देवासुरनृणां सर्गो नागानां मृगपक्षिणाम्

॥ अथ चतुर्थोऽध्यायः ॥

राजोवाच—

देवासुरनृणां सर्गो नागानां मृगपक्षिणाम् ।

सामासिकस्त्वया प्रोक्तो यस्तु स्वायम्भुवेऽन्तरे ॥ १ ॥

पदरत्नावली

‘मुह्यन्ति यं सूरयः’ इत्यत्र यदुक्तं ब्रह्माज्ञेयमाहात्म्यं हरेस् तत्, ‘जन्माद्यस्य यतः’ इत्यत्र च यः सर्गविशेषः प्रतिज्ञातः सोऽपि भगवदेकनिष्ठ इति प्रतिपाद्यतेऽस्मिन्नध्याये । तत्र तृतीयादौ कथितस्तर्गो भगवदेकनिष्ठः, उतान्यनिष्ठः, आहोस्विदन्यनिष्ठोऽपि भगवत्प्रसादायत्त इत्यभिप्रेत्य राजा उक्तार्थमनूद्य तद्विस्तरं ब्रूहीत्याह– देवेति ॥ सामासिकः संक्षिप्तः ॥ १ ॥

सत्यधर्म

राजा तृतीयादौ सङ्कुच्योक्तं किञ्चित्सर्गादिकं विविच्यार्थापयेति प्रार्थयते ॥ राजेति । देवासुरनृणां नागानामित्यादि पृथग्ग्रहणं विलक्षणताया जन्मन आम्नानार्थम् । स्वायम्भुवान्तरे सामासिकः समासः सङ्कोचः ॥ १ ॥

चट्टी

स्रष्ट्रत्वं प्राक् प्रतिज्ञातं जन्माद्यस्येति श्रीहरेः प्रपञ्चतेऽस्मिन्नध्याये । तद्राजा तत्र पृच्छति ॥ देवासुरेति द्वाभ्याम् ॥ सामासिकः संक्षिप्तः । प्रोक्तस्तृतीयस्कन्धे ॥ १ ॥

तस्यैव व्यासमिच्छामि श्रोतुं ते भगवन् यथा ।

चट्टी

यथा ससर्ज दक्षादिरूपेण ससर्जेति वक्तुं दक्षजन्मप्रस्तावनयाऽऽह ॥ यदेत्यादिना । प्राचीनबर्हिषः पुत्राः प्रचेतसो प्रचेतोनामका यदाऽन्तःसमुद्रात् समुद्रमध्यादुन्मग्ना निर्गतास्तदा गां पृथिवीं द्रुमैर्वृतां ददृशुः । नारदोपदेशतः प्राचीनबर्हिषो निवृत्त्याऽराजके सति कृष्याद्यभावादिति भावः ॥ ४ ॥

द्रुमेभ्यः क्रुध्द्यमानास्ते तपोदीपितमन्यवः ।

मुखतो वायुमग्निं च ससृजुस्तद्दिधक्षया ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

तदा मुखतो वायुमग्निं च ससृजुरित्यन्वयः । तेषां वृक्षाणां दिधक्षया दहनेच्छया

॥ ५ ॥

सत्यधर्म

द्रुमेभ्यः क्रुधद्रुहेति चतुर्थी । तपोदीपितमन्यवस्तपसा दीपित उज्ज्वलितो मन्युः कोपो येषां ते तथा । अनेन कोपवैफल्यं नास्तीति ‘‘दुर्बलकोपो दंष्ट्रामूल’’ इत्याभाणकातिक्रमणं सूचयति । तद्दिधक्षया वृक्षदाहेच्छया मुखतो वायुमग्निं च ससृजुः । भाविफलानुकूल्यात्परस्परमैत्र्यादुभयसर्जनं ज्ञेयम्

॥ ५ ॥

चट्टी

तपसा दीपितो मन्युर्येषां ते तथा । तद्दिधक्षया तेषां द्रुमाणां दग्धुमिच्छया ॥ ५ ॥

ताभ्यां निर्दह्यमानांस्तानुपलभ्य कुरूद्वह ।

राजोवाच महान् सोमो मन्युं प्रशमयन्निव ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

सत्यधर्म

तत्र विन्ध्यपादेष्वघमर्षणं नाम नाम्ना तीर्थमृषिनिषेवितं जलम् । तीर्थमवतारर्षिजुष्टाम्भ इति विश्वः । उपस्पृश्य स्नानादिकं कृत्वेत्यर्थः । अनुसवनं निरन्तरम् ॥ २१ ॥

चट्टी

तत्र तीर्थमस्ति । तत्र तीर्थेऽनुसवनं प्रतिसंध्यमुपस्पृश्य स्नात्वा ॥ २१ ॥

अस्तौषीद् हंसगुह्येन भगवन्तमधोक्षजम् ।

तुभ्यं तदभिधास्यामि कस्यातुष्यद्यतो हरिः ॥ २२ ॥

पदरत्नावली

नाम्ना हंसगुह्येन स्तोत्रेण । कस्य दक्षस्य । यतो येन ॥ २२ ॥

सत्यधर्म

हंसगुह्येन तन्नामकेन मन्त्रेणास्तौषीत्स्तुतवान् । अधोक्षजमक्षेभ्योऽक्षादीन्द्रियेभ्यो जातं यज्ज्ञानं तदधः कृतं येन स तथा । नेन्द्रियाणि नानुमानमित्यादेः । तं भगवन्तम् । यतो येन कस्य दक्षस्य हरिरतुष्यत्तद्धंसगुह्यं तुभ्यमभिधास्यामि । क्रियया यमभिप्रैति सोऽपि सम्प्रदानम् । पत्ये शेत इत्याद्युक्तेस्तुभ्यमिति चतुर्थी भवति । तुभ्यं तदभिधास्यामीति प्रतिश्रुते विदितैतदभिधानो राजाऽ-पृच्छद्यतो येन कस्याधिकारिणो हरिरतुष्यदिति तदुत्तरयति मतिमाञ्छुकः । काशीतलवाहिनी गङ्गा कं बलवन्तं न बाधते शीतमित्यादिवत्कस्य दक्षस्येति प्रश्नोत्तरतया योज्यमिति पदचमत्कृत्या ध्वन्यते

॥ २२ ॥

चट्टी

हंसगुह्याख्येन स्तोत्रेण । कस्य दक्षस्य । यतो येन स्तोत्रेण ॥ २२ ॥

प्रजापतिरुवाच—

नमः परायावितथानुभूतये गुणत्रयाभासनिमित्तबन्धवे ।

अदृष्टधाम्ने गुणतत्त्वबुद्धिभिर्निवृत्तमानावधये स्वयम्भुवे ॥ २३ ॥

पदरत्नावली

सर्वनामसंज्ञाभावाल्लोकवैलक्षण्यप्रदर्शनाय । पराय नम इत्यन्वयः । परत्वमुप-पादयति– अवितथेत्यादिना ॥ अवितथा यथार्था क्वाप्यप्रतिहता अनुभूतिर्यस्य स तथा तस्मै, सत्यज्ञानाय । ‘सत्यं ज्ञानम्’ इति श्रुतेः । गुणत्रयेणाभासः सृष्टिस् तन्निमित्तयोः प्रकृतिपुरुषयोर्बन्धु-भूताय, तत्र स्थित्वा ताभ्यां सृष्टौ प्रवर्तमानाय, गुणत्रयप्रतीतिनिमित्ताव्यक्ताश्रयाय वा । ‘सतो बन्धुमसति निरविन्दन्’ इति श्रुतेः । गुणेषु शब्दादिविषयेषु यथार्थबुद्धिर्येषां ते तथा तैर्बहिर्मुखैरदृष्ट-धाम्नेऽज्ञातस्वरूपाय । ‘न चक्षुषा पश्यति कश्चिदेनम्’ इति श्रुतेः । जन्मादिमतः कथमनन्तत्वमिति तत्राह– स्वयम्भुव इति ॥ स्वयं भुवे स्वतः सिद्धाय । ‘स भगवान् कस्मिन् प्रतिष्ठित इति स्वे महिम्नीति’ इति श्रुतेः ॥ २३ ॥

सत्यधर्म

पराय नमः परोऽरिपरमात्मनोरित्यभिधानादेतदभिधानं हरेरिति संज्ञोपसर्जनीभूता-स्त्वित्यादेर्न स्मै । स्तुतिपदानां वस्तुस्तुतिमात्रतात्पर्यकत्वान्नार्थिकी पुनरुक्तिर्दोषस्तथैव सुधादौ कथितत्वात् । ननु संज्ञात्वेऽपि शब्दः ‘‘कस्मै यदा भवेत्’’ इत्यृग्भाष्यव्याख्यावसरे ‘‘प्रवेशनाद्विशां वानात्’’ इति पक्षद्वयेऽपि विश्व इति रूपं न सिध्यति । सर्वशब्दपर्यायस्यैव विश्वशब्दस्य सर्वनाम-संज्ञास्मरणात्सर्वनाम्नः परस्य जसः शीभावविधानादिति तत्राह ॥ शब्द इति । यथा खलु कस्मै देवाय हविषा विधेमेत्यत्र प्रजापतिपर्यायस्य कशब्दस्य सर्वनामसंज्ञाभावेऽपि ‘‘सर्वे विधयश्छन्दसि बहुला भवन्ति’’ इति सर्वनाम्नः स्मा इति सर्वनामकार्यं दृश्यत इति टीकायां कथयित्वात् कथनाच्च नमः परस्मै पुरुषायेत्यत्रैव । विष्णुसहस्रनामि्न च कः किमिति नामद्वयेऽकयेति रूढेरेकत्रैकत्र च रूढित्वेऽपि सर्वनामसंज्ञाया विना राज्ञामाज्ञां स्वीकार्यत्वात् । अन्यथा नामवैचित्र्यासम्पत्तेरनुच्चार्यत्वापत्तेश्चेत्येवं बहुस्थले कथमिदं समाधानमिति चेत् । सत्यम् । वचः संवलितमिति मन्त्रतया गोपनीयत्वान् मोनयदासाप्रपक्षिव्यत्यस्तपक्षितारौ चेत्यादिवद्धरेरितरवैलक्षण्यतां बोधयन्विचक्षण एवमवोचदिति किञ्चित्सान्त्वनोपपत्तेः । अयं परोऽपि परवज्जननादिमांश्चेद्दोषवान्स्यात्ततः स्याच्चाप्रार्थ्य इत्यत आह ॥ स्वयम्भुव इति । स्वयं भवतीति स्वयम्भूः ।

ननु तथाऽप्यशितेऽपि लशुने न शान्तो व्याधिरिति विधिं ये मन्वते तथा तन्मते विधौ स्वयम्भू-श्चतुरानन इति कोशाद्व्यावृत्तिर्नेति पुनरार्तिः स्यादित्यत आह ॥ अवितथानुभूतय इति । अवितथा अप्रतिहता अमोघाऽनुभूतिर्ज्ञानं यस्य स तथा । तथा चाज्ञानं च चतुर्वारमित्यादेर्विंधिरधिक्षिप्तः । स्वाभिलषितसिद्धये तथाऽस्तवीति ॥ गुणत्रयेति । गुणानां त्रयं मुनित्रयमित्यादाविवाभेदेऽप्यवयवा-वयविभावेन घटकतालोकितेत्युपपन्नं गुणत्रयमिति मन्तव्यम् । तस्याभासः प्रतीतिः कार्यतः सर्जनस्य तत्र निमित्तं दैवकालादिकं साधारणकारणं तद्बन्धुरुत्तेजकत्वात् । गुणत्रयशब्देन तदुत्तेजकोपादाने चिद-चित्प्रकृती आभासस्तु प्रतिबिम्बो जीवः । आभासकाभास आभास एव चेत्यादेः । निमित्तं कालादिकं तद्बन्धवे वा । गुणत्रयस्याभासोऽप्रतिभानं तन्निमित्तबन्धवे मोक्षदायेति यावदिति वा । गुणत्रयाभासः निमित्तं यस्य स बन्धो येन स तस्य सम्बुद्धिर् हे गुणत्रयाभासनिमित्तबन्ध हे वे पक्षिन् हंस गुणतत्त्व-बुद्धिभिर्गुणेषु भूतमात्रासु शब्दादिषु तत्त्वबुद्धिभिर्मे मम एव सुखजनका इति रहस्यमतिभिर्गुणेष्वप्रधानेषु तत्त्वबुद्धिः परमात्मत्वबुद्धिर्येषां तैरिति वा । ‘‘तत्त्वं स्वरूपे परमात्मनि’’ इति विश्वः । अदृष्टधाम्नेऽ-ज्ञातस्वस्वरूपायादर्शितवैकुण्ठादिगृहाय वाऽदृष्टस्वतेजसे वा गुणतत्त्वबुद्धिभिर्गुणेषु भागवतज्ञाना-नन्दादिषु तत्त्वस्य भगवत्स्वरूपत्वस्य बुद्धिर्येषां तैः । नेह नानास्ति किञ्चन । एवं धर्मान्पृथक्पश्य-न्नित्यादेर्भेदज्ञानस्यानर्थताश्रवणात् । ‘‘ब्रह्मणस्तद्गुणानां च भेददर्श्यधरं तमः । भेदाभेदप्रदर्शी च मध्यमं तु तमो विशेत् । ईषद्भेदप्रदर्शी च तम एवोत्तरं विशेत् ॥’’ इति बृहद्भाष्योक्तेः । अदृष्टमीषदृष्टं साकल्येनानाकलितमिति यावद् धाम स्वरूपं यस्येति तस्मै । निवृत्तमानावधये मानस्य परिमाणस्यावधिः सीमा स निवृत्तो यस्मात्परिमाणातीताय ‘‘अतो नाणुत्वविश्रान्तिर् न महत्वस्य च क्वचित्’’ इत्युक्तेर् व्याप्तायेति यावन् मानानां वेदानामवधिः । प्रतिपादनावसानं निवृत्तं यस्मिन्निति तस्मै वेदा अपि नावेदयितुं साकल्येन शक्ता इति भावः । निवृत्तो नितरां वृत्तो हि मानानामवधिः साक्षी तद्रूपायेति वा । निवृत्तौ नितरां वृत्तं प्रवर्तनं लोकानां याभ्यां तौ मा च रमा चानश्च वायुश्च तौ अवधी दुःखस्पृष्टतदस्पृष्टयोर्येन स तस्मै । नित्याऽदुःखा रमा । इयदामननात् । श्रीर्वायुश्च । नियतौ हरिणैव त्वित्यादिबृहदारण्यकभाष्यादित्यादेः । लोकमाता मा । अवधिस्त्ववसाने स्यात्सीम्नीत्यमरविश्वौ । निवृत्तमानावधये निरहङ्कारशिरोमणये निवृत्तास्सदाचारास्तेषु मानरसत्कारश्चित्तसमुन्नतिर्वा तस्यावधये तद्दाननिदानायेति वा निवृत्तं गतं मानं लयो यस्य सः स चावधिनिषेधशेषः स चेति वा । ‘‘मानं ज्ञानं लयश्चैव’’ इति बृहद्भाष्यादेः । नम इत्यन्वयः ॥ २३ ॥

चट्टी

तदेवाह ॥ नम इति द्वादशभिः ॥ अत्र सर्वत्र गुणिनिष्ठगुणाभिधानलक्षणायाः स्तुतेर्देवतातोषत्वेन मन्त्रावृत्तिवन्न पौनरुक्त्यं न वाऽत्यन्तसङ्गत्यपेक्षेति ज्ञातव्यम् । पराय परमात्मने नमः । तस्य लक्षणमाह । पराय निर्दोषगुणपूर्णाय ॥ ‘‘निर्दोषगुणपूर्णत्वात्परमाहुर्जनार्दनम्’’ इत्युक्तेः । परत्वमुपपादयति ॥ अवितथेत्यादिना । अवितथा यथार्था क्वाप्यप्रतिहताऽनुभूतिर्यस्य तस्मै सत्यज्ञानाय । सत्यं ज्ञानमिति श्रुतेः । गुणत्रयेणाभासः सृष्टिस्तत्र निमित्तयोः प्रकृतिपुरुषयोर्बन्धुभूताय । तत्र स्थित्वा ताभ्यां सृष्टौ प्रवर्तमानाय गुणत्रयप्रवृत्तिनिमित्ताव्यक्ताश्रयाय वा । स नो बन्धुमसति निरविन्दन्निति श्रुतेः । निवृत्तमाने परिमाणे ज्ञाने वाऽवधिर्मर्यादा यस्मात्तथा । सत्यं ज्ञानमनन्तमिति श्रुतेः । ‘‘मानं ज्ञानं लयश्चेति मर्यादा चेति कथ्यत’’ इत्यभिधानम् ॥ यद्वा ॥ निवृत्तं मानं प्रमाणं यस्मात्स तथा । यतो वाचो निवर्तन्त इति श्रुतेः । व्याप्तश्चेत्कुतो नोपलभ्यत इत्यत आह ॥ अदृष्टेति । गुणेषु शब्दादिविषयेषु तत्त्वबुद्धिः पुरुषार्थबुद्धिर्येषां तैः । विषयलंपटैरिति यावत् ॥ अदृष्टधाम्ने । अज्ञातस्वरूपाय । न चक्षुषा पश्यति कश्चिदेनमिति श्रुतिः । स्वयंभुवे स्वतःसिद्धाय । स भगवान् कस्मिंश्चित्प्रतिष्ठित इति । स्वे महीम्नीति श्रुतेरित्यर्थः ॥ २३ ॥

न यस्य सख्यं पुरुषो वेत्ति१ सख्युः सखा वसन् संवसतः पुरेऽस्मिन् ।

गुणो यथा गुणिनोऽव्यक्तदृष्टि२स्तस्मै महेशाय नमस्करोमि ॥ २४ ॥

तात्पर्यम्

गुणो यथा गुणिनः । कश्चित्पुरस्थितो गुणभूतः प्रधानभूतस्य राज्ञः ममासौ सखेति राज्ञा चिन्तितमपि न जानाति । ‘यथा राज्ञः प्रियत्वं तु भृत्यो वेद न चाऽत्मनः । तथा जीवो न यत्सख्यं वेत्ति तस्मै नमोऽस्तु ते’ इति स्कान्दे ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

गुणतत्त्वबुद्धिभिरदृष्टधाम्न इत्येतदुपपादयति– न यस्येति ॥ अयं पुरुषो यस्य सख्यं न वेत्ति तस्मै महेशाय शिवादुत्तमाय नमस्करोमीत्यन्वयः । कीदृशस्य ? अस्मिन् पुरे शरीरे संवसतः । स्वयं च सहैव वसन् । ‘तद् दूरे तद्वन्तिके’ इति श्रुतेः । सख्युः सखेत्येतदेकस्मिन् पुरे वर्तमानत्वा-दुभयोः समम् । ‘द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षम्’ इति श्रुतेः । अत्र दृष्टान्तमाह– गुण इति ॥ यथा कश्चित् पुरतः स्थितोऽपि गुणभूतो भृत्यः गुणिनः प्रधानभूतस्य राज्ञो ममाऽसौ सखेति गम्भीरेण राज्ञा चिन्तितं सख्यं न वेत्ति । कुतः ? अत्राह– अव्यक्तेति ॥ अस्पष्टदृष्टिः । भृत्यस्य स्थूलज्ञानत्वाद् राज्ञः सूक्ष्मदृष्टित्वादित्यर्थः । ‘गुणो रूपादिर्गुणिनो द्रव्यस्य संबन्धं यथा न वेत्ति कुतः ? अव्यक्तदृष्टिः । दृष्टिरहितत्वाज् जडत्वात्’ इत्येतदपव्याख्यानं ‘यथा राज्ञः प्रियत्वं तु भृत्यो वेद न चात्मनः । तथा जीवो न यत्सख्यं वेत्ति तस्मै नामोऽस्तु ते ॥’ इत्यनेनापहस्तितमिति ज्ञातव्यम् ॥२४॥

सत्यधर्म

गुणो विषयो गुणिनो विषयिण इन्द्रियादेः सख्यं प्रकाशकत्वं यथा न वेत्ति तद्वदिति परविवरणे प्रतिपत्तिप्रसक्तिरहितस्य शब्दादेर्विषयस्य वेदनाधिकारिविज्ञाता निदर्शनीयता न प्राज्ञसम्मतेति स्वयं विवृत्य तत्र प्रमाणं स्कान्दवचनं चोदाहरति ॥ गुण इति । कश्चित्पुरस्थः पुरत एव स्थितोऽपि । गुण इति मौलं पदं तस्यार्थो गुणभूत इति । अप्रधानो नूतनमन्त्र्यादिरभिधानमभिहितं प्राक् तदनुसन्धेयम् । गुणिन इत्यनूद्य प्रधानभूतस्य राज्ञ इति व्याख्यानम् । ममासौ सखेति राज्ञा चिन्तितमपि न जानाति नानुसन्धत्ते दुरूहत्वात्तच्चिन्तनस्य । यथा राज्ञ आत्मनः स्वस्य प्रियत्वमन्तर्गर्भं भृत्यः स्थूलदृश्वा न वेद न जानाति राज्ञ आत्मनो मनसस्तत्सम्बन्धिप्रियत्वमिति तन्त्रेणावृत्त्याऽन्वयो वा । स्ववचनभाष्यस्थ-चिन्तितपदस्वारस्यात् । तथा जीव एकस्मिन्सन्नपि शरीरे यत्सख्यं स्वस्थित्यन्वयगम्यं येन भगवता सख्यं न वेद महामोहोऽनेन सूचितः । तुरेतस्मात्तं भगवन्तं विशेषयत्येतादृशैतन्मोहयितृत्वेन ते तस्मै नमः । तस्मै ते तस्मा इव द्वितीयस्य नम्यस्याभावान्नम इति वा ॥ ततोऽयं मूलार्थः ॥ सखा पुरुषो जीवो मूलकृत्स्वयमेव तस्मै तच्छब्दप्रवत्तिनिमित्तमालपति । अस्मिन्प्रात्यक्षिके पुरे शरीरे वसन्वासं कुर्वन्निति । संवसतः सख्युः सह ख्यायमानस्य । सोऽपि न दूर इतीरयति । पुरे वसत इति ॥ पुरुषः पुरुषु स्थितेः पुराख्येष्वपि देहेषु हृत्युर्यपि वसत्यसाविति बृहद्भाष्योक्तेः । अत एव पूर्वं वसत इत्येवोक्तिः। समानस्थितिनिमित्तककर्मलेपलोपं ज्ञापयति । गुणोऽप्रधानोऽपरिचिततच्चितः कश्चिदव्यक्तदृष्टिर्मन्दमति-र्यस्य भगवतो ज्ञानात्मकस्येति वा । येति ज्ञानं समुद्दिष्टमिति तात्पर्यान्तरात् । महेशायोत्सवस्वामिने ईशत्वेन शब्दितशिवादिर्महान्येन तस्मै वा । अवैति वेत्तीति पाठौ द्वावप्यद्वितीयौ । ‘‘द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते । तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्योऽभिचाकशीति’’ इति श्रुतिमनुकरोत्यनेनेति ज्ञेयम् ॥ २४ ॥

चट्टी

अदृष्टधामत्वमुपपादयति ॥ न यस्येति द्वाभ्याम् । सखा पुरुषो जीवोऽस्मिन्पुरे देहे वसन्नप्यत्रैव संवसतः सख्युर्यस्य सख्यम् । शरीरेन्द्रियादिप्रवर्तकत्वं लक्षणं न वेत्ति । परस्परसखित्वं त्वेकशरीराश्रयत्वेन । द्वा सुपर्णेति श्रुतेः । तत्र दृष्टान्तमाह ॥ गुण इति । यथा कश्चिद्गुणोऽप्रधानः । भृत्य इति यावत् । गुणिनो भृत्यस्वामिनः प्रधानभूतस्य राज्ञः पुरःस्थितोऽपि ममासौ सखेति गंभीरेण राज्ञा चिन्तितमपि न जानाति । यतो व्यक्तदृष्टिः । स्थूलदृष्टिः । अनेङ्गितज्ञस्तथेत्यर्थः ॥ तदुक्तं यथा राज्ञः प्रियत्वं तु भृत्यो वेद न चात्मनः । तथा जीवो न यत्सख्यं वेत्ति तस्मै नमोऽस्तु त इति स्कान्दे ॥ महेशाय । प्रतिसमर्थाय । ‘‘समर्थ ईश’’ इत्युक्त इति वचनात् ॥ २४ ॥

देहोऽसवोऽक्षा मनवो१ भूतमात्रा नात्मानमन्यं च विदुः परं यत् ।

सर्वं पुमान् वेद गुणांश्च तज्ज्ञो न वेद सर्वज्ञमनन्तमीडे ॥ २५ ॥

तात्पर्यम्

‘देहमानी वैश्रवणो मरुतः प्राणमानिनः । इन्द्राद्या इन्द्रियात्मानो रुद्रोऽन्तः करणात्मकः । नैते विन्दन्ति स्वात्मानं परं वापि विमोहिताः । जीवाभिमानी ब्रह्मा तु सर्वं वेद प्रजापतिः । सोऽपि वेद हरिं नैव सम्यक्सैव हि सर्ववित्’ इति च ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

‘मृह्यन्ति यं सूरयः’ इति यदुक्तं तदधुना स्पष्टयति– देह इति ॥ ‘ता आप ऐक्षन्त’ इत्यादिवद् देहादीनां जडानां ज्ञातृत्वादिधर्मानुपपत्त्या तद्व्यतिरिक्तः कश्चिज् ज्ञानाश्रयोऽङ्गी-कर्तव्यः । जीवस्य ज्ञानाश्रयत्वेऽपि सम्यक् स्वपरवेदनासामर्थ्यस्य प्रत्यक्षत्वेन परस्य हरेस्तज्ज्ञाना-विषयत्ववर्णनेन माहात्म्यभाविर्भूतं न स्यादिति कश्चिद् विशिष्टः सर्वज्ञोऽपेक्षितस् तस्य सर्वज्ञत्व-विशिष्टान्यसद्भावे घटते । तेनान्यैश्च सम्भूयाप्यवेद्यमहिमा हरिरित्यनेन हरेर्निरतिशयमाहात्म्यं विज्ञातं स्यादिति तदर्थं देहादिशब्देन तदभिमानित्वेन ते लक्ष्यन्ते, सम्बन्धात् । तथाहि प्रधानाभिमानित्वाद् वैश्रवणादयो देहादय इति सामानाधिकरण्येनोच्यन्ते न तु तादात्म्यात् । असवः प्राणाभिमानिनो मरुतः । अक्षा इन्द्रियाणि तदभिमानिन इन्द्राग्निवरुणादयः । मनव इति मनसोऽन्तःकरणस्य वृत्ति-बाहुल्याद् बहुवचनम् । तस्याभिमानी रुद्रः । भूतानामभिमानिनः पृथिव्याद्याः सुपर्णाद्या वा । मात्राः शब्दादयस् तद्देवता रुद्रसूनवः सौपर्ण्याद्या वा इत्येते देवा वैश्रवणाद्या आत्मानं स्वस्वरूपमन्यं स्वव्यतिरिक्तं प्रपञ्चं च न विदुः । यद् उभयस्मात् परमुत्तमं ब्रह्म तन्न विदुरिति किमुत ? तत्प्रसादमन्तरेणेति शेषः । पुमान् जीवाभिमानी ब्रह्मा स्वात्मानं प्रपञ्चं चेति सर्वं वेद । न केवलं तावदेव किन्तु तत्तद्वस्तुसमवेतगुणांश्च शब्दांस्तद्विशेषांश्च क्रियादींश्च वेद । तर्हि परमात्मानं वेद किम् ? नेत्याह– तज्ज्ञ इति ॥ तानि सर्वाणि जानातीति तज्ज्ञोऽपि ब्रह्मा तं सर्वज्ञं हरिं न वेद । यथाऽसौ हरिः स्वात्मानं स्वव्यतिरिक्तं सर्वं वेत्ति, तथेेति शेषः । तर्ह्यसौ स्वपरिच्छेद्यत्वेन परिमितः किम् ? नेत्याह– अनन्तमिति ॥ अनन्तमात्मानमपरिच्छेद्यत्वेन ज्ञातारम् । तस्य ज्ञानस्य यथार्थत्वात् । अतः स एव सर्वमुख्यः सर्वज्ञो न ब्रह्मेति । ‘तद् ब्रह्मावेद् अहं ब्रह्मास्मि’ इति श्रुतिः । ‘विष्णोर्नु कं वीर्याणि’ इति श्रुतिश्च । एवंविधं परमात्मानम् ईड इत्यन्वयः । एतत् सर्वं ‘देहमानी वैश्रवणो मरुतः प्राणमानिनः । इन्द्राद्या इन्द्रियात्मानो रुद्रोऽन्तःकरणात्मकः । नैते विदन्ति स्वात्मानं परं चापि विमोहिताः । जीवाभिमानी ब्रह्मा तु सर्वं वेद प्रजापतिः । सोऽपि वेद हरिं नैव सम्यक् सैव हि सर्ववित् ॥’ इत्यनेन सिद्धम् ॥ २५ ॥

सत्यधर्म

ननु देहोऽसवोऽक्षा मनव इति श्लोके केषाञ्चिज्ज्ञानसामान्यहीनानां तत्प्रसक्तेरेवा-युक्तेस्तत एव न विदुरिति तन्निषेधोऽयुक्त इत्यतो मानेनैव तदभिमानिनो ज्ञानप्रसक्तिमतो नाम-निर्देशपूर्वकं तथैव पुमानिति नामनुष्यादिजीववाचीति च यथाविवक्षं विवक्षुरर्थं समग्रं श्लोकं व्याकरोति ॥ देहमानीत्यादिना ॥ देहमानी तदभिमानवान्वैश्रवणः कुबेरो विश्रवसोऽपत्यम् । विश्रवसो विश्रवणाविति विश्रवशब्दस्य विश्रवणादेशः । विश्रवणशब्दश्च शिवादिगणे निपातितः स्थानिवत्सूत्रस्य कौस्तुभरीत्या शब्दान्तराणि प्रत्ययविषयाणीति वा बोध्यम् । असव इति विवृणोति ॥ मरुत इति । इन्द्राद्याः । मूलेऽक्षपदोदितेन्द्रियस्वामिनः । मनव इत्यर्थापयति ॥ रुद्र इति । अन्तःकरणात्मकस्तद्वृत्तिविशेष-विवक्षया मूले बहुवचनम् । ‘‘मनु अवबोधन’’ इति मनुर्हि बुद्धिस्तदुपादानत्वादन्तःकरणं तत्स्वामित्वात् ‘‘मनो रुद्र उदाहृतः’’ इत्यादे रुद्रो गृहीतः ।

ननु ‘‘ब्रह्माद्या मनुसंज्ञा ये’’ इति छान्दोग्यभाष्ये ‘‘मनवो बोधवैशेष्याद्देवा ब्रह्मादयः स्मृताः’’ इति गीतातात्पर्ये चेत्येवमादिषु मनुशब्दस्य ब्रह्मादिवाचकत्वावगमात्तत्त्यागेन त्रिनेत्रग्रहणं यदि मनोभिमाननिमित्तकं भवेत्तदपि भवेन्मनसोऽपि ब्रह्मा सरस्वती वायुर्मन आद्यभिमानिन इति बृहद्भाष्ये सर्वे सर्वाभिमानिन इति मानाच्च तथा पूर्वोदीरितमानेनोमाचन्द्रादेर्ग्रहणमप्रयोजकमिति किं पुरहर-पुरस्करणमिति चेत् । न । जीवाभिमानी ब्रह्मा त्विति किञ्चिज्ज्ञत्वेनोक्तेभ्य एतेभ्य उत्कृष्यवचनात्तेनैव व्याख्यातो ब्रह्मणा मरुदित्यादेर्वायोः कैमुत्येनैव तद्भार्यादीनामप्यवचनीयत्वादत्र तद्ग्रहानौचितीव भवग्रहणेनैव भवानीचन्द्रादीनां कैमुत्येनैवाविज्ञत्वं प्राप्नोतीति तद्ग्रहानुचितता चेति रुद्रोऽन्तःकरणात्मक इत्येवोक्तमिति मन्तव्यम् । एते कुबेरादयः स्वात्मानं स्वस्वरूपं परमितरस्वरूपं च विमोहिताः स्वस्वकर्मानुरोधेन प्रकृत्या हरीच्छया च हरिं न विदन्ति न जानते । जीवाभिमानी जीवान्तर्यामी सन् तत्प्रेरको ब्रह्मा सर्वं स्वरूपं परं चालोचने वेद । सोऽपि ज्ञानित्वेन सम्प्रतिपन्नोऽपि हरिं सम्यक् साकल्येन नैव वेद । तर्हि न कोऽपि तत्राधिकारिण इति निरधिकारिकं तदित्यत आह– सैव हीति ॥ लोपे चेत्पादपूरणमिति सुलोपे सति वृद्धौ च सैष दाशरथी राम इत्यादिवत्सन्धिरवधेयः । स हरिरेव सर्ववित्स्वपरगताखिलविशेषज्ञो हीति सर्वविदित्यादिप्रसिद्धिं द्योतयति । स एव हि सर्वविदिति वक्तव्ये सैवेति वदन्स्कन्दो लोकजननी चेज्जानीयादिति कश्चिदपि विपश्चिच्छङ्केत सोऽपि सम्यक् न वेदेति तदपाकृतिमपि सूचितवानिति मतिमद्भिर्मननीयम् । सा लक्ष्मीः समुदाहृतेत्येकाक्षरघण्टुः । यद्वा प्रजापति- रित्यनेन पूर्तावतिरिक्तं ब्रह्मपदं मम योनिर्महद्ब्रह्मेति पुंवच्छक्तिमती यत इत्याद्युक्तेश्च कूटस्थोऽक्षर उच्यत इत्यादिवत्पुल्लिङ्गं भगवतीवाचकं भवतीति ब्रह्मा रमेति ज्ञेयम् । अथवा ब्रह्म अ तु इति छेदः । ब्रह्म लक्ष्मीर्वेदश्च । ‘‘ब्रह्म तत्त्वं तपो वेद’’ इति विश्वः । अने न वेदेत्यन्वयोऽक्लेशिष्ट इत्यतिश्लिष्ट इति ॥

तथा चेदं मूलविवरणम् ॥ जीवः सख्युर्न जातु जानीयात्स्वरूपं स्वस्वरूपमन्यच्च भगवद्व्यतिरिक्त-सखित्वाकारज्ञानहीनत्वेऽपि सामान्यज्ञानं हरेः स्यात्स्वत इत्यतो ‘‘मुह्यन्ति यं सूरयः’’ इत्यादिनोक्त-माविष्कार्षीरित्याह ॥ देह इति । देहो हि कुबेरोऽसवो मरुतोऽक्षा इन्द्रियाभिमानिनः । अक्षमिन्द्रिय-मित्यक्षशब्द इन्द्रियवाची न पुल्लिङ्ग इति विश्वस्मिन्नपि विश्वादौ कोशे शंसितस्तमक्षा इति पुल्लिङ्गत्वेनो-दाहरन्मूलकारो नात्रैते देहादयः शब्दा अचेतनवाचकाः किन्त्वन्तःसन्निहिततत्प्रेरणशक्तियुक्तचिन्मात्र-परा इति ध्वनयामासेति तात्पर्यमवधेयम् । मनवः शिवो भूतानि तदभिमानिविनायकादयो मात्राः शब्दादयः शम्भुसम्भवाः सुपर्णाद्या वेत्येते देवा आत्मानं स्वस्वरूपमन्यं स्वविलक्षणप्रपञ्चं परमत्यन्तं न विदुः । पुमाञ्जीवाभिमानी ब्रह्मा स्वात्मानमन्यं प्रपञ्चगुणांस्तद्धर्मांश्चेति सर्वमीश्वरानुग्रहेण वेद । तर्हि जानीयाद्वाणीरमण इति तज्ज्ञानी तमपि भगवन्तमित्यत आह– तज्ज्ञ इति ॥ अप्यर्थे चः । स स्वात्मानमन्यं चेति यत्तज्जानातीति स तथा भगवन्तं न वेद परमत्यन्तं सम्यक् । सोऽप्येनं न जानाति चेत्समः समाधिरित्येतद्धिक्करोति ॥ सर्वज्ञमिति । एतत्स्थेम्ने हेतुमाह– अनन्तमिति ॥ अपरिच्छिन्नम-बद्धम् अमृत्युं वैतदसिद्धिप्रतिषेधाय सर्वज्ञमिति । परस्परोपकार्योपकारकत्वं वा बोध्यम् । एतत्पक्षे सर्वज्ञमिति प्रतीकप्रतिनिधित्वेनानन्तमिति तत्प्रतिनिधित्वेन सर्वज्ञमिति ज्ञेयम् । मौलपरपदस्य व्याख्यानरूपं प्रमाणभाष्यस्थसम्यक्पदं परं सम्यङ्न वेदेति मूले योजना द्रष्टव्या । तद्ब्रह्मा वेदाहं ब्रह्मास्मीति विष्णोर्नु कं वीर्याणि प्रवोचम् । न तदीदृगिति ज्ञेयमित्यादिमानसिद्धोऽयमर्थ इति नानादरणीयः । ईड इत्यत्र ई ईड इति पदे । ई रमाऽपि स्वात्मानं स्वस्वरूपमन्यत्तद्गुणानन्यधर्मान्वा या वेद साऽपि परं सम्यङ्न वेदेत्यान्तरङ्गिको भावो विभावनीयः । ईशकोटिनिवेशादनधिकारिकेति मूले तात्पर्ये चेदं पर्यायेणोदितम् । अन्यथा मङ्गलदेवता चेद्भगवन्तं जानीयादिति शङ्काऽनुत्तारिता स्यात् । वेदा ह्येवैनं वेदयन्तीत्यादेर्वेदस्य तज्ज्ञत्वं वर्तत इत्यतोऽह ॥ न वेद सर्वज्ञमिति । वेदाः सर्वज्ञा ज्ञापका वा न यस्य स तथा तम् । यतो वाचो निवर्तन्त इत्यादेः । न वेदेत्येकत्रोक्तेन सर्वनिर्वाहे कर्तुं शक्ये यत्पुनर्न वेद सर्वज्ञमित्युक्तिस्तत्राप्येतदानुपूर्व्योक्तिश्चार्थविशेषं प्रयच्छत इत्यतुच्छहृदयैरालोचनीयम् ॥२५॥

चट्टी

ननु साधारणानां भगवज्ज्ञानाभावेऽपि देवानां तत्स्यादित्यत आह ॥ देह इति । देहो तदभिमानी कुबेरः ॥ असवः प्राणाभिमानिनो मरुतः । अक्षमिन्द्रियमेषामस्तीति नियम्यत्वेनेत्यक्षा इन्द्रियाद्या इत्यनेन सर्वत्राभिमानिनो मरुतः । एतेन सर्वत्राभिमानिनो ग्राह्या इति सूचितम् । अन्यथा लिङ्गव्यत्ययापत्तेः ॥ मनसः मनोभिमानी रुद्रः । मनसो वृत्तिबाहुल्यात् । बहुवचनाद्भूताभिमानिनो गणपत्यादयः ॥ मात्राः शब्दाद्यभिमानिनो बृहस्पत्त्यादयः । एते सर्वेऽप्यात्मानं स्वस्वरूपमन्यं स्वव्यतिरिक्तं प्रपञ्चं यत्परं ब्रह्म तच्च सर्वथा न विदुः । प्रपञ्चविषयकज्ञानमपि नास्ति किमुत ब्रह्मज्ञानमिति कैमुत्यप्रदर्शनार्थमात्मानमन्यं चेत्युक्तम् ॥ पुमान् । जीवाभिमानी ब्रह्मा तु स्वात्मानमन्यं चेति सर्वं वेद । न केवलं तावदेव किन्तु गुणान् तद्वस्तुसमवेतान् । चशब्दस्तत्तद्विशेषक्रियादींश्च वेद । सोऽपि भगवन्तं न वेदेत्याह ॥ तदिति । तानि सर्वाणि जानातीति तत्ज्ञोऽपि ब्रह्माणं न वेद । तमीड इत्यन्वयः । सर्वतस्तत्ज्ञानाभावेऽधिकार्युत्तमत्वं न स्यादित्यत आह ॥ अनन्तमिति । अनन्तगुणत्वा-त्साकल्येन न वेद । स्वयोग्यतानुसारेण जानात्येवेति भावः । कस्यापि साकल्येन ज्ञानाभावे गुणा-नन्त्यस्यासत्वमेव स्यादित्यत आह ॥ सर्वज्ञमिति । भगवत्ज्ञानमेव तत्र प्रमाणमिति भावः ॥ तदुक्तं देहमानी वैश्रवणो मरुतः प्राणमानिनः । इन्द्राद्या इन्द्रियात्मानो रुद्रोऽन्तःकरणात्मकः । नैते विदन्ति स्वात्मानं परं वापि विमोहिताः । जीवाभिमानी ब्रह्मा तु सर्वं वेद प्रजापतिः । सोऽपि वेद हरिं नैव सम्यक्सैव हि सर्ववित्’’ इति च ॥ २५ ॥

यदोपरामो मनसो नामरूपरूपस्य दृष्टिस्मृतिसंप्रमोषात् ।

य ईयते केवलया स्वसंस्थया हंसाय तस्मै शुचिसद्मने नमः ॥ २६ ॥

तात्पर्यम्

केवलया स्वसंस्थया । स्वप्नसुषुप्त्यादौ मनस उपरमाज्जीवस्यास्वातन्त्र्यदर्शनेऽपि स्वप्नप्रबोधादिदर्शनादन्य ईश्वरस्तन्नियामकोऽस्तीति ज्ञायते । जीवेच्छाभावात्केवलत्वम् । ‘यदोपरामो मनसः स्वप्नसुप्तिलयादिषु । तदावस्थाप्रबोधादिकारणत्वेन केशवः । अस्वातन्त्र्यात्तु जीवस्य विद्यतेऽन्यो नियामकः । जीवप्रवृत्त्यानुकूल्याज्ज्ञायतेऽसौ तदा विभुः’ इति हरिवंशेषु

॥ २६ ॥

पदरत्नावली

अनुमानतोऽपि तज्ज्ञानं सुकरमित्याह– यदेति ॥ यदा स्वप्नसुषुप्त्यादौ नामरूप-रूपस्य नामरूपात्मकप्रपञ्चापादकस्य मनसो दृष्टिस्मृतिसंप्रमोषाच् चाक्षुषस्मरणलक्षणज्ञाने प्रमुष्याप-हृत्योपरामः निर्व्यापारावस्था तदा यः केवलया स्वसंस्थया ईयते, जीवस्यास्वातन्त्र्यात् स्वप्नावबोधादि-दर्शनाच्च, जीवेच्छाराहित्येन शुद्धया स्वरूपसत्तया स्वप्नादिनियामकत्वेन जीवादन्य ईश्वरोऽस्तीति ज्ञायत इत्यन्वयः। तस्मै हंसाय नित्यशुद्धाय श्वासरूपाय वा नमः । उपस्तिर्विशिष्टाधिष्ठानेन च भाव्येति अतस्तद्भावमाह– शुचिसद्मन इति ॥ शुचिर्वायुरेव सद्म निवासस्थानं यस्य स तथा तस्मै । नाम-रूपात्मकप्रपञ्चविषये जीवस्य चाक्षुषमानसज्ञानापहाराद्वा । ‘यदोपरामो मनसः स्वप्नसुप्तिलयादिषु । तदाऽवस्थाप्रबोधादिकारणत्वेन केशवः । अस्वातन्त्र्यात् तु जीवस्य विद्यतेऽन्यो नियामकः । जीवप्रवृत्त्यानुकूल्याज्ज्ञायतेऽसौ सदा विदुः ॥’ इत्येतत्प्रमाणानुगृहीतव्याप्तिकत्वाल्लिङ्गमव्यभिचारीति भावः ॥ २६ ॥

सत्यधर्म

यदोपरामो मनस इति श्लोके मनस उपरमो यदा भवति तदा यः केवलया स्वसंस्थये-यते ज्ञायत इत्यन्वयभ्रमभ्रंशाय तथा नामरूपरूपस्य दृष्टिस्मृतिसम्प्रमोषादित्यस्य विवक्षितार्थप्रतिपत्तये च किञ्चिद्वाञ्छितमध्याहृत्यान्वयार्थौ दर्शयति ॥ केवलयेति । दृष्टिस्मृतिसम्प्रमोषाद्दृष्टिरुभयविधप्रपञ्चानुभवः स्मृतिरपि तादृशी तयोः प्रमोषोऽपहरस्तस्मात् । एतत्पदं छायया व्याकरोति ॥ स्वप्नसुप्त्यादाविति । आदिपदेन लयमूर्छाप्रबोधग्रहणम् । स्वप्नादिषु मनसस्तदुपलक्षितानां सर्वेषामक्षाणामुपरमान्नामरूप-रूपविश्वविषयीकरणव्यापारराहित्याज्जीवानां च तद्द्वारेणैव विषयज्ञानित्वात्तदभावेऽस्वातन्त्र्यदर्शने स्वातन्त्र्याभावे मानतः सिद्धे स्वसंस्थया स्वस्वरूपभूतया विशेषेण स्वसंस्थत्वादिव्याहरणं स्वेच्छया, साऽपि न जाग्रद्दशायामिव जीवव्यापारव्यामिश्रेति केवलयेति मूलपदमनूद्य व्याकरोति ॥ जीवेच्छा-भावात्केवलत्वमिति । अत्र जीवेच्छेति वदन्नानन्दतीर्थमुनिः स्वसंस्थयेति पदमिच्छावाचकमिति छायया सूचितवानिति ज्ञेयम् ।

ननु तत्कार्यस्यादर्शनात्कथं कथितं स्वसंस्थयेतीति दुरवस्थीकरोति ॥ स्वप्नप्रबोधादिदर्शनादिति । स्वप्नसुप्त्यादावित्यादावुदीरणादुत्तरत्रापि तथैव वक्तव्ये यत्स्वप्नप्रबोधादीति निबबन्ध तेन तस्यादिपदेन प्राचीनवाक्ये ग्राह्यतां ग्राहयामास । स प्रबोधोऽपि न जाग्रत्कालिक इति बोधयामासानुपूर्व्याऽनयेति च ज्ञेयम् । मनआदीनामव्यापारे व्यापारयितुरस्वातन्त्र्यात्कार्यस्य सर्वानुभवसिद्धस्यापलपितुमशक्यत्वादा-कस्मिकत्वेन सदानुभवस्य भाव्यत्वाच्च कश्चित्सर्वविपश्चिदीश्वरोऽन्यो नियामकोऽस्तीति ज्ञायते । जीवेच्छाभावाज्जीवस्य ममाक्षमत्वात्केनचित्क्षमेण भाव्यमितीच्छाभावात्स्वसंस्था केवलेति भावः । स्वप्न-प्रबोधादिदर्शनादित्यावृत्य तस्य स्वप्नप्रबोधादिदर्शनमातयति सततं गमयतीति । क्विप्यततेः प्रथमैक-वचनतायां स्वप्नप्रबोधादिदर्शनादिति भवतीश्वरविशेषणम् । तथा च नायासेन समीरनीरदरीत्या गमकता-गमकते ईश्वरायत्ते इति ज्ञातं भवति ।

यदा यस्मादेवं तदेत्यपि । ‘‘यदा तदेति हेत्वर्थे कालार्थे चापि भण्यते’’ इति तृतीयतात्पर्यात् । स्वप्नसुप्तिलयादिष्विति कालस्यार्थात्पृथगुक्तेः स्वप्नसुप्तिलयादिषु मनस उपरमस्तदा तदवस्था-प्रबोधादिकारणत्वेन केशवः कश्चेशश्चेति केशौ विधिविधुशेखरौ तौ वर्तयति प्रवर्तयति यः सृष्ट्यादिना स केशवः । यथोक्तं गीताभाष्ये– ‘‘कं ब्रह्माणमीशं रुद्रं च वर्तयतीति केशवः । तथा हि निरुक्तिः– कृता हरिवंशेषु रुद्रेण कैलासयात्रायाम् । हिरण्यगर्भः कः प्रोक्त ईशः शङ्कर एव च । सृष्ट्यादिना वर्तयति तौ यतः केशवो भवान्’’ इति वचनाच्चेति । प्रेमयदीपिकायां च– ‘‘को ब्रह्मेति समाख्यात ईशोऽहं सर्वदेहिषु । आवां त्वद(तवा)ङ्गसम्भूतौ ततः केशवनामवान्’’ इति हरिवंशवचनम् । वचनान्तराच्चेयमेव निरुक्तिः स्वीकार्येत्याह ॥ हिरण्यगर्भ इति । अत इति लभ्यते तेनैवशब्दस्यान्वयः । हिरण्यगर्भ एव न त्वन्यः । प्रजापतिरीशः शङ्कर एव न त्वन्यः समर्थ इति वा । अनेन केशयोः कर्मणोरुप-पदयोरन्तर्णीतण्यर्थाद्वृतु वर्तन इत्यस्माद्धातोर्डोऽन्यत्रापि दृश्यत इति डप्रत्यय इत्युक्तं भवतीत्युक्तम् ।

यद्वा कश्च ई च रमा चेशः शङ्करश्च । ‘‘नैकांशसममाहात्म्याः श्रीशेषब्रह्मशङ्कराः’’ इति गीताभाष्यादिस्थानान्तरोक्तेश्चेतरत्समम् । ‘‘सूर्यस्तपतो लोकानग्नेः सोमस्य चाप्युत । अंशवो यत्प्रकाशन्ते ममैते केशसंज्ञिताः । सर्वज्ञाः केशवं तस्मान्मामाहुः’’ इति मोक्षधर्मोक्ता निरुक्तिरपि ज्ञेया । एतन्नाम्ना न फलं ‘‘स्वपत्न््नयामाहितो गर्भः’’ इत्यारभ्य ‘‘स हि दीर्घतमा नाम’’ इति गर्भीकृत्य स चक्षुष्मान्समभवद्गौतमश्च भवत्पुनः’’ इत्यन्तेनोक्तं तत्रात्रानुसन्धेयम् । उदाहृतवाक्यसहिताचार्यवचसि च ईशकोटिनिवेशाभिप्रायेणानुदीरणमर्थविशेषलाभलोभेनैतदादिव्याख्याननिषिद्धमनुमतं नीत्या च सम्मतमाचार्यवर्याणामिति तोषो मनीषिभिरेष्टव्यः ।

अर्थापत्तिसम्पदमुपपादयति । अस्वातन्त्र्यात्तु जीवस्येत्यादिना ॥ जीवस्येत्यकवचनं जातौ । अस्वातन्त्र्येत्यनन्तरं प्रत्ययात् ङसेः पूर्वं दर्शनेत्यध्याहार्यमिति दर्शयति । अथवा पञ्चमीं सप्तमीं कृत्वा पूर्वोदीरितसरण्याऽध्याहृते दर्शनपदे स्वातन्त्र्यदर्शन इति पदसम्पत्तिः सम्पादनीया प्रमाणभाष्य इति दर्शयतीति वदन्निति मन्तव्यम् । अस्वातन्त्र्यपदस्यैवास्वातन्त्र्यदर्शनपदे लक्षणा वा । जीवप्रवृत्त्यानु-कूल्याद् वासनामयपदार्थग्रहणादिप्रवृत्त्यनुकूलतन्निमित्तादसौ विभुर्व्यापी समर्थो वा । विप्रसंभ्यो ड्वसंज्ञायामिति डुः । कश्चिन्नियामकोऽन्यो विद्यत इति ज्ञायत इति योजना । केचित्तु जीवप्रवृत्त्य-नाकूल्यादिति पठित्वाऽऽनुकूल्यम् आनुकूल्यं तन्न विद्यते यस्मिन्हरिसंस्थान इति व्याचक्षते । हरिवंश-कोशेष्विव बहुतात्पर्यकोशेष्वप्यदर्शनान्न पाठः सरलार्थोऽपि न मूलाविरलः । स्वसंस्थयेत्यस्य स्वस्थित्येति व्याख्यानं सख्यं भजते स्थित्यदनाभ्यां चेति सूत्रेणेत्योमर्हम् ।

ननु ‘‘संस्कारैर्भगवानेव सृष्ट्वा नानाविधं जगत् । स्वप्नकाले दर्शयति’’ इत्यनुव्याख्याव्याख्यान-सुधायां श्रीमट्टीकाकारचरणैर्जीवायेति शेषः । दर्शनसाधनं च मन एवेति वक्ष्यति । मनश्च केचन जडमेवेति मन्यन्ते । अपरे त्वचेतनमेवारोपितचैतन्यं तन्निरासेन स्वरूपं कथयति ॥ चिदचिन्मिश्रमे-वेति ॥ ‘‘चिदचिन्मिश्रमेवैतन्मनो यावच्च संसृतिः । तेनावस्था इमाः सर्वा जीवः पश्यतीति व्याख्यानावसरे च केवलमचेतनस्य घटादिवदेवंभावासम्भवाच्चैतन्यारोपस्य निराकृतत्वाच्चिदचिन्मिश्रमे-वाङ्गीकार्यम् । भवन्ति चात्रागमाः । यदि मनसः सर्वावस्थाप्राप्तिस्तदा तस्य मोक्षेऽपि भावादवस्थाः स्युरित्यत उक्तं यावत्संसृतिस्तावज्जीवस्योपकारापकारौ करोतीति । कार्त्स्न्येनानभिव्यक्तस्वरूपत्वादिति व्याख्याति ॥ मनोविकारा इति । यद्यस्मात्स्वाप्नविषया मनोजन्यवासनाविकारा न केवलं स्वाप्नं किन्तु सांसारिकीः सर्वा अप्यवस्थास्तेनैव मनसैव पश्यति । अतः प्रधानत्वात्तद्द्वारक एव सम्बन्ध आदरणीयो नापर इत्यादिना सव्यापारस्य मनसः सत्त्वाभिधानादत्र स्वप्नसुषुप्त्यादौ मनस उपरमादिति तात्पर्ये यदोपरामो मनसः स्वप्नसुप्तिलयादिष्विति हरिवंशे च । मूले यदोपरामो मनस इत्युपरमः कथं मनसः कथित इति चेन्न । तदानीं जनितपदार्थसार्थस्य बाह्यार्थवत्स्थौल्यस्य स्वपरसाधारणतत्कालान्तर-दर्शनविमर्शनादिहेतुभूतस्याभावान्मनसस्तद्व्यापारस्योपरमसमीरणमिति समाधानाभिधानसम्भवात् । यथोक्तं तत्रैव । अत एव बाह्यार्थवत्स्थूला न भवति । तेषां क्वचित्स्पष्टता नास्ति । अतः स्वाप्नविषया मनोविकारा इति योजनेत्यादि ।

ननु बाह्यव्यापाराणामपि यथायथं बहुलमुपलम्भो हि तत्र तत्र मानसिद्धोऽस्तीति चेन्न । तत्रैव तदप्याशङ्क्य समाहितम् । तथा हि– ननु स्वाप्नकामिनीसम्भोगादेश्चरमधातुविसर्गादिबाह्यार्थ-क्रियाकारित्वदर्शनाद्भागासिद्धिरित्यत आह ॥ क्वचिदिति । ते स्वाप्ना विषयाः क्वचित्स्पष्टा अपि स्युरेव । तथाऽपि तदतिरिक्तपक्षीकरणाददोष इति भावः । ननु तर्हि तदंशस्य वासनामयत्वं न स्यादित्यत आह ॥ वासनेति । सा च मानसी वासना सिद्धा । अस्पष्टत्वाभावेऽप्यस्थूलत्वस्य सत्त्वादिति भाव इत्यादिना । ततश्च सर्वत्रोपरामशब्देन मनसो व्यापारोदीरणं तद्विकारवासनामय-पदार्थस्य सार्थस्य विस्पष्टस्थूलभावाभावाभिप्रायेणेति सम्भवात् । सन्ध्ये सृष्टिराह हीत्यादिचतुःसूत्र्याऽतः प्रबोधोऽस्मान्मुग्धेऽर्धसम्पत्तिः परिशेषादिति सूत्राभ्यां चेति सूत्रैर्न स्वप्नोऽपि तं विनेत्यारभ्य यत एवं त्रयोऽवस्था मोहस्तु परिशेषतः । अर्धप्राप्तिरिति ज्ञेयो दुःखमात्रप्रतिस्मृतेरित्यन्तभाष्येण च मनस उपरमतरतमभावोक्तिभाव आविष्कृतोऽनेनैव कृत आसीदिति सर्वैककण्ठ््यं सैतद्विचारणौत्कण्ठ््यै-र्विमत्सरैर्विभावनीयमित्यलम् ।

ततश्चेयं श्लोकव्याकृतिः ॥ यदा यस्मान्मनसो नामरूपरूपस्य नामात्मकरूपात्मकप्रपञ्चस्य दृष्टिस्मृतिसम्प्रमोषात्तद्विषयानुभवस्मरणापहारात्तद्विषय एतन्मनीषास्मरणचोरणकर्ता कश्चित्प्रसिद्धश्चोरो नारायणनामापि वर्तत एतत्कर्मानुसृत्येति द्योत्यते स्तेयाभिधेयकमुषधातुनिष्पन्नप्रोपसृष्टमोषपदेनेति ज्ञेयम् । सुप्त्यादौ केवलया ममेदानीं मां व्यापारयित्रा केनचिद्भवितव्यमिति जीवेच्छाऽभिश्रया स्वसंस्थया स्वेच्छया स्वस्थित्या वा । उभयपक्षेऽपि समा । तयोः स्वरूपभूतयोरप्रमोषो विशेषेण धर्मधर्मिव्यवहृतिश्च सम्भवत इति सूचयति । यो दृष्टिस्मृतिसम्प्रमोषादनुभूतस्मृतपदार्थावगत्यनवगत्युपगमापगमकोऽस्तीह कश्चिदिति हीयतेऽर्थापत्त्या तस्मै हंसाय शुद्धाय सूर्यसंस्थाय प्रलये सर्वप्रलयकर्त्रे वा । तथोक्तं बृहद्भाष्ये । ‘‘स एव सूर्यसंस्थत्वाद्धंसनामा’’ ‘‘हन्तृत्वाद्धंसनामाऽसौ’’ इत्यादिना । जीवश्वासनियामकत्वेन प्रातर्योगो महानयमित्याद्युक्तेस्तन्मन्त्रवेद्यायेति वा । न यस्य सख्यमिति श्लोकेऽर्थतः प्रतीकत्वेन धृतायां द्वासुपर्णेति श्रुतौ वृक्षपक्ष्यादित्वेन देहहरिजीवानामुत्प्रेक्षणाद्धंसायेत्युक्तिर्वा । ‘‘सुपर्णः पक्षिमात्रे स्याद्वैनतेये च’’ इति वचनाद्धंस इव हंसस्तस्मै । अत एव ‘‘द्विखगो ह्यादिवृक्षः’’ इत्यादिस्कन्धान्त-रोक्तय एतदनुकूला इति ज्ञेयम् । शरीरसमीरान्तरचर इति वा हंसः । ‘‘हंसः शरीरमरुदन्तरे हंसो विहगभेदे च’’ इति विश्वौ । हिनस्ति लये सर्वमिति हंसः । हिसि हिंसायामिति धातुव्याख्यानात् । भवेद्वर्णागमाद्धंस इत्यादेः पृषोदरादिरियम् । शुचयः शुद्धयोगिनो वा वायुर्वाऽग्निर्वा सद्म निवासस्थानं यस्य तस्मै । शुचिषदित्यादिश्रुतेः । प्रलयेऽप्यलीनस्थलाय वा अग्निः शुचिरित्यादेः । शुचिः शुद्धेऽ-नुपहते हुतवह इति विश्वः । शुचिसद्मन इति पाङ्क्तः पाठः । क्वचिच्छुतिषद्मन इति पाठः । आर्षं षत्वम् । तस्मै नमोऽस्त्वित्यन्वयः ॥ २६ ॥

चट्टी

ननु भगवतो दोषित्वेनानुभवसिद्धजीवाभिन्नत्वात् पूर्वोक्तमहिमा नोपपद्यत इत्याशङ्क्य तस्य जीवभेदेऽर्थापत्तिं तावत्प्रमाणयति ॥ यदेति । भगवान् यदा यस्मिन्काले नामरूपरूपस्य नामरूपात्मकप्रपञ्चप्रत्यायकस्य मनसः । केवलया सुप्त्यादिजीवेच्छानधीनत्वेन जीवेच्छाविश्लिष्टया स्वसंस्थया स्वेच्छालक्षणमहिम्ना उपरामो व्यापारोपरमो भवति । तदा तत्कार्याद् दृष्टिस्मृतिसंप्रमोषात् । दृष्टिरनुभवः । स्मृतिः स्मरणं तयोः संप्रमोषो विलयो यस्मिन्स तथा । तस्मात्सुप्त्यादेः प्रबुद्धेन पुरुषेण केवलया स्वसंस्थया जीवव्यतिरिक्ततया विद्यमानत्वेनेयते ज्ञायते तस्मै हंसाय । नित्यनिर्दोषसाररूपाय । शुचिसद्मने शुचिर्वायुः सद्म मुख्याधिष्ठानं यस्य । ‘‘नित्यहीनोऽखिलैर्दोषैः साररूपो यतो हरिः । हंस इत्युच्यते तस्माद्वायुस्थः शुचिसद्मन’’ इति वचनात् । तस्मै नम इत्यन्वयः । जीवस्य सुप्त्याद्यवस्थासु ज्ञानकरणस्य मनस उपरतत्वेन जीवव्यतिरिक्ततयाऽवस्थाकारणभगवत्ज्ञानाभावेऽपि प्रबोधानन्तरं तदन्यथाऽनुपपत्त्याऽवस्थाप्रबोधादिकारणत्वेन भगवान् ज्ञायत इति भावः ॥ २६ ॥

मनीषिणोऽन्तर्हृदि सन्निवेशितं स्वशक्तिभिर्नवभिश्च त्रिवृद्भिः ।

वह्निं यथा दारुणि पाञ्चदश्यं मनीषया निष्कृषन्तीह गूढम् ॥ २७ ॥

तात्पर्यम्

इच्छादिरूपेण त्रिवृद्भिः । ‘इच्छादित्वेन त्रिविधा विमलाद्यास्तु शक्तयः । विष्णोः स्वरूपभूता यास्ताभ्यस्तन्नामिकाः पराः । जायन्ते तत्प्रसादेव१ ताश्च पीठे प्रपूजयेत् । तद्भिन्नजीवास्तस्यैव प्रसादात्तत्समीपगाः’ इति तन्त्रनिर्णये । ‘दशेन्द्रियाणि च मनो बुद्धिप्राणप्रधानकाः । चतुर्दशैषां परमः पाञ्चदश्यो हरिः स्मृतः । बुद्धेर्भेदेन वैतेषु पाञ्चदश्योऽथ संस्थितेः’ इति च ॥ २७ ॥

पदरत्नावली

विद्वत्प्रत्यक्षानुगृहीतत्वाच्च लिङ्गं बलिष्ठमित्याशयेनाह– मनीषिण इति ॥ मनोनियमनसमर्था मनीषिणः । मनीषयाऽन्तर्हृदि सन्निवेशितं भगवन्तं निष्कृषन्ति निष्कृष्य जानन्ती-त्यन्वयः । कथमिव ? अग्निविदो दारुणि गूढं वह्निं निर्मथ्य जानन्ति यथा तथा । जीवराशि-शरीरेऽन्तर्हितमिति शेषः । त्रिवृद्धिर् इच्छाज्ञानक्रियेत्यादिनवत्वसंख्याविशिष्टाभिः स्वरूपभूताभिः शक्तिभिर्लक्षितमिति शेषः । दशेन्द्रियमनोबुद्धिप्राणप्रधानाख्यानि चतुर्दशतत्त्वानि । तेभ्य उत्तमत्वेन पञ्चदशाश्रयत्वात् पाञ्चदश्यम् । मनोबुद्ध्यहङ्कारचित्तचेतनाभेदेन तत्प्रेरकतया स्थितत्वाद् वा । तदुक्तम्– ‘इच्छादित्वेन त्रिविधा विमलाद्यास्तु शक्तयः’ इति । चशब्दात् तद्भिन्नास्तज्जाताश्चान्याः सन्तीति ग्राह्यम् । तदप्युक्तम्– ‘विष्णोः स्वरूपभूता यास्ताभ्यस्तन्नामिकाः पराः । जायन्ते तत्प्रसादेन ताश्च पीठेऽभिपूजयेत् ॥ तद्भिन्नजीवास्तस्यैव प्रसादात् तत्समीपगाः ॥’ इति । अनेन नवभिर् नवद्वाराभि-व्यक्ताभिस् त्रिवृद्भिर् गुणत्रयात्मभिरित्येतन्निरस्तम् । दशेन्द्रियाद्याश्रयत्वेन पाञ्चदश्य इति व्याख्यातम् । तत्र किं मानमितीयमाशङ्का । दशेन्द्रियाणि च मनोबुद्धिप्राणप्रधानकाः । चतुर्दशैषां परमः पाञ्चदश्यो हरिः स्मृतः । बुद्धिभेदेन चैतेषु पाञ्चदश्योऽथ संस्थितः’ इत्यनेन परिहर्तव्या । अनेन पञ्चदशीति-सङ्ख्यातिथौ वर्तमानत्वात् पाञ्चदश्यमित्येतदपव्याख्यानं निरस्तमिति ज्ञातव्यम् ॥ २७ ॥

सत्यधर्म

मनीषिणोऽन्तर्हृदि सन्निवेशितमिति श्लोके त्रिवृद्भिर्नवभिः शक्तिभिरित्यनेन शक्ती-नामुक्तेस्ताः काः शक्तय इत्यतो मूले नवभिरिति वचनेऽपि प्राचि तिसॄणां शक्तीनां सर्वकार्यकारणत्वा-त्पूर्वमुदीरणं युक्तमिति मन्वानः स्वयं स्ववचनेन प्रदर्श्य तत्तदितरविषये मानमेव मानयंस्तदुदाहरति ॥ इच्छादिरूपेणेति । त्रिवृद्भिस्त्रीन्प्रकारान्वृण्वत इति त्रिवृतस्ताभिः । ते च के इत्यतो वक्ति ॥ इच्छादिरूपेणेति । आदिपदेन ज्ञानशक्तिः प्रयत्नशक्तिश्चेति द्वे ग्राह्ये । जानातीच्छति यतत इति स्थिते इच्छाया आदितया ग्रहणम् । तासां च भगवतेव परस्परं चाभेदज्ञापनायेति ज्ञेयम् । यथोक्तं द्वितीय-तात्पर्ये । ‘‘इच्छा ज्ञानं क्रिया चेति नित्याः शक्तय ईशितुः । स्वरूपभूता अपि तु भिन्नव-द्व्यवहारिकाः’’ ॥ इति प्रकाशसंहितायामिति । बृहद्भाष्ये च– ‘‘प्रत्येकं तु गुणांस्तांस्तु सदा सर्वगुणात्मकान्’’ इत्यादिना । गीताभाष्ये च– ‘‘तानि तानि च सर्वाण्यन्योन्यस्वरूपाणि’’ इत्यादिना । द्वितीयतात्पर्ये स्थानान्तरे । ‘‘ज्ञानवीर्यो ज्ञानबलो ज्ञानानन्द उदाहृतः’’ इत्यादिना । ‘‘अमन्दानन्दस्यन्द्यनन्तगुणार्णव’’ इत्यनुव्याख्याननयचन्द्रिकासन्न्यायरत्नावल्योरानन्दस्यन्दिन आनन्द- पूर्णा अनन्तगुणा नित्यानन्दस्यन्दिगुणानन्त्यमित्यादिना चोक्तेः । ननु तर्हि सुधायाममन्दस्यन्दी चासावनन्तगुणश्चासावर्णवश्चेति विग्रहप्रदर्शनात्तद्विरोध इति चेत् । यतोऽष्टगुणत्वेन प्रमेय इत्येत-त्खण्डनमात्रे निभृतनैर्भर्याः । किञ्च समग्ररूपकतानिरूपणे च तस्यैतत्प्रदर्शननिष्पत्तिकत्वादमुं प्रकारं नादर्शयन्बहुसम्मत्याऽनुमतिमन्त एवास्मिन्प्रमेये श्रीमन्तष्टीकाकारा इति न विरोधः ।

विमलाद्यास्तु शक्तयो विमलाद्या इत्याद्यपदेन मानान्तरावगमिता उत्कर्षिणी ज्ञाना क्रिया योगा प्रह्वी सत्या ईशानाऽनुग्रहा ग्राह्याः । ननु मूले नवभिरित्युक्तेस्तत्र सम्मतित्वेनोदाहृते तन्त्रनिर्णयवचने तदवचनं कथमिति चेन्न । मूले त्रिवृद्भिरित्येतद्व्याख्यानरूपं त्रिविधा इति मानिकं पदं विमलाद्य-पदेनाप्यन्वेति । तुश्च विमलोत्कर्षिणी ज्ञाना चेत्येकविधा । क्रियायोगा प्रह्वीत्येका । सत्या ईशानाऽनुग्रहेत्येका चेत्येवं तिस्रो विधा इति भेदसूचकः । ‘‘तु पादपूरणे भेद’’ इति विश्वः । ततश्चैवं त्रिकत्रिकोपस्थितौ नवत्वसङ्ख्यासम्पत्तिर्भवति । ताश्च भिन्नाभिन्नाश्चेति द्विविधाः । यद्यप्यभावप्रतीति-र्भावप्रतीत्यधीना नियमेनेत्युक्तेर्भिन्ना निरूपणीयाः पुरा तथाऽपि तत्कारणत्वादभिन्नाः शक्तीः पूर्वमुक्तीकरोति ॥ विष्णोरिति । याः स्वरूपभूता विमलाद्याः शक्तयो विष्णोः स्वरूपभूतास्ताभ्यः परा भिन्नास्तन्नामिकास्तानि नामानि तासां नामानि वा यासां ता जायन्ते । तत्र हेतुस्तत्प्रसादे-नाधिष्ठानत्वेन पूज्यतार्जकत्वेनेति । ता एतदुत्पादिकाः शक्तीः पीठे पूजयेत् । तद्भिन्नजीवा विमला-द्यधिष्ठितजीवास्तस्यैव प्रसादाद्विमलादिनिलयाः स्थिताश्च मम समीपे भवन्तीत्यङ्गीकरणप्रसादादेव तत्समीपगा विष्णुसमीपगा आधाराधेययोरेकाभिधेयेति ज्ञेयम् । तेन सूचयामास तासामपि यथोचितां च नीयतामिति मन्तव्यम् । वासिष्ठे, ‘‘गृहीतचामरा दिव्या विमलाद्याश्च शक्तयः । छत्रं च चामरं चैव व्यजनं दर्पणं तथा । गीतं नृत्यं च वाद्यं च स्तोत्रमेतत्समर्पणम्’’ ॥ इति च छत्रादीनां नवसु चामराविरोधेन स्वीकारान्न विरोधः ।

तस्मिन्नेव पद्येऽप्रतिपत्तिविप्रतिपत्तिभ्यां पाञ्चदश्यशब्दं मानेनैव विवृणोति ॥ दशेति । इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि मनो बुद्धिः प्राणः प्रधानकोऽव्यक्तमेवं चतुर्दश । एषां चतुर्दशसङ्ख्यानां सकाशात्परम उत्तमः पाञ्चदश्यः पञ्चदशसङ्ख्यापूरकः । पूरणार्थे तद्धिता इति बहुवचनज्ञापितःष्यञ् । पक्षान्तरं किञ्चिदंशे शंसति ॥ बुद्धेरिति । वाशब्दोऽथेत्यनन्तरमन्वेति । ततश्चाथवेति सन्पक्षान्तरवाचको भवति । बुद्धेर्भेदेन बुद्धिर्मनोऽहङ्कारश्चित्तं चेतनेत्येवं पञ्चकेन सहितानि दशेन्द्रियाणीत्याहत्य पञ्चदशसङ्ख्येष्वेतेषु स्थितेर्हेतोः पाञ्चदश्यमिति निर्देश्यमिति वेत्यर्थः । भावार्थ एतत्पक्षे तद्धित इति भावः । चेनेदमपि तन्त्रनिर्णयाख्यग्रन्थग्रथितमिति सूचयति । एवमुत्तरत्राप्यनुसन्धेयम् ॥ अथ मूलार्थः ॥ नार्थापत्ते-रन्यथाऽप्युपपत्तिविपत्तिर्विपश्चित्प्रत्यक्षसिद्धत्वादित्याह ॥ मनीषिण इति । मनस्विनो ज्ञानिनो वाऽऽत्मा मनश्चिन्तनं च शेमुषी बुद्धिरेकार्थवाचका धीश्च मनीषा तप इत्यपि बृहद्भाष्योक्तेः । त्रिवृद्भिरिच्छाज्ञान-प्रयत्नात्मभिर्नवभिर्विमलादिभिः स्वशक्तिभिः स्वरूपभूतशक्तिभिः स्वाभिः समीपगत्वेन स्वकीयाभिरे-तदाख्यासङ्ख्याभिस्ताभिस्तासां सामर्थ्यं विनैतद्द्वयं नास्तीत्यपि तन्त्रेणाह ॥ स्वशक्तिभिरिति । न विद्यते शक्तिर्यासां ता अशक्तयः सु अत्यन्तमशक्तयः । सामर्थ्यात्स्वर्थस्य शक्तिपदार्थेऽन्वयः । अनत्यन्तशक्ता इत्यर्थः । न च कथमिदमलौकिकमिति वाच्यम् । एतत्सजातीयविग्रहाणां स्वलक्षणैरिति व्याख्यावसरे सु सम्यक् स्वरूपान्तर्गत्या न लक्षणानीति वाऽर्थोपपत्तेरिति सुधायाम् अभिनिमाननिषङ्गेति ऋग्भाष्यटीकादौ दर्शनात् । तथा हि– नितराममितत्वेन नितरां यः सङ्गहीनो निषङ्गः । यद्यपि नीतिमानपदेन समस्तं तथाऽपि सामर्थ्येन नञर्थे सम्बध्यते । नेर्नञा सम्बन्ध इत्याद्यभिधानात् । परास्तन्नामिकास्तद्भिन्ना जीवा इत्यादिमानपदानामनेवंविवरण उन्मूलत्वमुन्मिषेत्तच्च निस्तोषदमिति मन्तव्यम् । हृद्यन्तस्तत्रापि पदद्वयमिति नानुपपत्तिः । सह सन्निवेशितम् । णिच् । सन्निभ्यां भक्तभक्तिपारवश्यं परमात्मनः सूच्यते । वृद्धो यूनेति निर्देशात्सहेति लभ्यत इत्युक्तेस्सहेति लभ्यते । गूढं प्रसादं विना प्रकाशं पाञ्चदश्यं चक्षुरादिचतुर्दशव्यतिरिक्तं पञ्चदशसङ्ख्यापूरकम् । अथवा दशेन्द्रियाणि बुद्ध्यादिपञ्चकं चेति पञ्चदशसु भवमिति । मनीषया मनसा प्रज्ञया वा निष्कृषन्ति सर्वविलक्षणतया निष्कृष्य जानन्ति । निदर्शनमनुरूपं निरूपयति ॥ वह्निं यथेति । इह दारुणि काष्ठे गूढं गूहितमप्रत्यक्षमाशुशुक्षणिं मनीषया तत्कालोचितमन्त्रादिविषयिण्या निष्कृषन्ति मथनादिना प्रत्यक्षं कृत्वा जानन्ति तथेत्यर्थः । इहान्तर्गूढं हृद्येव निष्कृषन्तीति वा योजना ॥ २७ ॥

चट्टी

भगवतो जीवभेदे सर्वसाधारणमर्थापत्तिमुक्त्वेदानीं विद्वत्प्रत्यक्षं प्रमाणयति ॥ मनीषिण इति । इह जीवराशौ मनीषिणो मनसेषिणो धीराः । विद्वांस इति यावत् । पृषोदरादित्वात्साधुः । अन्तर्हृदि हृत्कमलमध्ये । त्रिवृद्भिरिच्छाज्ञानक्रियारूपेण त्रिधा वर्तमानाभिः । विमलोत्कर्षण्यादिभेदेन नवभिः स्वाभिः स्वरूपभूताभिः शक्तिभिः शकनाच्छक्तिसंज्ञाभिर्मूर्तिभिस्तथा स्वशक्तिभिस्तन्नामसङ्ख्या-विशिष्टजीवाख्यस्वाधीनकशक्तिभिश्च सह सन्निवेशितम् । तथाऽपि ॥ गूढम् अयोग्यैरनुपलभ्यमानम् ॥ पाञ्चदश्यं दशेन्द्रियमनोबुद्धिप्राणप्रधानाख्यानां चतुर्दशतत्त्वानां नियामकत्वेन स्थितं यं भगवन्तं मनीषया स्वप्रतिभया ॥ निष्कृषन्ति जीवादिभ्यो विविच्य जानन्ति । स मम प्रसीदतामित्युत्तरेणान्वयः । तत्र दृष्टान्तः । अग्निचितो यथा दारुण्यरण्यादौ गूढं वन्हिं मथनाद्युपायेन ततो निष्कृष्य प्रत्यक्षीकुर्वन्ति तथेत्यर्थः । अयमर्थ इच्छादित्वेन त्रिविधा इत्यादि तात्पर्योदाहृतप्रमाणप्रसिद्धः ॥ २७ ॥

स वै ममाशेषविशेषमायानिषेधनिर्वाणसुखानुभूतिः ।

स सर्वनामा स च विश्वरूपः प्रसीदतामनिरुक्तात्मशक्तिः ॥ २८ ॥

तात्पर्यम्

‘इयत्ता तु विशेषः स्यादानन्दादौ तदुज्झितेः । सर्वैर्विशेषै रहित उच्यते हरिरव्ययः । अप्राकृतस्वरूपत्वान्निर्मायश्चेति कथ्यत’ इति च । ‘तद्रूपसदृशं रूपं यतः सर्वस्य सर्वदा । सर्वरूपो यतः शब्दमुख्यार्थः सर्वनामकः’ इति च ॥ २८ ॥

पदरत्नावली

यो मनीषिभिर् निर्मथ्य ज्ञातः स हरिर् मम प्रसीदतामित्यन्वयः । किमन्येभ्यो विशिष्य अस्य प्रसादः प्रार्थ्यते, ‘प्रजापते न त्वदेतान्यन्यः’ इत्यादिश्रुतेरन्येषामप्यतिशयितमाहात्म्य-प्रतीतेरित्याशङ्क्य ‘एष ह्येष शतानन्दः’ इत्यादिश्रुतेर् इतरेषामानन्दादेरियत्ताविशिष्टत्वात्, ‘एतस्या-नन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति,’ ‘न ते विष्णो जायमानः’ इत्यादिश्रुतेः, अस्यापरिच्छिन्ना-नन्दानुभवरूपत्वादित्याह– अशेषेति ॥ अशेषो विशेष इयत्ताख्य अशेषविशेषः । स च माया प्रकृतिश्च । ते अशेषविशेषमाये तयोर्निषेधो यस्य तत् तथा । तच्च निर्वाणमशरीरभोग्यं च यत् सुखं तस्य अशेषविशेषमायानिषेधनिर्वाणसुखस्यानुभूतिर् एतादृशानन्दोऽयमिति स तथा । अपरिमिताप्राकृतशरीरा-भोग्यानन्दानुभवरूप इत्यर्थः । ‘इयत्ता तु विशेषः स्याद् आनन्दादौ तदुज्ज्ञितेः । सर्वैर्विशेषै रहित उच्यते हरिरव्ययः । अप्राकृतस्वरूपत्वन्निर्मायश्चेति कथ्यते ॥’ इति । अतोऽयमेवार्थ इति ज्ञायते । प्रजापत्यादिशब्दमुख्यार्थोऽप्ययमेवेति भावेनाह– स सर्वनामेति ॥ अनेन उपन्यस्ता श्रुतिः सावकाशेति ज्ञातव्यम् । ‘यो देवानाम्’ इति श्रुतेश्च । नीरूपस्य सर्वनामत्वं कथमित्यत उक्तम्– स चेति ॥ विश्वानि रूपाणि यस्य स तथा, विश्वस्य रूपमिव रूपं यस्येति अत्र विश्वरूपसदृशो विश्वरूप इति अन्यथा योज्यम् । ननु प्रतीतार्थं परित्यज्य अप्रसिद्धार्थकल्पने किं कारणमित्यतश् चशब्दसूचितायाः ‘तद्रूपसदृशं रूपं यतः सर्वस्य सर्वदा । सर्वरूपो यतः शब्दमुख्यार्थः सर्वनामकः ॥’ इति स्मृतेः समाख्यानं कारणम् । स स इति तच्छब्दद्वयेन तत्तच्छ्रुत्युक्तसर्वनामत्वसर्वरूपत्वे परामृशति । नन्वदृष्टत्वादेकस्य सर्वनामत्वादि कथं युज्यते ? न च श्रौतत्वाद् युक्तिमत् श्रुतीनाम् अनन्तत्वेनैकत्रान्ययोक्तिसंभवादिति तत्राह– अनिरुक्तेति ॥ ‘विचित्रशक्तिः पुरुष पुराणः’ इति श्रुतेः, गतिसामान्यादितिसूत्रेण श्रुती-नामेकविषयत्वेन ज्ञानोत्पादनधर्मत्वस्य निर्णीतत्वात् । ननु हरेः सर्वनामत्वे ‘‘अवचनेनैव प्रोवाच’’ इत्यादिश्रुतेः का गतिरित्यतो वाह– अनिरुक्तेति ॥ सर्वात्मनेति शेषः । ‘अनिर्वाच्या स्वकीया ज्ञानशक्तिः’ इत्येतत् श्रुतेर्गुणाविर्भावलक्षणाया दोषाविष्कारोक्त्यसंभवेनासङ्गतं स्याद् इति । ‘अलौकि-कत्वान्नो विष्णुरनिरुक्तो निरूपितः । तथापि वेदेषूक्तत्वादुक्तो रूपी स एव च ॥’ इति वाक्य-विरुद्धत्वाच्चोक्त एवार्थः ॥ २८ ॥

सत्यधर्म

स वै ममाशेषविशेषेति श्लोके भगवतो निर्गुणतैवोच्यत इत्यन्यथाप्रतीतिप्रतिषेधाय प्रमाणेनैव विवक्षितमर्थं दर्शयति ॥ इयत्ता त्विति । इयतो भाव इयत्ता । अनेन मूलस्थविशेषपदाभिधेय-मभिधत्ते । सुखानुभूतिपदमन्योपलक्षकमित्यादिपदेन बोध्यते । अन्यथा सुखानुभूत्योरित्यवक्ष्यत् । तेनैव सुखानुभूतिपदं सुखविषयकानुभवपरत्वेनापि विवरीतुं योग्यमिति सूचयति । आनन्दादौ गुणजाते तदुज्झितेस्तस्या इयत्ताया हानाद्धेतोरव्ययो हरिः सर्वैर्विशेषै रहित इत्युच्यते न तु निर्विशेषत्वेनेत्यर्थः । मायेति स्फुटं मायिकत्वं प्रतीयते तत्कथमपलप्यत इति चेत्तत्राह ॥ अप्राकृतस्वरूपत्वादिति । निर्मायेति कथ्यत इत्यन्वयः । विश्वरूपो जगदात्मक इति प्रतीतिं वारयति ॥ तद्रूपसदृशमिति । सर्वस्य सर्वदा ‘‘रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव,’’ ‘‘नित्योपाध्या स्वरूपया चिद्रूपया युतो जीवः केशवप्रतिबिम्बकः’’ । ‘‘आभास एव च’’ इत्यादेः । सदृशं विप्लुडानन्दादित्वेन किञ्चिदिति सर्वरूप इत्युच्यत इति सम्बन्धः । सर्वनामेत्यत्र सर्वम् इति नाम यस्येति भ्रमं भ्रंशयति ॥ यत इति । शब्दमुख्यार्थः परममुख्यार्थोऽतः सर्वनामक इत्युच्यत इत्यन्वयः ।

अतश्चायं मूलार्थः । समनीषिभिर्मनीषया विषयीकृतोऽशेषोऽशेषगुणगतो विशेष इयत्ता च माया प्रकृतिश्च विशेषाश्च माया चेति वा तयोश्च तासां वा निषेधेनाभावेन राहित्येनेति यावत् । निर्वाणे भिन्नशरीराभोग्ये लक्षणया सुखं चानुभूतिश्च तादृशी यस्य स निर्वाणमशरीरम् । ‘‘कायो बाणं शरीरं च’’ इत्यभिधानादिति गीताभाष्ये । अभावाज्जडदेहस्य विष्णुर्निर्वाण उच्यते । भिन्नदेहाभावतो वा । स सहस्रशिरा अपीति गीतातात्पर्ये च । एतद्बाणमवष्टभ्येति षट्प्रश्नोपनिषदि चोक्तेः । सुखानुभवो यस्येति वा । सु शोभनानीन्द्रियाणि खान्यप्राकृतान्यनुभूतिश्च । ‘‘स्वित्यानन्दः समुद्दिष्ट’’ इत्यादिबृह-द्भाष्योक्तेः । सु आनन्दः खानि चानुभूतिश्च यस्येति वा । नासाधारणं नारायणगमकं किञ्चिदित्यतो वाऽऽह ॥ सुखानुभूतिरिति । सुखादनु हीना भूतिर्महालक्ष्मीर्यस्य स सुखानुभूतिः । अनु सह भूत्वा वर्तत इत्यनुभूतिरिति वा । अस्मिन्पक्षे निर्वाणसुखश्चासौ अनुभूतिश्चेति विग्रहः । ‘‘अनु हीने सहार्थे च’’ इति विश्वः । साऽपि न लक्ष्म्यैकलेत्यालपति ॥ अनुभूतिरिति । अनुसृता या भुवो भूरूपिण्या अप्यूतिः सम्बन्धो यस्य स इति वा । अनु मुमुक्षुमोक्षमपेक्ष्यैव भूतिः प्रादुर्भावो यस्येति वा । अनुभु प्रत्यवतारम् ऊतिरभिप्रेतार्थसिद्धिर्येनेति वा । ‘‘आश्रये मोक्षेऽनु’’ इति विश्वः । ‘‘ऊतयेऽभिप्रेतार्थ-सिद्धय’’ इति ऋग्भाष्योक्तेः । ऊतिजूतीति निपातितोऽयं शब्दः । सर्वनामा परममुख्यया वृत्त्या । विश्वरूपः स्वप्रतिबिम्बकप्रपञ्चः । अनिरुक्ता साकल्येन वक्तुमशक्या आत्मा स्वरूपं स्वशक्तयश्च स्वरूपशक्तिर्वा यस्य स इति वा । मम प्रसीदतामिति सम्बन्धः । मद्विषये स्वेच्छामेनमुद्धरिष्यामीति करोत्विति वा । अनुग्रहसहितः स्यादिति वाऽर्थः । प्रसादो नामेच्छाविशेषो गुणान्तरं वा न नः काचित् क्षतिरिति सुधाभिधानात् । ‘‘प्रसादोऽनुग्रहः’’ इति विश्वः । वैशब्द एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति । न ते विष्णो विचित्रशक्तिः पुरुषः पुराणः । अदृश्येऽनात्म्येऽनिरुक्ते न तदीदृगिति ज्ञेयम् । सर्वनामा । ‘‘यो देवानां नामधाः’’ । ‘‘नामानि सर्वाणि यमाविशन्ति’’ इत्यादिप्रसिद्धि-द्योतकः । अनुभूतिर् अनुभु तद्भवनमनु ऊतिः सन्तानविशेषो यस्मात्स इति वा । तदभिलषितानुकूल्य-मेवमर्थापने ज्ञेयम् । अत्रानुपपत्त्युपपत्ती नन्वसौ तन्तुसन्ताने पठ्यत इत्यादि सुधातोऽनुसन्धेयम् ॥२८॥

चट्टी

नन्वन्तर्हृदि सन्निवेशितमित्युक्तं तर्हि दुर्भगशरीरप्रविष्टस्य जीवदुःखादिदोषलेपः स्यादि-त्यत आह ॥ अशेषेति । अशेषेषु गुणेषु विशेष इयत्ता लक्षणपरिच्छेदो माया प्रकृतिस्तयोर्निषिद्धो यस्य स चासौ निर्वाणसुखानुभूतिश्च निर्वाणं नित्यं यत्सुखं तस्यानुभूतिः पूर्णगुणोऽप्राकृतो नित्य-सुखानुभवरूपश्चेत्यर्थः । पूर्णगुणत्वं कथमित्यत । आह ॥ सर्वनामेति । सर्वाणि नामानि मुख्यतो वाचकत्वेन यस्य स तथा । सर्वनाम्नां प्रवृत्तिनिमित्तस्य भगवति मुख्यत्वात्पूर्णत्वं युज्यत इति भावः । ब्रह्मादीन्विहाय भगवानेव कुतः प्रसाद्यत इत्यतो ब्रह्मादिजगतो भगवत्प्रतिबिम्बत्वेन बिम्बस्यैव प्रधानत्वादित्याह ॥ सर्वरूप इति । सर्वं जगद्रूपं प्रतिबिम्बं यस्य सस् तथा । दुर्भगशरीरप्रविष्टस्यापि दोषलेशो नास्तीत्युक्तम् । तत्कुत इत्यतः पूर्णशक्तित्वादित्याह ॥ अनिरुक्तेति । अनिरुक्ता वेदैः साकल्येनानिरूपिता स्वरूपभूता शक्तिर्यस्य स तथा । एतादृशः स भगवान् प्रसीदतामित्यन्वयः । अयमर्थ इयत्ता तु विशेषः स्यादानन्दादावित्यादिप्रमाणादवगन्तव्यः ॥ २८ ॥

यद्यन्निरुक्तं वचसा निरूपितं धियाऽक्षिभिर्वा१ मनसा वोत यस्य ।

मा भूत् स्वरूपं गुणरूपबृंहितं स वै गुणापायनिसर्गलक्षणः ॥ २९ ॥

तात्पर्यम्

अलौकिकत्वान्नो विष्णुर्निरुक्तोऽतो निरूपितः । तथापि वेदेषूक्तत्वादुक्तो रूपी स एव चे’ति व्योमसंहितायाम्२ ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

स च विश्वरूप इति विश्वरूपोक्तिं विशदयति– यद् यदिति ॥ वचसा घटत इति निरुक्तं धियाऽक्षभिर्मनसा निरूपितं यद् यत् तत् तद् अस्य हरेः स्वरूपं मा भून् न भवति । कुतः ? सत्वादिगुणसमूहेन वर्धितत्वात् । तर्हि स कीदृश इति तत्राह– स वा इति ॥ सत्त्वादिगुणानामपायः राहित्यमेव निसर्गलक्षणं स्वाभाविकलक्षणं यस्य स तथा । वा इत्यनेन ‘केवलो निर्गुणश्च’ इति श्रुतिं प्रमाणयति । अनेन जगद्रूपं त्रिगुणात्मक, भगवद्रूपमप्राकृतमिति निरणायि । मा भूदित्यनेन जगत् साक्षाद् भगवद्रूपं न जानीहीत्यर्थोऽपि सूचि इति ज्ञातव्यम् ॥ २९ ॥

सत्यधर्म

यद्यन्निरुक्तमितिश्लोके यद्यद्वच आद्यनिरुक्तं तत्तद्धरे रूपं निरुक्तं निरूपितं च मा भूदिति सर्वथाऽनिरुक्तमनिरूपितमिति भ्रममूलकमूलपीडां विलोडयति ॥ अलौकिकत्वादिति । विष्णु-रलौकिकत्वाल्लोकविलक्षणत्वान्नो निरुक्तो निरूपितश्च तथाऽपि वेदेषु तदादिषूक्तत्वादेव । चशब्द उक्तसमुच्चायकः सन्ननुक्तं च समुच्चिनोति । आनन्दादिभिरप्यनिरुक्तो निरुक्तश्चालौकिकत्वात् । ‘‘आनन्दो नेदृश आनन्दः’’ इत्यादेः । ‘‘वेदा ह्येवैनं वेदयन्ति’’ । ‘‘वेदे रामायणे’’ । ‘‘सर्वे वेदाः’’ । ‘‘शास्त्रयोनित्वात्’’ । ईक्षतेर्नाशब्दम् इत्यादिषूक्तो निरूपितश्च । उच्यत इति शेषो वोक्त इत्यावृत्तिर्वा ।

ततश्चेयं श्लोकव्याकृतिः ॥ अनिरुक्तात्मशक्तिरित्युक्तिः पङ्कस्तम्भनिभेत्यतो भाषते ॥ यद्यदिति । यस्य हरेर्यद्यत्स्वरूपं तत्तत् । वीप्सया कस्यचिद्वीप्सामवतारेषु व्यत्यासविषयिणीं पराकरोति । सर्वं च भगवद्रूपं वचसा निरुक्तं धिया मत्याऽक्षिभिरक्षैरिन्द्रियैरुत मनसा चेति निरूपितं मा भूत् । मा भूदिति पदे । तेन माङि लुङित्युक्तेर्लर्ङ्थकता । अक्षिभिरिति मनसोऽपि सौमनस्येन ग्रहणसम्भवे पुनर्मनसे-त्युक्तिः सर्वमूलत्वेन वा सर्वोपरमे कदाचित्तद्व्यापृतेरनावृत्तेर्वेति मन्तव्यम् । धियेति वृत्तिविशेषविवक्षयेति ज्ञेयम् । धीर्भीरित्याद्युक्तेः । न भवति तर्हि निरुपाख्यं किमित्यत आख्याति ॥ गुणरूपबृंहितमिति । गुणैर्ज्ञानानन्दादिभि रूपैर्निरूप्याकारैश्च बृंहितं पूर्णं च । गुणशब्देन न सत्त्वादिप्रतिग्रह इत्याह ॥ स वा इति । गुणापायनिसर्गलक्षणो गुणानां सत्त्वादीनामपायो वर्जनं स एव निसर्गः स्वाभाविकं लक्षणं जगद्विलक्षणताहेतुर्यस्य । अथवा गुणापायेनैव निसर्गः प्रादुर्भावादिः स एव लक्षणं यस्येति सः । वैशब्दस्त्रिगुणातीतमक्षरम् । न तस्य प्राकृता मूर्तिः । अरूपो भूतवर्जनात् । आनन्दमात्रकरः । सद्देह इत्यादिप्रसिद्धिं द्योतयति । गुणरूपबृंहितं गुणादीन्सत्त्वादीन् रूपयति प्रतिष्ठितान् करोतीति गुणरूपं गुणा रूपमाकारो यस्येति वा तत्प्रधानं तद्बृंहितं विश्वं यस्य स्वरूपं मा भून्न भवति । कुत इत्यत आह ॥ स वा इति । विरुद्धधर्माधिकरणत्वान्नानयोरभेद इति भावः ॥ २९ ॥

चट्टी

स च विश्वरूप इति ब्रह्मजगतोर्बिम्बप्रतिबिम्बभावोक्त्या सूचितं भेदं स्पष्टमाह ॥ यद्यदिति । वचसा । वचसा घट इत्यादिरूपेण निरुक्तं प्रतिपादितं यच्च धियाऽक्षिभिरक्षैर्मनसा च निरूपितं ज्ञातं तत्सर्वं यस्य हरेः स्वरूपं मा भूत् । न भवत्येव तस्य लोकप्रमाणाविषयत्वादिति भावः । वै इत्यनेनालौकिकत्वान्नो विष्णुर्निरुक्तोऽतो निरूपितः । तथापि वेदेषूक्तत्वादुक्तो रूपी स एव चेति स्मृतिसिद्धं दर्शयति । लौकिकत्वालौकिकत्वाभ्यां भेद इति भावः । इतोऽपि भेद इत्याह ॥ गुणेति । गुणरूपबृंहितं सत्त्वादिगुणबद्धम् । स हरिस्तु गुणापायनिसर्गलक्षणः । गुणानां सत्त्वादीनाम् । आपायं राहित्यमेव निसर्गलक्षणं स्वाभाविकलक्षणं यस्य स तथा । विरुद्धधर्माधिकरणयोरेतयोर्भेद इति भावः

॥ २९ ॥

यस्मिन् यतो येन च यस्य यस्मै यं१ यो यथा कुरुते कार्यते वा ।

परावरेषां परमं प्राक् स्वसिद्धं तद् ब्रह्म तद्धेतुरनन्यदेकम् ॥ ३० ॥

अथ मूलार्थः ॥ विवादसंवादभुवो भवन्तीत्युक्तं तौ च किमाकारावित्यतस्तमाह । अस्तीति नास्तीति ॥ भिन्नविरुद्धधर्मयोर्विरुद्धौ च तौ धर्मौ च विरुद्धधर्मौ भिन्नौ विरुद्धधर्मौ ययोस्तौ तथोक्तौ तयोः । अधर्मोत्तरपदकत्वात्त्रिपदबहुव्रीहौ वा । ओवलपूर्वपदत्वान्नानिच् । भिन्नेत्येवोक्ते पञ्च पाण्डवा इत्येकः परश्च दशार्धसङ्ख्यास्त इति वदेच्चेत्तत्रार्थतः साम्येऽपि भङ्गीभेदवदिति स्यात्तदर्थं विरुद्धेति । तावत्येवोक्ते हरावणुत्वमहत्त्ववत्समानाधिकृतावित्यपि भायादतो भिन्नेत्यपि धर्मविशेषणमिति ज्ञेयम् । अपेक्षितं विषयीभूतं तदाकारस्तु मदन्य ईश्वरोऽस्तीति स नास्त्यहमेवेश्वर इति दर्शयतोर्मतयोरिति वेदितव्यः । ते एव कथमित्यतः कथयति ॥ वस्तुनिष्ठयोरिति । विभिन्नवस्तुनिष्ठयोः । ननु घटादेः स्वात्मना सत्त्वमन्यात्मनाऽसत्त्वमितिवत्किं प्रकृते सत्त्वासत्त्वे एते इत्येतदपाकरोति । एकस्थयोरिति ॥ वस्तुपदेन निस्स्वरूपतानिरासः । वस्तुनिष्ठयोरित्यत्र द्विबहुवचनान्तविग्रहो नेति दर्शयितुमेकेत्यादि । साङ्ख्ययोगयोः शुद्धात्मतत्त्वविज्ञानजनको वेदान्तभागः साङ्ख्यः योगः कर्मकाण्डस्तयोः समम् । अविशेषेण नारायणपरा वेदा इत्यादेः प्रतिपाद्यम् ।

साङ्ख्यस्य वक्ता कपिलोऽयं सन्कपिलोऽन्यो जगाद हेत्युक्तः कपिलोऽसंस्तत्साङ्ख्यमपि ज्ञेय-मसदिति ज्ञेयम् । साङ्ख्ययोगाविति गीताविवरणरूपे भाष्ये शुद्धात्मतत्त्वविज्ञानमित्यारभ्योपायश्च वक्ष्यत इत्यन्तेनोक्तौ साङ्ख्ययोगौ वा ग्राह्यौ । साङ्ख्यस्य शुद्धात्मतत्त्वविज्ञानस्य योगस्य चोपायस्येति तयोः समपेक्षितमेकं ब्रह्मैव विषय इत्यर्थः । अपेक्षितं न रक्षकं पालकरहितं वा । यथोक्तं न्यायदीपिकायां ‘‘आपो वा इदमग्र आसीत्’’ इति व्याकृतिसमये स्याग्रे समन्तादपः पालकरहितो भगवान् आसीदिति पक्षद्वये देवर्षिपितृपेत्यत्रेवात्रापि न्यायदीपिकायां– पातीति पः । आतोऽनुपसर्गे क इत्यत्र योगविभागाद्वा मूलविभुजादित्वाद्वा कः । अन्येभ्योऽपि दृश्यत इति डो वा । ‘‘पः पातरि समीरेऽर्के’’ पः पुमान्यवने पातरि’’ इति पैकविश्वैकाक्षरनिघण्टू । स्वयमेव सर्वरक्षकमितीक्षितमिति मतद्वन्द्वरहस्यं वेदितव्यमिति विषयादिपदमनिधायैवं बोधयामासेति सरसमानसैर्देया दयादृष्टिः । अनुकूलं स्वस्वकर्मानुरोधेन फल-वितरणे हिस्तात्पर्योदाहृतमानख्यातिख्यापकः परं किञ्चन नास्तीत्यासुरं सौरं च बृहद्ब्रह्मास्तीति चैतद्विषयं पूर्णं प्रपद्य इत्यन्वयः ॥ ३२ ॥

चट्टी

विवादसंवादविषयत्वमेवोपपादयति ॥ अस्तीति । यद्भिन्नयोर्विरुद्धयोर्धर्मयोरपेक्षितं विषयः । किमाकारयोर्मदन्य इश्वरोऽस्ति नास्तीति वादिभिः प्रतिपाद्यमानयोर्भिन्नत्वविरुद्धत्वे कथमत्राह ॥ वस्त्विति । भिन्नवस्तुनिष्ठत्वादेकस्मिन्स्थितयोरित्यङ्गीकारे विरुद्धयोः । यद्यप्येकस्य स्वरूपेण सत्वं पररूपेणासत्वमिति द्वौ धर्मौ स्तः । तथाऽपि नैव दृश्येते सत्वासत्वे किन्तु स्वरूपस्यैवेति द्योतनाय वस्तुनिष्ठयोरेकस्थयोरिति पदद्वयम् । यच्च किञ्चन । अलौकिकं यच्च सांख्ययोगयोः समम् । एकवाक्यतया प्रतिपाद्यम् । यच्चानुकूलम् । उभयविधज्ञानानुसारेण फलदं तत्परं बृहत् परं ब्रह्म । प्रसीदतामित्युक्त-स्यानुषङ्गः । जीवभिन्न ईश्वरोऽस्तीति पक्ष एव श्रेयान् सांख्यादिशास्त्रेषु तथा प्रतिपादितत्वादित्यभिप्रेत्य साङ्ख्ययोगयोः सममित्युक्तम् । हिशब्देन तु मदन्यो नास्ति सर्वेश इत्यादि प्रमाणप्रसिद्धिं दर्शयति । दैवमतमेव मतं सदैव संसेवनीयं श्रेयःसाधनत्वात् ॥ ३२ ॥

योऽनुग्रहार्थं भजतां पादमूलमनामरूपो भगवाननन्तः ।

नामानि रूपाणि च जन्मकर्मभिर्भेजे स मह्यं परमः प्रसीदताम् ॥ ३३ ॥

तात्पर्यम्

‘तत्कर्मणामदृष्टत्वादनामा चाप्यदर्शनात् । अरूपस्त्ववतारेण रूपकर्माणि दर्शयेत् । नित्यरूपो नित्यकर्माऽप्यव्यक्तत्वमपेक्ष्य तु । अरूपकर्मेत्युदितो रूपकर्मोज्झितेर्न तु’ इति प्रकाशसंहितायाम् । ‘अनामा सोऽधिकार्थत्वादव्यक्तत्वादरूपकः । कंसारित्वादिसाम्यार्थो व्यक्त रूपोऽवतारग’ इति च । ‘लोकदृष्ट्याधिकार्थानि मूलनामानि केशवे । अथ दामोदरादीनि लोकदृष्ट्या समानि तु । आनन्दोऽव्यक्तरूपस्तु मूलरूपमुदाहृतम् । स एव व्यक्तिमापन्नः प्रादुर्भाव उदीरितः’ इति च ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

इतोऽपि मदन्य ईश्वरोऽस्तीति पक्ष एव श्रेयानित्यभिप्रेत्याह– योऽनुग्रहार्थमिति ॥ योऽनन्तो भगवान् पादमूलं भजतामनुग्रहार्थं जन्मकर्मभिर्नामानि रूपाणि च भेजे स परमो मह्यं प्रसीदतामित्यन्वयः । अलौकिकत्वेन तं विशिनष्ठि– अनामरूप इति ॥ देवदत्तकर्मवदीशकर्मणाम-प्रत्यक्षत्वाद् विष्णुमित्ररूपवदीशरूपाणामदर्शनादनामरूपः । न तु स्वरूपकर्मोज्झितत्वात् । ‘यदा पश्यः पश्यते रुग्मवर्णं कर्तारमीशं’ ‘अथैनमाहुः सत्यकर्मेति’ ‘सर्वकर्मा सर्वनामा सर्वरूपः’ इत्यादिश्रुतेः । अवतारैर्नामरूपकर्मणां दर्शनाच्च । तदुक्तं ‘तत्कर्मणामदृष्टत्वादनामा चाप्यदर्शनात् । अरूपस्त्ववतारेण रूपकर्माणि दर्शयन् । नित्यरूपो नित्यकर्माऽप्यव्यक्तत्वमवेक्ष्य तत् । अरूपकर्मेत्युदितो रूपकर्मोज्झितेर्न तु ॥’ इति । किञ्च भगवद्व्यतिरिक्तपुरुषानुपपन्नार्थवाचि नाम यस्य सोऽनामा । यथा ‘मुक्तानां परमा गतिः’, ‘कमलाकान्तः’ इति । कंसादिनिग्रहादवाप्तकंसारि-र्मुरारिरित्यादिवाच्यार्थसमत्वात् सनामा । मूलरूपस्यात्यन्तमव्यक्तत्वादरूपः । (तदुक्तम्)– ‘अनामा सोऽधिकार्थत्वादव्यक्तत्वादरूपकः । कंसारित्वादिसाम्यार्थो व्यक्तरूपोऽवतारगः ॥’ इति । ‘लोक-दृष्ट्याऽधिकार्थानि मूलनामानि केशवे । अथ दामोदरादीनि लोकदृष्ट्या समानि तु । आनन्दोऽ-व्यक्तरूपस्तु मूलरूपमुदाहृतम् । स एव व्यक्तिमापन्नः प्रादुर्भाव उदाहृतः ॥’ इति । अनेन उक्तस्मृत्यर्थोऽपि स्पष्टीकृत इति ज्ञातव्यम् ॥ ३३ ॥

सत्यधर्म

योऽनुग्रहार्थमिति श्लोकेऽनामरूपो नामरूपाणि भजत इत्याद्युक्तेरनित्यता नामरूपाणां व्यक्तमुक्ता भाति । तच्च निष्टङ्कमनिष्टमित्यतस्तद्भावमाविष्करोति ॥ तत्कर्मणामिति । कंसहिंसक इत्याद्यर्थभूतकंसहिंसनादिकर्मणां तत्तत्र पूर्णमद इत्यादिवेदवेदितमूलरूपे अदृष्टत्वाल्लोकैरिति शेषः । कृष्णादिरूपाणामदर्शनात्तत्रैव तदैव तैरेव । अतो नामा च रूपश्चावतारेण कृष्णादिना दर्शयेत् । तत्स्वभावमावेदयति ॥ नित्यरूप इत्यादिना । तर्हि किं कृतमदर्शनमित्यतो दर्शयति ॥ अव्यक्तत्व-मपेक्ष्य त्विति । इत्येवारूपकर्मेत्युदितो न तु रूपकर्मोज्ज्ञितेस्तद्धानात् । प्रकारान्तरेणापि प्रमाणेन स्थानान्तरस्थेनाह ॥ अनामेति । इदं ध्वनयामास मध्वमुनिर्मध्ये मानं प्रकाशसंहितायामिति नाम-ग्रहणेनैवेति चेति ग्रहणेन नैतयोर्भागान्तरस्थत्वं मन्तव्यमिति । अधिकार्थत्वादर्थपौष्कल्येनानल्पतया निर्वक्तुमयोग्यत्वादनामा । अव्यक्तत्वात्सूक्ष्मसूक्ष्मत्वादरूपकः । अवतारगः कृष्णाद्यवतारं गतः कंसारित्वादिसामर्थ्यसहित इति व्यक्तनामरूपश्च । अरिपदं यद्यपि रिपुमात्राभिधायि तथाऽप्यरिर्वधादि-कर्तेति गीताभाष्योक्तेररिर्हिंसकः ।

सर्वेषां नाम्नामधिकार्थत्वं चेन्न तद्वेदनं सर्ववेदितृसाधारणमिति केषाञ्चिदेव तत्राधिकार इति स्यादित्यतोऽधिकार्थत्वं स्वाभाविकं सदप्येतदुपाधिना नानाविधं प्रतीयत इति मानेनैवाह ॥ लोक-दृष्ट्येति । यानि केशवे मूलनामानि नारायणादीनि लोकदृष्ट्याऽधिकार्थानि । भागवत्या दृष्ट्या तु समानीति भावः । यानि दामोदरादीनि नामानि लोकदृष्ट्या समान्यन्वर्थानि । आनन्दस्तदात्मको मूलकारोऽव्यक्तरूप एवोदाहृतः । स एव मूलरूपी पद्मनाभादिर्व्यक्तिं कृष्णाद्यात्मनाऽऽपन्नः सन्प्रादुर्भावः प्रादुर्भूत उदीरित इत्यर्थः । यद्वा स्वामिन्दैत्यादिकृताऽऽपन् नोऽस्माकमित्युदीरितः । प्रादुर्भावे तदर्थं ब्रह्मादिप्रार्थित इति यावत्स एव व्यक्तिमापन्न इत्यावृत्त्याऽन्वयः ॥ तत इयं मूलार्थ-विवृतिः ॥ य इति । यो भगवाननन्तः परमः स्वपादमूलं भजतां जनानामनुग्रहार्थं तदुपरि कृपां कर्तुमनामरूपोऽधिकानामर्थानां सर्वसाधारण्येनाप्रत्यक्षत्वाद्रूपाणामपि तथात्वादनामरूपो जन्मकर्मभि-र्जन्मभिः कृष्णादिप्रादुर्भावैः कर्मभिः कंसहिंसादिभिर्नामानि रूपाणि च भेजे स मह्यं प्रसीदतु । उक्ता गतिः । सर्वनामा सर्वकर्माऽनामासौ प्रसिद्धत्वादरूपो भूतवर्जनादित्यादेश्च । सर्वथैतद्राहित्यं भगवत इति मतमासुरमतमिति मन्तव्यम् ॥ ३३ ॥

चट्टी

ननु पूर्णकामत्वेनोदासीनस्य प्रार्थने को लाभ इत्यत आह ॥ य इति । योऽनन्तो भगवान् अनामरूपोऽन्यैर्दृष्टप्रवृत्तिनिमित्तान्यल्पानि वा नामान्यैर्दृष्टानि रूपाणि रुग्मवर्णादीनि च न विद्यन्ते यस्य स तथा । मूलरूपेण तादृशोऽपि स्वपादमूलं भजतामनुग्रहार्थं जन्मकर्मभिर्जन्मभिरवताररूपैः रूपाणि भेजे व्यक्तो भवति । कर्मभिरुदरे दामबन्धनादिकर्मभिर्नामानि दामोदरादीनि भेजे लोकानां ज्ञापयति । स परमः प्रसीदतामित्यर्थः । हिशब्देन तत्कर्मणामदृष्टत्वादित्यादिप्रमाणसिद्धतामुक्तार्थस्य दर्शयति ॥३३॥

यः प्राकृतैर्ज्ञानपथैर्जनानां यथाशयं देहगतो विभाति ।

यथाऽनिलः पार्थिवमाश्रितो गुणं स ईश्वरो मे कुरुतान्मनोरथम् ॥ ३४ ॥

तात्पर्यम्

‘स्वदेहस्थं हरिं प्राहुरधमा जीवमेव तु । मध्यमाश्चाप्यनिर्णीतं जीवाद्भिन्नं जनार्दनम् । पूर्णानन्दादिगुणकं सर्वजीवविलक्षणम् । उत्तमास्तु हरिं प्राहुस्तारतम्येन तेषु च । बुद्धिशुद्ध्यनुसारेण यथाप्राणं शरीरगम् । श्वासमात्रं जनाः प्राहुरनिर्णीतं च मध्यमाः । देवदेवेश्वरं सूत्रमानन्दं प्राणवेदिनः’ इति च ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

यथाधिकारं स्वविषयज्ञानस्य तारतम्ययुक्तत्वेन प्रमाणसिद्धत्वान्मदन्यो नास्तीश्वर इति मतमासुरमित्याशयेनाह– यः प्राकृतैरिति ॥ यो भवान् प्राकृतैर् ज्ञानपथैर् जनानां स्वबुद्ध्यनुसृत-सिद्धान्तेन विभाति स ईश्वरो मे मनोरथं कुरुतादित्यन्वयः । क्व स्थित इत्यत उक्तम्– देहेति ॥ अयं भावः– अधमानां जनानां जीवदेहगतो जीवस् तदभिन्न इति प्रतीयते ‘अहं ब्रह्यास्मि’ इति । मध्यमानां जनानां देहगतः संदेहगतो ऽनिर्णीत इति यावत्, जीवस्तदन्यो वा हरिरिति । उत्तमानां जीवानां प्रकर्षेणाप्राकृतेनौत्पत्तिकेन ज्ञानेन देहगतो देहगाज्जीवाद्भिन्न इति शेषः । ईश्वरः पूर्णानन्दादिगुण इति प्रकाशते । तत्रोदाहरणं– यथेति ॥ यथा अनिलो वायुः पार्थिवं पृथिवीकार्यं गुणं सुखदुःखभोगसाधनं शरीरमाश्रितः प्रकतिविकृतैर्ज्ञानसाधनैरिन्द्रियैः प्राकृतानां श्वास इति, मध्यमानां शारीरः प्राण इति, अप्राकृतानामुत्तमानां सर्वदेवोत्तमः सूत्रात्मेति प्रतिभाति तथेति । ‘स्वदेहस्थं हरिं प्राहुरधमा जीवमेव तु । मध्यमाश्चाप्यनिर्णीतं जीवाद् भिन्नं जनार्दनम् ॥ पूर्णानन्दादिगुणकं सर्वजीवविलक्षणम् । उत्तमास्तु हरिं प्राहुस्तारतम्येन तेषु च । बुद्धिशुद्ध्यनुसारेण यथा प्राणं शरीरिणाम् ॥ श्वासमात्रं जनाः प्राहुरनिर्णीतं च मध्यमाः । देवदेवेश्वरं सूत्रमानन्दं प्राणवेदिनः ॥’ इति स्मृतिसमाख्यासिद्धत्वात् त्रैविध्येनार्थकथनं युक्तमिति भावः ॥ ३४ ॥

सत्यधर्म

यः प्राकृतैर्ज्ञानपथैरिति श्लोके तत्तदाशयानुसारतः प्राकृतैर्मनोविकारैर्ज्ञानपथैर्विभाति विषयीकृतो भवतीति भ्रान्तितान्तिं प्रमाणेनैव निराकरोति ॥ स्वदेहस्थमिति ॥ अधमा अधिकारिणः स्वदेहस्थं स्वदेहे सन्तं विचार्यमाणे तन्त्रेण सु ओहे स्थितं तद्बाधाबाधनास्पदं हरिं जीवमेव प्राहुः । व्यवहाररूपकार्यादेव तत्कारणज्ञानं लभ्यत इतीत्थमुक्तिरिति ज्ञेयम् । मध्यमा मिश्रमतिकाः। जनार्दनं न जायतेऽर्दयति संसारमिति जनार्दनः । तथा हि बाभ्रव्यशाखायाम् । सम्भूतः स जनार्दन इति । स ह्यासीत्स नासीत्सोऽर्दयतीति गीताभाष्योक्तेरजं संसारार्दकं च । जीवाद्भिन्नमन्तर्णीतं सन्दिग्धतया प्राहुः । भिन्न इत्येतद्विशेषणे भेदेऽनिर्णीत इत्यन्वेति सामर्थ्यादिति ज्ञेयम् । तथा चानिर्णीतभेदवन्तमाहुरिति पर्यवस्यति । उत्तमास्तु पूर्णानन्दादिगुणकं तत एव सर्वजीवविलक्षणम् । तदपि न सामान्येनेत्याह । तेषु च तारतम्येन हिरण्यगर्भादिस्तम्बपर्यन्तं तारतम्येन तरतमभावस्तारतम्यं तेनेति । बुद्धिशुद्ध्यनुसारेणे-त्युत्तममात्रान्वयि । अन्यथा शुद्धिपदं कुटिलकटाक्षीभूयादिति मन्तव्यम् । तारतम्यस्य बुद्धिशुद्धि-साध्यत्वात्सौलग्न्यं चाधिकम् । अथवा बुद्धिशुद्ध्यनुसारेणेत्यत्र भावे क्तः । बुद्धिः (बुद्धं) एषामस्तीति बुद्धिनो निन्दायामिनिः । अधमा अधमबुद्ध्यनुसारेण । मध्यमाश्च बुद्ध्यनुसारेण मिश्रज्ञानानु-सारेणोत्तमाश्च बुद्धिशुद्ध्यनुसारेणेति धिया विविच्य सर्वत्रान्वयो ज्ञेयः ।

अधिकारित्रयानुरूपं निदर्शनं दर्शयति ॥ यथेति । यथा शरीरगं प्राणं जना अधमाः श्वासमात्रं तदात्मकमेव प्राहुर्मध्यमा अनिर्णीतं श्वासो वा मातरिश्वा वेति प्राहुरुत्तमाश्च देवदेवेश्वरं देवदेवा महादेवादयस्तेषामीश्वरं देवदेवो हि वासुदेवः स ईश्वरो यस्य तं वा सूत्रं तन्नामानमानन्दं तत्प्रदं तद्वन्तं वाऽऽनन्दं यथा भवति तथा प्राणवेदिन उक्तप्रकारेण प्राहुरिति वा तदर्थः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ मदन्यो नास्तीश्वर इति मतमासुरमिति विवेक्तुमधिकारिणस्तज्ज्ञानं चैतद्रूपमिति निरूपयति । य इति ॥ यो हरिर्भगवान् जनानां त्रिविधानां प्राकृतैर्ज्ञानपथैर्यथाशयं स्वस्वमानसमनुसृत्य । न स दूरेऽस्तीत्याह ॥ देहगत इति । विभाति विषयीभवति । कृतं सुकृतं नास्ति येषां ते ह्यकृताः प्रकर्षेण अकृताः प्राकृताः। सामर्थ्यात्प्रार्थस्य कृतेत्यनेनान्वयः । प्राकृतैरविहितैर्ज्ञानपथैरित्यर्थः । इदमधमादिकार्यधिकारिकम् । प्राकृतैरमहाफलेष्टमात्रपर्यवसायिभिर्मिश्रैः । ‘‘कृतं युगेऽपि पर्याप्ते विहित’’ इति विश्वः । मध्यमानधि-करोतीदम् । प्रकृतेः स्वभावस्येमे तस्येदमित्यण् । प्राकृताः स्वाभाविकास्तैर्ज्ञानपथैर्ज्ञानस्य पन्थानो ज्ञानपथाः । ‘‘ऋक्पूरब्धूः पथामानक्ष’’ इत्यप्रत्ययः । इत्युत्तमाधिकारिज्ञानाभिधानम् । पार्थिवं पृथिवीसम्बन्धिनं गुणमप्रधानं शरीरमाश्रितोऽनिलो वायुर्यथा श्वासमात्रत्वेन मातरिश्वा वा श्वासो वेति देवदेवेश्वरः सूत्रात्मा वेति तथा विभाति । स ईश्वरो मे मनोरथं मनोगतमभिलषितं कुरुतात् ॥ ३४ ॥

चट्टी

यच्छक्तयो विवादसंवादभुव इत्युक्तं स्पष्टयति ॥ य इति । देहगतो यो भगवान् ज्ञानपथैः सदागमैः प्राकृतैर्दुरागमैश्च ज्ञानकरणैर्निमित्तैर्जनानां यथाऽऽशयमनादिवासनावासितान्तःकरणानुसारेण विभाति विविधतया ज्ञानविषयो भवतीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तमाह ॥ यथेति । पार्थिवं भौतिकं गुणं देहमाश्रितोऽनिलः प्राणः । यथा जनानां यथाऽऽशयमन्तःकरणानुसारेण विभाति तथेत्यर्थः ॥ तदुक्तं स्वदेहस्थं हरिं प्राहुरधमा जीवमेव तु । मध्यमाश्चाप्यनिर्णीतं जीवाद्भिन्नं जनार्दनम् । पूर्णानन्दादिगुणकं सर्वजीवविलक्षणम् । उत्तमास्तु हरिं प्राहुस्तारतम्येन तेषु च । बुद्धिशुध्द्यनुसारेण यथाप्राणं शरीरगम् । श्वासमात्रं जनाः प्राहुरनिर्णीतं च मध्यमाः । देवदेवेश्वरं सूत्रमानन्दं प्राणवेदिन इति ॥ ३४ ॥

श्रीशुक उवाच—

इति स्तवैः संस्तुवतः स तस्मिन्नघमर्षणे ।

प्रादुरासीत् कुरुश्रेष्ठ भगवान् भक्तवत्सलः ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

नेयं स्तुतिश् चिह्वाग्रगुडवत् स्तुत्ये चित्तद्रव विकारहेतुरिति भावेनाह– इतीति

रूपं तन्महदाश्चर्यं विलक्ष्यागतसाध्वसः ।

ननाम दण्डवद् भूमौ प्रहृष्टात्मा प्रजापतिः ॥ ४० ॥

पदरत्नावली

नेदं रूपं मायाकल्पितं किन्तु निजमेव अर्थक्रियाकारित्वादित्याशयेनाह– रूपमिति ॥ ४० ॥

सत्यधर्म

महदाश्चर्यमिति समस्तम् । महतामाश्चर्यम् । द्वे पदे वा । दण्डवदित्यनेनाङ्ग-स्मरणाभावो ध्वन्यते ॥ ४० ॥

न किञ्चनोदीरयितुमशकत् तीव्रया मुदा ।

आपूरितमनोद्वारो ह्रदिन्य इव निर्झरैः ॥ ४१ ॥

पदरत्नावली

ह्रदिन्यः ह्रदिनीभावो जलनिर्गमः ॥ ४१ ॥

सत्यधर्म

ह्रदिन्यो नद्यः । तटिनी ह्रदिनी धुनीत्यमरः । ह्रदाः सन्त्यस्यामितीन्यन्तात् ङीबन्तः शब्दः ॥ ४१ ॥

चट्टी

ह्रदिन्यो नद्यो निर्झरैरिव प्रवाहैः । यथाऽऽपूर्यन्ते । एवमेव तीव्रयाऽनर्गलया मुदाऽऽ-पूरितानि मनोद्वाराणीन्द्रियाणि यस्य स तथा । वागिन्द्रियाणां महानन्दपूर्णत्वेनावृत्तिकत्वान्न किञ्चिद्वक्तुं शक्तोऽभूत्तदित्यर्थः । यद्यप्यसौ नावोचत्तथाऽपि चित्तज्ञ इदं वक्ष्यमाणमाह ॥ ४१,४२ ॥

तं तथाऽवनतं भक्तं प्रजाकामं प्रजापतिम् ।

चित्तज्ञः सर्वभूतानामिदमाह जनार्दनः ॥ ४२ ॥

पदरत्नावली

इदमपि निजरूपत्वसाधकमित्याशयेनाह– तं यथेति ॥ ४२ ॥

सत्यधर्म

प्रजाकाममित्यनेन स्त्र्यपत्यप्रयुक्त एवास्यैतावान्संसारो भगवद्दत्तवरस्य तदनुरूपता चेति ध्वन्यते । जनार्दन इत्यनेनैककारिता हरिरूपाणां किन्तु सेवाविशेषवशात्तत्तदाशीःपूरकतेति द्योत्यते । अथवा जनं जननमर्दयत्यागमयतीति । अर्द गतौ याचने चेति धातोः । अन्यथा जनं जननमर्दयतीति व्युत्पत्त्यैतन्नाम्नः प्रजाकामनासमयाननुरूपता स्यादिति तथा न प्रयोक्तव्यं तत्स्यादिति किन्न सन्तोष्टव्यम्

॥ ४२ ॥

श्रीभगवानुवाच—

प्राचेतस महाभाग संसिद्धस्तपसा भवान् ।

यच्छ्रद्धया मत्परया मयि भावं परं गतः ॥ ४३ ॥

प्रीतोऽहं ते प्रजानाथ यत्ते स्याद्बृंहणं तपः ।

ममैष कामो भूतानां यद् भूयासुर्विभूतयः ॥ ४४ ॥

पदरत्नावली

भावं भक्तिम् । बृंहणं प्रजापूरणयोजनम् । कामोऽभिप्रायः ॥ ४३ ॥

सत्यधर्म

भावो हि भक्तिः । ते तव यद्बृंहयति प्रजा इति बृंहणं तप इति सामानाधिकरण्यं तेनाहं ते प्रीत इति प्रकृतकार्यद्वयप्रतीक्षया ते त इति वचः । विभूतयो मत्सन्निधानविशेषपात्राणि । विभूतयो विविधभूतय इति गीताभाष्योक्तेः । भूयासुरिति ममाप्येव कामो वाञ्छितः । अनेन दातृप्रतिग्रहीत्रोर् भर्तुः खट्वायामसम्मतिरसम्मतं च पत्न््नयाः पृथ्वीशयनमिति नीतिवन्न किन्त्वानुरूप्यम् उभयोर् ब्रह्म-ब्रह्मभुवोः सूचयामासेति ज्ञेयम् ॥ ४३,४४ ॥

चट्टी

भावं भक्तिं गतः प्राप्तः । यद्यतस्ते तपो बृंहणं प्रजावृद्धिकरम् । अतस्तेऽहं प्रीतो मत्तपसो लोकसमृध्द्यर्थत्वे त्वत्प्रीतेः किं कारणमत्राह ॥ ममेति । भूतानां विभूतयः समृद्धयो भूयासुरिति यद् एष एव मम कामः । अतो मत्कामपूरणादेवाहं प्रीतोऽस्मीत्यर्थः ॥ ४३, ४४ ॥

ब्रह्मा भवो भवन्तश्च मनवो विबुधेश्वराः ।

विभूतयो मम ह्येता भूतानां भूतिहेतवः ॥ ४५ ॥

॥ ४७ ॥

सत्यधर्म

अहमेवेदमासाग्र इति श्लोके जगदिदमहमेव मदात्मकमेवासेत्यपार्थप्रतीतिमपाकुर्वन्स्वयं व्याकृत्य प्रलयकालवर्तिनो हरेर्निराकारत्वभ्रमपरिहाराय प्रमाणमुदाहरति ॥ सद्ज्ञानेत्यादिना ॥ यत्त्वयेत्यादीकृत्य तदेवेत्यन्तं मूले पूरणम् । नानावर्णो रुक्मवर्णं शशिवर्णम् । नानावर्णानि दिव्या-नीत्यादेः । लोहिताकारो वासुदेवः शुक्लवर्णः सङ्कर्षण इत्यादिछान्दोग्यभाष्योक्तेः । बहुशीर्षभुजोरुपात् । बह्विति सर्वान्वयि । ‘‘सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्’’ । ‘‘अनन्तकरपादमुखोदरादिः’’ इत्यादेः । सूक्ष्मरूपं भूतसूक्ष्ममुपलक्षणया जीवाव्याकृताकाशवर्णानां ग्रहः प्रामाणिकत्वात् । एताञ्छ्रियं रमां च विनाऽन्यत्किञ्चन नासीत् । असुप्तः स्वभावतः सुप्तः कार्यतोऽत एवेवेत्युक्तिः । तर्हि लक्ष्म्या लयाभाव इति भावः स्यात् । स च स इदं सर्वं विलापयति स हरिः परः परमात्मा तेजः परस्यां देवतायामित्यादिबाधित इत्यत आह ॥ अन्यत्रेति । विष्णोरन्यत्रानादराद्धेतोर्लक्ष्मीर्लीनेति कथ्यते । हरेरत्यन्तसामीप्यं लयो लक्ष्म्याः प्रकीर्तित इत्यन्यत्राप्येतदेवाभिप्रेत्योक्तम् । अन्यदपि हरौ सूक्ष्मत्वेन स्थानादवस्थानात्स्थूलतयाभावादिति यावल्लीनमिष्यते । पूर्वं पूर्वं सूक्ष्मरूपनिरूपणं नियम्योक्तौ नियामकसंवित्सुलभसाध्येति दर्शयितुम् । पश्चात्प्राक् च श्रीरिति कथनं सूक्ष्मसत्ताऽपि लक्ष्म्यायत्तेति मुख्यतामाख्यातुमिति मतिमद्विमर्शनीयम् । ‘‘असुप्तः सुप्तानभिचाकशीति’’ इति श्रुत्यर्थगर्भेयं माहात्म्यवाणीति मन्तव्यम् ।

ततोऽयं श्लोकार्थः ॥ अहं मम यदिदं त्वया दृष्टं रूपं तदेवाग्रे सृष्टेः प्राक् प्रलय इति यावदास । विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययम् । ‘‘यथा द्रोणेरुलूकेन कृतमप्यास बोधकम्’’ इत्यनुव्याख्याव्याख्यासुधायां नन्वासेति कथम् । अस्तेर्भूरित्यस्य नित्यत्वात् । विभक्तिप्रतिरूपकं चाव्ययं भवतीति वचनादव्यय-मेतदिति न दोषः । विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययमित्युच्यते । न चैवं विभक्तिरस्ति न नास्ति । अमन्तानु-प्रयोगस्य विद्यमानत्वादित्युक्तेः । गत्यर्थादसतेर्धातूनामनेकार्थत्वादासाभूदिति वा ज्ञेयम् । एवमेव यदिदमुपासत इति तलवकारभाष्यस्थासतेर्विनियामकमित्यत्रत्यासेति व्याचक्रिरे श्रीसत्यप्रियतीर्थ-गुरुराजाः । अन्तरं सर्वान्तःस्थं बहिर्बहिरपि स्थितम् । ‘‘अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणः स्थित’’ इत्यादेः । अन्यदित्यत्राप्यन्वेति । बहिरन्यत्किञ्च किमपि नासान्तरमुदरस्थितमासेति वा । संज्ञानमात्रं ज्ञानात्मकमव्यक्तं विना प्रसादं विश्वतः सर्वप्रकारेणाप्यन्यत्किञ्चन सूक्ष्मं लक्ष्मीं च विना नास । प्रसुप्तमिव वस्तुतस्त्वलुप्तज्ञप्ति । ‘‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत्’’ इति व्याख्यावसरे इदमग्रे अस्याग्रे षष्ठ्यर्थे द्वितीयेति बृहद्भाष्यदिशाऽपि शक्यं पद्यं योजयितुम् । इदमस्य जगतोऽग्रे यस्य मम रूपं तपसा त्वया दृष्टं तदहमेवाहं नैतस्य तस्य च भेद इति भावः । सर्वमुर्वरितं पूर्ववत् । ननु बृहद्भाष्ये भाष्यकृत्पादः प्रथमतः प्राप्तां प्रथमां सप्तसु प्रथमेति महाव्याकरणसूत्रतः सुनाऽनायाससम्पादनीय-षष्ठ्यर्थतामतीयाय द्वितीयां च कुतः स्वीकृतवानिति चेत् । शङ्का यद्यपि सातङ्कीकर्तुं शक्या न केनचित् । तथाऽपि भक्तेर्गौरव्याः किमसाध्यं वदाम तम् । स्वतन्त्रेच्छोऽपि प्रथमेति कथिते सप्त-विभक्त्यर्थैरुपस्थितैर्भाव्यम् । द्वितीयेति कथिते च षण्णां विभक्त्यर्थानामित्यर्थोपस्थितिलाघवे धियमाधाय ‘षट्सु द्वितीया यस्माच्च’ इति छान्दोग्यभाष्ये स्वोक्तदिशेति पक्षद्वयेऽपि महाव्याकरणसम्मतिरेव किलेति कश्चिदविपश्चिन्नासिकां कर्षयेत्सोऽपि तुष्यत्विति षष्ठ्यर्थे द्वितीया योगविभागेन केवलं द्वितीया । इदमपेक्ष्येतिमात्रशेषेणाभिलषित-सर्वनिर्वाहिका नैवं प्रथमेत्येवमूचे सुचेता इति वा समाधिरवधेयः ॥४७॥

चट्टी

तपसः संतानवृद्धिहेतुत्वं दर्शयितुं द्वितीयतृतीययोरनुक्तमितिहासमाह ॥ अहमेवेत्यादि-चतुर्भिः । आन्तरं सर्वान्तःस्थितं बहिः सर्वस्माद्बहिरपि स्थितं संज्ञानमात्रं शुद्धज्ञानादिरूपम् । मात्रशब्दादशुभव्यावृत्तिः । अव्यक्तं स्वानुग्रहमन्तरेण दृष्टुमशक्यं विश्वतो विश्वं पूर्णं प्रलये प्रसुप्तं सुप्त्यवस्थापन्नमिव वर्तमानम् । मुख्यसुप्त्यभावादिवेति । अहन्तु मम । सप्तसु प्रथमेति सूत्रात् । यदि त्वया तपसा दृष्टं रूपं तदेवाग्रे प्रलयकाले आसीदित्यर्थः । अनेन ब्रह्मणः सगुणनिर्गुणभेदेन रूपद्वयमस्तीति वदन्तो निरस्ताः ॥ ४७ ॥

मय्यनन्तगुणेऽनन्ते गुणतोऽनन्तविग्रहे ।

यदासीत् तत एवाद्यः स्वयम्भूः समभूदजः ॥ ४८ ॥

एषा पञ्चजनस्याङ्ग दुहिता वै प्रजापतेः ।

असिक्नी नाम पत्नीत्वे प्रजेश प्रतिगृह्यताम् ॥ ५१ ॥

सत्यधर्म

कथया कथितया प्रकृते किं कृतमासीदित्यतः सर्जनकर्मैव मार्जयेत्याह ॥ एषेति । अङ्ग हे इष्ट वा अङ्ग इष्टेति छान्दोग्यभाष्योक्तेः । प्रजेश । अङ्ग हे हा इत्यमरः । पञ्चजनस्य तन्नाम्नः प्रजापतेर्दुहिता पुत्री । नामेत्यव्ययं लुप्ततृतीयान्तम् । नाम्ना असिक्नी एषा पत्नीत्वे प्रतिगृह्यताम् । अङ्गदुहिता साक्षाच्छरीरजा न पालिता पुत्रीति वा ॥ ५१ ॥

चट्टी

सन्ततिवृद्ध्युपायमाह ॥ एषेति । अङ्ग हे दक्ष । पञ्चजनाख्यस्य प्रजापतेः ॥ ५१ ॥

मिथुनव्यवायधर्मस्त्वं प्रजासर्गमिमं पुनः ।

मिथुनव्यवायधर्मिण्यां भूरिशो भावयिष्यसि ॥ ५२ ॥

पदरत्नावली

मदीयया मत्सृष्टया मायया स्त्रीरूपिण्या । अधस्तादर्वाचीना बलिं मे मह्यं हरिष्यन्ति दास्यन्ति ॥ ५३ ॥

सत्यधर्म

व्यवायस्य सुरतस्य धर्मो मिथुनेन दम्पतित्वेन निर्वर्त्यः सो यस्य सः । मिथुनं दम्पती युगे व्यवायः सुरते मूर्ध्नीति विश्वौ । उभयत्रापि स्त्रीपुंसयुगं मिथुनपदार्थ इत्येवं मिथुनव्यवायधर्मिण्यां भूरिशो बहुवारं भूरिशो बहुमुख इति वा प्रजासर्गं प्रजारूपं सृज्यं भावयिष्यस्युत्पादयिष्यसि सम्पादयिष्यसि वा ॥ ५२ ॥

चट्टी

मिथुनस्य यो व्यवाय इति स एव धर्मो यस्य स त्वं तथा भूतायां तस्याम् ॥ ५२ ॥

त्वत्तोऽधस्तात् प्रजाः सर्वा मिथुनीभूय मायया ।

मदीयया भविष्यन्ति हरिष्यन्ति च मे बलिम् ॥ ५३ ॥

सत्यधर्म

त्वत्तोऽधस्तादर्वाञ्चो मदीयया माययेच्छया प्रकृत्या वा मिथुनीभूय तद्भावं प्राप्य भविष्यन्त्युत्पद्यन्ते । मम बलिं पूजोपहारं हरिष्यन्त्याहरिष्यन्ति चेति तत्कृत्योक्तिः ॥ ५३ ॥

चट्टी

अधस्तादर्वाचीनाः प्रजा मायया स्त्रिया सह मिथुनीभूय । मदीयया मायया मत्सामर्थ्येन भविष्यन्ति । पुत्रादिरूपेणोत्पत्स्यन्ते मे मह्यं हरिष्यन्ति । दास्यन्ति ॥ ५३ ॥

इत्युक्त्वा मिषतस्तस्य भगवान् विश्वभावनः ।

स्वप्नोपलब्धार्थ इव तत्रैवान्तर्दधे हरिः ॥ ५४ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते षष्ठस्कन्धे चतुर्थोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

मिषतः पश्यतः ॥ ५४ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

षष्ठस्कन्धे चतुर्थोऽध्यायः ॥

सत्यधर्म

मिषतः पश्यतः सतः । विश्वभावनो जगदुत्पादकः । मिषत इत्यत्राप्यन्वेति । मिषतः प्रजापतिव्यापारव्याजात् । ‘‘मिषं तु स्पर्शने व्याजे’’ इति विश्वः । स्वप्नोपलब्धार्थ इव तत्रैव प्रादुर्भावभूमावेवान्तर्दध इति वा । स्वप्नोपलब्धस्यार्थो निवृत्तिर्यथा तथाऽन्तर्दध इति वा । ‘‘अर्थोऽभिधेयरैवस्तु प्रयोजननिवृत्तिषु’’ इत्यमरः ॥ ५४ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्यधर्मकृतायां षष्ठस्कन्धे चतुर्थोऽध्यायः ॥ ६–४ ॥

चट्टी

मिषतः पश्यतः ॥ ५४ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां चट्टीव्याख्यायां षष्ठस्कन्धे चतुर्थोऽध्यायः ॥ ६–४ ॥