यया गुप्तः सहस्राक्षः सवाहान् रिपुसैनिकान्

॥ अथाष्टमोऽध्यायः ॥

राजोवाच—

यया गुप्तः सहस्राक्षः सवाहान् रिपुसैनिकान् ।

क्रीडन्निव विनिर्जित्य त्रैलोक्यां बुभुजे श्रियम् ॥ १ ॥

पदरत्नावली

‘अकामः सर्वकामो वा मोक्षकामो यजेद्धरिम्’ इत्युक्तं प्रपञ्चयत्यनेनाध्यायेन । तत्र राजा अतीताध्यये संक्षिप्य कथितं नारायणकवचनामस्तोत्रं लोकोपकाराय विस्तरतः श्रोतुमिच्छति– ययेति ॥ गुप्तो रक्षितः । रिपुसैनिकान् शत्रुसेनानायकान् ॥ १ ॥

सत्यधर्म

श्रुतैतन्मन्त्रतन्त्रस्वपितामहांशिमाहात्म्य एतेन वर्णितेन वर्मणा क्रियमाणकर्मणो बहिष्ठाहितहत्यादेरभावेऽपि स्वस्य मुमूर्षोरुद्दिधीर्षोरुपदेशापदेशेन निदेशवर्तिन इतरानयमनुयोगो युक्त इति युक्तिमान्परीक्षिच्छुकं पृच्छतीत्याह ॥ राजेति ॥ सहस्राक्षः सहस्रमक्षीणि यस्यासाविन्द्रः । बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोरिति षच् । यया विद्यया गुप्तो रक्षितः सवाहान्वाहनसहितान्रिपुसैनिकान्रिपवो वैरिणश्च सैनिकाः सेनायां समवेताश्च तानर्थाद्रिपुसम्बन्धिता तेषामनुसन्धेया । अथवैकमत्येन रिपवश्च ते सैनिकाश्चेति तान् । ‘‘सेनायां समवेता ये सैन्यास्ते सैनिकाश्च ते’’ इत्यमरः । क्रीडन्निवेति लीलेव किञ्चिदायाससम्पाद्या ततोऽपि सुलभताऽसूचि । क्रीडन्निवेति वा । ‘‘इवौपम्ये धारण’’ इति विश्वः । युद्धेऽसुरान्विनिर्जित्य त्रिलोक्यां त्रयाणां लोकानां समाहारस्त्रिलोकी तत्सम्बन्धिनी त्रैलोक्या ताम् । तद्धिता इति बहुवचनज्ञाप्यो ण्यप्रत्ययः । श्रियं सम्पदं बुभुजे । असुरासुहरणे स्फुटं निमित्तं प्रकटयन्वा-वदीति ॥ सवाहानिति । सवाहान् । ‘‘यज्ञः सवोऽध्वरो यागः’’ इत्यमरात्सवान् स्वोेद्देशेन कृतानाहरति यज्ञान्हापयन्ति तेभ्य इति । हरतेर्जहातेर्वाङ्पूर्वाड्डुः । हरतेर्जहातेर्वा डः । द्वावप्याङ्-पूर्वाविति स्वाहाशब्दव्याकृत्यवसरे सुधाभिधानात् । स्वाहा यज्ञमिति ऋग्भाष्यटीकयोः स्वाहा स्वभाग-गतिमान्स्मृतेः स्वभागगतिमानित्यनेनेत्याद्युक्तेश्च । परेषामिव स्वेषां भवतामनाहवानां वाहां विनाऽपकारं मारणेऽमराणामकौशलमिति संशय एवमाशयवर्णनेनोत्तीर्ण इति प्रेक्षावत्समीक्षणीयम् ॥ १ ॥

चट्टी

मुमुक्षूणां कामिनां च समस्तपुरुषार्थदम् ।

नारायणाख्यकवचमध्यायेऽस्मिन्निरूप्यते ॥

सैनिकान् सेनानायकान् । त्रैलोक्यां त्रिलोकसम्बन्धिनीम् ॥ १ ॥

भगवंस्तन्ममाख्याहि वर्म नारायणात्मकम् ।

यथाऽऽततायिनः शत्रून् येन गुप्तोऽजयन्मृधे ॥ २ ॥

पदरत्नावली

तदित्युत्तरलिङ्गानुसारेण । यथाऽऽततायिन इतीत्थंभावेन श्रोतुं पुनर्वचनम् । यथा येनेत्थंभावेन, तमित्थंभावं त्वमाख्याहि इति शेषः ॥ २ ॥

तज्जपानामङ्गं सपरिकरं धौतेत्यारभ्याष्टभिः श्लोकैः स्पष्टयति ॥ धौताङ्घ्रिपाणिरिति । धौतं प्रक्षालितमङ्घ्रि पाणि यस्य स तथा । सपवित्रः पवित्रं बिभ्रदुदङ्मुख उत्तरदिगभिमुखः । कृत-स्वाङ्गकरन्यासः कृतः स्वाङ्गे करयोर्न्यासो येन स तथाऽङ्गुल्यङ्गुष्ठपर्वस्विति वक्ष्यमाणप्रकारेण । मन्त्राभ्यामष्टाक्षरद्वादशाक्षररूपाभ्याम् । वाग्यतो वाक् यता नियमिता येन सोऽसम्भाष्यासम्भाषणमेव वाचोयमनं नामेति ज्ञेयम् ॥ ४ ॥

चट्टी

धौतेत्यारभ्य विष्णवे नम इत्यन्तेन ग्रन्थेनैतद्वर्मधारणे इत्थंभावमाह धौतेति ॥ मन्त्राभ्याम् । नारायणाष्टाक्षरवासुदेवद्वादशाक्षराभ्याम् । कृतः स्वाङ्गेषु करयोश्च न्यासो येन स तथा । वाग्यतो मौनी

॥ ४ ॥

नारायणमयं वर्म सन्नह्येद् भय आगते ।

दैवभूतात्मकर्मभ्यो नारायणमयः पुमान् ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

सन्नह्येद् बध्नीयात् । दैवाद् भय अनावृष्टिलक्षणे । भूतेभ्यो भय उन्मादादिलक्षणे । आत्मकर्मणा भये कुष्ठभगन्दरादिलक्षण इत्यर्थः ॥ ५ ॥

सत्यधर्म

नारायणमयं नारायणसान्निध्यप्राचुर्यप्रापकम् । नारायणो मयः प्रधानो देवता यस्य तद्वा । ‘‘मनोमयो ज्ञानमयः प्रधानमय उच्यते’’ इति बृहद्भाष्योक्तेः । दैवभूतात्मकर्मभ्यो दैवं भयं मारिकादिजं भूतभयं धात्वादिविकारजं प्रस्तुतं वाऽऽत्मकर्मजं, प्राचीनकर्मायत्तमपस्मारादिभयम् । आ अगत इति च्छेदः । आ निश्चयेन अगते एष्यति । वर्तमानेऽगत इत्यनुव्याख्याव्याख्यावसरे सुधायामगतेऽनागते तट्टिप्पणेन च तत्र भविष्यतीत्येतस्य कथं लाभ इत्यत आह । अगतेऽनागत इतीत्युक्तेः । वर्तमानसामीप्याद्वर्तमानव्यपदेश इत्युक्तेर्वाऽऽगत इत्युक्तिः । सन्नह्येद्बध्नीयान्नारायणमयः

॥ ५ ॥

चट्टी

देवभूतात्मकर्मभ्यः । दैवेभ्योऽनावृष्ट्यादिलक्षणेभ्यो भये आगते सति । पुमान्नारायणमयं नारायणपरं वर्म संनह्येद् बध्नीयादित्यन्वयः । कीदृशः सन् । नारायणमयो भगवान् सर्वोत्तम इति ज्ञानवान् ॥ तदुक्तम्– मयं प्रधानमुद्दिष्टं प्राधान्यं यैर्हरेर्मतम् । भगवन्मयास्ते विज्ञेयास्ते मुच्यन्ते न चापरः’’ ॥ इति ॥ ५ ॥

पादयोर्जानुनोरूर्वोरुदरे हृद्यथोरसि ।

मुखे शिरस्यानुपूर्व्यादोङ्कारादीनि विन्यसेत् ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

आनुपूर्व्यात् संप्रदायक्रमात् ॥ ६ ॥

सत्यधर्म

आनुपूर्व्यान् मन्त्रशास्त्रोक्तक्रममनुसृत्य । आनुपूर्व्या ॐकारादीनीति पाठोऽपि सुगमः

॥ ६ ॥

चट्टी

तत्राष्टाक्षरस्वरूपं दर्शयन्पादाद्यङ्गेषु तदक्षरन्यासमाह ॥ पादयोरिति सार्धश्लोकेन । प्रणवसंपुटितमोङ्काराद्येकैकमक्षरं पादाद्यष्टाङ्गेष्वानुपूर्व्यात् । यथा यथाक्रमं विन्यसेत् । संहारन्यासं कुर्या-दित्यर्थः । विपर्ययं यथा भवत्येवं वा । शिरआदि पादान्तं वा विन्यसेत् । उत्पत्तिन्यासं वा कुर्यादित्यर्थः । अथाऽपीत्यनेन स्थितिन्यासमपि समुच्चिनोति । वाशब्दो न विकल्पार्थः । किन्तु समुच्चयार्थः । सर्वाश्रमिणामपि न्यासत्रयस्य कर्तव्यत्वात् ॥ तदुक्तं तन्त्रसारे– सृष्टिस्थितिलयन्यासाः पतिलोम्यानु-लोमतः । स्थित्यन्ता एव वर्णानां श्रेष्ठा एव चतुर्दश । संहृत्यन्ता मोक्षिणां च एकविंशतिरेव वा’’ इति

मन्त्रमूर्तिस् तदभिमानिदेवतासन्निहितिमद्देहः । सविसर्गं विसर्जनीयसहितम् । मेति वर्णं म इत्यात्मकं फडित्यन्ते यस्य तत् । अस्त्रमित्यनेनान्वेति । सर्वासु दशसु ॥ १० ॥

चट्टी

मकारमस्त्रमुद्दिश्यास्त्रत्वेन ध्यात्वा मन्त्रमूर्तिर् मन्त्रदेवतासंनिहितशरीरो भवेदिति न्यासफलकथनम् । बुध इत्यनेन मन्त्रवर्णदेवताऽनुस्मरणं सूचयति । मकारमस्त्रमुद्दिश्येत्युक्तं विवृणोति ॥ सविसर्गेति । विसर्गेण सहितं सविसगम् । फट्कारो ऽन्ते यस्य तत् फडन्तं तन्मकारास्त्रं सर्वदिक्षु विनिर्दिशेन् मो ऽस्त्राय फडित्येवं दिग्बन्धे विनिर्दिशेदित्यर्थः ॥ १० ॥

यादांसि जलजन्तव इत्यतो वरुणपाशस्य यादोगणान्तर्भूतत्वेऽपि तद्ग्रहणस्य मरणाविनाभूतत्वेन तत्परिहारार्थं पृथग्गृहणम् ॥ मायया स्वेच्छया वटुरूपो वामनः । विश्वरूपो व्याप्तरूपः ॥ १३ ॥

दुर्गेष्वटव्याजिमुखादिषु२ प्रभुः पायान्नृसिंहोऽसुरयूथपारिः ।

विमुञ्चतो यस्य महाट्टहासं दिशो विनेदुर्न्यपतंश्च गर्भाः ॥ १४ ॥

पदरत्नावली

अटवी च आजिश्च मखश्चादिर्येषां तानि तथा तेषु । गर्भा असुरस्त्रीणामिति शेषः

॥ १४ ॥

सत्यधर्म

दुर्गेषु पर्वतादिष्वटव्यश्चारण्यानि चाजिमुखानि युद्धमुखानि चादयो येषां तेषु आजिश्च मुखं चादिनश्चेति वा । मुखं निःसरण इति विश्वाद्गमनविशेष इति यावत् । आदिनो राक्षसाः प्रोक्ता इति दशमतात्पर्योक्ते राक्षसाः । दुर्गेषु प्रभु राजराजेश्वरो वा पृथ्वाद्याविष्टरूपविशेषो वेति पृथग्रूपपरमिदमिति वा ज्ञेयम् । असुरयूथपो हि हिरण्यकशिपुस्तत्सङ्घस्वामी । यूथनाथस्तु यूथप इति करिपर्यायोक्तेर्नृसिंहस्य हिंसकत्वेन हिरण्यस्य स्वनत्वेनाप्युक्त्यानुरूप्यं ध्वन्यते । यथोक्तं सप्तमे ‘‘नृसिंहं प्रति दैत्यकुञ्जरः’’ इति । गर्भाः सुरारिनारीणां यस्याट्टहासं विमुञ्चतो दिशो विनेदुस्तेनाट्टहासेन न्यपतन्नित्यन्वयः । अर्थादाट्टहासस्य गर्भपतनहेतुत्वं ज्ञेयम् ॥ १४ ॥

चट्टी

अटवी आजिमुखं सङ्ग्रामोपक्रमश्चादिर्येषां तेषु दुर्गेषु सङ्कटस्थानेषु । असुरस्त्रीणां गर्भाः

॥ १४ ॥

रक्षत्वसौ माऽध्वनि यज्ञकल्पः स्वदंष्ट्रयोन्नीतधरो वराहः ।

रामोऽद्रिकूटेष्वथ विप्रवासे सलक्ष्मणोऽव्याद् भरताग्रजो माम् ॥ १५ ॥

पदरत्नावली

अध्वनि मा माम् । स्वदेहेन यज्ञं कल्पयतीति यज्ञकल्पः । यज्ञो विष्णुस् तत्समः स एवेत्यतो वा । रामः परशुरामः । विविधप्रवासे भरताग्रजः दाशरथी रामः ॥ १५ ॥

सत्यधर्म

यज्ञकल्पो यज्ञान्स्वाङ्गेम्यः कल्पयतीति स तथा । अध्वनि मार्गे मा माम् । मा अध्वनि विरुद्धमार्गे वा तदगमकतैवावनमिति ज्ञेयम् । संस्थानविशेष इति वा । ‘‘अध्वा वर्त्मनि संस्थानं’’ इति विश्वः । वराहावतारव्यापारमीरयति ॥ स्वदंष्ट्रयेति । उन्नीतोर्ध्वमानीता धराऽवनिर्येन सः । रामः परशुरामोऽद्रिकूटेषु माहेन्द्रसद्मत्वात्तस्य । आश्लेद्य महेन्द्राद्राविति नवमस्कन्धोक्तेः । विप्रवासे ब्राह्मणानां वासे यथा तदपराधो न घटेत्तथेति विप्रवाच्च तस्य । रामो दाशरथिरद्रिकूटेषु चित्रकूटवासात् । विप्रवासे प्रवासे बलरामः । सप्तमपञ्चिकब्राह्मणगतभार्गवेयरामव्यावृत्तये सलक्ष्मण इति । सोऽपि न यः कश्चित्सचिन्हो राम इत्याह ॥ भरताग्रज इति । न सोऽपि लक्ष्मण इत्याचष्टे ॥ सलक्ष्मण इति ॥ १५ ॥

चट्टी

असौ प्रसिद्धो वराहो मामध्वनि रक्षतु । यज्ञान्स्वावयवैः कल्पयतीति यज्ञकल्पः । उन्नीता उद्धृता धरा येन सः । अद्रिकूटेषु गिरिशिखरेषु । रामो जामदग्न्यः । विप्रवासे विविधप्रवासे भरताग्रजो दाशरथी रामः ॥ १५ ॥

मामुग्रधन्वा अखिलप्रमादान्नारायणः पातु नरश्च हासात् ।

दत्तस्त्वयोगादथ योगनाथः पायाद् गुणेशः कपिलः कर्मबन्धात् ॥ १६ ॥

पदरत्नावली

छन्दःसाम्यद्योतनाय उग्रधन्वा अखिलप्रमादादित्युक्तम् । नरनामा विष्णुः । हासादुन्मादकृतहासात् । अयोगान्नारायणस्मरणाद्युपायवैकल्पात् ॥ १६ ॥

सत्यधर्म

उग्रधन्वा निखिलादिति निखिलः पाठः । क्वाचित्को धन्वा अखिलादिति । तत्र विवक्षाभावात्सवर्णदीर्घाभावः । धन्वचापे स्थलेऽपि च’’ इति विश्वः । नरस्तन्नामा विष्णुर्हासादुन्माद-हेतुकाद्दत्तस्तन्नामाऽयोगादनुपायादनणिमादेर्वा । कर्मबन्धाद्गुणेशः कपिलः पायात्तपस्वित्वादित्याशयः

॥ १६ ॥

चट्टी

उग्रधन्वा अखिलादिति सन्ध्यभावश् छन्दःसाम्यद्योतनाय । नारायणः । प्रमादाद्भगव-द्विस्मृतिः सदा विष्णोरन्यथाज्ञानवर्जनम् । ‘‘शास्त्राभ्यासःसदोद्योगाच्छ्रवणाच्च विचारतः । निषिद्ध-कर्मणां त्यागः स्वधर्मस्य कृतिः सदा । अप्रमाद इति प्रोक्त’’ इति । नरो नरान्तःस्थो भगवान् ‘‘विष्णोर्वायोरनन्तस्य त्रिभिरंशैर्नरः स्मृतः’’ इति वचनात् । योगनाथोऽष्टाङ्गयोगप्रवर्तको दत्तो दत्तात्रेयोऽयोगाद्योगभ्रंशात् । गुणेशो गुणमयबन्धननिवर्तनसमर्थः ॥ १६ ॥

सनत्कुमारोऽवतु कामदेवाद्धयशीर्षो मां पथि देवहेलनात् ।

देवर्षिवर्यः पुरुषान्तरार्चनात् कूर्मो हरिर्मां निरयादशेषात् ॥ १७ ॥

श्रीवत्सलक्ष्माऽपररात्र ईशः प्रत्यूष ईशोऽसिधरो जनार्दनः ।

यं नो भयं ग्रहेभ्योऽभूत् केतुभ्यो नृभ्य एव च ।

सरीसृपेभ्यो दंष्ट्रिभ्यो भूतेभ्योऽघेभ्य एव च ॥ २७ ॥

सर्वाण्येतानि भगवन्नामरूपास्त्रकीर्तनात् ।

प्रयान्तु सङ्क्षयं सद्यो येऽन्ये श्रेयःप्रतीपकाः ॥ २८ ॥

गरुडो भगवांस्तोत्रस्तो१मच्छन्दोमयः प्रभुः ।

रक्षत्वशेषकृच्छ्रेभ्यो विष्वक्सेनः स्वनामभिः ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

केतुभ्य इत्यनेन उल्कापाता गृह्यन्ते । केतोर्ग्रहेभ्य इत्यनेन गतार्थत्वात् । अघेभ्यो व्यसनेभ्यः ॥ श्रेयःपतीपकाः श्रेयोविरोधिनस् ते चासुराः ॥ स्तोत्राणां स्तोमः समूहः स्तोत्रस्तोमस् तल्लक्षणं छन्दः सामवेदः । तन्मयस्तत्प्रधान इत्यर्थः । भगवान् पूज्यः विष्वक् सर्वत्र सेना यस्य स तथा । स्वस्य स्वामिनो नामभिः । विश्वक्सेनश्च हरेर्निवेदिताशनः ॥ २७-२९ ॥

सत्यधर्म

ग्रहेभ्यः पूतनादिभ्यः सूर्यादिभ्यो रणोद्योगेभ्य इति वा । ‘‘ग्रहो रणोद्यमे सूर्यपूतनादौ च’’ इति विश्वः । उत्पातेभ्यः केतुभ्यस्ते च ग्रहकृताः । ‘‘केतुर्ग्रहोत्पात’’ इति विश्वः । नृभ्यो दुर्वानृभ्योऽनृभ्यो राक्षसेभ्य इति वा । सभाराजामनुष्येति सूत्रवृत्तावमनुष्यशब्दो रक्षःपिशाचादीना-हेत्युक्तेः । सरीसृपेभ्यो सर्पेभ्यः द्रंष्ट्रिभ्यो वनवराहेभ्यः । वराहः सूकरो दंष्ट्री घोणीस्तब्धरोमेत्यमरः । शिखादिः । अधेभ्यः पापेभ्यः पापिभ्योर्वा ये चान्ये अस्मदनूहिताहितावहाः श्रेयो मङ्गलं प्रतीपका विरोधिन इति सर्वाण्येतानि क्षयं नाशं सद्यः प्रयान्तु । स्तोत्रस्तोभेति स्तोमेति च पाठौ शुशुभाते । स्तोत्राणि सामभागविशेषः स्तोभाणीति गीतिपूरकाक्षराणि स्तोमो हि सङ्घः । एतदात्मकं छन्दो वेदस्तन्मयस्तद्देवः । वाय्वनन्तरं शिवादय इति ऋग्भाष्यगीतातात्पर्याद्युक्तेः । छन्दोमयेन गरुडेनेत्यष्टमे चोक्तेः । सुपर्णोऽसि गरुत्मानित्यादेर्वेदवेद्य इति स्वनामभिः स्वस्वामिनामभिः स्वाख्यो भाव इति गीताभाष्यप्रमेयदीपिकायाम् । नन्वेवमपि स्वशब्दस्यात्मीयार्थत्वादीश्वरप्रसक्तिः । मैवम् । द्विष्ठो यद्यपि सम्बन्धः । षष्ठ्युत्पत्तिः प्रधानत इति वचनात्तस्यात्मीयत्वाभावात् षष्ठ्यन्तात्खल्वयं छ इत्युक्तेर्गरुडस्यैवं समासे प्राधान्यं प्रसक्तमिति चेन्न । मम स्वामीत्यादिवत्सम्बन्धसामान्यषष्ठ्याश्रयणे प्रतीतप्राधान्यस्य तद्वाहनत्वादिनोपहतेरस्यापि सम्भवात् । स्वनामभिः क्षितिपादिनामभिर्वा स्वशब्दवाच्यस्येति वा । विष्वक् सर्वत्र सेनः स्वामिसहितः । अशेषकृच्छ्रेभ्यः समस्तपापेभ्यस् तापेभ्यो वा । कृच्छ्रं कष्टसन्ता-पेत्यादिविश्वः । शेषादिकृतकृच्छ्राद्रक्षणं स्वतः विनाऽर्थनां पक्षिव्यापार एवात इतरकृच्छ्ररक्षणं प्रार्थनीय-मिति व्यास एवं विन्यासेन ध्वनयामासेत्यवधेयम् । ‘‘तत्पक्षवातस्पर्शाद्धि केवलं विनष्ट एषां स उरङ्गबन्धः’’ इति श्रीमदुक्तेः ॥ २७–२९ ॥

चट्टी

यद्येभ्यो भयं नोऽस्माकं माभूत् । एतानि सर्वाणि भगवन्नामरूपास्त्रकीर्तनात् । सद्यः संक्षयं प्रयांत्वित्यन्वयः । येभ्य इत्यस्यैव विवरणं ग्रहेभ्य इत्यादि । ग्रहेभ्यः केतुभ्य उत्पातेभ्यः । ‘‘केतुर्द्युतौ पताकायां ग्रहोत्पातलक्ष्मसु’’ इत्यभिधानात् । भूतेभ्य इतरप्राणिभ्यः । अघेभ्यः पापेभ्यः श्रेयःप्रतीपका इष्टविघातकाः । स्तोत्राणि बृहद्रथन्तरादीनि । स्तोमः सामाधारभूतो ऋक् स्तोमः । छन्दांसि वेदास्तन्मयस्तत्प्रतिपाद्यस्तदभिमानी च । विष्वक्सेनो नाम भगवत्पार्षदः स्वनामभिः स्वान्तर्यामिणो हरेर्नामभिरनुस्मृतैर्निमित्तेन सर्वापद्भ्यो रक्षतु ॥ २७–२९ ॥

सर्वापद्भ्यो हरेर्नामरूपयानायुधानि नः ।

बुद्धीन्द्रियमनःप्राणान् पान्तु पार्षदभूषणाः ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

यानं रथः । पार्षदाश्च भूषणाश्च पार्षदभूषणाः । भूषणानामपि ज्ञानाश्रयत्वज्ञापनाय पुलिङ्गप्रयोगः । ‘तत्कण्ठगं कौस्तुभमास धाता’ इत्यादेः ॥ ३० ॥

सत्यधर्म

नामानि नारायणादीनि रूपाणि मत्स्यादीनि यानं गरुडः । यानं गतौ वाहनेऽपीति विश्वः । आयुधानि चक्रादीनि । पार्षदभूषणाः । भूष्यन्ते एभिरिति करणे ल्युटि कोऽसावनुमानो नामेति महाभाष्योक्तेस्त्रिलिङ्गो भूषणशब्द इति । भूषणा भूषयन्तीति ण्यासश्रन्थेति युचि बहवः कर्मकारणाः सन्तीति गीताभाष्याद्युक्तेः स्त्रीलिङ्गतया वा सम्भवात् । विस्तृतं चैतदयनशब्दोऽधिकरणे त्रिलिङ्ग इति पुंलिङ्गोपपत्तिः । नन्वत्र प्रमाणशब्दो भावसाधनः करणसाधनो वा । आद्येऽपि पिपीलिकालिपिः प्रमाणमिति सामानाधिकरण्यं न स्यात् । द्वितीयेतु प्रमाणीति भवितव्यमित्यादिप्रस्थानद्वये सुधायामनुसन्धेयम् । (यद्यपि धमण्डार्थेभ्यश्चेति पुंस्येव युज्विहितस्तथाऽपि धत्ते शक्तीरिति शक्तिपदमेवं व्याख्यातमित्यदोषः ।) पार्षदसहपाठाद्भूषणा इति निर्देशाच्च चेतनतेवाऽभिमानिस्त्रीपुंसकत्वं च ध्वन्यते । रमैव बहुरूपिणी । ‘‘तत्कण्ठगं कौस्तुभमास धाता’’ इत्यादेः ॥ ३० ॥

चट्टी

हरेर्नामानि रूपाणि च यानानि वाहनानि च पार्षदभूषणाः पार्षदमुख्याः । पार्षदाश्च भूषणाश्चेति वा । लिङ्गव्यत्ययश् छान्दसः । नो बुध्द्यादीन्पान्तु ॥ ३० ॥

यथा हि भगवानेव वस्तुतः सदसच्च यत् ।

सत्येनानेन नः सर्वे यान्तु नाशमुपद्रवाः ॥ ३१ ॥

तात्पर्यम्

**यथा हि भगवानेव– ‘‘सदसन्नियामकतया सदसद्रूप उच्यते । सत्येनानेन मां देवः पातु विष्णुश्चतुर्भुजः ॥’’ इति च । **

‘एक एव परो विष्णुर्भूषाहेतिध्वजेष्वजः । तत्तच्छक्तिप्रदत्वेन स्वयमेव व्यवस्थितः । सत्येनानेन मां देवः पातु सर्वेश्वरो हरिः’ इति च ॥ ३१ ॥

पदरत्नावली

‘सर्वं खल्विदं ब्रह्म’ इति श्रुतेर् भगवानेव यत् सदसद्वस्तु वस्तुतस्तन्नियामकतया तद्रूप उच्यत इति यथा सत्यं, ‘तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् तदनुप्रविश्य सच्च त्यच्चाभवत्’ इति श्रुति-विहितत्वात् (अनेन)अव्यभिचरितेन सत्येन । ‘द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वाभावो जीव एव च’ इत्यादि-वाक्यं चशब्दगृहीतम् । एवशब्देन ‘सत्येनानेन मां देवः पातुं विष्णुश्चतुर्भुजः’ इति स्मारयति ॥ ३१ ॥

सत्यधर्म

यथा हि भगवानेवेति श्लोके भगवान्यथा स्वयं स्वाभिन्नस्तथेदं सदसद्वस्तुतो न तद्भिन्नमस्तीत्यन्यथाप्रतीतिं श्लथयितुं स्वयमनूद्य किञ्चित्प्रमाणेन व्याकरोति ॥ यथा हि भगवानेवेति । सदसन्नियामकतया मूर्तामूर्तजगन्नियामकतया । ‘‘मूर्तं सदिति सम्प्रोक्तममूर्तमसदुच्यते’’ इत्युक्तेः । कार्यकारणात्मप्रपञ्चो वा सदसद्रूप उच्यतेऽच्युतो न तु तत्ताद्रूप्येण । अनेनैवंविधेन सत्येन वचनेन तुष्टश्चतुर्भुजो विष्णुः सत्येन भुजमुद्धृत्य शपथेनेति वा । ‘‘सत्यं तु शपथे तथ्ये’’ इति विश्वः । ‘‘सत्यं सत्यं पुनः सत्यमुद्धृत्य भुजमुच्यते । वेदशास्त्रात्परं नास्ति न दैवं केशवात्परम्’’ इत्यादेः । शपथकरणे तव भुज भञ्जनं भवेदिति ध्वनिताक्षेपस्य यतश्चतुर्भुजोऽतो मम तथा न कुर्यादिति ध्वनितोत्तरं ज्ञेयम् । यथा स्ववच्चतुर्भुजो मुक्तः सन्साररूप्यभाग्भवेयं तथा मां पात्विति वा मूलयोजनाऽपि भावनीया । अथ मूलार्थः । वस्तुतो भावप्रधानो वस्तुत्वतः शक्तत्वात् । ‘‘अवस्त्वशक्तमुद्दिष्टं शक्तं वस्त्विति भण्यते । तस्मादेकं परं ब्रह्म वस्तुशब्दोदितं सदा ॥’’ इत्येकादशतात्पर्त्ये । ‘‘वस्त्वप्रतिहतं नित्यम् । स्कान्दे च । वासनाद्वसनाद्वस्तु नित्याप्रतिहतत्वतः । वासनेदं यतस्तुन्नमतस्तद्ब्रह्म शब्द्यते ॥’’ इति प्रथमतात्पर्ये चोक्तेः । तन्नियमनसमर्थत्वादिति यावत् । एतेन तन्नियामकतयेति मानीयव्याख्यामूलं वस्तुत इति मूलपदमिति ज्ञापितं भवति । अनेन सत्येन सर्वे उपद्रवा नाशं यान्तु भगवानेव यथा वस्तुतो वस्तु पारमार्थिकसत्यः । तथा सदसदपि वस्तु पारमार्थिकमिति मूलयोजनापि मननीया ।

‘‘भूषणायुधलिङ्गाख्या धत्ते शक्तिः’’ इति श्लोके भूषणादिपदाभिधेयत्वमात्रं भगवतोऽभिधीयत इति तच्चोपचारेणेत्यन्यथाप्रतीतिमन्यथयितुं मानाभिमानेनैवाभिधानेनैव तत्तात्पर्यमाह– एक एवेति । एको मुख्योऽद्वितीयो वाऽज उत्पत्तिरहितः परो भिन्न उत्तमश्च भूषा भूषणं हेतिरायुधं ध्वजाश्च पताका लिङ्गं चिन्हम् । ‘‘लिङ्गं चिन्हेऽनुमाने च’’ इति विश्वः । तेषु तत्तच्छक्तिरूपेण तास्ताश्च शक्तयो येन तत्तथा तच्च तत्स्वरूपं च तेन तत्तत्सत्तादिदातृतया तत्र स्वयमेव व्यवस्थितः । अतोऽयं भूषणायुधलिङ्गाख्या शक्तीर्धत्ते । प्रामाणिकध्वजपदव्याख्येयं लिङ्गपदं मूल इति ज्ञेयम् । अनेन सत्येन सर्वेश्वरो हरिः पात्वित्यन्वयः । अर्थस्तु पूर्व एव ॥ ३१ ॥

चट्टी

यथा सदसच्च मूर्त्तं चामूर्त्तं च यत्तत्सर्वं जगत् । वस्तुतः पारमार्थेन भगवानेव भगव-न्नियम्यमेव । तथैव ज्ञातेन सत्येन कारणेनोपद्रवा नाशं यांत्वित्यर्थः ॥ तदुक्तं ‘‘सदसन्नियामकतया सदसद्रूप उच्यते । सत्येनानेन मां देवः पातु विष्णुश्चतुर्भुजः’’ ॥ इति व्याख्यातश्चैतत्समानन्यायो ‘‘रथेश्वरश्च जीवश्च सत्यभेदौ परस्परम् । तेन सत्येन मां देवास्त्रायन्तु सह केशवाः’’ ॥ इति भाष्योदाहृतश्लोके जयतीर्थचरणैः । यथा सत्यभेदौ तथैव ज्ञातेन तेन सत्येन कारणेनेति ॥ ३१ ॥

यथैकात्म्यानुभावेन विकल्परहितः स्वयम् ।

चट्टी

सोऽपि साध्वसाद्भयाद्विमुच्यते ॥ ३६ ॥

न कुतश्चिद् भयं तस्य विद्यां धारयतो भवेत् ।

राजदस्युग्रहादिभ्यो व्याध्यादिभ्यश्च कर्हिचित् ॥ ३७ ॥

सत्यधर्म

राजदस्य्वादिभ्य इत्यादिभ्यः कुतश्चिदित्यन्वयः । अथवा प्रेक्षोत्प्रेक्षितात्कुतश्चिदन्य-स्मादित्यर्थः ॥ ३७ ॥

चट्टी

तस्य तु भयं न भवेदेव ॥ ३७ ॥

इमां विद्यां पुरा कश्चित् कौशिको धारयन् द्विजः ।

योगधारणया स्वाङ्गं जहौ स मरुधन्वनि ॥ ३८ ॥

पदरत्नावली

कौशिकः कुशिकगोत्रे विद्यमानः । योगधारणया योगाभ्यासेन । मरुधन्वनि निर्जलप्रदेशे ॥ ३८ ॥

सत्यधर्म

इयं विद्या सर्वथा सम्पाद्येति धियमुपजनयितुमाख्यायिकामाख्याति ॥ इमामि-त्यादिना । कौशिकः कुशिकगोत्रभवः मरुधन्वनि । समानौ मरुधन्वानावित्यमरव्याख्यायां म्रियन्ते भूतानीति भृ मृ शीत्युः । धविर्गत्यर्थः । युवृषीति कनिन् । इति व्याख्याय मरुर्ना गिरिधन्वनोः । ‘‘धन्वा तु मरुदेशे ना क्लीबे चापि स्थलेऽपि च’’ इत्यभिधानान्निर्जलाचलप्रदेशो वा तादृशस्थलं वेति ज्ञेयम् । अनेनैतन्मन्त्रतनुत्रवतो न क्षेत्रापेक्षा तस्यैव स्वधारकजनद्वारा पवित्रीकरणस्वरससुन्दरतामभि-प्रैति । योगारूढस्य नीरनैरपेक्ष्यादिति भावः । यद्वा प्राक् स देशो मरुरनन्तरं मुनिवासतो जलकलित आसीदिति तात्पर्यं ज्ञेयम् । अन्यथाऽतथाभूतं भवेन्मनुमाहात्म्यवर्णनमिति ज्ञेयम् । न चास्थ्नां तथैवावस्थानस्य वक्ष्यमाणत्वान्नीरसामान्याभावो न्याय्य इति वाच्यम् । एतस्यैकान्तिकत्वेन प्रक्षेप्तुः प्रेक्षकस्याभावेन वा महानदीतीरत्वाभावेन वा तस्यान्यथयितुं शक्यत्वात् । मरुधन्वनीमां विद्यां धारयन् द्विजो योगधारणया स्वाङ्गं जहावित्यन्वयः ॥ ३८ ॥

चट्टी

एतद्विद्याप्रभावमितिहासेनाह ॥ इमामिति सार्धैस्त्रिभिः । कौशिकः कुशिकगोत्रे उत्पन्नः । योगधारणया योगाभ्यासेन । मरुधन्वनि निरुदके देशे । अनेन विद्यायाः क्षेत्रतीर्थानपेक्षत्वं दर्शितम्

॥ ३८ ॥

तस्योपरि विमानेन गन्धर्वपतिरेकदा ।

ययौ चित्ररथः स्त्रीभिर्वृतो यत्र द्विजक्षयः ॥ ३९ ॥

पदरत्नावली

द्विजक्षयः द्विजमरणम् ॥ ३९ ॥

सत्यधर्म –यत्र द्विजक्षयस्तस्य स्थलस्योपरि ॥ ३९ ॥

चट्टी

यत्र द्विजस्य क्षयो देहत्यागस् तस्योपरि ॥ ३९ ॥

साङ्गनो न्यपतत् सद्यः सविमानो ह्यवाक्शिराः ।

विद्यामिमां धारयतो मृतस्यास्थिविलङ्घनात्१ ॥ ४० ॥

सत्यधर्म

साङ्गनः सयोषित्कोऽवाक्शिरा विना नमनं गमनादेवंपातो न्यायायात इति भावः । विद्यामिमां धारयतो मृतस्यास्थिविलङ्घनादिति प्रक्षिप्तमिति प्रेक्षावन्तः । यत्र द्विजक्षयस्तस्योपरी-तीरणादुपर्येवमवक्तव्यत्वाच्चेति न व्याख्यातम् ॥ ४० ॥

चट्टी

सद्यस्तत्क्षणमेव साङ्गनोऽङ्गनाभिः सहितः सन् । गगनान्न्यपतत् ॥ ४० ॥

स वालखिल्यवचनादस्थीन्यादाय विस्मितः ।

प्रास्य प्राचीसरस्वत्यां स्नात्वा धाम स्वमन्वगात् ॥ ४१ ॥

पदरत्नावली

प्रास्य निरस्य ॥ ४१ ॥

सत्यधर्म

वालखिल्यवचनादित्यनेन चित्ररथकृतप्रश्नो वालखिल्यैरेतेनेदृशी दशा जाताऽतोऽ-स्थीनि सुस्थाने क्षिपतस्तव दुरवस्था दूरीभवतीति तदुत्तरं चोद्यमिति सूचयति । विस्मितोऽहो एतन्माहात्म्यं यदस्थ्नामपि शक्तिरियमिति विस्मयः । प्राचीसरस्वत्यां प्रास्य क्षिप्त्वा स्वं धाम स्वगृहं नष्टमेतदेनसा तेजो वा । तेजः स्वरूपं च गृहं प्राज्ञैर्धामेति गीयत इत्युक्तेः । स्नानं च नास्थि-संस्पर्शनायाताशुचितया किन्तु तदस्थ्नां मन्त्रपूतानां पातेन प्राचीसरस्वत्या पावित्र्यमधिकमायातमिति स्वाङ्गशौद्ध्यसम्पादनार्थमिति बोध्यम् । तीर्थीकुर्वन्ति तीर्थानीत्यादेः ॥ ४१ ॥

चट्टी

वालखिल्योपदेशात्तस्यास्थीनि प्रास्य प्रक्षिप्य विस्मितः सन् । स्वं धाम गन्धर्वलोकं जगाम ॥ ४१ ॥

य इदं शृणुयात् काले यो धारयति चादृतः ।

तं नमस्यन्ति भूतानि मुच्यते सर्वतो भयात् ॥ ४२ ॥

सत्यधर्म

काले विहिते यो यः शृृणुयाद्धारयति तं यः शृृणुयाद्यो धारयति तं नमस्यन्ति स सर्वतो भयान्मुच्यते सर्वतो भयात्संसृतेरिति वा ॥ ४२ ॥

चट्टी

सद्यस्तत्क्षणमेव साङ्गनोऽङ्गनाभिः सहितः सन् । गगनान्न्यपतत् । वालिखिल्योप-देशात्तस्यास्थीनि प्रास्य प्रक्षिप्य विस्मितः सन् । स्वं धाम गन्धर्वलोकं जगाम ॥ ४०–४२ ॥

एतां विद्यामधिगतो विश्वरूपाच्छतक्रतुः ।

त्रैलोक्यलक्ष्मीं बुभजे विनिर्जित्य मृधेऽसुरान् ॥ ४३ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते षष्ठस्कन्धेऽष्टमोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

एतद् धारयमाण इत्यादिना यत् फलमुच्यते तस्य कस्माद् वैलक्षण्यदर्शनमिति चेद् उच्यते । गुरुशिष्ययोर्मिथो योग्यतावैकल्याद्, योग्यत्वेऽपि नासंवत्सरवासिने प्रबूयादिति विधेर्गुरुकुल-वासापूर्त्या, गुरुप्रसादाभावेन वा, लोकोपकारादिना वा गुरोः प्राप्ता विद्या शिष्यस्य यथोक्तफलदा न स्यात् । ‘गुरुशिष्ययोरयोग्यत्वाद् गुरुवृत्तेरपूर्तितः । अप्रसादाद् गुरोर्विद्या न यथोक्तफलप्रदा ॥’ इत्युक्तेः । तर्हि गुरूपदेशमन्तरेण यथालिखितपाठादिना प्राप्ता फलदा स्यादिति चेन्न । गुरोः प्राप्तायाः फलप्रदत्वात् । ‘विद्याः कर्माणि च सदा गुरोः प्राप्ताः फलप्रदाः । अन्यथा नैव फलदाः’ इत्युक्तेः । तस्मात् प्रसन्नगुरुदत्ता यथोक्तफलदा इति मन्तव्यम् । ‘प्रसन्नोक्ताः फलप्रदाः’ इति वचनात् । अत उक्तफलसाकल्यादृष्ट्या नाश्रद्धेयमिति भावः ॥ ४३ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

षष्ठस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥

सत्यधर्म

असुरान्विनिर्जित्य त्रैलोक्यलक्ष्मीं बुभुजे भुक्तवान् ॥ ४३ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्यधर्मकृतायामष्टमोऽध्यायः ॥ ६–८ ॥

चट्टी

अधिगतः प्राप्तः सन् मृधे युद्धेऽसुरान्निर्जित्य त्रैलोक्यलक्ष्मीं बुभुजे । एतद्विद्यानुष्ठानेऽपि क्वचित्फलादर्शनमङ्गवैकल्यात् । न तु विद्याया दुर्बलत्वात् । ‘‘गुरुशिष्ययोरयोग्यत्वाद्गुरुवृत्तेरपूर्तितः । अप्रसादाद्गुरोर्विद्या न यथोक्तफलप्रदा । विद्याः कर्माणि च सदा गुरोः प्राप्ताः फलप्रदाः । अन्यथा नैव फलदाः प्रसन्नोक्ताः फलप्रदाः’’ इति ॥ ४३ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां चट्टीव्याख्यायां षष्ठस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥ ६–८ ॥