अथ सिन्धुसौवीरपते रहूगणस्य

॥ अथ दशमोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच–

अबद्धमनन्वितम् । नरदेवोऽहमित्यभिमानो यस्य तमनुवृद्धेनाभिवृद्धेनाशेषाश्च ते भगवत्प्रियाश्च तेषां निकेत आश्रयो भरतस्तिरस्कृतो धिक्कृतोऽशेषभगवत्प्रियनिकेतो येन स तथा तं सर्वभूतसुहृद् विष्णुस्तत्रात्मा मनो यस्य स तथा योगेश्वराणां चर्यायामभिमान-त्यागेनाचरणरूपायां नातिव्युत्पन्नमतिमनभ्यस्तबुद्धिम् । स्मयमान इवेतीवशब्दो मन्दहासा-भावेऽपि तत्कार्यमुख विकासोऽस्तीति सूचनाय । विगतस्मयो गताहङ्कारः । इदं राज्ञ आक्षेपवचनानामुत्तरम् । अत्र विप्रजन्मनो भरतस्याशेषभगवत्प्रियनिकेतत्वं कथमुच्यते । न हि विप्रजन्मनि स कस्यचिदाश्रय इत्याशङ्कापरिहाराय विवक्षितमर्थं दर्शयति ॥ अशेषेति । स एव ब्राह्मणजन्मैव यदा भरतोऽभूत्तदाऽशेषभगवत्प्रियाणां निकेतोऽभूदित्यर्थः । तथा चैत-द्विशेषणमस्य नैतज्जन्माभिप्रायेणेत्याशयः । नन्विदमपि बाधितम् । भरतस्यापि भगवत्प्रियदेवा-द्याश्रयत्वाभावादित्यत उक्तम् ॥ मानुषापेक्षयेति । तत्कालस्थितभगवत्प्रियमानुषापेक्षयेत्यर्थः । एवं भरतपरतया सङ्कोचेनैवेदं व्याख्येयमित्यत्र नियामकं समाख्यारूपं प्रमाणं पठति ॥ तत्काल इति । भगवत्प्रियशब्दार्थकथनम् ॥ भक्तेष्विति । ऋषभात्मजो भरतः । निकेतशब्दतात्पर्यम् ॥ वरोऽपीति । तिरस्कृतशब्दार्थकथनम् ॥ धिक्कृत इति । ब्राह्मण-जन्मनीति शेषः । राज्ञा रहूगणेन । योगेश्वरचर्यायां नातिव्युत्पन्नमित्यस्य तात्पर्यम् । वैष्णवेषु सुहृदाऽपीत्यर्थः । तथाचाज्ञानादेव धिक्कार इत्याशयः । ततश्च तिरस्कृतो भरतजन्मनि । तत्कालभाव्यशेषमानुषभगवत्प्रिया भगवद्भक्तास्तेषाम् आश्रयो येनेति मूलं व्याख्येयमिति भावः

॥ ९ ॥

ब्राह्मण उवाच–

त्वयोदितं व्यक्तमविप्रलब्धं भर्तुः स मे स्याद्यदि वीर भारः ।

गन्तुर्यदि स्यादधिगम्यमध्वा पीवेति चासौ न विदां प्रवादः ॥ १० ॥

तात्पर्यम्

‘भरणादिकृद्धरिरिति चिन्तयन्नृपमब्रवीत्’ इति च ॥ १० ॥

पदरत्नावली

अहो कष्टं भ्रातर्व्यरुपरिश्रान्तो दीर्घमध्वानमेक एव ऊहितवान् सुचिर-मित्यादि यदभ्यधायि राज्ञा तत्रोत्तरमाह– त्वयेति ॥ भो वीर निरूप्यमाणे सति(त्वयोदितं यन्मम भरणकर्तृत्वं गमनकर्तृत्वं नास्तीति तद् व्यक्तं स्पष्टमविप्रलब्धं सत्यमेवेति यावत् । कथमित्यत आह– भर्तुरिति ॥ इति कपाठः) यद्यहं भर्ता यदि च भर्तुर्मे मम स भारः स्यात् । यदि वाऽहं गन्ता यदि वा गन्तुर्ममाधिगम्यं विषयाख्यं किञ्चित्स्यात्, यदि वाध्वा मार्गः कश्चित्स्यात्तर्हि त्वयोदितमिदं सर्वं व्यक्तं स्पष्टमविप्रलब्धं सत्यं भवेत् किन्तु नाहं भर्ता, नतरां भारः, नाहं गन्ता, नतरां गन्तव्यं, नतमां मार्ग इत्यर्थः । स्वस्कन्धे शिबिकादण्डस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् कथमेतद्वचनमित्यत उक्तम्– व्यक्तमिति ॥ ‘भर्ता सन् भ्रियमाणो बिभर्ति’ ‘य उ त्रिधातु पृथिवीमुत द्याम्’ इत्यादि श्रुतौ भरणादेर्हरिनियतत्वस्य व्यक्तमुक्तत्वात्तदभिप्रायेण भरतेनोच्यत इत्येतदपि ‘भरणादिकृद्धरिरिति चिन्तयन् नृपमब्रवीत्’ इति स्मृतिसिद्धम् । यदुक्तं नातिपीवेति(‘तत्र पीवत्वादेर्देहधर्मत्वेन तदभाववति चेतने पीवत्वादिप्रवादो न ज्ञानिजनसम्मत इत्याशयेनाह’ इति कपाठः) तत्राह– पीवेति ॥ पञ्चभूतात्मके शरीरे पीवेति यः प्रवादो ऽसौ विदां ज्ञानिनां पक्षे न शोभते । देहस्य परिणामित्वेन चेतनस्यापरिणामित्वेन सिद्धत्वात्

॥ १० ॥

प्रकाशिका

दीर्घमध्वानमेक ऊहितवान्सुचिरमिति विपरीतलक्षणया राज्ञा भरणकर्तृत्वा-भावो दीर्घेऽध्वनि गमनकर्तृत्वाभावश्चोक्तः । तत्रोत्तरमाह ॥ त्वयेति । त्वयोदितं त्वदभिप्रेतं यन्मम भरणकर्तृत्वं गमनकर्तृत्वं नास्तीति तद्व्यक्तं स्पष्टमविप्रलब्धं विप्रलब्धं न भवति । सत्यमेवेत्यर्थः । कथमित्यतस् तत्र क्रमेणोपपादयति ॥ भर्तुरिति । अत्र भर्तुर्मम भारो भरणं यदि स्यात्स एव नास्ति गन्तुरध्वाध्वगमनं यदि स्यात्स एव नास्तीति व्याहतमुच्यते । अतोऽत्राभिपे्रतं तात्पर्यं प्रमाणेनैवाह ॥ भरणादिकृदिति । हरिरिति चिन्तयन् हरिरेवेति ध्यायन् अब्रवीत् । विप्रजन्मा । भरत इति शेषः ॥ ततश्चायं मूलार्थः ॥ स भरतस्तद्भरणं भर्तृतया दृश्यमानस्य मम मत्कर्तृको यदि स्यात् । शिबिकाभरणं यदि मत्कर्तृकं स्यादिति यावत् । तर्ह्येवार्थाभावादूहितवानिति त्वदीयमाक्षेपवचनमसत्यं स्यात् । न हि तथा हरेरेव भरणकर्तृत्वात् । अतस्त्वयोदितं सत्यमेव । नाक्षेपरूपमित्यर्थः । एवं गन्तुर्गन्तृतया दृश्य-मानस्य मम किञ्चिद्गम्यमधिकृत्याध्वाध्वगमनं यदि स्यात् । अध्वगमनं यदि मत्कर्तृकं स्यादिति यावत् । तर्ह्येवार्थाभावात्त्वदीयमाक्षेपवचनमसत्यं स्यात् । न च तथा हरेरेव गमनकर्तृत्वात् । अतस्त्वयोदितं सत्यमेव नाक्षेपरूपमिति योज्यम् । यदुक्तं नातिपीवेत्यनेनाहं पीवेति तदपि चेतनविवक्षया चेद्बाधितार्थकमित्याशयेनाह ॥ पीवेति चेति । विदां ज्ञानिनां प्रवादो न भवति । चेतने स्थौल्यादिविकाराभावादित्याशयः ॥ १० ॥

स्थौल्यं कार्श्यं व्याधय आधयश्च क्षुत्तृड्भयं कलिरिच्छा जरा च ।

निद्राऽरतिर्मन्युरहंमदश्च देहेन जातस्य हि मे न सन्ति ॥ ११ ॥

तात्पर्यम्

देहेन जातस्य देहाभिमानिनः । ‘देहमानी देहजातो विदेहो मानवर्जित’ इति च ॥

पदरत्नावली

नातिसंहननाङ्ग इत्यादि यदुक्तं तत्राह– स्थौल्यमिति ॥ अत्र हिशब्द एवार्थे । स्थौल्यादयो देहेन जातस्य देहाभिमानिनो ह्येव सन्ति न मे सन्ति देहाभिमाना-भावात् । ‘देहमानी देहजातो विदेहो मानवर्जितः’ इति वचनात् । देहाभिमानिन एव स्थौल्यादिकानि नान्यस्येति बोद्धव्यम् । कलिः कलहः । अरतिस्तन्द्रा । अहमहङ्कारः

॥ ११ ॥

प्रकाशिका

देहविवक्षया चेत्तत्राह ॥ स्थौल्यमिति । कलिः कलहः । अरति-र्दुःखमहमहङ्कारः । हिशब्द एवार्थः । अत्र स्थौल्यादयो देहेन जातस्यैव सन्ति । मे मम न सन्तीत्युक्त्या स्वस्य देहेन जातत्वाभावमुच्यते । न चासौ सम्भवति । स्वस्यापि देहेन जातत्वादतोऽत्र योग्यं देहशब्दार्थं दर्शयति ॥ देहेन जातस्येति । देहजातशब्दस्य देहमानि-परत्वे प्रमाणं पठति ॥ देहमानीति । देहजातो देहजातशब्दवाच्यो विदेहो विदेहशब्दवाच्यः । तथा च देहेन जातस्यैव देहाभिमानिन एवैते स्थौल्यादयो देहविकारा आक्षेपाभिप्रायेणोक्ताश्चित्त-विक्षेपका भवन्ति । मे मम देहाभिमानशून्यस्य न सन्ति तथाविधा न भवन्तीति मूलार्थ इत्याशयः ॥ ११ ॥

जीवन्मृतत्वं नियमेन राजन्नाद्यन्तवद्यद्विकृतस्य दृष्टम् ।

स्वस्वामिभावो ध्रुव एष यत्र तर्ह्यच्युतेऽसाविति कृत्ययोगः ॥ १२ ॥

तात्पर्यम्

**‘प्राणयुक्तेररत्या च जडं जीवन्मृतं स्मृतम्’ इति च । ‘स्वामित्वं तु हरेरेव मुख्यमन्यत्र भृत्यता । देवेषु तन्नियत्या च त्वदादेर्व्यावहारिकम् । मानुषेषु विशेषः को व्यवहारमृते वद । व्यत्यासान्न हि देवेषु व्यत्यासः स्वामितां गत’ इति च **

॥ १२ ॥

पदरत्नावली

जीवन्मृतोऽसीत्यस्योत्तरमाह– जीवन्मृतत्वमिति ॥ आद्यन्तवद् उत्पत्तिविनाशवद्यत्तस्य विकृतस्य जडस्य जीवन्मृतत्वं नियमेन दृष्टम् । तथाहि जीवनं प्राणयोगेन चेष्टावत्त्वं मृतत्वं प्राणत्यागेन रतिलक्षणसुखराहित्यमेतच्छरीरस्याविनाभूतं ‘प्राणयुक्ते-रयुक्त्या च जडं जीवन्मृतं स्मृतम्’ इति स्मृतेः । न चैवम् । तथाहि जीवनं प्राणयोगं न चेष्टाबलं मृतत्वं प्राणत्यागेन रतिलक्षणं मम चेतनस्य देहयोगवियोगलक्षणजन्ममरणे अन्तरेण स्वतो विकाराभावेनाद्यन्तवत्त्वायोगात् । ‘नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानाम्’ इति श्रुतेः ‘देहस्य सर्वथा नाशादनाशाच्चेतनस्य च’ इत्यादेश्च । अत एव देहेन जातस्येत्युक्तम् । यच्च मां कदर्थीकृत्य भर्तृशासनमतिचरसीत्युक्तं तत्राकर्णयेतिभावेनाह– स्वस्वामीति ॥ यत्र यद्येषः स्वस्वामिभावो ध्रुवः सत्य इति त्वयोच्यते तर्ह्यसावच्युते हरौ मुख्य इत्युच्यताम्(यस्मान्न च्युतपूर्वाेऽहमच्युतस्तेन कर्मणा’ इत्याद्युक्तरीत्या सर्वेश्वरत्वादिगुणैर्न कदाऽपि च्युतो भवती-त्यच्युतस्तस्मिन्नेव मुख्यस्वामित्वमभ्युपगन्तव्यम् । ‘स हि सर्वाधिपतिः स हि सर्वपालः स ईशः स विष्णुः’‘पतिं विश्वस्यात्मेश्वरम्’‘ सर्वेशो विष्णुरेवेको नान्योऽस्ति जगतः पतिः’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिभ्यः । तथाच त्वयि मुख्यस्वामित्वाभावात् ‘भर्तृशासनमतिचरसि’ इति त्वदुक्तं न युक्तम् । मर्त्यकोटिप्रविष्टे भवत्यपि भृत्यत्वमेव मुख्यम् । तद्भृत्यत्वं तु तारतम्यानुसारेण विज्ञाय हरेरेव सर्वस्वामित्वं नित्यमित्यवगन्तव्यम्’ इति कपाठः) । ‘एष सर्वेश्वरः’ इति श्रुतेः । न तु त्वयि । तवास्मास्वेकत्वाद् भृत्यत्वमेव मुख्यम् । तदुक्तम्– ‘स्वामित्वन्तु हरेरेव मुख्यमन्यत्र भृत्यता’(देवेषु व्यत्यासः स्वामितागतः॥’ इति । तथाच हरावेव मुख्यं नियतं च स्वामित्वम् । देवेषु तु तारतम्योपेतभृत्यत्वयुक्तममुख्यं नियतस्वामित्वमस्ति । तत्तत्पदाधि-कारस्य व्यत्यासाभावात् । मानुषेषु भृत्यत्वमेव नियतं, स्वामित्वं तु व्यवहारमात्रम् । मानुषेषु कर्मवशात् स्वाम्येव भृत्यो भवति, भृत्यश्च स्वामी भवति । एवं स्वामिभृत्यभावस्य व्यत्यासात् तेष्वमुख्यं नियतस्वामित्वमपि नास्तीति यावत् । तस्मात् स्वस्वामित्वभ्रमं विहाय‘मम स्वामी हरिर्नित्यं सर्वस्य पतिरेव च’ इत्याद्युक्तरीत्या हरेर्मुख्यस्वामित्वोपासनं सर्वैरनुष्ठेयमित्याशयेनाह– इतीति ॥) इति ॥ ‘एष राजा दण्डनाथ’ इति वचनाद् अच्युते मुख्यत्वं कथमत्राह– इतीति ॥ ‘मम स्वामी हरिर्नित्यं सर्वस्य पतिरेव च’ इति स्मृतेः सन्ध्योपासनवन् मम स्वामी हरिरिति इतिकर्तव्यतालक्षणो योग उपासनं हरावेव विहितमिति यस्मात्तस्मादिति शेषः । ध्रुव इति विशेषणादन्यत्राध्रुवस्य न्यायप्राप्तत्वाच्च ॥ १२ ॥

पदरत्नावली

यत एवं मम ज्ञानं शबलं न शुद्धं फलादर्शनादतः संसारनिर्मूलनकरं ज्ञानमुपदिशेत्याह– तन्म इति ॥ नराणां देवोऽहमित्यभिमाननिमित्तमदेन तुच्छीकृत– सत्तम-स्यधिक्कृतसज्जनोत्तमस्य मे यया दृशा सदवध्यानं सज्जनावज्ञाननिमित्तमंहः पापं तरेयं तीर्णो भवामि । तां मैत्रीं मित्रं सर्वस्मादिष्टतमो हरिस्तद्विषयां दृशं कृषीष्ट । अत्र करणं नाम प्रकाशनं विवक्षितं न त्वविद्यमानस्य निर्माणम् । प्रकाशयेत्यर्थः । मुक्तौ मुख्यं साधनं ब्रह्म-ज्ञानमेवान्यत्सर्वं तत्साधनमिति द्योतनाय वा कृषीष्टेत्युक्तम् । आर्तबन्धावित्यनेन संसारान्धकूपे पतितानां जनानां दीपिकालक्षणदृष्टिप्रदानेन समुद्धरणबन्धुभूतस्त्वमेव त्वादृशोऽन्यो नास्तीति स्वाभिप्रायसिद्धये प्रयुक्तमिति ज्ञातव्यम् । ‘हि गतौ’ इति धातोर्गतेर्ज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वेन पापार्थे अंह इति निपातनात् साधुः (‘यतस्त्वदुक्तं सर्वमज्ञस्य मम विपरीतं प्रतिभाति तस्मात् त्वं सत्तत्वोपदेशद्वारा मामुद्धरेत्याशयेनाभिष्टौति– तन्म इति ॥ नराणां देवोऽहमित्यभिमानजातेन मदेन तुच्छीकृतो धिक्कृतः सत्तमः सज्जनश्रेष्ठो भवान् येन तस्य मे मैत्रीदृशं स्नेहयुक्तां दृष्टिं कृषीष्ट करोतु । कित्रं सर्वस्मादिष्टतमो हरिस्तद्विषयां दृशं कृषीष्ट । हरिविषयकतत्वोपदेशं च करोत्विति

यावत् । सतामवध्यानमवज्ञानं, तिरस्काररूपमित्यर्थः । तरेयं तीर्णो भवेयम्’ इति कपाठः) ॥२५॥

प्रकाशिका

तस्मादेवं मम त्वदुक्तं विपरीतं प्रतिभाति त्वं त्वगाधाभिप्रायो ज्ञानी न बाधितवक्ता तत्तस्मान्नरदेवोऽहमित्यभिमानजातेन मदेन तुच्छीकृतस्तिरस्कृतः सत्तमः सज्जनश्रेष्ठो भवान् येन तस्य मे तादृशे मयि मैत्रीं मित्रभावम् । स्नेहमिति यावत् । कृषीष्ट करोतु । हे आर्तबन्धो । सतामवध्यानमज्ञानं तिरस्कारस्तन्निमित्तमंहः पापं यया दृष्ट्या तरेयं तरिष्यामि । तादृशं हरिज्ञानं कृषीष्ट । ज्ञानजनकमुपदेशं च करोत्वित्यर्थः ॥ २५ ॥

न विक्रिया विश्वसुहृत्सखस्य साम्येन वीताभिमतेस्तवापि ।

महद्विमानात्स्वकृताद्धि मादृग्धक्षत्यदूरादपि शूलपाणिः ॥ २६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतमहापुराणे पञ्चमस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥

तात्पर्यम्

(ब्रह्महत्यासहस्रस्य पापं शाम्येत्कथञ्चन । न पुनः सदवज्ञाने कल्पकोटिशतैरपि) । स्वतो महदवज्ञानाद्रुद्रोऽप्यात्मानमादहेदि’ति च ॥ २६ ॥

पदरत्नावली

शिबिकावाहनलक्षणयास्मदवज्ञया तव कोपादिविकारो नास्तीत्याह– न विक्रियेति ॥ विश्वसुहृद् विश्वस्य विश्वात्मना सर्वप्रकारेण वा सुहृत् श्रीनारायणः स एव सखा यस्य स तथा तस्य ते तव विक्रिया सन्तापलक्षणो मनसि विकारः कोपो वा नास्ति केन हेतुनेत्यत उक्तम्– साम्येनेति ॥ मानावमानयोः समत्वकारणेन ‘मानावमानयोस्तुल्यः’ इति स्मृतेः । तत्रापि किङ्कारणमत्राह– वीताभिमतेरिति ॥ वीता विगता अभिमतिरभिमानो यस्य स तथा तस्य । सामान्यज्ञानिनोऽपि मनसि विकारो न स्याद्विशिष्टज्ञानिनस्तस्य तव किं वक्तव्यमित्यपिशब्दार्थः । वीताभिमानत्वेन तव मनसि विकाराभावोऽपि सम्भावित इति वा मम तु देहाभिमानो दुस्त्यजो यतोऽतो महदवज्ञाने प्राप्ते शास्त्रतः कर्तव्य आत्मदाहो न कृत इत्याशयेनाह– महद्विमानादिति ॥ मादृक् पुरुषः स्वकृतान्महतो भवादृशस्य विमानादव-ज्ञानाददूरात्तदानीमेवात्मानं धक्ष्यति दहति । न केवलं मादृगेवात्मानं दहति किन्तु मत्तोऽ-भ्यधिकः शूलपाणिः सदाशिवोऽपि स्वतो महदवज्ञानादात्मानं दहति ‘ब्रह्महत्या सहस्रस्य पापं शाम्येत् कथञ्चन । न पुनस्त्वदवज्ञाने कल्पकोटिशतैरपि ॥ स्वतो महदवज्ञानाद्रुद्रोऽप्यात्मान-मादहेत् ॥’ इति वाक्यद्वयं हिशब्देनोपात्तमिति ज्ञातव्यम् । अतो भवन्तं प्रार्थय इत्यपिशब्दार्थ इति (‘अपि यद्यपि विश्वस्य सुहृत् प्रत्युपकारनिरपेक्षयोपकारकृद्धरिः । ‘त्वं सर्वलोकस्य सुहृत् प्रियेश्वरः’ इत्यादेः । स एव सखा यस्य तस्य, मानापमानयोः समत्वदर्शनेन वीताभिमतेर् विगतदेहाद्यभिमानस्य तव विक्रिया अवज्ञादिनिमित्तैः कोपतापादिचित्तविकारो नास्ति । अपि तथापि स्वकृतान् महद्विमानान् महतामवज्ञानान् मादृक् मादृशोऽत्यल्पो ऽदूरात् क्षिप्रमेव आत्मानं धक्ष्यति । हि यतः शूलपाणिरपि सर्वसंहर्ता रुद्रोऽपि स्वकृतान् महद्विमानाददूराद् धक्ष्यति । किमुत मादृक् क्षुद्रजन्तुरात्मानमादहेदेवेति । तदुक्तं गारुडे ‘स्वो महदवज्ञानाद् रुद्रोऽप्यात्मानमादहेत्’ इति’ इति कपाठः) ॥ २६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

पञ्चमस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

ननु ममावज्ञाकृतविकाराभावात्कुतस्तव पापप्रसक्तिर्यत्परिहाराय मैत्र्यादि-प्रार्थनमित्यपेक्षायामाह ॥ न विक्रियेति । अपि यद्यपि विश्वसुहृद्धरिः स एव सखा यस्य तस्य तव साम्येन मानापमानयोस्तुल्यत्वेन वीताभिमतेर्विगताभिमानस्य तव विक्रिया चित्ततोदोऽवज्ञया नास्ति । तथाऽपि हरेरवज्ञया चित्तविकाराभावेऽपि तदवज्ञाकर्तुः पापेन दाहो भवति । तथाऽहमपि त्वदवज्ञानेन पापी दग्धश्च स्यामिति मध्येऽध्याहार्यम् । कुत इत्यतोऽत्र कैमुत्यन्यायमाह ॥ महद्विमानादिति । शूलपाणिरपि सर्वसंहर्ता रुद्रोऽपि स्वकृतान्महद्विमानाददूराच्छीघ्रं हि यस्माद्धक्ष्यति तदा मादृङ् मादृशोऽल्पकस्तस्माद्धक्ष्यतीति किं वाच्यमीत्यर्थः । अत्र शूलपाणिर्महद्विमानात्प्रकृतजडभरतविमानादित्यन्यथाप्रतीतिवारणाय विवक्षितमर्थं प्रमाणेनैवाह ॥ स्वत इति । तथा च मूलं स्वतो महद्विमानादिति व्याख्येयमिति भावः ॥ २६ ॥

**॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

श्रीमद्भागतटिप्पण्यां प्रकाशिकायां पञ्चमस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥ ५-१० ॥

अथ सिन्धुसौवीरपते रहूगणस्य

श्रीशुक उवाच–

पदरत्नावली

प्रकाशिका

पदरत्नावली

प्रकाशिका

अथ त ईश्वरवचः सोपालम्भमुपाकर्ण्य तुर्याच्छ१ङ्कितमनसस्तं विज्ञाप-याम्बभूवुः ॥ ३ ॥

पदरत्नावली

प्रकाशिका

पदरत्नावली

प्रकाशिका

पदरत्नावली

प्रकाशिका

॥ ६ ॥

पदरत्नावली

प्रकाशिका

॥ ७ ॥

पदरत्नावली

प्रकाशिका

पदरत्नावली

प्रकाशिका

तात्पर्यम्

पदरत्नावली

प्रकाशिका

ब्राह्मण उवाच–

त्वयोदितं व्यक्तमविप्रलब्धं भर्तुः स मे स्याद्यदि वीर भारः ।

गन्तुर्यदि स्यादधिगम्यमध्वा पीवेति चासौ न विदां प्रवादः ॥ १० ॥

तात्पर्यम्

पदरत्नावली

प्रकाशिका

**स्थौल्यं कार्श्यं व्याधय आधयश्च क्षुत्तृड्भयं कलिरिच्छा जरा च । **

निद्राऽरतिर्मन्युरहंमदश्च देहेन जातस्य हि मे न सन्ति ॥ ११ ॥

तात्पर्यम्

पदरत्नावली

प्रकाशिका

जीवन्मृतत्वं नियमेन राजन्नाद्यन्तवद्यद्विकृतस्य दृष्टम् ।

स्वस्वामिभावो ध्रुव एष यत्र तर्ह्यच्युतेऽसाविति कृत्ययोगः ॥ १२ ॥

तात्पर्यम्

पदरत्नावली

प्रकाशिका

विशेषबुद्धेर्विवरं मनाक् क्व पश्यामि यत्र व्यवहारतोऽन्यत् ।

क ईश्वरस्तत्र किमीशितव्यमथापि राजन्करवाम किं ते ॥ १३ ॥

पदरत्नावली

प्रकाशिका

उन्मत्तमत्तजडवत्स्वसंस्थां गतस्य मे वीर चिकित्सितेन ।

अर्थः कियान् भवता शिक्षितेन स्तब्धप्रमत्तस्य च पिष्टपेषः ॥ १४ ॥

पदरत्नावली

प्रकाशिका

श्रीशुक उवाच–

पदरत्नावली

प्रकाशिका

॥ १६ ॥

पदरत्नावली

प्रकाशिका

कस्त्वं निगूढश्चरसि द्विजानां बिभर्षि सूत्रं कतमोऽवधूतः ।

कस्यासि कुत्रत्य इहापि कस्मात् क्षेमाय नश्चेदसि नोत शुक्लः ॥ १७ ॥

पदरत्नावली

प्रकाशिका

नाहं विशङ्के सुरराजवज्रान्नत्र्यक्षशूलान्न यमस्य दण्डात् ।

नाग्न्यर्कसोमानिलवित्तपास्त्राच्छङ्के भृशं ब्रह्मकुलावमानात् ॥ १८ ॥

पदरत्नावली

प्रकाशिका

तद्ब्रूह्यसङ्गो जडवन्निगूढविज्ञानवीर्यो विचरस्यपारः ।

वचांसि योगग्रथितानि साधो न नः क्षमन्ते१ मनसा विभेत्तुम् ॥ १९ ॥

पदरत्नावली

प्रकाशिका

**अहं च योगेश्वरमात्मतत्त्वविदां मुनीनां कपिलं गुरुं वै । **

प्रष्टुं प्रवृत्तः किमिहारणं यत्साक्षाद्धरिं ज्ञानकलावतीर्णम् ॥ २० ॥

पदरत्नावली

प्रकाशिका

स वै भवाल्लोकनिरीक्षणार्थमव्यक्तलिङ्गो विचरत्यपिस्वित् ।

योगेश्वराणां गतिमल्पबुद्धिः कथं विचक्षीत गृहानुबद्धः ॥ २१ ॥

पदरत्नावली

प्रकाशिका

दृष्टः श्रमः कर्मत आत्मनो वै भर्तुर्गन्तुर्भवतश्चाद्य मन्ये१ ।

यथा श्रुतोदानयनादिभावाः समूलदृष्टो व्यवहारमार्गः ॥ २२ ॥

पदरत्नावली

प्रकाशिका

स्थाल्यग्नितापात्पयसो हि तापस्तत्तापतस्तण्डुलगर्भरन्धिः ।

देहेन्द्रियास्वाशयसन्निकर्षात्तत्संसृतिः पुरुषस्यानुरोधात् ॥ २३ ॥

स्थौल्यं कार्श्यं व्याधय आधयश्च क्षुत्तृड्भयं कलिरिच्छा जरा च ।

अहं च योगेश्वरमात्मतत्त्वविदां मुनीनां कपिलं गुरुं वै ।