तत उत्पन्नविज्ञाना आश्वधोक्षजभाषितम्

अथ एकत्रिंशोऽध्यायः

मैत्रेय उवाच–

तत उत्पन्नविज्ञाना आश्वधोक्षजभाषितम् ।

स्मरन्त आत्मजे भार्यां विसृज्य प्राव्रजन् गृहात् ॥ १ ॥

प्रकाशिका

आदिष्टमुपदिष्टं यदात्मतत्त्वं तत्क्षपितं विस्मृतम् ॥ ६,७ ॥

मैत्रेय उवाच–

इति प्रचेतसा पृष्टो भगवान् नारदो मुनिः ।

भगवत्युत्तमश्लोक आविष्टात्माऽब्रवीन्नृपान् ॥ ८ ॥

प्रकाशिका

प्रचेतसा प्रचेतोभिः । प्रचेतसामिति पाठे कर्तरि षष्ठी ॥ ८ ॥

नारद उवाच–

॥ ११ ॥

किं वा योगेन सांख्येन न्यासस्वाध्याययोरपि ।

किं वा श्रेयोभिरन्यैश्च न यत्रात्मप्रदो हरिः ॥ १२ ॥

पदरत्नावली

सांख्येन यथार्थज्ञानेन । न्यासस्वाध्याययोः क्रिययाऽपि । अन्यैस्तीर्थसेवादिभिः

॥ १२ ॥

प्रकाशिका

योगेन प्राणायामादिना । साङ्ख्येन देहादिव्यतिरिक्तात्मज्ञानमात्रेण न्यासस्वाध्या-ययोः संन्यासवेदाध्ययनाभ्यामप्यन्यैर्व्रतैर्वैराग्यादिभिः । श्रेयोभिः श्रेयःसाधनैर्यत्र येषु हरिः सेवितः सन् आत्मप्रदो न तैः पूर्वोक्तैः किमित्यर्थः ॥ १२ ॥

श्रेयसामपि सर्वेषामात्मा ह्यवधिरर्थितः ।

सर्वेषामपि भूतानां हरिरात्माऽऽत्मदः प्रियः ॥ १३ ॥

अनादिमध्यान्तमजस्रनिर्वृतिं संज्ञप्तिमात्रं भजतामुया दृशा ॥ १९ ॥

तात्पर्यम्

‘‘सङ्कल्पश्च विकल्पश्च ऋते विष्णुप्रसादतः । नैव सम्भवतो विष्णोः समाभावात्तु सोऽद्वयः ॥’’ इति तन्त्रभागवते ॥ १९ ॥

पदरत्नावली

भक्तानां निरस्तौ संकल्पविकल्पौ येन स तथा । हरिप्रसादमन्तरेण तौ निरस्तौ न स्यातां पुंसामित्यर्थः । तम् । अमद्वयं द्वितीयसमरहितम् । ‘सङ्कल्पश्च विकल्पश्च ऋते विष्णुप्रसादतः । नैव सम्भवतो विष्णोः समाभावात्तु सोऽद्वयः ॥’ इति वचनं चात्र मानम् । द्वयस्य पञ्चविधभेदस्यापवादः कुतर्कैर्निरासः, तमुपरमन्ति न कुर्वन्तीति ते द्वयापवादोपरमास् तेषूपलम्भनं दर्शनं यस्य स तथा तं च । न आदिमध्यान्ता यस्य स तथा । तम् । अजस्रनिर्वृत्तिं नित्यातन्दं संज्ञप्तिमात्रं विज्ञानघनम् । अमुयाऽत्युत्तमया दृशा दर्शनेन निरस्तसङ्कल्पादिगुणविशेषास् तानुपसंहृत्य भजतेत्यन्वयः ॥ १९ ॥

प्रकाशिका

भजने पुनरपीत्थम्भावान्तरमाह ॥ निरस्तसङ्कल्पेति । अत्र विष्णोः सङ्कल्प-विकल्पौ न स्त इति प्रतीयते । तथाऽद्वयमिति द्वितीयाभाव उच्यत इति भाति । अतोऽद्वयपदं निरस्त-सङ्कल्पविकल्पमिति पदं च प्रमाणेनैव व्याख्याति ॥ सङ्कल्पश्चेति । विष्णुप्रसादतो विष्णुप्रेरणातो नैव सम्भवतः । जनानामिति शेषः । विष्णोः समाभावात्सोऽद्वयश्चोच्यत इत्यर्थः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ जाननां स्वप्रेरणाभावे निरस्तावनुत्पादितौ सङ्कल्पविकल्पविशेषौ येन तम् । स्वसमानाभावादद्वयम् । द्वयस्य द्वीतीयस्यापवादो निरासो येभ्यस्ते विमतं मिथ्या दृश्यत्वादित्यादयः कुतर्कास्तेषामुपरमो निराकरणं तेनोपलम्भनं सत्यजगत्सृष्टृत्वादिरूपेण ज्ञानं यस्मिन्विषये स तथा तम् । न विद्यत्ते आदिमध्यान्ता यस्य तम् । अजस्रनिर्वृतिं नित्यानन्दम् । संज्ञप्तिमात्रं जडामिश्रममुया दृशोक्तप्रकारानु-सन्धानेन भजत ॥१९॥

दयया सर्वभूतेषु संतुष्ट्या येन केन वा ।

सर्वेन्द्रियोपशान्त्या च तुष्यत्याशु जनार्दनः ॥ २० ॥

पदरत्नावली

साधनान्तरं चाह– दययेति ॥ येन केनचिच्छास्त्रविहितेन लब्धेनान्नपानादिना सन्तुष्ठ्या अलम्बुद्ध्या ॥ २० ॥

प्रकाशिका

अविलम्बेन विष्णुप्रसादजनकं साधनमाह ॥ दययेति । येन केन वा यदृच्छया लब्धेन शास्त्रविहितेन सन्तुष्ट्या अलम्बुध्या । तुष्ट्याऽपि किमित्याशङ्कापरिहारायोक्तम् ॥ जनार्दन इति जननमर्दयतीत्यर्थः ॥ २० ॥

अपगतसकलेषणामलात्मन्यविरतमेधितभावनोपहूतः ।

निजजनवशगत्वमाप्तवान् यो न सरति च्छिद्रवदक्षरः सतां हि ॥ २१ ॥

पदरत्नावली

ननु बहुजन्मचीर्णसुकृतानन्त्येन प्रसाद्य सकृद्विभातं, यदि पश्चान्नेति पक्षे बहुक्लेशेन साधनानुष्ठानं व्यर्थं पारदसाधनवदिति तत्राह– अपगतेति ॥ अपगता दूरतो निरस्ताः समस्ताः सकला ईषणाः पुत्रवित्तादिकामा यस्मात् स तथा, अत एवामलश्चात्मा अपगतसकलेषणा-मलात्मा । तस्मिन्नेवं शुद्धान्तःकरणे निरन्तरमेधितया भावनया भक्त्या आहूत इवागत्यात्मानं प्रकाश्य सन्निहितो हरिः श्रीनारायणः सतां हृदयान्न सरति न गच्छति न तिरोभवति । अत्र हेतुमाह– निजेति ॥ स्वभक्तवशगतत्वं प्राप्तवानिति यत् तस्मात् । छिद्रवदाकाशवत् । एतन्निदर्शनकथनेन व्याप्तस्याभिव्यक्तिरेव विवक्षितेति ध्वनयति । पूर्वदेशवियोगलक्षणक्रिययोत्तरदेशसम्योगसम्भवाद् व्याप्तिभङ्गापत्तेरिति न क्षरति न स्रवतीति अक्षरशब्दनिरुक्त्या च भक्तजनहृदयान्नापगच्छतीति भावेनोक्तम्– अक्षर इति ॥ हिशब्देन हरेर्ज्ञानिप्रियत्वं मानसिद्धमिति स्मारयति ‘ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम्’ इति ॥ २१ ॥

प्रकाशिका

वैराग्यसन्ततध्यानलक्षणे च साधने दर्शयन् भगवानेवं भजतां मनसि व्यक्तः कदाऽपि नापयातीत्याह ॥ अपगतेति । अपगता दूरतो निरस्ताः समस्ताः सकलेषणाः पुत्रवित्तादि-कामा यस्मात्स तथा । अत एवामलमात्म मनस् तस्मिन्नेवं विशुद्धान्तःकरणेऽविरतं निरन्तरमेधितया भावनया भक्तिपूर्वकध्यानेनोपहूत इव व्यक्तः सन् अक्षरो हरिः सतां हृदयाच्छिद्रवत्तत्रत्याकाशवन्न सरति नापगच्छति । न तिरोभवतीति यावत् । अत्र हेतुमाह ॥ निजजनेति । यद्यस्मान्निजजनानां भक्तजनानां वशगत्वमधीनत्वमाप्तवान् । तत्तस्मात् । छिद्रवदिति दृष्टान्तो नित्यसंनिहितत्वमात्रेणाभिव्यक्ततायामिति ज्ञातव्यम् । हिशब्देनात्र प्रमाणप्रसिद्धिं दर्शयति ॥ २१ ॥

न भजति कुमनीषिणां स इज्यां हरिरधनात्मधनप्रियो रसज्ञः ।

श्रुतधनकुलकर्मणां मदैर्ये विदधति पापमकिञ्चनेषु सत्सु ॥ २२ ॥

तात्पर्यम्

अधनाश्च त एवाऽत्मधनाश्चाधनात्मधनाः ॥ २२ ॥

पदरत्नावली

व्यतिरेकमाह– न भजतीति ॥ अकिञ्चनेषु मदहेतुधनरहितेषु श्रुतधनकुलकर्मणां मदैश्च ये पापमपराधं विदधाति स हरिस्तेषां कुमनीषिणां पुंसामिज्यां यागादिपूजां न भजति स्वीकृत्य फलं न ददातीत्यन्वयः । कीदृशो हरिः ? अधना हिरण्यादिधनरहिताश्चात एवात्मधनाश्चाधनात्मधनास्त एव प्रिया यस्य स तथा । तेषां प्रियो वा । अस्मिन्नर्थे इदं प्रमाणम् । ‘प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः’ इति । प्रियत्वे निमित्तमाह– रसज्ञ इति ॥ भक्तैः क्रियमाणं रसमनुरागं भक्तिं जानातीति रसज्ञः । रसो रागे विषे वीर्ये इति यादवः । रागोऽनुरागे लाक्षादाविति च । श्रुतं च धनं च कुलं च कर्माणि च तानि तथा तेषां मदैर्बुद्धिभ्रंशहेतुवृत्तिविशेषैः ॥ २२ ॥

प्रकाशिका

सतामेव वश्योऽसावसतां तु पूजामपि न गृह्णातीत्याह ॥ न भजतीति । कुमनीषिणां कुमतीनामिज्यां पूजाम् । अधनात्मधनप्रियः । अत्राधनात्मधनशब्दयोः कर्मधारय एव समास इत्याशयेनाह । अधनाश्चेति ॥ तथा च न विद्यते धनं हरिपूजानुपयुक्तं येषां तेऽधनास्ते च ते आत्मा परमात्मा धनं धनवत्प्रियो येषां ते आत्मधनास्तेषां प्रिय इत्यर्थः । रसज्ञो रसो रागोऽनुरागः । भक्तिरिति यावत् । तं जानातीति रसज्ञः । भक्तैः क्रियमाणभक्तिज्ञानवानित्यर्थः । कुमनीषिणां सकाशाज्जातैर्मदैर्बुद्धिभ्रंशहेतुवृत्तिविशेषैर्येऽकिञ्चनेषु । सत्सु । उपलक्षणमेतत् । आत्मधनेषु च पापमपराधं विदधति कुर्वन्ति तेषां कुमनीषिणामित्यन्वयः ॥ २२ ॥

श्रियमनुचरतीं तदर्थिनश्च द्विपदपतीन् विबुधांश्च यः स्वपूर्णः ।

न भजति निजभृत्यवर्गतन्त्रः कथममुमुद्विसृजेत् पुमान् कृतज्ञः ॥ २३ ॥

तात्पर्यम्

‘श्रियं देवांश्च भृत्यत्वान्मनुते बहु केशवः । नात्मार्थाय यतस्ते तु भक्त्या सर्वोत्तमोत्तमाः’ ॥ इति च ॥ २३ ॥

पदरत्नावली

अस्मिन्नर्थे इदं प्रमाणयति– श्रियमिति ॥ द्विपदपतीन् मनुष्यप्रधानान् । तदर्थिनः श्रीप्रसादप्रार्थनाशीलान् । स्वपूर्ण इत्ययं तदपेक्षामन्तरेण स्वापेक्षाभावे हेतुः । निजभृत्यवर्गतन्त्र इति जयस्तम्भप्रकटनार्थः । अन्यथा लक्ष्म्यादीनामभक्तत्वेन पृथक्करणं प्रसज्येत । न च तद्युक्तम् । निजवने तुलसीभिरीशभ्यर्चतीति लक्ष्म्या अपि मायापटलान्तराभावेऽपि सुखात्मकभक्त्या तत्पूजा-विधानात् । उद्विसृजेद् उद्विग्नो भूत्वा त्यजतीत्यर्थः ॥ २३ ॥

प्रकाशिका

भक्त्यधीनस्यानुग्रहसाध्यं फलं दर्शयन् एवंविधस्य त्यागो नोचित इत्याह ॥ श्रियमिति । अत्र निजभृत्यवर्गतन्त्रः श्रियं विबुधांश्च न भजतीत्युक्त्या श्रियाद्यपेक्षया भृत्यवर्गाणा-माधिक्यमुच्यत इति भाति । अतोऽत्र विवक्षितमर्थं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ श्रियमिति । विबुधा-नित्यस्यार्थः देवानिति । चशब्दाद्विपदपतीनां राज्ञां ग्रहणम् । बहुमनुते संमानयति । अनेन भजतीत्ये-तदुक्ततात्पर्यम् । निजभृत्येत्यनेन सूचितं हेतुमाह ॥ भृत्यत्वादिति । श्रियादीनामिति शेषः । न भजतीति निषेधस्यार्थमाह ॥ नात्मार्थायेति । न स्वप्रयोजनायेत्यर्थः । तथा च न भजतीत्यत्रात्मार्थायेति पूरणीयमिति भावः । ननु भृत्यत्वेन तेषु मान एव कर्तव्यो न बहुमान इत्यत आह ॥ यत इति । तुशब्दोऽवधारणे । भक्त्येत्युपलक्षणम् । भक्त्यादिगुणैरेव सर्वोत्तमोत्तमाः । तारतम्येनोत्तमा इत्यर्थः । अनुचरतीं तदर्थिनश्चेति पदद्वयसूचितमेतदिति ज्ञातव्यम् ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ अनुचरतीं साक्षाद्भृत्यभूतां श्रियं तदर्थिनः श्रीप्रसादप्रार्थिनो विबुधांस्तदर्थिनः श्रियो देवानां च प्रसादार्थिनो द्विपदपतीन् राज्ञश्च । तारतम्येनोत्तमानिति यावत् । यतोऽतः सर्वेषां वैमानिकानां धिष्ण्येभ्यः परमुत्तमं भजति बहुमानयति । कुतः । यतो निजभृत्यवर्गतन्त्रः । तेषां भृत्यत्वात्स्वस्य च भृत्याधीनत्वाद्बहुमानं करोतीत्यर्थः । नन्वेवं सर्वोत्तमो यं कमपि न भजतीति श्रुत्यादिप्रसिद्धिविरोध इत्यत उक्तम् ॥ य इति । यतः स्वपूर्णः स्वेनैव पूर्णोऽत आत्मार्थाय न भजति । किन्तु भक्तवात्सल्यस्वभावेनैव । अतोऽमुं भक्तवत्सलं कृतज्ञः पुमान् कथमुद्विसृजेत् सर्वथा परित्यजेन्न कथमपीत्यर्थः ॥ २३ ॥

भवतां वंशधुर्योऽभूद् धु्रवश्चित्ररथः स्वराट् ।

गुरुदारवचोबाणैर्निर्भिन्नहृदयोऽर्भकः ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

भवत्पूर्वजाः सर्वेऽपि भगवद्भक्तास्तत्र ध्रुवो विशेषभक्त इति तद्भक्तिफलं किञ्चिद् विशिनष्टि– भवतामिति ॥ चित्ररथ इति ध्रुवस्य नामान्तरम् । ‘भगवत्प्रसादपात्रत्वे कोऽपि चित्ररथानुगः । यस्य प्रियश्रवाः कृष्णः स्वात्मानमपि दत्तवान् ॥’ इति विष्णुपुराणोक्तेः । रथ गताविति धातोः, चित्रा आश्चर्यभूता गतिर्यस्य स इति वा । चित्रवन्नानावर्णो रथो यस्य स इति वा । स्वमात्मानं राजयतीति स्वराट् राजान्तरवर्जितश्चक्रवर्तीत्यर्थः । गुरोः पितुर्दारा भार्याशब्दवाच्याः ॥ २४ ॥

प्रकाशिका

भवत्पूर्वजेन ध्रुवेण यो भगवानाराधितस्तस्मै विशिष्टं फलं दत्तवान् अतो भवद्भिरपि विशिष्टफलार्थं तद्भजनमेव कर्तव्यमित्याह ॥ भवतामिति । चित्रः नानावर्णो रथो यस्य स चित्ररथ इति ध्रुवस्य नामान्तरमित्याहुः । स्वयमेव राजत इति स्वराट् स च चक्रवर्तीत्यर्थः । गुरोः पितुर्दारा भार्याशब्दवाच्याः ॥ २४ ॥

त्यक्त्वा स्त्रैणं च तं गच्छन् दृष्टो मे पथ्युदारधीः ।

पञ्चवर्षो मदादेशैः संराध्य पुरुषेश्वरम् ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

स्त्रैणं स्त्रीजितं पितरं पूजास्पदम् ॥ २५ ॥

प्रकाशिका

स्त्रैणं स्त्रीजितम् । तं पितरम् ॥ २५ ॥

तत् पदं१ सर्वधिष्ण्येभ्यो मायाधिष्ठितमारुहत् ।

मुनयोऽद्याप्युदीक्षन्ते परं नापुरवाङ् नृपाः ॥ २६ ॥

तात्पर्यम्

‘सर्वोत्तमत्वाद्विष्णुर्हि माय इत्येव शब्द्यत’२ इति व्योमसंहितायाम् । ‘देवा-नत्युत्तममुनीन्विना के शैंशुमारकम् । हरेर्ग्रहं प्रविष्टास्तु ध्रुवो देवाश्च तद्गताः’ ॥ इति मात्स्ये

॥ २६ ॥

पदरत्नावली

सर्वेषां वैमानिकानां धिष्ण्येभ्यः स्थानेभ्यः परमुत्तमम् । उत्तमत्वे कारणमाह– मायेति ॥ मायेन सर्वोत्तमेन विष्णुनाऽधिष्ठितं सन्निधाय स्थितम् । अनिर्वाच्यमायाकल्पितमित्यङ्गीकारे ‘सर्वोत्तमत्वाद् विष्णुर्हि माय इत्येव शब्दितः’ इति स्मृतिविरोधः स्यात् । तस्मिन् पक्षे माया-कल्पितमित्येव स्यात्, न त्वधिष्ठितमिति । मुनयो नृपाश्चर्वाक् स्थिता उदीक्षन्ते, परं नापुरित्यत्र देवानुत्तममुनीन् विनोत्यनुसन्धेयम् । ‘देवानत्युत्तममुनीन् विना के शैंशुमारकम् । हरेर्गृहं प्रविष्टास्तु ध्रुवो देवाश्च तद्गताः ॥’ इति वचनात् । अनेनापि मायाधिष्ठितमित्यत्र पुल्लिङ्ग एव मायशब्दोऽत्र विवक्षितो, न तु मायेत्याबन्तः ॥ २६ ॥

प्रकाशिका

तत्पदं तस्य हरेः पदम् । मायाधिष्ठितमित्यत्र माया शब्दस्यानिर्वाच्याविद्यापरत्व-प्रतीतिवारणाय विवक्षितमर्थं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ सर्वोत्तमत्वादिति । विष्णुरेवेति सम्बन्धः । हिशब्देन मायानां प्रधानानामयं स्वामीति मायः सर्वोत्तम इति निर्वचनं प्रसिद्धमिति सूचयति । तथा च मायेन सर्वोत्तमेन विष्णुनाऽधिष्ठितं व्यक्ततया स्थितमिति मूलं व्याख्येयमिति भावः । मुनयो यदुदीक्षन्त इत्यत्र हे नृपा मुनयोऽर्वाक् स्थिताः सन्तः परं केवलं यद्ध्रुवस्थानमुदीक्षन्ते न तु तत्र गच्छन्तीति सर्वेषां मुनीनां तत्र गमनाभावः प्रतीयते । अतोऽत्र विवक्षिततात्पर्यं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ देवानिति । शैंशुमारकं हरेर्गृहं ध्रुवस्थानरूपं के प्रविष्टाः । न केऽपि । तर्हि के तत्र प्रतितिष्ठन्तीत्यपेक्षायामाह ॥ ध्रुव इति । तुशब्दोऽवधारणे । ध्रुवो देवाः सर्वे । चशब्दादत्युत्तमा मुनयश्च ग्राह्याः । तथा च मूले मुनय इत्यनेनात्युत्तममुनिव्यतिरिक्ता एव ग्राह्या इत्याशयः ॥ २६ ॥

तं यूयं सर्वभूतानामन्तर्यामिणमीश्वरम् ।

रुद्रादिष्टोपदेशेन भजध्वं भवनुत्तये ॥ २७ ॥

पदरत्नावली

उपसंहरति– तमिति ॥ यस्यानुग्रहाद् ध्रुवोऽत्युत्तमस्थानमाप तमीश्वरम् ॥२७॥

प्रकाशिका

तं भवत्पूर्वजस्य ध्रुवस्य फलपद्रम् । रुद्रेणादिष्ट उपदिष्ट उपदिश्यत इत्युपदेशो मन्त्रस्तेन भवनुत्तये संसारनिवृत्तये ॥ २७ ॥

मैत्रेय उवाच–

इति प्रचेतसो१ राजन्नन्यांश्च भगवत्कथाः ।

श्रावयित्वा ब्रह्मलोकं ययौ स्वायम्भुवो मुनिः ॥ २८ ॥

॥ ३३ ॥

विदुर उवाच–

सहन्तां चावद्यं मम विवृतिमार्गे स्खलनतः ॥ १ ॥

सुमनस्सुमनोमौलौ लसन्ती मुरभिद्गले ।

पदरत्नावलिर्नाम वनमालेव राजताम् ॥ २ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

चतुर्थस्कन्धे एकत्रिंशोऽध्यायः ॥

॥ इति चतुर्थस्कन्थटीका ॥

प्रकाशिका

शुक एतस्य श्रोतुः फलमाह ॥ एतद्य इति । राज्ञां चरितमिति शेषः ॥ ३६ ॥

वेदेशगुरुशिक्षातो भूयाद्यदुपतीरिता ।

चतुर्थस्कन्धतात्पर्यटिप्पणी प्रीतये हरेः ॥

**॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां श्रीमद्वेदेशगुरुशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

चतुर्थः स्कन्धः समाप्तः ॥ ४ ॥

इति चतुर्थस्कन्धः ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥