इति संदिश्य भगवान् बार्हिषदैरभिपूजितः

अथ पञ्चविंशोऽध्यायः

मैत्रेय उवाच –

इति संदिश्य भगवान् बार्हिषदैरभिपूजितः ।

पश्यतां राजपुत्राणां तत्रैवान्तर्दधे हरः ॥ १ ॥

रुद्रगीतं भगवतः स्तोत्रं सर्वे प्रचेतसः ।

एते त्वां सम्प्रतीक्षन्ते स्मरन्तो वैशसं तव ।

सम्परेतमयःकूटैश्छिन्दन्त्युत्थितमन्यवः ॥ ८ ॥

नानारण्यमृगव्रातैरनाबाधे मुनिव्रतैः ।

आहूतं मन्यते पान्थो यत्र कोकिलकूजितैः ॥ १९ ॥

पदरत्नावली

आबाधा महती पीडेत्यभिधानम् । अनाबाधे उपद्रवरहिते । कोकिलकूजितानां मात्राविशेषैरेहि आविशेत्याहूतमात्मानं निरूपयति । अन्यत्र प्राकारो देहचर्म । उपवनं रोमादि । अट्टालं तन्मध्ये मेदो वसादि । परिखा मांसबहिस्त्वक् । तोरणस्थानीयो बाहुः । अङ्गुल्यः पताकाः । पार्श्वद्वयस्योर्ध्वमुखवंशस्यास्थि वा तोरणम् । शृृङ्गं शृृङ्गस्थानीयं कर्णादि । गुहा उदरादिप्रदेशाः । नीलवैडूर्याद्यैस्तोरणविशेषैः समलङ्कृतं हर्म्यस्थलीस्थानीयं चर्मादि । भोगसाधनत्वाद् भोगवती । सभा हृदयम् । सर्वदेवानां निवासस्थानीयत्वाच् चत्वरं नाडीसन्धिः । रथ्या ब्रह्मनाडी । आक्रीडा हस्तः । आयतनानीन्द्रियगोलकानि । आपणो वाक् । चैत्यं मस्तकम् । ध्वजः केशपाशः । विद्रुमवेदी रत्नाद्यलङ्कृतकटिप्रदेशः । बाह्योपवनं देहबाह्यविषयोद्यानम् । तस्य रमणीयतां वर्णयति– दिव्ये-त्यादिना ॥ वक्त्राद्यध्यात्मार्थो वर्णनीयः । बाह्येत्युक्तत्वात् । प्रकर्षेण मदयन्तीति प्रमदा वैषयिक्यो बुद्ध्यस्तासां मध्ये उद् उत्कृष्टं तमः स्थानं पुरुषाणां यस्याः सा प्रमदोत्तमा । प्रधानेत्युक्ते आत्मा-नात्मविवेकविचक्षणा बुद्धिरित्यर्थः स्यात् । स चानुपपन्नः । तां बुद्धिं विहाय वैषयिकीं बुद्धिं प्राप्य मुग्धोऽभूदित्यर्थः । अन्यथाऽप्रतीत एव कीदृशीं दशभिर्भृत्यैर्ज्ञानकर्मेन्द्रियसंज्ञैः सहागच्छन्तीति च कीदृशाः । एकैकस्य शतमित्यनन्ताः । अनन्ता या वृत्तयस्तासां नायकाश्च केचन वृत्तिविशेषास्तैर्युक्तैः

॥ १९ ॥

प्रकाशिका

अनाबाधे तत्कृतोपद्रवशून्ये मुनिव्रतैरहिंस्रैः पांथ आत्मानमाहुतं मन्यते । कोकिलध्वनीनां मात्राविशेषैरात्मानमाहूतं कल्पयतीत्यर्थः ॥ १९ ॥

यदृच्छयाऽऽगतां तत्र ददर्श प्रमदोत्तमाम् ।

भृत्यैर्दशभिरायान्तीमेकैकशतनायकैः ॥ २० ॥

प्रकाशिका

हे वरोरु । आसां ह्रीप्रमुखानां मध्ये त्वमन्यतमाऽपि न भवसि । यतो भुविस्पृक् न हि देवता भुवं स्पृशन्ति । वीरवरेण मया । यज्ञपुंसा श्रीनारायणेन सह श्रियमिव परं लोकं वैकुण्ठम्

॥ ३० ॥

यदेष माऽपाङ्गविखण्डितेन्द्रियं सव्रीडहासेक्षणविभ्रमद्भ्रुवः ।

तवोपसृष्टो भगवान् मनोभवः प्रबाधतेऽथानुगृहाण शोभने ॥ ३१ ॥

पदरत्नावली

हे शेभने व्रीडया सहितो हासः व्रीडाहासत्वेन युक्तेनेक्षणेन विभ्रमन्त्यौ भ्रुवौ यस्याः सा तथा, तस्यास्तव सकाशादुपसृष्टः प्राप्त एव मनोभवो मनसो जातो रागलक्षणवृत्तिविशेषो भगवान् ताभिः पूज्यो मा मां प्रबाधते स्वानुकूलकर्मणा यः सन्नद्धं करोति यद् यस्मादथ तस्मादनुगृहाणेत्यन्वयः । कथंभूतं माम् ? अपाङ्गेन शरीररहितेन वृत्तिविशेषेण विखण्डितानीन्द्रियाणि यस्य स तथा ताम् ॥ ३१ ॥

प्रकाशिका

हे शोभने । यद्यस्मात्तवापांगेन विखण्डितमिन्द्रियं मनो यस्य तं मा मामेष मनोभवः कामो बाधतेऽथ तस्मादनुग्रहाण । कथम्भूतो मनोभवः । व्रीडया सहितः सव्रीडः स चासौ हासश्च तेन युक्तेनेक्षणेन विभ्रमंत्यौ भ्रुवौ यस्याः सा तस्यास्तव सकाशादुपसृष्टः प्राप्तः ॥ ३१ ॥

त्वदाननं सुभ्रु सुतारलोचनं व्यालम्बिनीलालकवृन्दसंवृतम् ।

उन्नीय मे दर्शय वल्गुवाचकं यद् व्रीडया नाभिमुखं शुचिस्मिते ॥ ३२ ॥

इत्थं पुरञ्जनं नारी याचमानमधीरवत् ।

अभ्यभाषत तं वीरं हसन्ती वीरमोहिनी ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

हे शुचिस्मिते निर्मलविलासे, त्वदाननं तव चेष्टाविशेषं मे दर्शयेत्यन्वयः । सुभ्रु शोभना भ्रूर्भ्रमणशीलं विषयेषु यस्य तत् तथा । सुतारं शोभनं लोचनमालोचनं यौक्तिकं ज्ञानं यस्य तत् तथा । ततस्तर्हि किमिति न प्रकाशत इत्यत उक्तम्– व्यालम्बीति ॥ व्यालम्बिनामविस्रंसिनां चञ्चलानां नीलालकोपमवर्णानां तामसानां वृत्तिविशेषाणां वृन्देन संवृतं गूढं तस्मान्न प्रकाशत इत्यर्थः । तर्हि कथं दर्शनमिति तत्राह– उन्नीयेति ॥ तामसवृत्तिविशेषान् पृथक्कृत्य । पुनरपि कीदृशम् ? वल्गु सुन्दरं वाचकं यस्य तत् तथा । यदाननं व्रीडया वृत्तिविशेषेण ममानभिमुखं न सम्मुखं तदिति शेषः ॥

नरः पुरुषस्तत्संबन्धिनी नारी वैषयिकी बुद्धिः । हसन्ती उल्लसन्ती विशिष्ट ईरो ज्ञानं यस्य स वीरस्तमपि मोहयितुं शीलमस्या अस्तीति वीरमोहिनीति ॥ ३२,३३ ॥

प्रकाशिका

हे शुचिस्मिते । शुभ्रमन्दहासे यद्व्रीडया नाभिमुखं सम्मुखं न भवति । त्वदाननं मुखमुन्नीय दर्शय । कथम्भूतमाननम् । शोभने भ्रुवौ यस्मिन् शोभमाने तारे कनीनिके ययोस्ते लोचने यस्मिन् । व्यालंबिनो दीर्घा नीला येऽलकास्तेषां वृन्देन संवृतं वल्गूनि वाचकानि यस्मिन् ॥३२,३३॥

न विदाम वयं सम्यक् कर्तारं पुरुषर्षभ ।

आत्मनश्च परस्यापि गोत्रं नाम च यत् कृतम् ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

यदुक्तं कस्यासीति तत्राह– नेति ॥ हे पुरुषश्रेष्ठ कर्तारमुत्पादकं भर्तारं पोषकं वा सम्यग् लक्षणवत्तया न विदाम न जानीमहे । गुणवदाश्रयः कश्चिदस्तीति सामान्यमेव न तु विशिष्टमित्यतः सम्यगिति । किं चात्मनो मम परस्योत्पादकस्यापि यथा नाम कृतं यच्च गोत्रं तदपि न जानीमह इत्यन्वयः । अनामगोत्रमिति श्रुतेः ॥ ३४ ॥

प्रकाशिका

यत्पृष्टं कस्यासीति तस्योत्तरमाह ॥ न विदामेति । आत्मनो मम परस्य पित्रादेश्च कर्तारं वयं सम्यङ्न विदाम न विद्मः । अतो गोत्रं न विद्मः । का त्वमित्यस्योत्तरमाह ॥ नामेति । नाम च यत्कृतं च न विद्मः ॥ ३४ ॥

इहाद्य सन्तमात्मानं विदाम न ततः परम् ।

नारद उवाच–

देवभूर्नाम पुर्या द्वा उत्तरेण पुरञ्जनः ।

राष्ट्रमुत्तरपाञ्चालं याति श्रुतधरान्वितः ॥ ५२ ॥

आसुरी नाम पश्चाद् द्वास्तया याति पुरञ्जनः ।

ग्राम्यकं नाम विषयं दुर्मदेन समन्वितः ॥ ५३ ॥

एवं कर्मसु संसक्तः कामात्मा वञ्चितोऽबुधः ।

महिषी यद् यदीहेत तत् तदेवान्ववर्तत ॥ ५७ ॥

क्वचित् पिबन्त्यां पिबति मदिरां मदविह्वलः ।

अश्नन्त्यां क्वचिदश्नाति जक्षत्यां सह जक्षति ॥ ५८ ॥

क्वचिद् गायति गायन्त्यां रुदन्त्यां रुदति क्वचित् ।

क्वचिद्धसन्त्यां हसति जल्पन्त्यामनुजल्पति ॥ ५९ ॥

पदरत्नावली

इदानीमसद्बुद्धेः प्रकारं दर्शयति– एवमिति ॥ ग्राम्यकर्मसु । काम्यन्त इति कामा विषयास्तेष्वात्मा मनो यस्य स तथा । वञ्चितो देवेनेति शेषः । अबुधो विवेकशून्यः । महिषी बुद्धिलक्षणा । मतं हिनस्तीति महिषी । अन्यत्र महितं ददातीति महिषी । यद्यत् कर्म कारयितुमीहेत तत्तत् कर्मान्ववर्तत अन्वकरोदेव ॥ तत् किम् ? तदाह– क्वचिदिति ॥ पिबन्त्यां पातुमिच्छन्त्या-मित्याद्यूह्यम् । अनेन सद्बुद्धिरपि ध्वनितेति ज्ञातव्यम् ॥ ५७,५८ ॥

प्रकाशिका

कर्मसु ग्राम्यकर्मसु काम्यन्त इति कामा विषयास्तेष्वात्मा मनो यस्य स तथा । वंचितः । देवेनेति शेषः । अबुधो विवेकज्ञानशून्यः । महितं ददातीति महिषी यद्यत्कर्म कारयितुमीहेत तत्तत्कर्मान्ववर्ततान्वकरोदेव इदमपि व्याख्यानं मातृकायां नोपलभ्यते प्राय इदं विजयध्वजीयमेवेति भाति ॥ ५७-५९ ॥

क्वचिद्धावति धावन्त्यां तिष्ठन्त्यामनुतिष्ठति ।

अनुशेते शयानायामन्वास्ते क्वचिदासतीम् ॥ ६० ॥

क्वचिच्छृणोति शृण्वन्त्यां पश्यन्त्यामनुपश्यति ।

क्वचिज्जिघ्रति जिघ्रत्यां स्पृशन्त्यां स्पृशति क्वचित् ॥ ६१ ॥

क्वचिच्च शोचतीं जायामनुशोचति दीनवत् ।

अनुघृष्टति संघृष्टां मुदितामनुमोदते ॥ ६२ ॥

प्रकाशिका

आसतीमासीनाम् इदञ्च व्याख्यानं नोपलभ्यते ॥ ६०-६२ ॥

विप्रलब्धो महिष्यैवं सर्वप्रकृतिवञ्चितः ।

नेच्छन्ननुकरोत्यज्ञः क्लैब्यात् क्रीडामृगो यथा ॥ ६३ ॥

तात्पर्यम्

‘देवजीवाभिमानी तु ब्रह्मैव तु चतुर्मुखः । मानुषाणां तु जीवानामभिमानी पुरञ्जनः । स तु राजा हरेः पुत्रस्त्वासुराणां कलिः स्वयम् । जीवसंसृतिवत्तस्मात्पुरञ्जनकथापि तु । तस्माज्जीवसृतिज्ञप्त्यै पुरञ्जनकथां मुनिः । नारदोऽश्रावयद्विद्वान्नृपं प्राचीनबर्हिषम् । प्रायस्तु तत्कथा जीवे स्थिता प्रत्येकशोऽपि तु । प्रत्येकं यत्तु युज्येत तदुन्नेयं यथा तथा । उक्तं भागव-तेऽप्येतत्पुराणे यावदिष्यते । प्रत्येकशस्तु जीवानां तदन्यत्तस्य केवलम्’ ॥ इति तन्त्रभागवते ।

‘ये पुरञ्जनभृत्याद्या भार्याद्याः सर्व एव च । तेऽपि मानुषबुध्द्यादेर्विज्ञेया अभिमानिनः । गायत्र्याद्यास्तु देवानां तेऽपि चैतेषु संस्थिताः । अलक्ष्मीद्वापराद्यास्तु आसुरास्तेऽपि मानुषाः’ इति च ।

‘दक्षिणश्रोत्रमार्गेण देवलोकं व्रजत्यसौ । वामश्रोत्रेण पितृणामिति वेदविदो विदुः’ ॥ इति प्रवृत्तितन्त्रे ॥ ६३ ॥

पदरत्नावली

तथाहि महोऽस्यास्तीति महि ब्रह्म तस्मिन्नित्योत्सवसमुद्रे हरौ सीदति विषयी-कृत्य वर्तत इति महिषी सद्बुद्धिस्तया विशेषेण प्रलब्धः प्राप्ताभीष्टकार्यलाभः । सर्वप्रकृतिवञ्चितो वञ्चितसर्वस्त्रीजनस्वभावः । अं विष्णुं जानातीत्यज्ञः । सद्बुद्ध्यधीनत्वात् क्रीडामृगत्वमपि युक्तम्

॥ ६३ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

चतुर्थस्कन्धे पञ्चविंशोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

वञ्चिता सर्वप्रकृतिः स्वभावो यस्य सः सर्वप्रकृतिवञ्चितः सर्वैः प्रकृतिभि-र्मन्त्र्यादिभिर्वञ्चित इति वा । नेच्छन्ननिच्छन् क्लैब्यात्पारवश्यात् । अत्र पुरञ्जननामानं राजानं कल्पयित्वाऽविद्यमानैव तत्कथा पारोक्ष्येण जीवसंसारज्ञापनायोच्यत इत्याशङ्कां प्रमाणेनैव परिहरति ॥ देवजीवेति । देवाश्च ते जीवाश्च तेषामभिमानीत्यर्थः । ब्रह्मणः सर्वजीवाभिमानित्वेऽपि विशेषेण देवजीवाभिमानित्वमिति सूचनायाद्यस्तुशब्दः । तत्रापि तारतम्येनाभिमानित्वसूचनाय द्वितीयः । ब्रह्मैव न पुरञ्जनो नापि कलिरित्यर्थः । मानुषाणां त्वित्यत्र तुशब्दोऽवधारणार्थः । स त्वित्यत्र तुशब्दः प्रकृतत्वानुसन्धानार्थः । असुराणां कलिः स्वयं स्वयमेवाभिमानी न पुरञ्जन इत्यर्थः । अत्र कलि-ब्रह्मणोरुक्तिः प्रसङ्गात् । जीवसंसृतिवज्जीवसंसृतिकथावत् । तस्मान्मानुषजीवाभिमानित्वात् । पुरञ्जन-कथाऽपि प्रवर्तत इति शेषः । तुशब्दः प्रायश इत्यर्थे । तदन्यत्तस्य केवलमिति वक्ष्यमाणत्वात् । तस्मात्कथासाम्यात् । जीवसंसृतिज्ञप्त्यै । पारोक्ष्येणेति शेषः । प्रायस्तु प्राय एव । तत्कथा पुरञ्जनकथा । जीवे जीवविषये स्थिता । तत्प्रतिपादिकेति यावत् । प्रत्येकशोऽप्येकैकस्मिन्नपि । तुशब्दद्वयमवधारणे । यदेव प्रत्येकमुभयत्र युज्यते तदेव यथाऽस्ति तथैवोन्नेयं नेतरत् । भागवतेऽपि पुराणे एतत्पुरञ्जन-चरितमुक्तम् । तत्र तुशब्दोऽप्यर्थः । जीवानां प्रत्येकशोऽपि यावत्पुरंजनचरितमिष्यते युज्यते तावदेवो-न्नेयम् । तदन्यद्यज्जीवे न युज्यते तत्तस्य पुरंजनस्य केवलमसाधारणम् । उन्नेयमिति वर्तते । एतच्चोत्तरत्र प्रदर्यशिष्यामः ।

ननु पुरञ्जनस्य मानुषजीवाभिमानित्वात्तत्कथाया जीवसंसृतिज्ञापनार्थत्वेऽपि तद्भृत्यभार्यादिकथायाः कथं तदर्थत्वमित्याशङ्कायां तदप्युपपादयति ॥ ये इति । आद्यपदेन तत्सखीनां द्युमदादीनां ग्रहणम् । द्वितीयेनाद्यपदेन भार्याभृत्यदशकादीनां ग्रहणम् । बुद्ध्यादेरित्यादिपदेनेन्द्रियादिग्रहणम् । प्रसङ्गादाह ॥ गायत्र्याद्या इति । आद्यपदेन वारुण्यादेर्ग्रहणम् । तुशब्दोऽवधारणे । देवादीनामेव बुद्ध्यादेरभि-मानिनः । एतेषु मनुष्यबुद्ध्यादिषु चेत्यर्थे । अलक्ष्मीः कलिभार्या द्वापरं द्वापरयुगाभिमानी । आद्यशब्दः कालनेम्यादिसङ्ग्रहार्थः । असुरा असुरबुद्ध्याद्यभिमानिनो मानुषा मानुषबुद्ध्याद्यभिमानिनः । अत्र ‘‘पितृभूर्नृपपुर्याद्वा दक्षिणेन पुरञ्जनः । राष्ट्रं दक्षिणपाञ्चालं याति श्रुतधरान्वितः । देवभूर्नामपुर्याद्वा उत्तरेण पुरञ्जनः । राष्ट्रमुत्तरपाञ्चालं याति श्रुतधरान्वित’’ इति श्लोकद्वयस्य जीवपक्षे योजना । ‘‘पितृ-भूर्दक्षिणः कर्ण उत्तरो देवभूः स्मृतः । प्रवृत्तं च निवृत्तं च शास्त्रं पाञ्चालसंज्ञितम् । पितृयानं देवयानं श्रोत्रात् श्रुतिधरो व्रजेदि’’ति वक्ष्यति । तेन दक्षिणकर्णस्य पितृयानसाधनत्वं वामकर्णस्य देवयान-साधनत्वं प्रतीयते । न हि तत्सम्भवति । दक्षिणकर्ण एव देवलोकसाधनमन्त्रोपदेशादेः संप्रदायसिद्ध-त्वात् । अतो न तत्र यथाश्रुतक्रमः किन्तु यथायोग एवेत्याशयेन तत्तात्पर्यं प्रमाणेनैवाह ॥ दक्षिणश्रोत्रेति । पितॄणां लोकमिति बुद्ध्या विविक्तमनुवर्तते । तथा च पितृभूरुत्तरः कर्णो देवभूर्दक्षिणः कर्णः स्मृत इत्यन्वयः । पितृयानं पितृलोकमार्गमुत्तः रकर्णेन देवयानं देवलोकमार्गं दक्षिणकर्णेन व्रजेदिति तच्छ्लोकयोजना कर्तव्येत्याशयः । एतद्बलादेव पितृभूर्नृप पुर्याद्वा इति श्लोकद्वये दक्षिण-पाञ्चालमित्युत्तरश्लोके उत्तरपाञ्चालमिति पूर्वश्लोकेऽन्वितमिति ज्ञातव्यम् ॥ ६३ ॥

**॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां चतुर्थस्कन्धे पञ्चविंशोऽध्यायः ॥ ४-२५ ॥