सैनिका भयनाम्नो ये बर्हिष्मन् दिष्टकारिणः

अथ अष्टाविंशोऽध्यायः

नारद उवाच–

प्रकाशिका

द्वार्भिर्नवभिः ॥ ४,५ ॥

कन्योपगूढो नष्टश्रीः कृपणो विषयात्मकः ।

नष्टप्रज्ञो हतैश्वर्यो गन्धर्वयवनैर्बलात् ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

यवनैर्व्याधिभिरुपरुद्धमायतनं शरीरनाडीलक्षणं यस्य स तथा । पुरपालः प्राणः । अनुतापो जीवक्लेशं प्रेक्ष्य ॥ १३ ॥

प्रकाशिका

पुरपालः पुरञ्जनः । अन्वतप्यतेति पुनरनुतापोक्तिरेकमात्रविवक्षया । पूर्वं तु कुटुम्बादिसहितस्यातो न पुनरुक्तिरिति ध्येयम् ॥ १३ ॥

न शेके सेवितुं तत्र पुरुकृच्छ्रोरुवेपथुः ।

गन्तुमैच्छत् ततो वृक्षकोटरादिव सानलात् ॥ १४ ॥

प्रकाशिका

वीर्यपणां वीर्यमेव पणं मौल्यं यस्यास्ताम् ॥ २९ ॥

तस्यां सञ्जनयांचक्रे आत्मजामसितेक्षणाम् ।

यवीयसः सप्तसुतान् सप्तद्रविडभूभृतः ॥ ३० ॥

प्रकाशिका

आत्मानं परमात्मानमात्मनि स्वस्मिन् ईक्षां तादृशवृत्तिमपि विहाय वाऽस्मा-च्छरीरात्संसाराद्वा । हेत्यनेन प्रमाणप्रसिद्धिं दर्शयति ॥ ४२,४३ ॥

चीरवासा व्रतक्षामा वेणीभूतशिरोरुहा ।

बभावुप पतिं शान्ता शिखाशान्तमिवानलम् ॥ ४४ ॥

पदरत्नावली

चीरवासाः सत्वगुणलक्षणवेणी चक्षुषि शिरोरुहलक्षणा वृत्तयो यस्य सा तथा । उप पतिं पत्युः स्वमनसः समीपे । शान्तमित्यनेन धूमराहित्यं न तु निर्वाणत्वम् । न हि नष्टस्याग्नेः शिखा । कथापक्षे यथास्थित एवार्थः । अभूतदृष्टान्तस्य सम्भवात् । तस्मान् निर्धूमतया ज्वलतोऽग्नेः शिखेव निर्मलतया श्रेयसोऽन्तरङ्गमित्यर्थः ॥ ४४ ॥

प्रकाशिका

उप पतिं पत्युः समीपे शिखाशान्तं ज्वालाशान्तं निर्धूमम् ॥ ४४ ॥

अजानती प्रियतमं यदोपरतमङ्गना ।

सुस्थिरासनमासाद्य यथा पूर्वमुपाचरत् ॥ ४५ ॥

पदरत्नावली

इदानीं बुद्धेर्वृत्तिविशेषान् लक्षयति– अजानतीति ॥ अङ्गना भगवज्ज्ञान-साधनम् । उपरतं जीवन्मुक्त्यवस्थामाप्तं प्रियतमं स्वस्या आत्यन्तिकं प्रियतममजानती बाह्यवृत्तिविशिष्टा सुस्थिरासनं तदेकवृत्तिनिष्ठालक्षणं पीठमाप्य पूर्वसंस्कारवशाद् यथापूर्वमुपाचरत् शुभकर्मणि प्रेरयामास

॥ ४५ ॥

प्रकाशिका

उपरतं मृतम् । अजानती । अज्ञाने कारणमाह ॥ सुस्थिरेति । तदानीमपि सुस्थिरमासनं यस्येति ॥ ४५ ॥

यदा नोपलभेताङ्घ्रावूष्माणं पत्युरर्चती ।

आसीत् संविग्नहृदया यूथभ्रष्टा मृगी यथा ॥ ४६ ॥

आत्मानं शोचती दीनमबन्धुर्विक्लवाऽश्रुभिः ।

स्तनावासिच्य विपिने सुस्वरं प्ररुरोद सा ॥ ४७ ॥

वाक्यार्थाभिमानी कश्चिच्चेतनः स्वात्मनो रूपं बोध्यस्वरूपं च तत्त्वत उपदिशति– हंसाविति ॥ आर्य प्राज्ञ अहं च त्वं च हंसौ स्वतो निर्लेपौ । मानसं ज्ञानमयनं ययोस्तौ तथा । सहस्रपरिवत्सरान् बहुकालं रमणौ रममाणौ अवात्स्व । अन्यत्र मानससरोवराश्रयौ हंसौ प्रसिद्धौ । प्राक्चीर्णपुण्यनिचयादवाप्तजातिस्मृती ॥ पुनः प्रारब्धकर्मवशाद् ग्राम्यमतिर्मां विहाय कर्मभूमिं गतो विचरन् पर्यटन् किंचित्पदं भोगस्थानमद्राक्षीः । स्त्रिया विषयबुद्ध्या रचितम् ॥ ५४,५५ ॥

प्रकाशिका

हे आर्य प्राज्ञ । अहं त्वं च हंसौ शुद्धौ । सहस्रपरिवत्सरान् बहुकालं रमणौ रममाणौ अवात्स्व । मानससरोवराश्रयौ । मानसं हृदयम् ॥ ५४,५५ ॥

पञ्चारामं नवद्वारमेकपालं त्रिकोष्ठकम् ।

षट्कलं१ पञ्चविपणं पञ्चप्रकृति स्त्रीधवम् ॥ ५६ ॥

पदरत्नावली

एकः पालः प्राणो यस्मिंस्तत् तथा तत् । स्त्री धवः पतिः स्वामी यस्मिन् तत् स्त्रीधवम् ॥ ५६ ॥

प्रकाशिका

पञ्च आमा उपवनानि यस्मिन् त्रीणि कोष्टानि प्राकारा यस्मिन् षट् कलानि यस्मिन् पञ्च विपणं ह्रदा यस्मिन्पञ्चप्रकृतयो यस्मिन् । स्त्री धवः पतिः स्वामी यस्मिन् ॥ ५६ ॥

पञ्चेन्द्रियार्था आरामा द्वारो घ्राणादयः प्रभो ।

तेजोबन्नानि कोष्ठानि गोलकेन्द्रियसंग्रहः ॥ ५७ ॥

तात्पर्यम्

इन्द्रियाणि यत्र सङ्गृह्यन्ते स गोलकेन्द्रियसङ्ग्रहः ॥ ५७ ॥

पदरत्नावली

पञ्चारामार्थमाह– पञ्चेति ॥ इन्द्रियार्थाः शब्दादयः । नवद्वारामित्यस्यार्थ-माह– द्वार इति ॥ घ्राणादयो द्वार इत्युच्यन्ते । त्रिकोष्ठमाह– तेज इति ॥ षट्कूलमाह– गोलकेति ॥ गोलकेष्विन्द्रियाणि गृह्यन्त इति गोलकेन्द्रियसंग्रहः ॥ ५७ ॥

प्रकाशिका

इमं श्लोकमध्यात्मपक्षे स्वयमेव व्याख्याति ॥ पञ्चेति । श्रोत्रादिपञ्चेन्द्रियाणामर्थाः शब्दादय आरामा भोगार्थत्वसाम्यात् । नवद्वारः घ्राणादय इन्द्रियछिद्राणि । तेजोऽबन्नानि पृथिव्यप्तेजो-भूतानि । षट्कलमाह गोलकेति । गोलकेन्द्रियेत्यनेनेन्द्रियसङ्ग्रहग्रहणमित्यस्याप्रतीतेरर्थमाह ॥ इन्द्रियाणीति । इन्द्रियाणि ज्ञानेन्द्रियाणि यत्र सङ्गृह्यन्ते स गोलक इन्द्रियसङ्ग्रहशब्देन विवक्षित इत्यर्थः । गोलकश्चासाविन्द्रियसङ्ग्रहश्चेति कर्मधारयः । क्वचित्स गोलक इन्द्रियसङ्ग्रह इत्येव पाठः

॥ ५७ ॥

विपणस्तु क्रियाशक्तिर्भूतप्रकृतिरव्यया ।

शक्त्यधीशः पुमानत्र प्रविष्टो नावबुद्ध्यते ॥ ५८ ॥

पदरत्नावली

विपणो व्यवहारः । क्रियाशक्तिः कर्मेन्द्रियशक्तिः । पञ्चप्रकृतीत्येतदाह– भूतेति ॥ पञ्चभूतानां या प्रकृतिर्मूलकारणं सा पञ्चप्रकृतिरित्युच्यते । अव्यया नित्या । स्रीधवमाह– शक्तीति ॥ शक्तिर्बुद्धिः । सैवाधीशा पुरोपभोगे कारणं यस्य स शक्त्यधीशः । अन्यत्र कोष्ठानि भाण्डागारस्थानानि । कूलानि बहिष्ठपदार्थदर्शनाय निर्मितस्थानानि ॥ ५८ ॥

प्रकाशिका

क्रियाणां कर्मणां जनने शक्तिर्यस्य कर्मेन्द्रियसमूहस्य स तथा । अव्यया प्रकृति-रुपादानं कार्यनाशेऽपि नाशाभावादव्ययेत्युक्तम् । स्त्रीधवमित्यस्यार्थमाह ॥ शक्त्यधीश इति । शक्तिर्बुद्धिरधीशा यस्य स पुमान् । अत्र शरीराख्ये पुरे प्रविष्टोऽपि न पतित्वेनात्र बुद्ध्यते । बुद्ध्यधीनत्वात्किन्तु बुद्धेरेव पतित्वेनावबुद्ध्यते । अतः स्त्रीधवमित्युच्यत इत्यर्थः । एकः प्राणः पालो यस्येति स्पष्टत्वान्नोक्तम् । यद्यपीदमुत्तराध्याये एव वक्तव्यं तथाऽप्येतज्ज्ञानस्य वैराग्यजनकतया तत्कथनप्रसङ्गतयाऽत्रैवोक्तमिति मन्तव्यम् ॥ ५८ ॥

तस्मिंस्त्वं रामया स्पृष्टो रममाणो हतस्मृतिः ।

तत्सङ्गादीदृशीं प्राप्तो दशां पापीयसीं विभो ॥ ५९ ॥

पदरत्नावली

रामया विषयबुद्ध्या स्पृष्टो वशीकृतः हतस्मृतिः शास्त्रज्ञानरहितः । विषय-बुद्धिसङ्गफलं नरकादि भवतीत्यर्थः ॥ ५९ ॥

प्रकाशिका

स्पृष्टोऽभिभूतो हतस्मृतिः शास्त्रज्ञानरहितः ॥ ५९ ॥

न त्वं विदर्भदुहिता नायं वीर सुहृत् तव ।

न पतिस्त्वं पुरञ्जन्या रुद्धो नवमुखे यया ॥ ६० ॥

पदरत्नावली

न त्वमित्यादि विषयवैराग्यमुच्यते ॥ ६० ॥

प्रकाशिका

स्वाभाविकीस्थितिं वक्तुमाह ॥ न त्वमिति । स्वभावतस् त्वं विदर्भदुहितान नायं तव स्वभावतः पतिः । न पतिः स्वभावतः । नवद्वारे पुरे यया रुद्धोऽसि ॥ ६० ॥

माया ह्येषा मया सृष्टा यत् पुमांसं स्त्रियं पतिम् ।

मन्यसे नोभयं यद् वै हंसं पश्यात्मनो गतिम् ॥ ६१ ॥

पदरत्नावली

प्रारब्धकर्मणैवंविधफलानुभवार्थं मया मदन्तर्यामिणा हरिणा सृष्टा संक्लृप्तैषा माया बन्धकशक्तिरिच्छा वा । सा चाचिन्त्यमहिमेत्याह– यदिति ॥ तर्हि किं तत्त्वज्ञानमिति तद् विविच्याह– हंसमिति ॥ तत्त्वतो नामगोत्रादिराहित्येन चेतनं हंसं निर्मलं पश्य । आत्मनो हरेर्गतिं तत्तत्सत्ताप्रदत्वेन स्थितिं पश्य । आत्मनो मम गतिं त्वां प्रबोध्य गच्छतो मम यात्रां पश्येति वा । अनेन बोध्यबोधकयोरनुभवसिद्धत्वादबाधितो भेद इति ज्ञातव्यम् ॥ ६१ ॥

प्रकाशिका

तस्याः पूर्वजन्मनि पुमांसमिदानीं च स्त्रियं यन्मन्यसे माया प्रकृतिर्मया स्पृष्टा । त्वद्बन्धकतयेति शेषः । प्रकृतिबन्धनिमित्तमेतदित्याशयः । नोभयं पूर्वतनः पुंदेह इदानींतनस्त्रीदेहश्चेत्युभयं न स्वाभाविकमित्यर्थः । यद्यस्माच्च स्वभावतः हंसं निर्मलं त्वत्स्वरूपं पश्य । आत्मनः परमात्मनो गतिं स्थितिं च पश्य ॥ ६१ ॥

अहं भवान्न चान्यस्त्वं त्वमेवाहं विचक्ष्व भो ।

न नौ पश्यन्ति कवयश्छिद्रं जातु मनागपि ॥ ६२ ॥

तात्पर्यम्

‘जीवसत्ताप्रदत्वाच्च सदृशत्वाच्च केशवः । कथ्यते तदभेदेन न तु जीव-स्वरूपतः’ ॥ इति च ॥ ६२ ॥

पदरत्नावली

कथा बाह्याध्यात्मपक्षभेदेन निरूप्यत इत्येतत् कथमवगतमिति तत्राह– बर्हिष्मन्निति ॥ पारोक्ष्येणान्यापदेशेन । एवं कथने किं कारणं तत्राह– यत् परोक्षेति ॥ ‘‘परोक्षप्रिया इव हि देवाः’’ इत्यादि श्रुतिः । अनेनाहं भवानित्यादेरप्यस्मदुक्त एवार्थो न प्रातीतिक इत्येतत् सुतरामबोधि

॥ ६५ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

चतुर्थस्कन्धे अष्टाविंशोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

उक्तकथायाः कथं प्रकृतोपयोग इत्यपेक्षायामाह ॥ बर्हिष्मन्निति । आत्मानं जीव-मधिकृत्य वर्तमानं संसारस्वरूपं पारोक्ष्येण राजकथामिषेण । अत्र हेतुः ॥ यद्यस्मादिति । परोक्षप्रियः परोक्षोपदेशप्रियः । प्रत्यक्षोपदेशेऽसुराणामपि ज्ञानप्राप्तिप्रसङ्गेन भगवतो न प्रिय इत्याशयः ॥ ६५ ॥

**॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां चतुर्थस्कन्धे अष्टाविंशोऽध्यायः ॥ ४-२८ ॥