निशम्य देवः स्वभटोपवर्णितं

॥ अथ तृतीयोऽध्यायः ॥

राजोवाच—

निशम्य देवः स्वभटोपवर्णितं

प्रत्याह किं तानपि धर्मराजः ।

एवं हताज्ञो विहितान् मुरारे-

र्नैदेशिकैर्यस्य वशे जनोऽयम् ॥ १ ॥

पदरत्नावली

भक्तिपूर्वकं नामसङ्कीर्तनं मुक्तिसाधनमित्येतस्मिन्नध्यायेऽभिधीयते । तत्र राजा पृच्छति– निशम्येति ॥ हता आज्ञा यस्य स हताज्ञः । मुरारेर्नैदेशिकैर् आज्ञाकारिभिः किङ्करैरित्यर्थः । विहतान् प्रतिहतान् स्वामिनिर्देशकरणाशक्त्या पीडितानित्यर्थः । अयं जनो यस्य यमस्य वशे वर्तते

॥ १ ॥

सत्यधर्म

भक्तियुक्तं नामकीर्तनं मुक्तिसाधनमिति प्रागुक्तार्थमेव द्रढयत्यस्मिन्नध्याये । श्रुतशमन-शासनो निराशनः साश्चर्यचेताः किञ्च किं चकार स्वचारमुखतो विचारं विज्ञाय यम इति परसंशय-मात्मन्यारोप्य नृवृषभो ऋषिं पृच्छति राजेति ॥ धर्मराजो देवः स्वभटोपवर्णितं श्रुत्वा तान्प्रति किमाहेत्यन्वयः । सतां माने म्लाने मरणमथवा दूरगमनम् । आज्ञाभङ्गो नरेन्द्राणामितिवन्नेति पृच्छसि कुत इत्यत आह । एवमुक्तप्रकारेण हताज्ञो हताऽऽज्ञा यस्य स तथा सोऽपीति । यस्य हरेर्वशेऽयं जनस्तस्य मुरारेर्नैदेशिकैर्निदेश आज्ञा तं चरद्भिर्दूतैरिति यावत् । विहितान्कार्यतस्तत्प्रायान्यस्य यमस्य स इति वा । समाधानी चेदनुसन्धानवान्स्यादयं न तथेत्यप्याह ॥ निशमीति । शमीभिन्नः क्रूर इति यावत् । ओव एतद्विषयराजान्तररहितः । देवः सुरे घने राज्ञीति विश्वः। स्वभटोपवर्णितमुद्दिश्य तान्प्रति किमाहेति वा ॥ १ ॥

चट्टी

यमस्तद्भटसंवादव्याजेन परमात्मनोऽविवादं स्वतन्त्रत्वमध्यायेऽस्मिन्निरूप्यते ॥ यमराज्ञे यथा सर्वमाचख्युरिति यत्पुरोक्तं ततश्च किं वृत्तमिति पृच्छति भूपतिः ॥ निशम्येति द्वाभ्याम् ॥ अयं जनो भटवर्गो यस्य वशे वर्ती । भटस्वामीति यावत् । स धर्मराजो देवः स्वभटोपवर्णितं निशम्य मुरारेर्नैदेशिकैराज्ञाकारिभिः । किङ्करैरिति यावत् । विहितान्निराकृतान् । अत एव स्वयं हताज्ञो हता प्रतिहताऽऽज्ञा यस्य स तथा । तान्प्रति किमाहेत्यन्वयः ॥ १ ॥

यमस्य देवस्य न दण्डभङ्गः

कुतश्चनर्षे श्रुतपूर्व आसीत् ।

एवं मुने वृश्चति लोकसंशयं

न हि त्वदन्य इति मे विनिश्चितम् ॥ २ ॥

पदरत्नावली

दण्डभङ्ग आज्ञाभङ्गः । वृश्चति छिनत्ति ॥ २ ॥

सत्यधर्म

कौतुकहेतुमाह ॥ यमस्येति । दण्डभङ्ग आज्ञाभङ्गः श्रुतपूर्वः पूर्वं श्रुतः श्रुतपूर्वो नासीत् । इदानीं जातश्च स किंकारणक एवमिति लोकसंशयम् । त्वदन्य इति पदमेकमनेकं च । न हि वृश्चति छिनत्ति । ओ वृश्च छेदन इति व्याख्यानात् । न दाक्षिण्यादियमुक्तिरित्याह ॥ इतीति । मे मम निश्चितं निश्चयः । भावे क्तः । त्वदन्य इति न्यकारागौरवेणान्यस्मिन्नेतच्छेदविषये मम गौरवं न सम्मतमिति महीपत्याशय इति ध्वनयाञ्चक्रे । ऋषे मुन इति द्विः सम्बोधनेन बोधे शब्दप्रवृत्तिनिमित्त एतत्सन्देहमन्दीकरणपाटवं द्योतयति ॥ २ ॥

चट्टी

अत्याश्चर्यमेतदित्याह ॥ यमस्येति ॥ हे ऋषे यमस्य दण्डभङ्ग आज्ञाभङ्गः कुतश्चन कस्मादपि श्रुतपूर्वो नासीत् । अनेनैका संशयकोटिर्निरूपिता । शुकोक्तिर्द्वितीयेति भावः । एवं कोटिद्वयप्रापितं सर्वलोकस्य वर्तमानं संशयं त्वत्तोऽन्यो न छिनत्ति । इति निश्चयो हि यस्मात्तस्मान्मे तु विशेषार्थज्ञापनाय । कथयेति शेषः । जानन्तोऽपि विशेषार्थज्ञानाय स्थापनाय वा । पृच्छन्ति साधवो यस्माद् इति वचनात् । अत एव लोकसंशयमित्युक्तमिति भावः ॥ २ ॥

बादरायणिरुवाच—

भगवत्पुरुषै राजन् याम्याः प्रतिहतोद्यमाः ।

पतिं विज्ञापयामासुर् यमं संयमनीपतिम् ॥ ३ ॥

पदरत्नावली

‘वाचंयमे प्रेतपतौ यमने च यमः स्मृतः’ इत्यभिधानात् संशयनिराकारणाय संयमनीपतिमिति ॥ ३ ॥

सत्यधर्म

हे राजन् प्रतिहतोद्यमा मोघीकृतोद्योगा यमं पतिं स्वस्वामिनं संयमनीपतिं नरकमूल-नगरीश्वरम् । यद्यपि यममित्यनेन प्रकरणनिरीक्षणेनेतरशङ्कां न कथञ्चिदपि सचेतनः सम्भावयेदिति तावता पूर्तिस्तथाऽपि यं प्रति यं प्रत्यानेतुं गतानां मध्येऽध्वदशेदृशी जातेत्याक्रोशेन संयमनीपति-मित्युक्तिरिति सन्तोष्टव्यम् ॥ ३ ॥

चट्टी

भगवतः पुरुषैः प्रतिहता उद्यमा येषां ते याम्याः पुरुषाः ॥ ३ ॥

यमदूता ऊचुः—

कति सन्तीह शास्तारो जीवलोकस्य वै प्रभो ।

त्रैविद्यं कुर्वतः कर्म फलाभिव्यक्तिहेतवः ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

फलाभिव्यक्तिहेतवः फलदातारः । कति सन्तीत्यस्यायमर्थः । किमेकः शास्ता अथवा बहवः ? तत्रापि इयन्त इति नियमोऽस्ति, किं वा नेति ॥ ४ ॥

सत्यधर्म

हे प्रभो स्वामिन् । एकवचनेनेह शास्तारः शासकाः कति सन्तीति काकुः । तथा चाक्षेपो ध्वन्यते । तेन न सन्तीत्यान्तरङ्गिको भावोऽपि ध्वनितः । त्रैविद्यं वेदत्रयबोधितं कर्म कुर्वतो जीवलोकस्य चेतनमात्रस्य फलाभिव्यक्तिहेतवः । त्रैविद्यं कर्म कुर्वत इत्यत्र विशेषणीभूतत्रैविद्यकर्मपदं योग्यतया फलपदात्प्रागन्वेति । ततश्च त्रैविद्यकर्मफलाभिव्यक्तिहेतवस्त्रिविधकर्मफलोपलम्भकाः कतीति प्रश्नाशय इत्याशयः । वै इत्यनेन तवैव प्रभावं प्रसिद्धमिति काकुमुज्जीवयन्तीति ज्ञायते । ज्ञायते च यदि स्युरित्युत्तरपद्येनापि । त्रैविध्यमित्यपि कुत्रचित्पाठः सोऽपि सुन्दरः । त्रैविध्यं त्रिविधं स्वार्थे ष्यञ् । त्रैविध्यं यथा भवति तथा कर्म कुर्वत इति तदर्थः । अभिव्यक्तिपदेन मोक्षमपि कटाक्षयतीति सूच्यते

॥ ४ ॥

चट्टी

त्रैविद्यं वेदविहितम् । त्रैविध्यमिति पाठे सात्विकादिभेदेन त्रिविधम् । स्वार्थे ष्यञ् प्रत्ययः ॥ यद्वा त्रिविधं यथा भवति तथा । कर्म कुर्वतो जीवलोकस्य जीवसमूहस्य फलाभिव्यक्तिहेतवः कर्मफलदातारः शास्तारः स्वामिनः कति सन्तीत्याक्षेपः । बहवः शास्तारो न सन्तीत्यर्थः ॥ ४ ॥

यदि स्युर्बहवो लोके शास्तारो दण्डधारिणः ।

कस्य स्यातां न वा कस्य मृत्युश्चामृतमेव च ॥ ५ ॥

प्रीतः स्वदूतान् प्रत्याह स्मरन् पादाम्बुजं हरेः ॥ ११ ॥

पदरत्नावली

यमः स्वदूतान् वक्तीत्याह– इतीति ॥ ११ ॥

सत्यधर्म

दूतोदितं स्वस्वाम्यनैरवद्यमसहमान एकस्वाम्यपक्षं स्वीकृत्य यन्नामाग्रहीदजामिलः, सा च प्रशासनात्, एकः शास्ता न द्वितीयोऽस्ति शास्तेत्यादिसूत्रश्रुतिबोधितः स्वामी शास्ता स भगवा-नित्यवगमयितुं महाप्रमेयबोधनावसर इति भानुसूनुर्मङ्गलाचरणपूर्वकमितीत्यादिभिः श्लोकैरवादीदिति वदति ॥ इतीति । प्रजासंयमनस्तच्छिक्षकः प्रीतः श्रीभगवन्मङ्गलकथाकथनमनायासेन भविष्यतीति प्रीतिमान् ॥ ११ ॥

यम उवाच—

परो मदन्यो जगतस्तस्थुषश्च ओतं प्रोतं पटवद् यत्र विश्वम् ।

यदंशतोऽस्य स्थितिजन्मनाशा नस्योतवद् यस्य वशे च लोकः ॥ १२ ॥

तात्पर्यम्

ओतं प्रोतं पटवत् । ‘यथा कन्थापटाः सूत्र ओताः प्रोताश्च संस्थिताः । एवं विष्णाविदं विश्वमोतं प्रोतं च संस्थितम्’ इति स्कान्दे ॥ १२ ॥

पदरत्नावली

यदुक्तं भवद्भिस्त्वमेक एव शास्तेति तदनालोच्य कथितम् । मदन्यस्यात्युत्तमस्य सत्त्वादित्याह– पर इति ॥ मदन्यो जगतो जङ्गमस्य तस्थुषः स्थावरस्य च शास्ताऽस्ति । स क इत्यत उक्तम्– पर इति ॥ ‘परोऽरिपरमात्मनोः’ इत्यभिधानात् स शास्ता परः परमात्मा । तस्य लक्षणमाह– ओतमिति ॥ अयमर्थः । पटवद् यथा कन्थापटः सूत्रे तन्तौ दीर्घतया ओतस् तिरश्चीनतया प्रोतस् तन्त्वाधारत्वेन स्थितस् तथेदं विश्वं यत्र परमात्मनि ओतप्रोतधर्मेण तदाधारत्वेन स्थितम् । ‘यस्मिन्निदं सं च विचैधि सर्वं’ ‘यथा कन्थापटाः सूत्र ओताः प्रोताश्च संस्थिताः । एवं विष्णाविदं विश्वमोतं प्रोतं च संस्थितम् ॥’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिबलादेतल्लक्षणमव्याप्त्यातिव्याप्त्यादिदोषरहितम् । यदि अस्य आधारको न स्यात् तर्हि पतिष्यति । वेगाख्यसंस्काररहितशरवदित्यादितर्काच्च । लक्षणान्तरं चाह– यदंशत इति ॥ यस्यांशतो वासुदेवादिस्वरूपांशैर्भिन्नांशैर्ब्रह्मादिभिरस्य जगतः स्थितिजन्मसंहाराः, भवन्तीति शेषः । ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते’ इत्यादिश्रुतेः । ‘यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदाऽऽत्मानं सृजाम्यहम् ॥’ इत्यादेर् व्यासरूपमन्तरेणापि धारकत्वं तस्यैवेति निश्चयाय चशब्देन पुनर्ग्रहणम् । जन्मनाशावेव लक्षणान्तर इति । जातपक्षपक्षिवत् पुनरस्याधीनं न स्यादिति नेत्याह– नसीति ॥ नसि नासिकायाम् ओता गाव इति च ॥ १२ ॥

सत्यधर्म

॥ १६ ॥

सत्यधर्म

यं गोभिरिति सामान्यत इन्द्रियोक्तिरिन्द्रियैः । नेन्द्रियाणीति श्रुतेः । तद्विविच्योचे । मनसा । यन्मनसा न मनुत इत्यादेः । असुभिः प्राणैः । हृदेति पुनर्वचः पूर्ववत् । गिरा । ‘‘यद्वाचाऽनभ्युदितं’’ ‘‘यतो वाचो निवर्तन्ते’’ इत्यादेः । असुभृतोऽसून्बिभ्रतीति ते तथा न विचक्षते न विपश्यन्ति । दूरे वसतो न निरीक्षणं सम्भावितमित्यत आह ॥ हृदीति । तत्राप्यन्तः कमल-कर्णिकायां सन्तमात्मानमन्तर्यामिणम् । ततो गवादेः परं विलक्षणं साकल्येनाविषयम् । आकृतयो रूपाणि । आकृतिः कथितारूप इति विश्वः । चक्षुश्चक्षुरिन्द्रियं कर्म यथा न विचक्षते । ग्राह्यग्राहकयोः सन्निकर्षेऽपि निष्कर्षोऽयं ग्राहक एवायं तद्ग्राह्य इति चक्षुर्नाकृतिग्राह्यमित्यर्थः । ‘‘द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावो जीव एव च । यदनुग्रहतः सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया’’ इत्यादेर्भगवतोऽनुग्रहाभावे न किञ्चिदप्युदञ्चयितुं समर्था इति द्योतयन्तीति निदर्शनेनेति ज्ञेयम् ॥ १६ ॥

चट्टी

यद्यपि पद्ये पद्यावद्यार्थस्य विद्यते हृद्यता ।

विस्तरदुस्तरदरतो विरतं न रतं मनो ममेति विद्धि ॥ २९ ॥

चट्टी

किञ्च यद् येषां जिह्वेत्याद्यन्वयः । अत्र ‘‘श्रवणं कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम् । अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम्’’ इत्युक्तनवके कीर्तनं स्मरणं वन्दनं चेति त्रिकं साक्षादुक्तम् । तदितरषट्कं तु विष्णुकृत्यपदेनोच्यत इति ज्ञातव्यम् ॥ २९ ॥

कृष्णाङ्घ्रिपद्ममधुलिट् न पुनर्विसृष्ट

मायागुणेषु रमते वृजिनावहेषु ।

अन्यस्तु कामहत आत्मरजः प्रमार्ष्टु

मीहेत कर्म यत एव रजः पुनः स्यात् ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

कृष्णाङ्घिपद्ममधुलिट् कृष्णपादारविन्दमकरन्दं संसेवमानः पुमान् स्वकर्मनिर्मितेषु मायागुणेषु विषयेषु न रमते पुरुषार्थबुद्धिं न करोति । यतः कर्मणः पुनः रजः रागः स्यात् तादृशं कर्म । तुशब्देन कर्दमप्रक्षालनमिवेति दर्शयति ॥ ३० ॥

सत्यधर्म

यो मधुलिट् मधु लेढीति भ्रमरस्तत्तुलो वृजिनावहेषु पापापादकेषु विसृष्टा विष्णुभक्त्या हेयत्वेन त्यक्ता ये मायागुणा ममतादयस्तेषु पुनर्न रमते आसक्तो न भवति तं तत्समूहं नानयध्व-मित्यन्वयः । अन्यो विधुततदास्वादः कामहत इच्छाधीनो विषयवासनाप्रतिहतो वाऽऽत्मरजः पूर्वकर्म-निर्मितं रागं तेन तद्दोषो गृह्यते । तत्प्रमार्ष्टुं मार्जयितुं परिहर्तुमिति यावत् । यतः पुरत आचरितात्पुना रजःस्पृष्टं स्यादेव तत्कर्म ईहेत तमानयध्वम् । स च द्विविधः । किञ्चित्कालं मन्निलये स्थित्वा तत्कर्मफलनिर्मोकानन्तरं प्राप्यभगवल्लोकः । एकस्त्वनुत्थाने स्थाने स्थापनीय इत्युभयोरप्यानयनं युक्तमित्युक्तं युक्तमित्यभिप्रायः । बाहिरङ्गिकमान्तरङ्गिकमस्मदुपपादितं भावमाविर्भावयामास व्यासः पुनर्न रमतेऽन्य इत्येतैस्तुना च विशेषसूचकेनेति मन्तव्यम् । अत एव विसृष्टपदेत्यागार्थकता-व्याख्यानमेतत्सख्यं भजते । ‘‘वृजिनं कल्मषेऽपि स्यात्’’ इति विश्वः । ऋकारे रेफोऽप्यपेक्षित लाघवगौरवानुरोधेन न किञ्चन व्रजनमस्तीत्यन्यत्र वृत्तसम्पत्त्यै पठनीयाविति ज्ञेयम् । ‘‘वृजिनं व्रजिनं दुःखं क्लेशो बाधेति चोच्यते इति बृहद्भाष्योक्तेः । अत एव कुञ्जरशौचवदिति पूर्वमुक्तं संश्लिष्टमिति च सन्तोष्टव्यम् । कर्दमं कर्दमेनोदकेन मर्दयन्निवायमनुपायज्ञस्यापायपदं भवतीति भावः ॥ ३० ॥

चट्टी

दण्ड््यानुक्त्वेदानीं भगवद्भजनमेवाशेषपापनिवर्तकं न कर्मादिकमित्युपसंहरति ॥ कृष्णेति । श्रीकृष्णांघ्रिपद्मयोर्मधुलिट् आस्वादयतीति तथा । तुच्छत्वेन विसृष्टा ये मायागुणा विषयास्तेषु पुनर्न रमते । अन्यस्तु मध्वास्वादनरहितोऽत एव कामाभिभूतः सन् आत्मनो रजः पापं प्रमार्ष्टुमपि कर्मैव प्रायश्चित्तरूपमीहते करोति । यतो यस्मिन्कर्मण्यनुष्ठितेऽपि रजः पापं पुनः स्यादेव । समूलं न निवर्तत इत्यर्थः । पापपरिहारमार्जनबुद्ध्या कृतमपि कर्म भगवद्भक्तिशून्यं न पुनातीति भावः ॥ ३० ॥

तत् क्षम्यतां स भगवान् पुरुषः पुराणो

नारायणः स्वपुरुषैर्यदसत्कृतं नः ।

स्वानामहो न विदुषां रचिताञ्जलीनां

क्षान्तिर्वरीयसि नमः पुरुषाय भूम्ने ॥ ३१ ॥

पदरत्नावली

यत् स्वपुरुषैरसत्कृतं नोऽस्माकं तत् क्षम्यतामित्यन्वयः । न विदुषां हरेर्माहाम्य-मजानताम् । ननु क्षान्त्यर्थं को दण्ड इति तत्राह– रचितेति ॥ किमनेनानायासेनेति तत्राह– नम इति ॥ द्रव्यादिलक्षणदण्डमन्तरेण कथं क्षान्तिरिति तत्राह– क्षान्तिरिति ॥ वरीयसि वरतरे परतमे । पुरुषाय नम इत्येतावता द्रव्यादिदानाधिकेन क्षान्तिर्भवतीति शेषः । ‘भूयिष्ठां ते नम उक्तिं विधेम’ इति श्रुतेः । सर्वदा सन्निहिता सन्तिष्ठते महति क्षमेति सप्तमी ॥ ३१ ॥

सत्यधर्म

दूतसम्भूतो मन्तुस्तन्मात्रपर्यवसायी न किन्तु स्वामिनो निकामं फलोपलम्भक इति भीतः प्रेतनाथः श्रीनाथं क्षमापयतीत्याह ॥ तदिति । स भगवान्पुरुषः शरीरस्थः पूर्णषड्गुणो वा पुरुषो विष्णुरुषणात्सर्वपापानां पूर्णः पुरुष उच्यत इति बृहदारण्यकभाष्योक्तेः पापतापक इति वा । स्वपुरुषैः स्वदूतैर्यदसत्कृतमवज्ञातं तन्न एवेति स भगवान्नारायणस्तत्क्षम्यताम् । सामान्यार्थान्तरमुखेन शंसति ॥ स्वानामिति । रचिताञ्जलीनां सम्पुटीकृतकरपुटीनां स्वानां स्वकीयानां वरीयसि महत्यंहसि सत्यपि क्षान्तिर्विदुषां ज्ञानिनां महतां युक्तेति नाहो नाश्चर्यम् । ‘‘अञ्जलिः कुडवे विद्यादञ्जलिः करसम्पुटः’’ इति विश्वः । क्षमणानन्तरं यदसदहोऽनभिव्यक्तो मोक्षश्च कृतं फलितमित्यर्थः । अहर्मुहूर्तं विज्ञेय-महर्मोक्षेऽपि भण्यते । असदनुज्जृम्भितज्ञानं बलं वा कृतं सम्पादितमिति । ‘‘अहर्दिनं प्रकाशश्च क्वचिज्ज्ञानं बलं तथा’’ इति बृहद्भाष्योक्तेः । गुणश्छदस्त्वाद्वरीयसि परतरे स्वामिनीति वा । त्वया देयो दायश्चायनायक इत्यतो नम इति प्रह्वत्वमेवार्हणमित्याह ॥ नम इति । भूम्न इति भावभवित्रोरभेद-विवक्षयेति ज्ञेयम् । पुरुषैर्ब्रह्मादिभिरायो गम्यो भूमा योग्यतया पूर्णता येनेति वा । यथोक्तं बृहद्भाष्ये । पुरुषविध इति पदव्याख्याने ‘‘ओषेत्सर्वमनुष्णः सन् ब्रह्मा विष्णुप्रसादतः’’ इति । एतेन पुरुषेति पुनर्वचनस्य भूमपदस्य च वैय्यर्थ्याक्लिष्टते भ्रष्टे इति ज्ञेयम् । भूयिष्ठान्ते नम उक्तिं विधेमेत्यादेर् अन्तेऽपि स्वोक्तेर्मङ्गलरूपतासूचनार्थं भगवन्नमनरूपं मङ्गलं कृतवानिति रहस्यम् ॥ ३१ ॥

चट्टी

भगवन्तं क्षमापयति ॥ तदिति । सः भगवान् नः स्वपुरुषैर्यद्यस्मादसद् अन्याय्यं कृतम् । तत्तस्मात्स्वयमेव क्षम्यतां सहताम् । तदर्थं नास्माभिः प्रार्थनीयमिति भावः । इदानीमस्मत्प्रार्थनयाऽपि क्षम्यतामित्याह ॥ स्वानामिति । स्वानां भक्तानाम् । अहो आश्चर्यभूतमाहात्म्यं नविदुषामजानताम् । किञ्च भूम्ने पूर्णाय पुरुषाय नम इत्युक्तिपुरःसरं रचिताञ्जलीनां न इति पूर्वेणान्वयः । यद्यपि यमो भगवद्भक्तमाहात्म्यं जानाति । अन्यथा स्वभृत्यान्प्रति पूर्वोक्तोपदेशासम्भवात् । तथाऽपि भृत्यकृतापराधं स्वकृतापराधमिति मत्वा नविदुषामित्युक्तवानिति ज्ञातव्यम् । क्षान्तिरहितपुरुषप्रार्थनाया निष्फल-त्वादित्यत आह ॥ क्षान्तिरिति । वरीयसि महत्तमे भगवति क्षान्तिरस्त्येवेत्यर्थः । क्षमा महतां स्वभावः । किं पुनर्महत्तमस्य भगवत इति भावेन वरीयसीत्युक्तमिति ज्ञातव्यम् ॥ यद्वा स भगवान्स्वपुरुषैः स्वभृत्यैरस्माभिर्यदसत्कृतं नस्तदन्याय्यं क्षम्यताम् । अत्र हेतुत्रयम् । स्वानां स्वकीयानां नविदुषामज्ञानां रचिताञ्जलीनां विहितकरसंपुटानामिति । ननु द्रव्यादिदण्डमन्तरेण कथं भगवान्क्षमिष्यतीति तत्राह ॥ क्षान्तिरिति । पुरुषाय नम इत्युक्तिमात्रेण वरीयसि क्षान्तिरुदेत्यहो आश्चर्यमित्यर्थः ॥ ३१ ॥

श्रीशुक उवाच—

इत्थं स्वभर्तृगदितं भगवन्महित्वं

संस्मृत्य विस्मितधियो यमकिङ्करास्ते ।

तेनाच्युताश्रयजनं प्रतिशङ्कमाना

द्रष्टुं च बिभ्यति ततः प्रभृति स्म राजन् ॥ ३२ ॥

सत्यधर्म

ते दूता नाथगाथां मद्दलोलूखलनीतिरीतिं निशम्य किं चक्रुरित्यतस्तेऽपि भागवतोत्तंसा इति तेभ्यस्तद्वचो रुरुच इत्याह ॥ इत्थमिति । महित्वं महत्त्वं श्रुत्वाऽथ संस्मृत्य तेन कारणेन प्राक्तनस्वावमानेन च ततः प्रभृति तदारभ्य द्रष्टुं क्रूरदृष्ट्या विषयीकर्तुं बिभ्यति भीता भवन्ति । स्म राजन्नित्यत्र स्मर अजन् इति छेदः । त्वमपि गच्छन्निति चरमसमय इति स्मरेत्यान्तरङ्गिकः शुकाशय इति । अन्यथा स्म पादपूरण इत्यभिधानात्तन्मात्रप्रतिपत्त्यर्थमप्रयोक्तव्यत्वात् ॥ ३२ ॥

तस्मात् सङ्कीर्तनं विष्णोर्जगन्मङ्गलमंहसाम् ।

महतामपि कौरव्य विद्ध्येकान्तविनिष्कृतम् ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

अंहसां पापानाम् एकान्तविनिष्कृतं नियतं प्रायश्चित्तम् । न केवलं स्त्रीशूद्रादीनां नामसङ्कीर्तनं विधीयते (किन्तु) अन्येषामपीति भावेनाह– महतामिति ॥ ३३ ॥

सत्यधर्म

यदर्थमयमितिहासशंसनायासो वैय्यासकिस्तन्निगमयति ॥ तस्मादिति । महतामं-हसामितरापरिहारपापानामेकान्तविनिष्कृतं मुख्यप्रायश्चित्तं रहस्यप्रायश्चित्तं वा त्वयाऽपीदं कियदिति नाविश्वसनीयमिति विधत्ते ॥ कौरव्य त्वं विद्धीति । हि यतो हे कौरव्य यत्र भीष्ममुख्या धर्मोपदेष्टार-स्तत्रोत्पन्नस्त्वमपि । विष्णोः सङ्कीर्तनं जगन्मङ्गलं महतामहं सामप्येकान्तविनिष्कृतमितिवज्ज्ञाता संवादात्मायं वाद इति वा ॥ ३३ ॥

चट्टी

जगतोऽपि मङ्गलरूपं महतां प्रायश्चित्तान्तरनिवृत्त्या नाम विद्धि । अंहसामेकान्त-विनिष्कृतमात्यन्तिकप्रायश्चित्तम् ॥ ३३ ॥

शृण्वतो गृणतो वीर्याण्युद्दामानि हरेर्मुहुः ।

यथा सुजातया भक्त्या शुध्द्येन्नात्मा व्रतादिभिः ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

सर्वाणि साधनान्यनुष्ठीयमानान्यपि भक्तिसहितानि बलवन्तीत्यभिप्रेत्याह– शृण्वत इति ॥ ३४ ॥

सत्यधर्म

शृृण्वतो गुरुमुखात् । गृणतः स्वयमुच्चारयतः । उद्दामान्यत्युत्तमानि सुजाता या सर्वस्मादुत्तम इति स्नेहयुता मतिः सुस्थिरा भक्तिरुद्दिष्टा तया मुक्तिर्न चान्यथा’’ इति बृहद्भाष्योक्ते-स्तादृश्याऽऽत्मा जीवो मनो वा यथा शुध्येन्न तथा व्रतादिभिः केवलैर्न शुध्येत् । तर्हि भक्तेरपीयं नीतिर्व्रतादिवद्दुरवस्था चेत्किं तत्सम्पादनापादनेनेत्यतो वाऽऽह ॥ अव्रतादिभिरिति । व्रतादिभिर्विना ना पुरुषः ॥ ३४ ॥

चट्टी

तदेवाह । शृृण्वत इति ॥ व्रतादिभिस्तथा न सिद्धेत् । तेन विस्मितधिय इत्यन्वयः ॥ यद्वा ॥ तेन भगवता निमित्तेन परिशङ्कमाना अस्मानेवैष हन्यादिति शङ्कावन्तः । अच्युतजनं द्रष्टुमपि बिभ्यति स्मेत्यन्वयः ॥ ३३–३४ ॥

इतिहासमिमं गुह्यं भगवान् कुम्भसम्भवः ।

कथयामास मलय आसीनो हरिमर्चयन् ॥ ३५ ॥

इति श्रीमद्भागवते षष्ठस्कन्धे तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

पदरत्नावली

कुम्भसम्भवोऽगस्त्यः । मलये पर्वते ॥ ३५ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

षष्ठस्कन्धे तृतीयोऽध्यायः ॥

सत्यधर्म

कुम्भसम्भवोऽगस्त्यः । भगवानिति विश्वासजननाय । हरिमर्चयन्नित्यनेनोद्धृत्य भुज-मुच्यत इत्यादिवच्छपथपूर्वकमवादीदिति ध्वनयतीति ज्ञेयम् । मलये तन्नामकगिरौ हरिमर्चयन्नासीनः कथयामासेत्यन्वयः । भगवानिति निर्दिशन् देशिको शुक व्यासोऽपीति मन्दमान्दोलयति शिर इति ध्वनिः ॥ ३५ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्यधर्मकृतायां षष्ठस्कन्धे तृतीयोऽध्यायः ॥ ६–३ ॥

चट्टी

कुम्भसम्भवोऽगस्त्यो मलयपर्वते आसीनः श्रीहरिमर्चयन् पुनः पुनर्विश्वासार्थं श्रीहरेः पादं स्पृशन्नित्यर्थः ॥ ३५ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां चेट्टीव्याख्यायां षष्ठस्कन्धे तृतीयोऽध्यायः ॥ ६–३ ॥