १४ ॥

चट्टी

ततः सल्हादात्पञ्चजनं पुत्रमसूत ॥ १४ ॥

इन्द्रेण प्रापिताः साम्यं किं न साधु कृतं हि तैः ॥ २० ॥

पदरत्नावली

साधु पुण्यम् ॥ २० ॥

सत्यधर्म

औत्पत्तिकं स्वभावसिद्धमिन्द्रेण सख्यं प्रापिताः । एतत्प्रापकं तैर्मरुद्भिः किं साधु सुकृतं कृतम् ॥ २० ॥

इमे(ऽ)श्रद्दधते विद्वन् ऋषयो हि मया सह ।

परिज्ञानाय भगवंस्तन्नो व्याख्यातुमर्हसि ॥ २१ ॥

सत्यधर्म

परिज्ञानाय तदर्थं मया सहेमे उपासीना ऋषयः श्रद्धधते विश्वासं कुर्वते । तं तत्प्रकार-माख्यातुमर्हसि । श्रुतमेतावदेवाहं न तद्विदिति तु नेत्याह ॥ विद्वन्निति । इमे मया सह । ओत नञर्थेऽव्ययम् । अ श्रद्धधत इति च पदे न विश्वसन्ति । सहजासुरजातीनां स्वभावापायासम्भवत्वतः । अतः संशयनिरासकज्ञानार्थं भगवन्विद्वन्नो व्याख्यातुमर्हसीति वा । नोश्रद्दधत इति वाऽन्वयः ॥ २१ ॥

सूत उवाच—

तद् विष्णुरातस्य स बादरायणिर्वचो निशम्यादृतमर्थ१वन्मुनिः ।

सभाजयंस्तन्निभृतेन चेतसा जगाद सत्रायण सर्वदर्शनः ॥ २२ ॥

पदरत्नावली

तद् वचः । तन्निभृतेन तस्मिन् स्निग्धेन । सत्रायणः सत्रे प्रधानः सर्वदर्शनः सर्वज्ञः ॥ २२ ॥

सत्यधर्म

आदृतं सम्यक् सादरम् । अल्पकमिति पाठे मिताक्षरमित्यर्थः । अर्थवदत्राभि-प्रायगर्भमुत्तरत्र पुरुषार्थवत्सत्कथात्वात् । तन्निभृतेन तेनैतादृशप्रश्नेन निभृतेन पूर्णेन चेतसा तृणीकृत-मरणोऽयमिति पूर्णान्तःकरणेन । हे सत्रायण सत्रमयनमाश्रयो यस्य तत्सम्बुद्धिः । नारायणशब्द-वण्णत्वम् । शौनक । सर्वदर्शनः सर्वज्ञः सर्व इति शर्व इति दर्शनं यस्येति स तथा । सर्वः शर्वः कालञ्जर इति नामनिधानम् ॥ २२ ॥

चट्टी

सत्रमयनमाश्रयो यस्य । हे सत्रायण शौनक । सर्वदर्शनः सर्वज्ञः । स च बादरायणि-र्मुनिरादृतं सादरमर्थवद्बह्वर्थयुक्तं विष्णुरातस्य परीक्षितस्तद्वचो निशम्य तं विष्णुरातं सभाजयन्स्तुत्या प्रीणयन्निभृतेन हर्षपूर्णेन चेतसा जगादेत्यन्वयः ॥ २२ ॥

इति भावेन सा दितिर्भर्तुः प्रियमसकृदाचचार ॥ २७,२८ ॥

भक्त्या परमया राजन् मनोज्ञैर्वल्गुभाषितैः ।

मनो जग्राह भावज्ञा सुस्मितापाङ्गवीक्षणैः ॥ २८ ॥

सत्यधर्म

मनोज्ञैरपाङ्गवीक्षणैरित्यन्वयः । नेत्रप्रान्तनिरीक्षणैः । तान्यपि न सामान्यानीत्याह ॥ अपाङ्गवीक्षणैरिति । मन्मथोद्रेकसाधनैरिति वा साक्षात्तद्वीक्षणसदृक्षैरिति वा । मनो जग्राह भावज्ञा । अनेन मनोभवप्रादुर्भावस्य कालविलम्बो नास्तीति द्योत्यते । चित्तज्ञाना सुस्मिता मदधीशो मदधीनो जात इति हाससहिता ॥ २८ ॥

एवं स्त्रिया जडीभूतो विद्वानपि विदग्धया ।

बाढमित्याह विवशो नैतच्चित्रं१ हि योषिति ॥ २९ ॥

स्त्रीणां भर्तरि सुप्रीते कः काम इह चागमः ॥ ३२ ॥

पदरत्नावली

भर्त्तरि स्त्रीणामर्थे सुप्रीते सति किं कामः पुरुषार्थो ऽगमः प्राप्तुमशक्य इत्यन्वयः

॥ ३२ ॥

सत्यधर्म

वामोरु सुन्दराङ्के भर्तरि पत्यौ सुप्रीते बहुतुष्टे स्त्रीणां कः कामो विषयोऽगम इव अप्राप्य इव । सर्वं सम्पद्यते काम इति भावः । भर्तरि सुप्रीते कामः काम्यत इति काम इच्छाविषयः । न कोऽपि तत्प्रतीत्युत्तरक्षण एव सर्वः कामः सम्पन्न इति न कामनाविषयोऽवशिष्यत इति भावः । कुत इत्यत आह ॥ चागम इवेति । भर्ता चाय्यत इति चः । यथोक्तमैतरेयभाष्ये । परब्रह्मणो विष्णो-र्वरणादेव सम्यक् चायितं स्वरूपमिति’’ इति । तथैव छान्दोग्यभाष्ये– ‘‘ब्रह्मवर्चसपदव्याख्यावसरे ब्रह्मसम्प्राप्त्या वरतां मुक्तिगामपि’’ इति । वेदेशतीर्थीये च ‘‘चायितं सम्पादितम्’’ इत्यादि । स चासावागमो वृक्षः पूजितः कल्पपादप इति यावत् । आ अगमः समीचीनद्रुमः । असाधारण्यन्यायेन सुरतरुरिवेति वेति ॥ ३२ ॥

चट्टी

इह चकारात्परत्र च । कः कामः पुरुषार्थः । आगम आप्राप्यः ॥ ३२ ॥

पतिरेव हि नारीणां दैवतं परमं स्मृतम् ।

मानसः सर्वभूतानां वासुदेवः श्रियः पतिः ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

ननु ‘तदेतत् प्रेयः’ इति श्रुतेरविगानेन सर्वजनस्य परमेष्टदेवता श्रीधर इति यतः, (अतः)कथं पतिरेव नारीणामिष्टदेवतेति विशिष्योच्यत इति तत्राह– मानस इति ॥ वासुदेवः सर्व-भूतानां मानसः मनसि स्थितः पूज्यः । को वासुदेव इति तत्राह– श्रिय इति ॥ ३३ ॥

सत्यधर्म

दैवतं देवतानां चेति विष्णोरेव परमदैवतत्वेन प्रसिद्धेः कथं पतिः ‘‘नारीणां दैवतं परमम्’’ इत्युक्तिस्तत्रापि स्मृतमिति वचनं चेत्यत आह ॥ मानस इति । सर्वभूतानां मानसो मनसि स्थितोऽत एव वासुदेवशब्दवाच्यः । न वासुदेवोऽयमन्यो यः कोऽपीत्याह ॥ श्रियः पतिरिति । श्रीपतिरिति समसनेन वचनसम्भवे यद्व्यासेन व्यासः शशंस तेन श्रियः पतिरेव पतिस्तत्सन्निधान-निधानत्वेन मदादयस्तदभिधेया इति कश्यपस्याशय इति ध्वनयामासेति ज्ञेयम् । पूर्वं स्मृतम् इत्युदिता स्मृतिरप्येवम्भावेति भावः सूचितोऽनेन ज्ञेयः ॥ ३३ ॥

चट्टी

ननु परदैवते सुप्रीते सर्वकामप्राप्तिरिति सुप्रसिद्धम् । तत्कथमुच्यते भर्तरि सुप्रीत इति । तत्राह ॥ पतिरेवेति । नारीणां परमं दैवतं पतिरेकपत्यावेव सन्निहितं फलदानाय । अतः पत्यौ सुप्रीते तन्निष्ठपरदैवतमपि प्रीयत इति भावः । ननु किं तत्परदैवतं यत्पत्यौ सन्निहितमित्यत आह ॥ मानस इति । सर्वभूतानां मानसो मनसि स्थितः श्रीवासुदेवो लक्ष्मीपतिरेव परमं दैवतमित्यन्वयः ॥ ३३ ॥

स एव देवतालिङ्गैर्नामरूपविकल्पितैः ।

दितिरुवाच—

वरदोऽसि यदि ब्रह्मन् पुत्रमिन्द्रहणं वृणे ।

अमृत्युं मृतपुत्राऽहं येन मे घातितौ सुतौ ॥ ३७ ॥

पदरत्नावली

अमृत्युम् अनश्वरम् ॥ ३७ ॥

सत्यधर्म

यदि वरदोऽसि तर्हीन्द्रहणम् इन्द्रं हन्तीतीन्द्रहा । अन्येभ्योऽपि दृश्यत इति क्विप् । एकाजुत्तरपद इति णत्वम् । इन्द्रहन्तारमिन्द्रघ्नं पुत्रं वृणे । ब्रह्मन्नित्यनेन ‘‘तस्माद्दीक्षितेन सत्यमेव वदितव्यम्’’ इत्याद्यावेदितानृतभाषणदोषज्ञताऽस्तीति न तथा कुर्यादिति सूचयति । मृतपुत्रा काल-मृत्योः । अमर्त्योत्तमः किं तनुयादित्यत आह ॥ येन मे घातितौ सुताविति । ‘‘न मरणमस्य’’ इति वरो देय इत्यर्था यथाऽन्धमेकवारं याचयेति प्रसन्नदेवबोधितोऽहं पौत्रं सुवर्णपात्रे स्थितं चक्षुर्भ्यां पश्येयमित्ययाचतेत्याभाणकमनुकुर्वन्ती प्रार्थयते ॥ अमृत्युं मरणरहितमिति ॥ ३७ ॥

चट्टी

इन्द्रहणमिन्द्रहन्तारम् । अमृत्युं मृत्युशून्यम् । येनेन्द्रेण विष्णुना सहायेन । घातितौ

॥ ३७,३८ ॥

निशम्य तद्वचो विप्रो विमनाः पर्यतप्यत ।

अहो अधर्मः सुमहानद्य मे समुपस्थितः ॥ ३८ ॥

सत्यधर्म

सुमहानधर्मः समुपस्थितः । अहो इति पर्यतप्यतेत्यन्वयः ॥ ३८ ॥

अहो ओन्द्रियारामो योषिन्मय्येशमायया ।

गृहीतचेताः कृपणः पतिष्ये नरके ध्रुवम् ॥ ३९ ॥

सत्यधर्म

इन्द्रियारामः सम्यगिन्द्रियसुखमात्रपरो योषिन्मय्या स्त्र्यात्मिकया । ईशमायया भगव-दिच्छया नरके पतिष्य इत्यन्वतप्यतेत्यन्वयः । यद्यपि तावपि पुत्रावयमपि पुत्रस्तथाऽपि ता वसन्तावयं सन्न तौ मूर्धाभिषिक्तावयं तथेति परस्परं तौ मृतौ मनःपूर्वकं वरं वितार्य मारणं चेत्येतद्विशेषेण नरके पतिष्य इति वचनमुचितमिति भावः ॥ ३९ ॥

चट्टी

कृपणः क्षुद्रः ॥ ३९ ॥

कोऽतिक्रमोऽनुवर्तन्त्याः स्वभावमिह योषितः ।

धिङ् मां बताबुधं स्वार्थे यदहं त्वजितेन्द्रियः ॥ ४० ॥

पदरत्नावली

स्वभावं गुप्तचौर्यभावम् अनुवर्तमानाया अतिक्रमोऽन्यायः । स्वभावं सौशील्य-मनुवर्तन्त्या इति वा ॥ ४० ॥

सत्यधर्म

नास्या उपरि परिपात्यो दोषो, योषित्सामान्यस्वभावोऽसावित्याह ॥ क इति । इह । स्वभावमनुवर्तन्त्या अनुवर्तमानाया योषितोऽतिक्रमो मर्यादाविपर्यासः कः । स्वभावस्तु प्रवर्तत इत्यादेः । अधीतवतोऽपि मम दशेदृशीत्यात्मानं धिक्करोति ॥ धिङ् मामिति । यद्यस्मादहमजितेन्द्रिय इन्द्रियजय-रहितः । इन्द्रमुद्दिश्येत्याद्युक्तेः । नेन्द्रियाणि मद्वशानि किन्त्वेतद्वशानीत्यप्याह ॥ अहं त्वजितेन्द्रिय इति । अहमो भावोऽहन्त्वम् । अभिमान इति यावत् । तेनैव जितानीन्द्रियाणि यस्य सः । अहं त्वेन अन्यगतेन स्त्रीकटाक्षेण जितानीन्द्रियाणि यस्येति वा । तस्मात्स्वार्थेऽबुधमज्ञं मां धिक् । मयैव मम निन्द्यता बत खेद इति भावः ॥ ४० ॥

चट्टी

स्वभावमनुवर्तमानाया योषितः कोऽत्रातिक्रमोऽपराधः । न कोऽपीत्यर्थः ॥ ४० ॥

शरच्चन्द्रोपमं वक्त्रं वचश्च श्रवणामृतम् ।

हृदयं क्षुरधाराभं स्त्रीणां को वेद चेष्टितम् ॥ ४१ ॥

सत्यधर्म

प्रसङ्गादङ्गनास्वभावमावेदयति ॥ शरच्चन्द्रेति । श्रवणेऽमृतं तत्प्रायम् । क्षुरधाराभं तत्सदृशं हृदयं भावं चेष्टितं च को वेद न कोऽपीत्यर्थः । ताश्चैवं कर्त्र्यो बव्ह्य एकोऽपि न ता अतीयायेति बहुवचनैकवचनाभ्यां द्योतयति ॥ ४१ ॥

चट्टी

स्वभावमेवाह ॥ शरदीति द्वाभ्याम् । हृदयं चित्तम् ॥ ४१ ॥

न हि कश्चित् प्रियः स्त्रीणामञ्जसा स्वाशिषात्मनाम् ।

पतिं पुत्रं भ्रातरं वा घ्नन्त्यर्थे घातयन्ति हि ॥ ४२ ॥

पदरत्नावली

स्वार्थे आशीष्षु आत्मा यासां तास्तथा । तासां स्वाशिषमिच्छन्तीनामित्यर्थः

पुत्रस्ते भविता भद्रे इन्द्रहा देवबान्धवः ।

नाप्सु स्नायान्न कुप्येत न सम्भाषेत दुर्जनैः ।

श्रीशुक उवाच—

बाढमित्यभ्युपेत्याथ दिती राजन् महामनाः ।

कश्यपाद् गर्भमाधत्त व्रतं चाञ्जो दधार सा ॥ ५५ ॥

सत्यधर्म

अभ्युपेत्याङ्गीकृत्य । अञ्जः पत्युक्तप्रकारेण ॥ ५५ ॥

मातृष्वसुरभिप्रायमिन्द्र आज्ञाय मानद ।

शुश्रूषणेनाश्रमस्थां दितिं पर्यचरत् कविः ॥ ५६ ॥

पदरत्नावली

मातृष्वसुर् मातुरदित्याः स्वसुर्दित्याः ॥ ५६ ॥

सत्यधर्म

मातृष्वसुरदितिभगिन्या दितेः शुश्रूषणे कविः कुशल इन्द्रः । आश्रमस्था नेति नाश्रमस्था सा न भवतीत्यनाश्रमस्था क्वाऽपि न गमनरूपातिशयोनञ्ति द्वयलभ्य इति ज्ञेयम् । तां दितिं पर्यचरत्सिषेव इत्यन्वयः । एवमनन्वये शुश्रूषणेन पर्यचरदित्यनयोरसूपपादोऽर्थ इति मनोदेयम् । शुश्रूष्यतेऽनेनेति शुश्रूषणं वक्ष्यमाणं सेवासाधनं तेनेति वा ॥ ५६ ॥

नित्यं वनात् सुमनसः फलमूलसमित्कुशान् ।

पत्राङ्कुरमृदापश्च काले काल उपाहरत् ॥ ५७ ॥

मा भैष्ट भ्रातरो मह्यं यूयमित्याह कौशिकः ।

अनन्यभावान् पार्षदानात्मनो मरुतां गणान् ॥ ६४ ॥

पदरत्नावली

मा भैष्ट भयं मा कुरुध्वम् । कौशिक इन्द्रः, मरुतां गणानाह ॥ ६४ ॥

सत्यधर्म

मह्यं मन्मा भैष्ठ न भीता भवत । कौशिक इन्द्रो मरुतः सप्तगणान्सप्तसप्तकम् । अनन्यभावानेकमनस्कानात्मनः स्वस्य पार्षदान् दासकूटघटितान् । यूयं मम भ्रातरः सौभ्रात्रयुता इत्याहेति सम्बन्धः । ‘‘सप्तगणा वेमे मरुतः’’ इति श्रुतेः ॥ ६४ ॥

चट्टी

मा भैष्ठ मा भयं कुरुध्वम् । कौशिक इन्द्रः । गणाः । ‘‘सप्तगणा वै मरुत’’ इति श्रुतेः

॥ ६४,६५ ॥

न ममार दितेर्गर्भः श्रीनिवासानुकम्पया ।

बहुधा कुलिशक्षुण्णो द्रौण्यस्त्रेण यथा भवान् ॥ ६५ ॥

सत्यधर्म

कुलिशशकलितो गर्भः कथं न ममारोदरान्तर इति परीक्षिच्छङ्कां शुको नेदं चित्रं चित्रचरित्रे भगवति । हे परीक्षित् साक्षी न परीक्षणीयोऽन्यस्त्वामेव त्वं विलोकयेत्याह ॥ न ममारेति । श्रीनिवासानुकम्पया इयत्पर्यन्तं तयाऽऽराधितमाधवदयया द्रौणेरश्वत्थाम्नोऽस्त्रेण ब्रह्मास्त्रेण बहुधा क्षुण्ण इति दृष्टान्ते दार्ष्टान्तिके च कुलिशेनेति विशेषः । ‘‘द्रौण्यस्त्रविप्लुष्टमिदं मदङ्गं सन्तानबीजं कुरुपाण्डवानाम् । जुगोप कुक्षिं गत आत्तचक्रः’’ इत्यादेः ॥ ६५ ॥

सकृदिष्ट्वाऽऽदिपुरुषं पुरुषो याति सात्मताम्१ ।

संवत्सरं किञ्चिदूनं दित्या यद्धरिरर्चितः ॥ ६६ ॥

सत्यधर्म

सप्तसप्त एकोनपञ्चाशत्सङ्ख्याः ॥ ७० ॥

इन्द्र उवाच—

अम्ब तेऽहं व्यवसितमुपधार्यागतोऽन्तिकम् ।

लब्धान्तरोऽच्छिदं गर्भमर्थबुद्धिर्न धर्मवित् ॥ ७१ ॥

सत्यधर्म

हे अम्ब । अम्बार्थनद्योरिति ह्रस्वः । व्यवसितं मद्वचननिश्चयमर्थबुद्धिरैहिकक्षेम-मात्रदृष्टिः । धर्मविन्न पारत्रिकदृष्टिर्न गर्भकर्तनस्य पापप्रापकत्वात् । लब्धान्तर उच्छिष्टास्पृष्ट-सलिलायास्तव शयनाल्लब्धावकाशः ॥ ७१ ॥

चट्टी

दित्या निष्कपटे उक्ते सति इन्द्रोऽपि निष्कपटमेवाह ॥ अम्बेति । लब्धमन्तरमवकाशो येन स तथा । अर्थ एव बुद्धिर्यस्य स तथा ॥ ७१,७२ ॥

कृतो मे सप्तधा गर्भ आसन् सप्त कुमारकाः ।

तेऽपि चैकैकशो वृक्णाः सप्तधा नापि मम्रिरे ॥ ७२ ॥

सत्यधर्म

मे मया । तेऽपि न मम्रिरे ॥ ७२ ॥

ततस्तत् परमाश्चर्यं वीक्ष्याध्यवसितं मया ।

महापुरुषपूजायाः सिद्धिः कार्यानुषङ्गिणी ॥ ७३ ॥

पदरत्नावली

कार्यानुषङ्गिणी कार्यानुकूलं सङ्गमयति ॥ ७३ ॥

सत्यधर्म

श्रीनिवासानुकम्पयेति प्रागुक्तं विविच्य वक्ति ॥ तत इति । तत्परमाश्चर्यं वीक्ष्य कर्तनं प्राणवर्तनं चेति परमाश्चर्यं वीक्ष्य ततोऽनन्तरं महापुरुषपूजायाः सिद्धिः कार्यं स्वरसतो भगवत्क्लृप्तम् । अनुषङ्ग इति स तथेति मया व्यवसितं निश्चितम् ॥ ७३ ॥

चट्टी

अध्यवसायप्रकारमेवाह ॥ महापुरुषेति । महापुरुषस्य भगवतः पूजा यस्य सकाशाद्भवित्री सिद्धिः फलं भवत् प्रसाद इति यावत् । कार्यानुषङ्गिणीं कार्याविनाभूतनियमेनाभिलषितकार्यसाधकः । अतो दितिकृतसेवाजन्यभगवत्प्रसादेन मरुतो न मम्रिर इति भावः ॥ ७३ ॥

आराधनं भगवत ईहमाना निराशिषः ।

ये तु नेच्छन्त्यपि परं ते स्वार्थकुशलाः स्मृताः ॥ ७४ ॥

आराध्यात्मप्रदं देवमात्मानं जगदीश्वरम् ।

को वृणीत गुणस्पर्शं बुधः स्यान्नरकेऽपि यत् ॥ ७५ ॥

पदरत्नावली

फलकामक्रियायोगभाविन्येवंविधा सिद्धिरभूत् किमु निराशीस्त्वेनेति भावेनाह– आराधनमिति । गुणस्पर्शं विषयसुखम् ॥ ७४,७५ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

षष्ठस्कन्धे अष्टादशोऽध्यायः ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते षष्ठस्कन्धे अष्टादशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्म

मङ्गलं मङ्गलप्रदम् ॥ ७८ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्यधर्मकृतायां षष्ठेऽष्टादशोऽध्यायः ॥ ६–१८ ॥