त एवमुत्सन्नभया उरुक्रमे कृतप्रणामाः प्रययुस्त्रिविष्टपम्

अथ दशमोऽध्यायः

मैत्रेय उवाच–

ध्रुव उवाच–

प्रकाशिका

नन्वेवमन्यकामनां विहाय मोक्षकामनया त्वद्ध्यानादिकं कुर्वतां मोक्षकामनामपि विहाय केवलं त्वत्प्रीत्यर्थमेव तत्कुर्वतां च को विशेषो येन ते मोक्षाशामपि त्यजन्तीत्यपेक्षायां तेषां ध्यानादिना जीवन्मुक्तदशायामेव मोक्षकामानां परममुक्तिगताभिव्यक्तपूर्ण स्वरूपसुखापेक्षयाऽधिक-स्वरूपसुखाभिव्यक्तिर्भवति । किमु परममुक्तिदशायामित्याशयेनाह ॥ या निर्वृतिरिति । अत्र सा ब्रह्मणि चतुर्मुखे नास्तीति प्रतीतिवारणाय स्थितस्येति पदमध्याहृत्य योजयति ॥ परब्रह्मणीति । मुक्तस्यापीत्यर्थः । नन्विदमपि बाधितम् । मुक्तस्याधिकारिकदेवादेरभिव्यक्तक्लृप्तपूर्णसुखवत्त्वादित्यत उक्तम् । ध्यानादिकं विना परब्रह्मणि स्थितस्यापीति ॥ ज्ञानोत्तरं बहुतरध्यानाद्यकरणेऽपि मुक्त-स्येत्यर्थः । अल्पमुक्तस्येति यावत् । यद्यप्याब्रह्मणीति विच्छिद्याल्पमुक्तेऽपीति व्याख्यातुं शक्यम् । तथाऽपि तनुभृतामिति षष्ठ्यन्तस्य पूर्वमुक्तत्वात्पततामिति वक्ष्यमाणत्वाच्चात्रापि स्थितस्येत्यध्याहृत्यैव योजितमित्यवगन्तव्यम् । न भवतीत्यनेन मा भूदित्येतदुक्ततात्पर्यम् । ननूत्तमाधिकारिणामप्यधिकस्वरूप-सुखाभिव्यक्तौ परब्रह्मप्राप्तिरेव निमित्तं न ध्यानादिकं येनाल्पमुक्ते तदभावेनाधिकसुखाभिव्यक्त्यभाव इत्यत उक्तम् ॥ सुप्ताविति । ‘‘प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तः’’ इत्यादिप्रमाणप्रसिद्धाया ब्रह्मप्राप्तेः सुप्तौ सत्वेऽपि नाधिकसुखस्याविर्भावो दृष्टः । ध्यानाद्यभावात् । अतो ध्यानादिकमपि तत्र निमित्तं न ब्रह्मप्राप्तिमात्रमित्यर्थः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ तनुभृतां विस्तृतब्रह्मोपासकानां मोक्षकामनामपि परित्यज्य भजतां रसिकानां तव पादपद्मध्यानाद्भवज्जनकथाश्रवणेन भवतो भवज्जनानां च कथायाः । वाशब्दोऽधिकारिविशेषसूचकः । श्रवणेन या निर्वृतिर्यत्सुखं स्यात्सा निर्वृतिः स्वरूपसुखाभिव्यक्तिः स्वमहिमन्यनन्याधीनमाहात्म्योपेते परब्रह्मणि स्थितस्याल्पमुक्तस्यापि मुक्त्यनन्तरभाविना ध्यानादि-व्यञ्जकेन विना परब्रह्मप्राप्तिमात्रेण मा भून्न भवति । सुप्तौ परब्रह्मप्राप्तावपि सुप्त्यनन्तरं परब्रह्मध्यान-दर्शनाद्यभावेन मुक्तिसुखाभावस्य दृष्टत्वात् । अन्तकस्य हरेरसिस्थानीयेन कालचक्रेण लुलिता-त्खण्डिताद्विमानात्पततां स्वर्गादिनिवासिनां सा नास्तीति किमु वक्तव्यम् । तथा च मोक्षकामनामपि परित्यज्य भजतामुत्तमाधिकारिणां परममुक्तिदशायामधिकस्वरूपसुखाभिव्यक्तिर्भवतीति किं वाच्य-मित्याशयः ॥ १० ॥

भक्तिं मुहुः प्रवहतां त्वयि मे प्रसङ्गो

भूयादनन्त महताममलाशयानाम् ।

येनाञ्जसोल्बणमुरुव्यसनं भवाब्धिं

नेष्ये १भवद्गुणकथामृतपानमत्तः ॥ ११ ॥

पदरत्नावली

भवज्जना भगवद्भक्तास् तेषां मुखनिःसृताया भगवत्कथायाः श्रवणलक्षणोपासन-येत्युक्तम् । तत्र भवज्जनस्य चरितलक्षणकथाश्रवणेनेतीममर्थमभिप्रेत्य भवज्जनसंगतौ भवत्कथासु श्रवणं सुलभं स्यादिति मत्वा तत्संगतिं प्रार्थयते– भक्तिं मुहुरिति ॥ येन प्रसङ्गेन भवाब्धिं नेष्ये तरिष्यामि । न प्राप्स्यामीति वा । इषु गताविति धातुः ॥ ११ ॥

प्रकाशिका

तर्हि तादृशभक्तसङ्गतिः कथाश्रवणाय मम भूयादित्याशास्ते ॥ भक्तिमिति । भक्तिं त्वयि प्रवहतामविच्छेदेन कुर्वताम् । येन महत्प्रसङ्गेन सम्यगंजसाऽयत्नत एव । उरूणि व्यसनानि यस्मिन् । नेष्ये पारं गमिष्यामि । भवद्गुणकथैवामृतं तस्य पानेन मत्त इतरविषयस्मरणशून्यः सन् ॥ ११ ॥

ते न स्मरन्त्यतितरां प्रियमीशमाद्यं

स्वान् संपदः सुतसुहृद्गृहवित्तदारान् ।

ये त्वब्जनाभ भवदीयपदारविन्द-

सौगन्ध्यलुब्धहृदयेषु कृतप्रसङ्गाः ॥ १२ ॥

तात्पर्यम्

ये स्वान् सम्पदः स्मरन्ति ते त्वां न स्मरन्ति । ये भगवद्भक्तसङ्गास् ते स्वान् सम्पदो न स्मरन्ति ॥ १२ ॥

पदरत्नावली

भक्तानां लक्षणमाह– तेनेति ॥ ये स्वान् सुतसुहृद्गृहवित्तदारान् संपदः स्मरन्ति तेऽतितरां प्रियमाद्यमीशं त्वां न स्मरन्ति, हे अब्जनाभ ये भवदीयपदारविन्दसौगन्ध्यलुब्धहृदयेषु भगवद्भक्तेषु कृतप्रसङ्गाः, भगवद्भक्तभक्तास्ते स्वान् सुतादीन् संपदो न स्मरन्तीत्यन्वयः । अनेन श्रीहरिभक्तिरेव न भवाब्धिसन्तारिणी, किन्तु तद्भक्तभक्तिरपीति सूचितम् ॥ १२ ॥

प्रकाशिका

ननु किं विषयास्मरणरूपमत्ततयाऽपि प्रयोजनं येनोक्तलक्षणमत्ततासिद्ध्यै मद्भक्त-सङ्गोऽपेक्षितः स्यादित्यतस् त्वद्भक्तताप्रयोजनं त्वत्स्मरणमेवेत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामुपपादयति ॥ ते न स्मरन्तीति । अत्रान्वयव्यतिरेकयोः स्पष्टमप्रतीत्या ते न स्मरन्तीत्यादेरावृत्त्या योजनां दर्शयति ॥ ये स्वान्संपद इति । स्वानित्यनेन सुतसुहृदादेर्ग्रहणम् । न तु संपदो विशेषणम् । अनेनोक्तविध-मत्ततास्वव्यतिरेकेण हरिस्मरणव्यतिरेको दर्शित इति ज्ञातव्यम् । अन्वयप्रतिपादकद्वितीयार्धतात्पर्य-माह ॥ ये भगवद्भक्तसङ्गा इति । न स्मरन्ति । किन्तु त्वामेव स्मरन्तीत्यपि ग्राह्यम् ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ ये स्वान्स्वीयान्सुतादीन्संपदश्च स्मरन्ति । तेऽतितरां प्रियमाद्यमीशं त्वां न स्मरन्ति । ये तु भवदीयपादारविंदसौगन्ध्यलुब्धं हृदयं येषां ते तेषु त्वद्भक्तेषु कृतप्रसङ्गाः संपादितप्रकृष्टसंवासास्ते स्वान्सुतादीन्संपदश्च न स्मरन्ति । किं त्वतितरां प्रियं त्वामेव स्मरन्ति । अत उक्तत्वद्भक्त-तायास्त्वत्स्मरणमेव प्रयोजनमित्याशयः ॥ १२ ॥

तिर्यङ्नगद्विजसरीसृपदेवदैत्य-

मर्त्यादिभिर्विरचितं सदसद्विशेषम् ।

रूपं स्थविष्ठमज ते महदाद्यशेषं

नातः परं परम वेद्मि न यत्र वाचः ॥ १३ ॥

तात्पर्यम्

‘पश्यमानोऽपि तु हरिं न तु वेत्ति कथञ्चन । वेत्ति किञ्चित्प्रसादेन हरेरथ गुरोस्तथा’ ॥ इति ब्रह्मतर्के ॥ १३ ॥

पदरत्नावली

ब्रह्मादीनामपि त्वत्प्रसादाद् ऋते त्वद्रूपदर्शनमसुकरं किमुत मादृशानामिति भावेनाह– तिर्यङ्नगेति ॥ हे अज अशेषं सर्वावयवोपपन्नं महदादि महत्तत्वमादिर्यस्य तत् तथोक्तम् । सता पृथिव्यादिभूतत्रयेणासता वाय्वादिभूतद्वयेन विशेषो यस्य तत् तथोक्तम् । स्थविष्ठं स्थूलतमं तिर्यगादिभिर्विरचितं ब्रह्माण्डाख्यं रूपं वेद्मि । हे परम अतः स्थूलात् परं सूक्ष्मरूपं न वेद्मि । अत्र हेतुगर्भविशेषणमाह– यत्रेति ॥ वाच इत्युपलक्षणम् । वेदाभिमानिनो लक्ष्म्यादयो यत्र यद्विषयज्ञानवन्तो न भवन्ति । किमुक्तं भवति ? लक्ष्मीब्रह्माद्या अनुदिनं पश्यन्तोऽपि किञ्चिदनन्तत्वेन जानन्ति, किम्वहम् ? तदुक्तम्– ‘पश्यमानोऽपि तु हरिं न तु वेत्ति कथंचन । वेत्ति किंचित् प्रसादेन हरेरथ गुरोस्तथा ॥’ ‘द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे मूर्तं चैवामूर्तं च’, ‘यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह’ इत्यादिश्रुतेः ॥ १३ ॥

प्रकाशिका

ननु मद्भक्तसङ्गसाध्येन स्मरणेनापि किं प्रयोजनं तत्साध्यस्य मद्दर्शनस्येदानीं तव जातत्वादित्यतो विशेषज्ञानार्थं तदपेक्षितमित्याशयेनाह ॥ तिर्यगिति । अत्र अतस् तिर्यगादिसहिता-द्ब्रह्माण्डात्परं विलक्षणं यत्ते रूपं तन्न वेद्मीत्युक्त्येदानीं दृष्टं न भगवतो रूपं किन्तु मर्त्यात्मकमेव भाति । अत एतादृशोक्तेस्तात्पर्यं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ पश्यमानोऽपीति । आद्यस्तुशब्दो हेत्वर्थः । द्वितीयोऽवधारणार्थः । कथञ्चन न वेत्तीत्युच्यते । पुराणादाविति शेषः । कुत इत्यत उक्तम् ॥ वेत्तीति । तथाशब्दः समुच्चये । यतो हरेरथानन्तरं गुरोश्च प्रसादेन किंचिदेव वेत्त्यतः । तथा च न वेत्तीत्यस्य विशेषतो न वेत्तीत्यर्थो वर्णनीय इति भावः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ हे अज । अशेषं सकलं महदादिकार्यकारणं यस्य तन्महदाद्यशेषं सर्वावयवोपपन्नं महदादि महत्तत्त्वमादिर्यस्य । सता पृथिव्यादि-भूतत्रयेणासता वाय्वादिभूतद्वयेन विशेषो यस्य तत्तथोक्तम् । तिर्यगादिभिः सह विशेषेण रचितं ब्रह्माण्डाख्यं ते स्थविष्ठं स्थूलतमं रूपं प्रतिमाऽत एतस्मात्परं विलक्षणं चिदानन्दात्मकमिदं रूपं हरेर्गुरोश्च प्रसादेन किञ्चित्पश्यन्नप्यहं न विशेषतो वेद्मि । कथं भूतम् । यत्र वाचो वेदादिरूपा न साकल्येन प्रतिपादयितुं प्रवर्तन्ते । तथा च विशेषतस्त्वत्स्वरूपज्ञानाय त्वद्भक्तप्रसङ्गो भूयादित्याशयः

॥ १३ ॥

कल्पान्त एतदखिलं जठरेण गृह्णन् ।

शेते पुमान् स्वदृगनन्तसखस्तदङ्के ।

यन्नाभिसिन्धुरुहकाञ्चनलोकपद्म-

गर्भे द्युमान् भगवते प्रणतोऽस्मि तस्मै ॥ १४ ॥

पदरत्नावली

सृष्टिसंहारकर्त्रोर्ब्रह्मरुद्रयोर्लोकहृद्गतां विष्णुसमत्वशङ्कां निवर्तयितुमाह– कल्पान्त इति ॥ अनन्तः सखा यस्य स तथोक्तः । स्वदृक् स्वयंप्रकाशः पुमान् कल्पान्ते एतदखिलं जगज् जठरेणोदरेण गृह्णन् संहरन् तस्यानन्तस्याङ्के शेते । यस्य नाभिसिन्धुरुहं नाभिसरसो जातं तदेव काञ्चनं सुवर्णवर्णं लोकात्मकं पद्म तस्य गर्भे द्युमान् द्युतिमान् ब्रह्मा, जात इति शेषः । अनेन रुद्रस्य संहर्तृत्वं ब्रह्मणः स्रष्टृत्वं च द्वारमात्रमिति ज्ञातव्यम् । एवंविधमाहात्म्यस्य हरेस्त्वया किमुपक्रियते ? तत्राह– भगवत इति ॥ १४ ॥

प्रकाशिका

नन्विदानीं दृश्यमानं भगवत्स्वरूपं नेत्येव किं न स्यादित्यपेक्षायामस्य भगव-त्स्वरूपत्वमुपपादयति ॥ कल्पान्त इति । एतत् त्रैलोक्यम् । यः पुमान् शेते अनन्तसखः शेषसहायः । तदङ्के तदुत्सङ्गे । यस्य नाभिरेव सिन्धुः समुद्रस्तस्मिन् रोहतीति तथा तदेव काञ्चनं सुवर्णवर्णं लोकात्मकं पद्मं तस्य गर्भे कर्णिकायां द्युमान्प्रकाशमानो ब्रह्मा । जात इति शेषः । तस्मै तदभिन्नतया प्रतीयमानाय प्रणतोऽस्मि । तथा च यत्प्रणतोऽस्मि तदिदं रूपं कल्पान्तशायित्वादिलक्षणोपेतं भगवद्रूपाभिन्नतया मया दृष्टत्वाद्भगवत्स्वरूपं भवत्येवेत्याशयः ॥ १४ ॥

त्वं नित्यमुक्तपरिशुद्धविबुद्ध आत्मा

॥ १७ ॥

मैत्रेय उवाच–

अथाभिष्टुत एवं वै सत्संकल्पेन धीमता ।

भृत्यानुरक्तो भगवान् प्रतिनन्द्येदमब्रवीत् ॥ १८ ॥

श्रीभगवानुवाच–

वेदाहं ते व्यवसितं हृदि राजन्यबालक ।

तत् प्रयच्छामि भद्रं ते दुरापमपि भूयसाम् ॥ १९ ॥

नान्यैरधिष्ठितं भद्र यद् भ्राजिष्णु ध्रुवक्षिति ।

यत्र ग्रहर्क्षताराणां ज्योतिषां चक्रमाहितम् ॥ २० ॥

मेढ्यां गोचक्रवत् स्थास्नु उदस्तात्१ कल्पवासिनाम् ।

मैत्रेय उवाच–

इत्यर्चितः स भगवानतिसृज्यात्मनः पदम् ।

बालस्य पश्यतो धाम जगाम गरुडध्वजः ॥ २६ ॥

पदरत्नावली

अतिसृज्य दत्वा ॥ २६ ॥

प्रकाशिका

अतिसृज्य दत्वा ॥ २६ ॥

सोऽपि सङ्कल्पजं विष्णोः पादसेवोपसादितम् ।

प्राप्य सङ्कल्पनिर्वाणं नातिप्रीतोऽभ्यगात् पुरम् ॥ २७ ॥

पदरत्नावली

सोऽपि ध्रुवोऽपि सङ्कल्पजं सङ्कल्पाज्जातं विष्णोः पादसेवयोपसादितं प्राप्तं सङ्कल्पनिर्वाणं प्रतिज्ञाफलं प्राप्य ॥ २७ ॥

प्रकाशिका

सोऽपि ध्रुवोऽपि विष्णोः सङ्कल्पजं विष्णोः पादसेवनोपसादितं प्राप्तं सङ्कल्पनिर्वाणं स्वसङ्कल्पफलम् ॥ २७ ॥

विदुर उवाच–

सुदुर्लभं यत् परमं पदं हरेर्मायाविनस्तच्चरणार्चनार्जितम् ।

लब्ध्वाऽप्यसिद्धार्थमिवैकजन्मना कथं स्वमात्मानममन्यतार्थवित् ॥ २८ ॥

मैत्रेय उवाच–

मातुः सपत्न््नया वाग्बाणैर्हृदि विद्धस्तु तान् स्मरन् ।

नैच्छन्मुक्तिपतेर्मुक्तिं तस्मात् तापमुपेयिवान् ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

विदुरो मुक्तेरितरेषु पुरुषार्थेषु विरक्तेन भाव्यमिति जानन्नपि तत्प्रकटनाय पृच्छति– सुदुर्लभमिति ॥ मायाविनो भक्ताभीष्टफलदानसामर्थ्यवतः । असिद्धार्थमसाधितप्रयोजनम् । अर्थवित् तत्तत्कालोचितप्रयोजनं वेत्तीति ॥ विदुषोऽपि सांसारिको निर्बन्धो दुस्त्यज इति भावेन तच्चोद्यं परिहरति– मातुरिति ॥ २८,२९ ॥

प्रकाशिका

माया ज्ञानमस्यास्तीति मायावी तस्य सर्वज्ञस्य हरेः परमं पदं ध्रुवलोकमेक-जन्मना लब्धमप्यात्मानं स्वमसिद्धार्थमिवाप्राप्तप्रयोजनमिव कथममन्यत ज्ञातवान् । न चाविवेकी । यतोऽर्थवित् । स्वप्रयोजनाभिज्ञः ॥ २८,२९ ॥

ध्रुव उवाच–

समाधिनाऽनेकभवेन यत्पदं विदुः सनन्दादय ऊर्ध्वरेतसः ।

मासैरहं षड्भिरमुष्य पादयोश्छायामुपेत्यापहतः पृथङ्मतिः ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

अनेकभावेनेति ॥ भवपदमावृत्य व्याख्येयम् । तथाहि अनेकेषु भवेषु जन्मसु भवति समुत्पद्यत इति तेन । अमुष्य हरेः पादयोश्छायां प्राप्य पृथङ्मतिर्विषयबुद्धित्वादपहतस्तिर्यक् ताडित इवाभवम् ॥ ३० ॥

प्रकाशिका

पश्चात्तापमेवाह ॥ समाधिनेति सार्धषड्भिः । अनेके भवा यस्मिन् बहुजन्म-स्वभ्यस्तेनेत्यर्थः । अपहतोऽपगतः । पृथङ्मतिर्भगवदितरविषयाभिनिविष्टबुद्धिः ॥ ३० ॥

अहो बत ममानात्म्यं मन्दभाग्यस्य पश्यत ।

भवच्छिदः पादमूलं गत्वा याचे तदन्तवत् ॥ ३१ ॥

प्रकाशिका

तपसा प्रसाद्य मया यत्प्रार्थितं तदेतद्व्यर्थं नश्वरत्वात् । चिकित्सा औषधदानम् । जगतामादानादिकर्तारम् ॥ ३४ ॥

भवच्छिदमयाचेऽहं भवं भाग्यविवर्जितः ।

तादात्म्यं यच्छतो मौढ्यान्मानो मे भिक्षितो बत१ ।

ईश्वरात् क्षीणपुण्येन पुलकानिव चाधनः ॥ ३५ ॥

तात्पर्यम्

‘हरौ नियतचित्तत्वाद्ग्रहवत् तत्प्रवेशनात् । मोक्षं तादात्म्यमित्याहुर्न तद्रूपत्वतः क्वचित् ॥’ इति भविष्यत्पर्वणि ॥ तच्चित्ततैव तादात्म्यम् । ‘नैकात्मतां मे स्पृहयन्ति’ इत्युक्त-त्वात् । ‘हरीच्छितेच्छुतैकात्म्यं न तेनैकस्वरूपता’ इति च । ‘कामेन मे काम आगात्’ इति च श्रुतिः ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

अभीष्टपुरुषार्थदानासामार्थ्याभावान् न भिक्षितमिति न मन्तव्यमित्याह– भवच्छिदमिति ॥ भी भयसंचलनयोरिति धातोर् भयमात्रराहित्यं चेद् विवक्षितं लोकेऽप्यस्तीति किमित्यनुशोक इत्यत उक्तं विशिनष्टि– तादात्म्यमिति ॥ तादात्म्यं हरिं निरतचित्ततया ग्रहवद्धरि-प्रवेशलक्षणो मोक्षः । तदुक्तम्– ‘हरौ नियतचित्तत्वाद् ग्रहवत् तत्प्रवेशनात् । मोक्षं तादात्म्यमित्याहुर्न तु तद्रूपतः क्वचित् ॥’ इति । नैकात्म्यतां मे स्पृहयन्ति केचिदित्यत्र हरिणाकाङ्क्षिताकाङ्क्षितृत्वमेवैकात्म्यं न तु तत्स्वरूपत्वम् ‘हरीच्छितेच्छ्रुतैकात्म्यं न तेनैकस्वरूपता’ इति वचनात् । कामेन मे काम आगादित्युपास्तिसमये प्रार्थनोक्तिश्च । मे मनो बत दुःखानुभवयोग्यं वस्तु भिक्षितं, क्षीणपुण्येन कारणेन । अत्र दृष्टान्तमाह– पुलकानिति ॥ पुलकास्तुच्छधान्यानि कुलित्थादीनि भक्तसिक्थानि वा । ‘स्यात् पुलकस्तुच्छधान्ये संक्षेपे भक्तसिक्थके’ इति यादवः ॥ ३५ ॥

प्रकाशिका

प्रार्थितमेव दर्शयति ॥ भवच्छिदमिति । भवं संसारम् । तादात्म्यमित्यस्य स्वाभेदमिति व्याख्याननिरासाय प्रमाणोदाहरणपूर्वकं विवक्षितमर्थमाह ॥ हराविति । मुक्तानामिति शेषः । तद्रूपतः स्वरूपतो न तु नैव । क्वचित्कुत्रापि ग्रन्थे । यत एवं भविष्यत्पर्वण्युक्तमतस्तच्चित्ततैव तदेकाग्रयचित्तत्वमेव तादात्म्यं प्रकृते तादात्म्यशब्दार्थ इत्यर्थः । ननु ग्रहवत्प्रवेशनमपि तच्छब्दार्थतया कुतो नोच्यत इत्यत आह ॥ नैकात्म्यतामिति । एकात्म्यतां मे मयि न स्पृहयन्ति नेच्छन्ति । ग्रहवत्प्रवेशनरूपस्यैकात्म्यस्यात्रैकान्तिभिरप्रार्थनीयतयोक्तत्वेनैकान्तिध्रुवप्रार्थनीयतयोच्यमानमिदमैकात्म्यं न तत्प्रवेशनरूपं किन्तु तदेकचित्ततारूपमेवेत्यर्थः । तत्कामितकामवत्त्वं वैकात्म्यशब्दार्थतया विवक्षितं न तत्स्वरूपमैक्यमित्याशयेन तत्र प्रमाणं पठति ॥ हरीच्छितेति । ऐकात्म्यम् ऐकात्म्यताशब्दार्थ इति भावः । तुशब्दोऽवधारणार्थ इत्यभिप्रेत्य तद्व्यावर्त्यमाह ॥ नैकस्वरूपतेति । ननु मुक्तस्य हरीच्छितेच्छा-वत्त्वमेव कुतो येनैवं व्याख्यानमित्यतोऽत्र श्रुतिमपि दर्शयति ॥ कामेनेति । मृत्योः संहर्तुरीश्वरस्य कामेनेच्छानुसारेणैव मे काम आगात् । मुक्तावागच्छतीति श्रुत्यर्थः । तथा चैवं जीवन्मुक्तिदशायां प्रार्थनायाः कृतत्वान्मुक्तस्य हरीच्छितेच्छावत्त्वमर्थात्सिद्ध्यत्येवेत्याशयः ॥ ततश्चायं मूलार्थः ॥ तादात्म्यं मुक्तौ तदैकाग्रचित्तत्वं यच्छत ईश्वराद्धरेः सकाशात्क्षीणपुण्येन मे मया राज्यादिविषये मानोऽभिमानो भिक्षितो याचितो बत हा कष्टम् । मनोभिक्षितमिति पाठे मनो मनोऽनुसारेण संकल्पितं भिक्षितमिति व्याख्येयम् ॥ अत्र दृष्टान्तमाह ॥ ईश्वरादिति । यथाऽधनो दरिद्रः क्षीणेन पुण्येनेश्वराच्चक्रवर्तिनः सकाशात्पुलकानि तुच्छधान्यानि कुलित्थादीनि याचते तथैवेत्यर्थः । चशब्दस्तुषादि-तुच्छपदार्थान्तर-समुच्चायकः ॥ ३५ ॥

मैत्रेय उवाच–

न वै मुकुन्दस्य पदारविन्दयो रजोजुषस्तात भवादृशा जनाः ।

वाञ्छन्ति तद्दास्यमृतेऽर्थमात्मनो यदृच्छया लब्धमनःसमृद्धयः ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

मैत्रेयो ध्रुवस्यानुशोके तात्पर्यमाह– न वा इति ॥ तद्दास्यमित्यनेन तादात्म्य-मित्येतद् विवृतमर्थतः । अन्यपुरुषार्थं कुतो न वाच्छन्तीति तत्राह– यदृच्छयेति ॥ यदृच्छया भगव-दिच्छया । आकङ्क्षामन्तरेणापि मनोभीष्टानां प्राप्तत्वादित्यर्थः ॥ ३६ ॥

प्रकाशिका

मैत्रेयो हरिभक्तस्य ध्रुवस्यैतादृशानुतापो युक्त एवेत्याशयेनाह ॥ न वा इति । तद्दास्यमित्यनेन तादात्म्यमित्येतदुक्तार्थतया विवृतमिति ज्ञातव्यम् । अर्थमन्यपुरुषार्थमात्मनः परमात्मानः सकाशात् । कुतो न वाञ्छतीत्यत आह ॥ यदृच्छयेति । भगवदिच्छयैव लब्धेन वित्तादिना मनसः समृद्धिर्येषां ते तथा ॥ ३६ ॥

आकर्ण्यात्मजमायान्तं सम्परेत्य यथागतम् ।

अभिवन्द्य पितुः पादावाशीर्भिश्चानुमन्त्रितः ।

ननाम मातरौ शीर्ष्णा सत्कृतः सज्जनाग्रणीः ॥ ४५ ॥

पदरत्नावली

चत्वरश्चतुष्पथः । रथ्या राजमार्गः । आदिशब्देन तिर्यगाद्यवान्तरमार्गो गृह्यते

पदरत्नावली

कशिपूत्तमे मञ्चोत्तमे, भोजनाच्छादनादिना प्रेष्ठे वा ॥ ६० ॥

प्रकाशिका

तस्मिन् भवने विद्यमाने कशिपूत्तमे मञ्चोत्तमे ॥ ६० ॥

पयः फेननिभाः शय्या दान्ता रुक्मपरिच्छदाः ।

आसनानि महार्हाणि यत्र रौक्मा उपस्कराः ॥ ६१ ॥

यत्र स्फटिककुड्येषु महामारकतेषु च ।

मणिप्रदीपा आभान्ति ललनारत्नसंयुताः ॥ ६२ ॥

पदरत्नावली

कशिपूत्तम इत्युक्तं प्रपञ्चयति– पयःफेननिभा इति ॥ दान्ता दन्तनिर्मिताः । रुक्मपरिच्छदा उपर्याछादनपरा यासां तास्तथा । उपस्कराः पात्राणि । रौक्मानि सुवर्णनिर्मितानि ॥ रत्नं श्रेष्टे च निर्दिष्टमिति हलायुधः । ललनारत्नैः स्त्रीरत्नैः संयुता यत्र शय्यादय आभान्ति तस्मिन्निति

॥ ६१,६२ ॥

प्रकाशिका

दान्ता गजदन्तनिर्मिता रुग्मपरिच्छदाः सुवर्णालङ्कारयुक्ताः । मञ्चादय इति शेषः । यत्र भवने उपस्कराः पात्राणि ॥ ६१ ॥

उद्यानानि च रम्याणि विचित्रैरमरद्रुमैः ।

कूजद्विहङ्गमिथुनैर्गायन्मत्तमधुव्रतैः ॥ ६३ ॥

प्रकाशिका

कूजन्ति विहङ्गमिथुनानि येषु तैर्गायन्तो मत्ता मधुव्राता येषु तैरमरद्रुमै रम्याण्युद्यानानि च यत्र यस्मिन् भवने इति पूर्वेणान्वयः ॥ ६३ ॥

वाप्यो वैदूर्यसोपानाः पद्मोत्पलकुमुद्वतीः ।

हंसकारण्डबकुलैर्जुष्टाश्चक्राह्वसारसैः ॥ ६४ ॥

उत्तानपादो राजर्षिः प्रभावं तनयस्य तम् ।

श्रुत्वा दृष्ट्वाऽद्भुततमं प्रपेदे विस्मयं परम् ॥ ६५ ॥

वीक्ष्योढवयसं पुत्रं प्रकृतीनां च संमतम् ।

अनुरक्तप्रजं राजा ध्रुवं चक्रे भुवः पतिम् ॥ ६६ ॥

पदरत्नावली

धु्रवप्रभावो देवादीनामाश्चर्यजनकः किम्वितरेषामिति भावेनोत्तानपादान्तःकरण-प्रवृत्तिविशेषं वक्ति– उत्तानपाद इति ॥ विस्मयफलमाह– वीक्ष्येति ॥ ऊढवयसमित्यनेन राज्यपालन-शक्तिं व्यनक्ति ॥ ६५,६६ ॥

प्रकाशिका

ऊढवयसं प्राप्तयौवनम् । अनुरक्ताः प्राजा यस्मिंस्तम् ॥ ६६ ॥

आत्मानं च प्रवयसमाकलय्य विशांपतिः ।

वनं विरक्तः प्रातिष्ठद् विमृशन्नात्मनो गतिम् ॥ ६७ ॥

पदरत्नावली

तत्र स्वयं किमकारीति तत्राह– आत्मानं चेति ॥ आकलय्य ज्ञात्वा । आत्मनः स्वस्य हरेश्च गतिं स्थितिं विमृशन् विचारयन्निति ॥ ६७ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

चतुर्थस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

प्रवयसं संवृद्धम् आकलय्य ज्ञात्वा । आत्मनः स्वस्य हरेश्च गतिं स्थितिम् । विमृशन्विचारयन् ॥ ६७ ॥

**॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां चतुर्थस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥ ४-१० ॥