तस्यां स पाञ्चजन्यां वै विष्णुमायोपबृंहितः

॥ अथ पञ्चमोऽध्यायः ॥

बादरायणिरुवाच—

तस्यां स पाञ्चजन्यां वै विष्णुमायोपबृंहितः ।

हर्यश्वसंज्ञानयुतं पुत्रानजनयद् विभुः ॥ १ ॥

पदरत्नावली

ज्ञानमन्तरेण केवलकर्मणा परमश्रेयःसाधनत्वं निषिध्यतेऽस्मिन्नध्याये । तत्रोपोद्घातं रचयति– तस्यामिति ॥ पाञ्चजन्यां पञ्चजननाम्नः प्रजापतेः पुत्र्याम् । विष्णुमायया विष्णुमहिम्ना ॥ १ ॥

तत्र प्रतीच्यां दिशि । सिन्धोर्नद्याः समुद्रस्य च यत्र सङ्गमः । तत्रस्थं नारायणसरोनाम तीर्थं प्रययुरित्यन्वयः । सुमहान् अतिपूज्यः ॥ ३ ॥

तदुपस्पर्शनादेव विनिर्धूतमलाशयाः ।

धर्मे पारमहंस्ये च प्रोत्पन्नमतयोऽप्युत ॥ ४ ॥

तेपुस्ते तप एवोग्रं पित्रादेशेन यन्त्रिताः ।

प्रजाविवृद्धये यत्तान् देवर्षिस्तान् ददर्श ह ॥ ५ ॥

चट्टी

विपश्चितः सर्वज्ञस्य पितुरादेशमात्मनोऽनुरूपम् । अविद्वांसोऽजानन्तः पूर्वोक्तं चैकपुरुषं राज्यमित्याद्यविज्ञायाहो सर्गं करिष्यथेत्यन्वयः ॥ ९ ॥

पञ्चपञ्चेत्यस्यार्थमाह ॥ पञ्चविंशतीति । एकादशेन्द्रियाणि पञ्च भूतानि पञ्च तन्मात्राः प्रकृतिमहदहंकारा जीवश्चेति पञ्चविंशतिसङ्ख्यानां तत्त्वानाम् । पुरुषः पूर्णषड्गुणत्वात्पुरुषनामा भगवान् । आश्रय इति शेषः । कीदृशोऽद्भुतदर्शनोऽद्भुतमाश्चर्यं दर्शनं ज्ञानं यस्मात्सः । पञ्चविंशति-तत्त्वाश्रयत्वेन जीवदेहे स्थित्वा ज्ञानप्रद इत्यर्थः ॥ तदुक्तम् अन्तस्थः पुरुषो नाम ज्ञानदः सर्वदेहिनाम् । बहिस्थ ईश्वरो नाम ज्ञानादिफलदो हरिः’’ इति मात्स्ये । अध्यात्मं नियामकत्वेन देहेन्द्रियाद्यधिष्ठातारं

तम् । अबुधस्याविदुषः । असद्भिर्मिथ्यास्वातन्त्र्यकृतैः कर्मभिः । अयं श्लोको जीवपरत्वेनाप्यूहनीयः ॥१७॥

ऐश्वरं शास्त्रमुत्सृज्य बन्धमोक्षानुदर्शनम् ।

विविक्तपदमज्ञात्वा किमसत्कर्मभिर्भवेत् ॥ १८ ॥

पदरत्नावली

क्वचिद्धं सं चित्रकथमित्यस्यार्थं दर्शयति– ऐश्वरमिति ॥ ईश्वरप्रतिपादकम् । समाध्यादिभाषात्रयेण चित्राः कथा यस्मिंस्तत् । बन्धमोक्षावनुदर्शयतीति बन्धमोक्षानुदर्शनम् । अत एव हंसम् । विविक्तपदं विविक्तं सर्वतः सारभूतं पद्यते प्राप्नोति अनेन पुरुष इति । हंसो यथा सारं क्षीरमेव गृह्णाति तथेदमिति लुप्तोपमम् । एवंविधं भारतादिशास्त्रमुत्सृज्याज्ञात्वा असत्कर्मभिर्बौद्धादिशास्त्रश्रवण-लक्षणैः । ज्ञानलक्षणं फलम् (भवेत् किम् ?) ॥ १८ ॥

सत्यधर्म

क्वचिद्धंसं चित्रकथमित्येतत्प्रति शंसतीति शंसति ॥ ऐश्वरमिति । ईश्वरस्येदमैश्वरं तत्प्रतिपादकं शास्त्रं भारतादि । बन्धमोक्षानुदर्शनं बन्धमोक्षावनुदर्शयतीति तथा । विविक्तपदं विविक्तानि समाध्यादिभाषात्रितयोपपन्नत्वेन विलक्षणलक्षणानि पदानि यस्मिंस्तत् । यद्वा विविक्तं सर्वविलक्षणं पद्यतेऽनेनेति पदं साधनं तत्पदम् । यथोक्तं बृहद्भाष्ये– ‘‘पद्यतेऽनेनेति पदं साधनम्’’ इति । अथवा विविक्तं पदं नारायणाख्यं विषयत्वेन यस्मिन्नित्यैश्वरं शास्त्रमज्ञात्वा वर्तमानस्यासत्कर्मभिः काम्यकर्मभिः किं भवेत् । हंसमिति पीठिकायां टीकायां च विविक्तपदमित्याद्युक्त्या यथा नीरक्षीर-मिश्रणे हंसः संशोध्य क्षीरमात्रं गृह्णाति तथा भाषात्रयवद्वेद्यं विविक्तपदं भगवन्तमज्ञात्वेत्यर्थातिरेको निदर्शनेन ध्वनितोऽवसेयः ॥ १८ ॥

चट्टी

चट्टी

नाशमर्दनम् । नश अदर्शन इति धातोः । प्रजावृद्धिलक्षणस्वधर्मभ्रंशं वा । शीलेन सत्स्वभावेन सद्वृत्तेन वा शीलन्ते शोभन्त इति तथोक्तास्तेषाम् । ‘‘शीलं स्वभावे सद्वृत्ते’’ इत्यमरः । को दक्षः सुप्रजास्त्वं सुपुत्रवत्त्वं शुचां शोकानां पदं स्थानं हीति शुकोक्तिः ॥ २३ ॥

स भूयः पञ्चजन्यायामजेन परिसान्त्वितः ।

पुत्रानजनयद् दक्षः शबलाश्वान् सहस्रिणः ॥ २४ ॥

तेऽपि पित्रा समादिष्टाः प्रजासर्गे धृतव्रताः ।

नारायणसरो जग्मुर्यत्र सिद्धास्तु पूर्वजाः ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

सहस्रं सङ्ख्यैषामस्तीति सहस्त्रिणः ॥ २४ ॥

सत्यधर्म

अजेन ब्रह्मणा । पाञ्चजनीशब्दपर्यायोऽयं पञ्चजन्याशब्दः । सहस्रिणः सहस्रं सङ्ख्याविशेषो एषामस्ति ते तथा । शबलाश्वांस्तन्नामकान्पुत्रानजनयज्जनयामास ॥ २४ ॥

चट्टी

अजेन चतुर्मुखेन । सहस्रं सङ्ख्या एषामस्तीति सहस्रिणः ॥ २४ ॥

तदुपस्पर्शनादेव विनिर्धूतमलाशयाः ।

जपन्तो ब्रह्म परमं तेपुस्तत्र महत् तपः ॥ २६ ॥

चट्टी

परमं ब्रह्म परब्रह्मप्रतिपादकं प्रणवं वक्ष्यमाणमन्त्रं वा । तेपुश्चक्रुः ॥ २६ ॥

अब्भक्षाः कतिचिन्मासान् कतिचिद् वायुभोजनाः ।

आराधयन् मन्त्रमिममभ्यसन्त इडस्पतिम् ॥ २७ ॥

पदरत्नावली

अभ्यसन्तो ऽभ्यस्यन्तः । इडस्पतिम् इलापतिम् ॥ २७ ॥

सत्यधर्म

अभ्यसन्तोऽभ्यस्यन्तः । इडस्पतिम् । इडाशब्दपर्यायोऽयमिडस्शब्दः । वाक्पतिम् । ‘‘इडा वाचि’’ इति विश्वः । इला सरस्वतीत्येतद्व्याख्यावसरे इलेड्यत्वादिति ऋग्भाष्योक्तेरीड स्तुता-वित्यस्मात्कर्मणि डसि, आदेश्च ह्रस्वे इडसामीड््यानां पतिमिति वा । पारस्करादिरियम् ॥ २७ ॥

चट्टी

अभ्यसन्त इडस्पतिम् । इडां वाचां मन्त्राणां पतिम् । श्रीविष्णुमाराधयन् आराधयामासुः

॥ २७ ॥

ओं नमो नारायणाय पुरुषाय महात्मने ।

विशुद्धसत्त्वधिष्ण्याय महाहंसाय धीमहि ॥ २८ ॥

भ्रातॄणां प्रायणं भ्राता योऽनुतिष्ठति धर्मवित् ।

स पुण्यबन्धुः पुरुषो मरुद्भिः सह मोदते ॥ ३१ ॥

पदरत्नावली

प्रायणं प्रयाणम् आश्रमप्राप्तिलक्षणम् । पुण्यमेव बन्धुर् यस्य स तथा । मरुद्भिर्देवैः

॥ ३१ ॥

सत्यधर्म

प्रायणं मोक्षमुद्दिश्यानुष्ठितं धर्मम् । ‘‘प्रायणान्तमोङ्कारमभिध्यायीत’’ इति षट्प्रश्नोपनिषदुक्तेः । पुण्यास्तद्वन्तो बन्धवो यस्य पुण्यमेव बन्धुर्यस्य स वा । मरुद्भिरेकोनपञ्चाश-त्सङ्ख्यैः सह मोदते । हरिहयहननार्थप्रार्थनाजातानां मरुतां तेन सख्यं विख्यातमभूदित्यनुरूपनिदर्शनं निरूपितमिति मन्तव्यम् ॥ ३१ ॥

चट्टी

प्रायणं प्रकृष्टं गमनम् । पुण्यमेव बन्धुर्यस्य स तथा । मरुद्भिर्दैवैः । ‘‘वृन्दारका निर्जराश्च मरुतो बन्धवोऽमराः’’ इत्यभिधानात् ॥ ३१ ॥

एतावदुक्त्वा प्रययौ नारदोऽमोघदर्शनः ।

तेऽपि चान्वगमन्मार्गं भ्रातॄणामेव मारिष ॥ ३२ ॥

सत्यधर्म

अमोघदर्शनोऽमोघमव्यर्थं महाफलोपलम्भकमिति यावत् । दर्शनं यस्य तम् । अमोघं दर्शयतीति वा । मारिष आर्य बुद्ध्या समुद्र वा । ‘‘मारिषश्चार्ये मारिषं कनकेऽम्बुधौ’’ इति विश्वः

॥ ३२ ॥

चट्टी

अमोघो देवदर्शनं यस्य स तथा । हे मारिष आर्य । ‘‘आर्यस्तु मारिष’’ इत्यभिधानात्

॥ ३२ ॥

सध्रीचीनं प्रतीचीनं परस्यानुपथं गताः ।

नाद्यापि ते निवर्तन्ते पश्चिमा यामिनीरिव ॥ ३३ ॥

अतस्त्वयाऽस्माकमप्रियमेव कृतं यत्तथाऽप्यस्माभिः क्षान्तमित्याह ॥ यदिति । कर्मणि प्रजावृद्धिलक्षणे बद्धानां नियुक्तानां नो दुर्मर्षं दुःसहं यद्विप्रियमहितं कृतवानसि तन्मर्षितं सोढव्यम्

॥ ४२ ॥

तन्तुकृत्तनयानां त्वमभद्रमचरः पुनः ।

तस्माल्लोकेषु ते मूढ न भवेद् भ्रमतः पदम् ॥ ४३ ॥

पदरत्नावली

तर्हि किं न मर्षितमिति तत्राह– तन्त्विति ॥ हे मूढ अस्मदभिमतविरुद्धबोधक । तन्तुकृतां सन्ततिकराणां नस् तनयानाम् अभद्रम् ऐहिकसुखानुभवविरोधिरूपमचरः पुनः । यस्मात् तस्माल्लोकेषु भ्रमतस्ते पदमेकत्र निवासलक्षणं स्थानं न भवेदित्यन्वयः ॥ ४३ ॥

सत्यधर्म

न पुनरेवं चेत्कोऽपि प्रजातर्षो मर्षयेदिति कोपफलमालपति ॥ तन्तुकृदिति । तन्तुर्वंशस्तत्कृतश्च ते तनयाश्च तेषाम् । तनयानां तन्तुकृद् यज्ञोपवीतछेतेति वा अभद्रं तदन्तरायरूपं भ्रमतश्चरतः पदमेकत्र निवासस्थानं न भवेत् । चरत इति प्रयोगमचरतो ग्रन्थकृतो भ्रमतः पदं क्वापि न भवेत्किन्तु प्रमादत एवेति तत्स्वभावावेदननैर्भर्यमान्तरङ्गिकमन्तरङ्ग आनेयम् ॥ ४३ ॥

चट्टी

तथाऽपि द्वितीयापराधादभद्रं भविष्यत्येवेत्याह ॥ तन्तुकृदिति । हे तन्तुकृत् । सन्तान-छेदककृती छेदनेति धातोः । यद्वा । तन्तुकृत्तनयानामित्येकं पदं वा । तन्तुकृतां सन्तानवृद्धिकराणां तनयानामभद्रं स्थानभ्रंशं पुनर्द्वितीयवारं यद्यस्मादचरस्तस्माद्धे मूढ लोकेषु भ्रमतस्ते पदं स्थानं न भवेदिति । मृदुछलेन शापः ॥ ४३ ॥

श्रीशुक उवाच—

प्रतिजग्राह तद् बाढं नारदः साधुसम्मतः ।

एतावान् साधुवादो हि तितिक्षेतेश्वरः स्वयम् ॥ ४४ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते षष्ठस्कन्धे पञ्चमोऽध्यायः ॥ ६–५ ॥

पदरत्नावली

स्वयं शोभनदैवो नारद ईश्वरः प्रतिशप्तुं समर्थोऽपि न शशाप । दक्षशापं तितिक्षेत सहेत हि । यद् एतावत् साधूनां वादः स्वभावलक्षणः ॥ ४४ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

षष्ठस्कन्धे पञ्चमोऽध्यायः ॥ ६–५ ॥

सत्यधर्म

एवं तप्तेन शप्तः प्रतिशप्तवान्किमित्यतो नारदमधिकारिविशेषं द्वारीकृत्य भागवता-नामयमेव स्वभाव इति ‘‘हनुमानब्धिमतरद्दुष्करं किं महात्मनाम्’’ इत्यालङ्कारिकोक्तसामान्यार्थान्तर-न्यासमुखेन शंसति ॥ प्रतीति । बाढमोमिति प्रतिजग्राह । स्वयमीश्वरः समर्थः सन्नपि तितिक्षेते-त्येतावान् यः स साधुवाद इत्यन्वयः ॥ ४४ ॥

॥ इति श्री भागवतटिप्पण्यां सत्यधर्मकृतायां षष्ठस्कन्धे पञ्चमोऽध्यायः ॥ ६–५ ॥

चट्टी

बाढं तथेति । प्रतिजग्राह स्वीकृतवान् । ननु नारदः समर्थोऽपि किमर्थं न प्रतिशप्तवानित्यतः साधूनां स्वभावस्तादृश इत्याह ॥ एतावानिति । ईश्वरोऽपि स्वयं प्रतिशप्तुं समर्थोऽपि तितिक्षेतेति यदेतावान्साधूनां वादः । हीत्यनेन ‘‘साधूनां भूषणं क्षमा’’ इति स्मृतिप्रसिद्धिं दर्शयति

॥ ४४ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां चट्टीव्याख्यायां षष्ठस्कन्धे पञ्चमोऽध्यायः ॥ ६–५ ॥