इत्यजेनानुनीतेन भवेन परितुष्यता

अथ अष्टमोऽध्यायः

मैत्रेय उवाच–

इत्यजेनानुनीतेन भवेन परितुष्यता ।

अभ्यधायि महाबाहो प्रहस्य श्रूयतामिति ॥ १ ॥

पदरत्नावली

अत्र भगवज्ज्ञानोपचितं कर्म हरेः साक्षात्कारसाधनं भवतीति तात्पर्यतो निरूप्यते । तत्र ब्रह्मोक्तमाकर्ण्य तुष्टेन रुद्रेणोच्यमानं प्रतिवचनप्रकारं वक्ति– इतीति ॥ धर्मपरिपन्थिनो बाधत इति बाहुः, महान् बाहुर्यस्य स तथा, तस्य संबोधनं महाबाहो । ‘अर्जिदृशिकम्यमिपसिबाधा-मृजिपशितुक्बुग्दीर्घहकाराश्च’, अर्जि अर्जने, दृशिर् प्रेक्षणे, कमु कान्तौ, अमू रोगे, पसि नाशने, बाधृ लोडने, एभ्यो धातुभ्यः कुप्रत्ययो भवति । एषां धातूनां यथासंख्यं तृजिपसितचकबुक्-दीर्घहकारश्चेत्येते आगमादेशश्च भवन्ति । ऋजुरवक्रो ऽव्युत्पन्नो वा पशुर्मन्त्रहीनश्चतुष्पाच्च । कमेस्तुगा-गमः कन्तुः कन्दर्पः । अमेर्बुगागमो ऽम्बु जलम् । पंसिः पंसेर्दीर्घः पांसुः, रजः । बाधेर्हकारादेशः बाहुः प्राण्यङ्गम् ॥ १ ॥

प्रकाशिका

अनुनीतेन सांत्वितेन । महाबाहो विदुर ॥ १ ॥

रुद्र उवाच–

मैत्रेय उवाच–

प्रकाशिका

औत्कण्ठ्यादुत्पन्नबाष्पकलया ॥ ११,१२ ॥

दक्ष उवाच–

मैत्रेय उवाच–

प्रकाशिका

हिरण्मयरशना काञ्ची यस्य स तथा । अथवा । रशनाशब्दो वस्त्रलक्षकः । तथा च हिरण्यवत्पीतं वस्त्रं यस्येत्यर्थः । अर्कवज्ज्वलता किरीटेन जुष्टः । नीलालका एव भ्रमरास् ते च ते कुण्डले च तैर्मण्डितमास्यं यस्य । कम्ब्वादिभिरायुधैर्विशिष्टानि विलक्षणानि वाऽग्राणि येषां तैर्हिरण्मयाङ्गदादिभूषणयुतभुजैः पुष्पितं कर्णिकारवृक्ष इव शोभमानः ॥ २० ॥

वक्षस्यधिश्रितवधूर्वनमाल्युदार-

हासावलोककलया रमयंश्च विश्वम् ।

पार्श्वभ्रमद्व्यजनचामरराजहंस-

श्वेतातपत्रशशिनोपरि लक्ष्यमाणः ॥ २१ ॥

पदरत्नावली

वक्षस्याधिश्रिता वधूर्भार्या यस्य स तथा । पुत्रभार्यावत् प्रेमास्पदत्वद्योत-नायाधि-श्रितरम इति वक्तव्ये वधूरित्युक्तम् । वहेश्च वहेर्ध्दातोरुप्रत्ययो भवति पुत्रभार्यायां गम्यमानायां, चकारात् कनीयभ्रातृभार्यायां धकारश्चान्तादेशः । स्वभार्या च वधूः । सापि सेवार्थमत्र वसति नत्वलिङ्गनादि-सुखावाप्त्यर्थमतः– श्रितेति ॥ उदारहासावलोकयोः कलया चन्द्रकलावदाह्लादिकया, पार्श्वे भ्रमद्व्यजन-चामराख्यराजहंसाभ्यामुपरि शुभ्रातपत्रशशिना लक्ष्यमाणो दृश्यमानः । एवंविधस्तार्क्ष्येणोपानीत इति पूर्वेणान्वयः ॥ २१ ॥

प्रकाशिका

वक्षस्यधिश्रिता वधूर्भार्या लक्ष्मीर्यस्य । उदार उत्कृष्टो हासोऽवलोकश्च तयोः कलया लेशेन विश्वं रमयन्पार्श्वयोर्भ्रमती व्यजनचामरे तल्लक्षणाभ्यां राजहंसाभ्यां श्वेतातपत्रलक्षणशशिना चोपरि लक्ष्यमाणो दृश्यमानः । एवंविधस्तार्क्ष्येनोपानीत इति पूर्वेणान्वयः॥ २१ ॥

तमुपागतमालक्ष्य सर्वे सुरगणादयः ।

प्रकाशिका

किं साकल्येनोपतस्थुर्नेत्याह ॥ अप्यर्वाग्वृत्तय इति । यद्यपि स्वयम्भुवादयो ब्रह्मादयो यस्य महित्वे विषयेऽर्वाग्वृत्तयः साकल्याविषयकमनोव्यापारास्तथाऽपि तं यथामति गृणन्ति स्म । कथम्भूतम् । कृतानुग्रहविग्रहम् । अत्र भगवद्विग्रहस्य जीवशरीरवदुत्पन्नत्वं नेति प्रमाणेनैवाह ॥ उत्पत्तिरिति । हरिरूपाणां यत्रोत्पत्तिरुदीर्यते । कृतादिशब्दैस् तत्र व्यक्तिरेव व्याख्येया । न मुख्योत्पत्तिः । जीवानामुत्पत्तिर्यत्रोदीर्यते तत्र देहोत्पत्तिखे व्याख्येया । न व्यक्तिरित्यर्थः । तथा च मूले कृतः प्रकटीकृतोऽनुग्रहाय विग्रहो यस्येति व्याख्येयमिति भावः ॥ २४ ॥

दक्षो गृहीतार्हणसाधनोत्तमं२ यज्ञेश्वरं विश्वसृजं परं गुरुम् ।

सुनन्दनन्दाद्यनुगैर्वृतं मुदा गृणन् प्रपेदे प्रयतः कृताञ्जलिः ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

स्तुतिप्रबन्धकथने ग्रन्थाधिक्यं स्यादिति मत्वा यदर्थं हरेराविर्भावस् तस्य दक्षस्य भगवत्प्रतिपत्तिप्रकारं वक्ति– दक्ष इति ॥ २५ ॥

प्रकाशिका

गृहीतं स्वीकृतमर्हणसाधनोत्तमं येन सस् तम् । गृणन् स्तुवन् । प्रपेदे शरणम् प्राप्तवान् ॥ २५ ॥

दक्ष उवाच–

शुद्धं स्वधाम््नयुपरताखिलबुद्ध्यवस्थं

चिन्मात्रमेकमभयं प्रतिषिध्य मायाम् ।

तिष्ठंस्तयैव पुरुषत्वमुपेत्य तस्या-

मास्ते भवानपरिशुद्धमिवामनन्ति ॥ २६ ॥

तात्पर्यम्

‘जडमाया न तस्यास्ति शरीरत्वेन कुत्रचित् । सृष्ट्वा तया शरीराणि तत्स्थितेः पुरुषः स्मृतः । माययामशरीरायामपि विष्णुः स्वयं स्थितः । तस्मात्प्राकृत इत्येव जीववत्तं वदन्ति हि । अस्पृष्टत्वेऽपि तद्धर्मैस्तद्गत्वादेव कारणात्’ इति तत्त्वविवेके ॥ २६ ॥

पदरत्नावली

प्रतिपत्तिर्नाम निर्गुणत्वेन निराकरत्वेन चेत् प्रतिपद्यमानविषयानुसारिणी स्यात् ‘केवलो निर्गुणश्च’, ‘आकाशं ब्रह्म’, ‘अनादिर्वाऽयमाकाशः शून्योऽलौकिक’ इति श्रुतेरन्यथा-प्रतिपत्तिदोषेणानर्थापत्तिः स्यादिति तत्राह– शुद्धमिति ॥ यद्रूपं शुद्धं निर्दोषत्वेन शोधितम् । कथं शोधितम् ? अत्राह– स्वधाम्नीति ॥ स्वधाम्नी स्वस्वरूपे उपरता नित्यनिवृत्ता अखिला बुद्धेरवस्था जाग्रदादिजीवावस्था यस्य तत् तथा । तर्हि तन्निराकारं किम् ? नेत्याह– चिन्मात्रमिति ॥ केवलं ज्ञानात्मकस्य जीवस्याप्येतादृक्त्वात् किं विशिष्योच्यत इति तत्राह– एकमिति ॥ एकं प्रधानं सर्वोत्तमम् । न हीदृशमन्यदस्तीत्याह– अभयमिति ॥ ‘द्वितीयाद् वै भयं भवति’ इति श्रुतेरे-तादृशस्यान्यस्याभावात् कालत्रयेऽपि निरस्तभयम् । कुत एतत् सर्वमित्यत आह– प्रतिषिध्येति ॥ मायां जडात्मिकां प्रतिषिध्य दूरीकृत्य तिष्ठंस्तादृग्रूपो भवांस्तया माययोपादानत्वेन महदादि सृष्ट्वा, तदन्तःस्थितिमत्तया पुरुषत्वं पुरुषशब्दवाच्यत्वमुपेत्य, तदन्तर्यामिरूपेण व्यक्तो भूत्वा तस्यां कार्यकारणलक्षणायां प्रकृतावास्ते । ‘तुच्छेनाश्वपिहितम्’ इति श्रुतेः । तत्राज्ञा मायावादिनोऽ-परिशुद्धमुपहितं जीवमिवामनन्ति । तस्मै तुभ्यं नम इति वाक्यशेषः । व्यक्तिलक्षणमेव पुरुषत्वं न तु जीवलक्षणमित्यस्मिन्नर्थे इवशब्दः । ‘उत्पत्तिर्हरिरूपाणां व्यक्तिरेव न संशयः । उत्पत्तिरेव जीवानां देहोत्पत्तिरुदीर्यते’ इति वचनात् । जडमाया न तस्यास्ति शरीरत्वेन कुत्रचित् । सृष्ट्वा तया शरीराणि तत्स्थितेः पुरुषः स्मृतः । मायायामशरीरायामपि विष्णुः स्वयं स्थितः । तस्मात् प्राकृत इत्येव जीववत् तं वदन्ति हि । अस्पृष्टत्वेऽपि तद्धर्मैस्तद्गत्वादेव कारणात्’ इति वचनान् नेन्द्रजाललक्षणमायाऽत्रोच्यते किन्तु जडा जगदुपादानभूता प्रकृतिरेव ॥ २६ ॥

प्रकाशिका

गृणन्नित्युक्तां स्तुतिं दर्शयति ॥ शुद्धमिति । अत्र मायामनिर्वाच्याविद्यां प्रतिषिध्य कालत्रयेऽपि परिहृत्य तिष्ठन् भगवानेव तयैव पुरुषत्वं जीवत्वमुपेत्य तस्यामास्त इत्यन्यथाप्रतीति-वारणायात्र प्रमाणैः श्लोकतात्पर्यमाह ॥ जडमायेति । तथा च मायाशब्दो जडप्रकृतिपर इति भावः । शरीरत्वेन शरीररूपेण परिणाम्य । नास्तीत्यनेन मायां प्रतिषिद्ध्येतदुक्ततात्पर्यम् । तयैव पुरुषत्वमुपेत्य तस्यामित्यस्य तात्पर्यम् ॥ सृष्ट्वेति । तस्यामास्ते भगवानित्यस्य तात्पर्यम् ॥ मायायामिति । वस्तुतो भगवच्छरीररूपत्वाभावादशरीरायामित्युक्तम् । अपरिशुद्धमिवामनन्तीत्यस्य हेतुत्वेनोपयोग इत्यभिप्रेत्य तदर्थमाह ॥ तस्मादिति । अपरिशुद्ध इत्यस्यार्थः ॥ प्राकृत इति । प्रकृतिकार्यधर्मयुतः । तं विष्णुम् । जीववदित्यनेनापरिशुद्धशब्दो जीवपर इत्यपि दर्शयति । इवशब्दार्थमुपपादयति ॥ अस्पृष्टत्वेऽपीति । तद्धर्मैः प्रकृतिकार्यदुःखादिधर्मैः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ शुद्धं निर्दुष्टं च स्वधामि्न स्वस्वरूपे उपरता नित्यनिवृत्ता अखिला बुद्धेरवस्था जाग्रदादिजीवावस्था यस्य तत्तथा । चिन्मात्रं जडामिश्रमेकं सर्वोत्तममत एवाभयम् । अन्यस्य तादृशस्य भयप्रदस्याभावात् । जीवस्वरूपवैलक्षण्योपपादनायैतानि विशेषणानि । एतादृशं यस्य तव रूपमामनन्ति श्रुतयः । भगवान्मायां जडप्रकृतिं तत्कार्यं शरीरं प्रतिषिद्ध्य दूरीकृत्य सर्वदा तिष्ठन् सृष्टिकाले तयैव मायोपादानरूपया महदादिसृष्टिद्वारा पुराणि शरीराणि सृष्ट्वा तेषु स्थितिमत्तया पुरुषत्वं पुरुषशब्दवाच्यत्वमुपेत्य तदन्तर्यामिरूपेण व्यक्तोभूत्वा तस्यां मायायां तत्कार्यशरीरे नियामकतयाऽऽस्ते । तस्माद्भवन्तं दुरागमा अपरिशुद्धमिव प्रकृतिबद्धं जीवमिवामनन्ति । वस्तुतो न त्वं जीववत्प्राकृत इति भावः ॥ २६ ॥

ऋत्विज ऊचुः–

तत्त्वं न ते वयमनञ्जन रुद्रशापात्

प्रकाशिका

हे वरद । असक्तैर्विरक्तैर्मुनिभिराशिषा निमित्तभूतयाऽनभिध्ये ध्यानाविषये आशीरर्थम् । ध्यातुमयोग्य इति यावत् । ब्रह्मादिज्ञानिभिरप्यादरेणार्हणीये पूज्ये तव वराङ्घ्रौ उत्तमपादे यदि रचितधियं कृतबुद्धिं मां विद्धि जानासि । लडर्थे लोट् । कथं भूतं माम् । लोकापविद्धं लोकबाह्यम् । अनेन स्वस्य ज्ञान्युत्तमत्वं सूचयति । तर्हि जगति त्वत्परानुग्रहेणान्यं पुरुषं न गणये न प्रार्थये । लोकैर्दक्षादिभिरपविद्धं निन्दितं मामिति वा । अत्र चशब्देन विषयासक्तैराशिषाभिध्ये चेत्यर्थस्य प्राप्तत्वादपिशब्दो व्यर्थ इत्यतस्तात्पर्यमाह ॥ आशिषोऽपीति । आसक्तानामप्याशिषस्तेनैव निष्कामध्यानेनैव भवन्तीति सूचयितुमपिशब्द इत्यर्थः ॥ २९ ॥

भृगुरुवाच–

यन्मायया गहनयाऽपहृतात्मबोधा

ब्रह्मादयस्तनुभृतस्तमसि स्वपन्तः ।

नात्माश्रितं तव विदन्त्यधुनाऽपि तत्त्वं

सोयं प्रसीदतु भवान् प्रणतात्मबन्धुः ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

ब्रह्मादीनामपि श्रीनारायणतत्वज्ञानं दुर्लभं किमुतास्माकम् ? ततो रुद्रे द्वेषस्तत्वाज्ञानहेतुक इति भावं ध्वनयन् भृगुस्तं भगवन्तं स्तौति– यन्माययेतिश्लोकद्वयेन ॥ गहनया गन्भीरया यस्य तव माययाऽपहृत आत्मबोधः स्वरूपज्ञानं येषां ते तथा । अत एव तमस्यविद्यायां स्वपन्तः शयानाः, ब्रह्मा आदिर्येषां ते ब्रह्मादयस्तनुभृतः शरीरिणः । अनेन देहवत एव ज्ञान-ग्रहणयोग्यतां सूचयति । आत्मसु जीवेषु प्रेरकत्वेनाश्रितं तव तत्वमधुनापीत्यनेनोत्पाद्यदीर्घकालगतिं सूचयति, न विदन्ति सोऽयं प्रणतानामत्मनां जीवानां बन्धुर्भवान् प्रसीदतु इत्यन्वयः । यद्वा ब्रह्म आदिः कारणं येषां ते ब्रह्मादयस्तनुभृतो जीवाः । आत्मानं हृदयमाश्रितम् । अन्यत् समम् ॥ ३० ॥

प्रकाशिका

स्वप्रभृतिजीवानामस्वातन्त्र्यं प्रकटयन् भृगुः स्तौति ॥ यन्माययेति श्लोकद्वयेन । गहनया गम्भीरया यस्य तव माययाऽपहृत आच्छादित आत्मनः परमात्मन आत्मनां स्वेषां बोधो येषाम् । ब्रह्मा आदिः कारणं येषाम् । तमसि अज्ञाने स्वपन्तो मग्नाः । अनेनावरकान्तरमुक्तमिति ज्ञातव्यम् । आत्माश्रितं स्वात्मविषयकं तत्वं कर्मानुसारेण प्रेरणादिरूपम् ॥ ३० ॥

प्रविभज्यमानगुणयाऽऽत्ममायया ।

रचितात्मभेदमतये स्वसंस्थया

ह्यतिवर्तितभ्रमगुणात्मने नमः ॥ ३९ ॥

तात्पर्यम्

‘प्रकृत्या जडया मिथ्याज्ञानं जनयतीश्वरः । तस्य भ्रमश्च सत्वाद्या न सन्ति परमेशितुरि’ति च ॥ ३९ ॥

पदरत्नावली

विश्वान्तर्यामित्वं तत्स्वामित्वं च हरेरेव मुख्यमित्याशयेनाहुः– जगदिति ॥ जगदुद्भवस्थितिलयेषु जगदुत्पत्तिस्थितिसंहारेषु लीलया, प्रविभज्यमानगुणया सृष्टौ रजः स्थितौ सत्वं संहारे तम इति प्रकारेण विभज्यमानः पृथक्क्रियमाणाः सत्वादिगुणा यस्याः सा तया, आत्माधीनया मायया । ‘प्रकृत्या जडया मिथ्याज्ञानं जनयतीश्वरः । तस्य भ्रमश्च सत्त्वाद्या न सन्ति परमेशितुः ॥’ इति वचनात्, प्रकृत्या रचिता कृता आत्मनां जीवानां भेदमतिर्मिथ्याज्ञानं येन स तथा तस्मै । स्वसंस्थया, एवार्थे हिशब्दः, स्वरूपस्थित्यैव महिमलक्षणया अतिवर्तिता निरस्ता भ्रमो गुणाश्च सत्त्वाद्या यस्मात् स तथा, स चासौ आत्मा चेत्यतिवर्तितभ्रमगुणात्मा, तस्मै । हे अतिवर्तितभ्रम ज्ञानानन्दादिगुणात्मन् इति भिन्नं वा पदम् । हिशब्दो ज्ञानानन्दात्मनो हरेरुपाधिना भ्रमयोग्यत्वं निवारयति ॥ ३९ ॥

प्रकाशिका

पूर्वोक्तं विश्वस्वामित्वं प्रकटयत आहुः ॥ जगदिति । सृष्टौ रजः स्थितौ सत्त्वं लये तम इत्येवं प्रविभज्यमाना गुणाः सत्त्वादयो यस्याः सा प्रविभज्यमाना गुणा तयाऽऽत्माधीनया मायया जडप्रकृतिरूपया रचितोत्पादिताऽऽत्मनां जीवानां भेदमतिः पृथग्दृष्टिः । उक्तरीत्या मिथ्याज्ञानमिति यावत् । येन स तथोक्तस्तस्मै स्वसंस्थयैव स्वमहिम्नैवातिवर्तिता दूरीकृता भ्रमो मिथ्याज्ञानं गुणाः सत्त्वाद्याश्च यस्मात्स तथोक्तः । स चासावात्मा स्वामी च तस्मै । अस्य श्लोकस्यैवमेव व्याख्यानं कार्यमित्याशयेन समाख्याप्रमाणं पठति ॥ प्रकृत्येति । माययेत्यस्यार्थः ॥ प्रकृत्येति । प्रविभज्यमान-गुणयेत्यस्य तात्पर्यम् ॥ जडयेति । मिथ्याज्ञानं जनयतीत्यनेन रचितात्मभेदमतये इत्येतदुक्ततात्पर्यम् । तस्य भ्रमश्च सत्त्वाद्या न सन्तीत्यनेनातिवर्तितगुणे भ्रम इत्येतदुक्ततात्पर्यम् । आत्मपदतात्पर्यम् ॥ परमेशितुरिति ॥ ३९ ॥

ब्रह्मोवाच–

नमस्तेऽमिततत्त्वाय धर्मादीनां च सूतये ।

निर्गुणाय च यत्काष्ठां नाहं वेदापरे कुतः ॥ ४० ॥

संप्रसीद त्वमस्माकमाकाङ्क्षतां दर्शनं ते परिभ्रष्टसत्कर्मणाम् ।

कीर्त्यमाना नृभिः सामगीरीश ते यज्ञविघ्नाः क्षयं यान्ति तस्मै नमः ॥ ४७ ॥

पदरत्नावली

रसाया रसातलात् । योगिभिः सनकादिभिः । यज्ञक्रतुर्यज्ञसङ्कल्पः ॥ सामगीः सामगायनध्वनिः । परिभ्रष्टानि विस्रस्तानि सत्कर्माणि येषां ते तथोक्तास्तेषाम् । यज्ञविघ्ना राक्षसाः

पदरत्नावली

एतदेव स्पष्टयति– स इति ॥ हे द्विज दक्ष । योऽहमेवं त्रिरूपः स एवाहं सत्त्वादिगणमयीमात्ममायां मदधीनजडप्रकृतिमाविश्य रजोगुणोपादानत्वेन ब्रह्माणं सृष्ट्वा, ब्रह्माख्य-मद्रूपेण तं प्रविश्य जगत् सृजन्, सत्वगुणप्रवर्तकत्वेन विष्णुरूपेण विश्वं रक्षन्, तमोगुणोपादानत्वेन शिवं सृष्ट्वा, शिवाख्यमद्रूपेण तं प्रविश्य विश्वं हरन् संहरन्, तत्तत्क्रियोचिताः संज्ञा अभिवृद्धिहेतुत्वाद् ब्रह्मनाम, सविलासव्याप्तिहेतुत्वाद् विष्णुनाम, संहारहेतुत्वात् हरनामेति दध्र इत्यन्वयः । अनेन ब्रह्मरुद्रस्थमद्रूपाभ्यां विष्णुरूपेण चाहमेव जगत्सृष्ट्यादित्रयकृदित्यतो ब्रह्मशिवयोः प्रसिद्धयोः सृष्टि-संहारकर्तृत्ववचनं भ्रान्तिमूलमित्युक्तं भवति ॥ ५१ ॥

प्रकाशिका

उक्तमेव प्रपञ्चयति ॥ स आत्ममायामाविश्येति । हे द्विज । योऽहं त्रिरूपः सोऽहं सत्त्वादिगुणमयीमात्ममायां स्वाधीनां जडप्रकृतिमाविश्य रजोगुणोपादानत्वेन ब्रह्माणं सृष्ट्वा ब्रह्माख्यमद्रूपेण तं प्रविश्य जगत्सृजन् सत्त्वगुणप्रवर्तकेन विष्णुरूपेण विश्वं रक्षन् तमोगुणोपादानत्वेन शिवं सृष्ट्वा शिवाख्यमद्रूपेण तं प्रविश्य हरन्संहरन् तत्तत्क्रियोचिताः सर्जनादिक्रियोचिता ब्रह्माविष्णु-हरेति संज्ञा दध्रे धारयामि । बृंहणात्सर्जनाद्ब्रह्मा वेशनाद्रक्षणाद्विष्णुर्हरणात्संहरणाद्धर इति संज्ञानां सर्जनादि क्रियावाचित्वं ज्ञातव्यम् । तथा च ब्रह्मरुद्रयोर्मत्सन्निधानविशेषाधिष्ठानत्वात्तत्सृष्टिसंहारवचनं नोचितमित्याशयः ॥ ५१ ॥

तस्मिन् ब्रह्मण्यद्वितीये केवले परमात्मनि ।

देहात्मबुद्धिर्भूतानि भेदेनाज्ञोऽनुपश्यति ॥ ५२ ॥

तात्पर्यम्

‘हरेर्वशत्वदृष्टिस्तु भूतानामपृथग्दृशिः । प्रियत्वदृष्टिरथवा ब्रह्मादीनां विशेषतः ॥’ इति गारुडे ॥ ५२ ॥

पदरत्नावली

एतदेव स्पष्टयति– तस्मिन्निति ॥ योऽहं विश्वस्य मुख्यकारणं तस्मिन्मयि । केवले प्रकृतिसम्बन्धरहिते । ब्रह्मणि गुणपूर्णेऽद्वितीये समानाधिकरहिते । परमात्मनि स्थिते सति, देहात्मबुद्धिर्देहोऽहमिति बुद्धिर्यस्य स तथा जीवः, भूतानि ब्रह्मादीनि भेदेन स्वातन्त्र्येण स्वत एव सृष्ट्यादिप्रवृत्तिमन्ति न केनचिन्नियतानीत्यनुपश्यतीत्यन्वयः । अज्ञ इति हेतुगर्भविशेषणम् । यद्वा भेदेन स्थितानि ब्रह्मादिभूतानि परमात्मन्यनुपश्यतीति, अभेदेनेति शेषः ॥ ५२ ॥

प्रकाशिका

नन्वेवं ब्रह्मादिभूतानि न विष्णोरधीनानीति कथं केचिज्जानन्तीत्यतस्तान्निन्दति ॥ तस्मिन्निति । अत्र भूतानि भेदेन यः पश्यति सोऽज्ञ इति भेदज्ञानिनिन्दापरत्वप्रतीतिवारणाय तात्पर्यं प्रमाणेनैवाह ॥ हरेरिति । प्रियत्वदृष्टिः स्वकीयत्वदृष्टिः । अथवेति व्यवस्थितो विकल्पः । तथा च भूतानां यत्र हरेरपृथग्दृशिरभेददर्शनमुच्यते । तत्र भूतानां हरेर्वशत्वदृष्टिरेव व्याख्येया । ‘‘यदधीना यस्य सत्ता’’ इति वचनात् । यत्र च स्वस्मादपृथग्दृशिर्भूतानामुच्यते तत्र स्वप्रियत्वदृष्टिरेव व्याख्येया । ममात्माभद्रसेन इत्यादौ प्रियेऽप्यभेदवाचकशब्दप्रयोगदर्शनात् । ब्रह्मादीनामुत्तमानां भूतानां स्वस्मादपृथग्दृशिश्चोच्यते तर्हि तत्र विशेषत इतरापेक्षया विशेषेण प्रियत्वदृष्टिर्व्याख्येयेत्यर्थः । अनेन ‘‘यथा पुमान्’’ इति श्लोकतात्पर्यमप्युक्तमित्यवगन्तव्यम् ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ योऽहमेवं विश्वस्य सृष्ट्यादिकर्ता तस्मिन् ब्रह्मणि गुणपूर्णेऽद्वितीये समाधिकरहिते केवले जडामिश्रे परमात्मनि सकलजीवोत्तमे मयि स्थितानि मदधीनानि यानि भूतानि ब्रह्मादीनि तानि भेदेन पृथक्त्वेन । मदनधीन-सत्तयेति यावत् । योऽनुपश्यति स्वशास्त्रमनुसृत्य जानाति । जातावेकवचनम् । स देहात्मबुद्धि-र्देहादावहमेव कर्तेति ज्ञानवान् । भ्रान्त इति यावत् । कुतो यतोऽज्ञो मम भूतानां च स्वरूपज्ञानशून्यः । तथा च हरेर्जगज्जन्मादिकर्तृत्वाद्गुणपूर्णत्वादद्वितीयत्वादियुक्तत्वाच्च ब्रह्मादिभूतानि हर्यधीनानीत्येव दृष्टिः कार्येति भावः ॥ ५२ ॥

यथा पुमान् न स्वाङ्गेषु शिरःपाण्यादिषु क्वचित् ।

पारक्यबुद्धिं कुरुत एवं भूतेषु मत्परः ॥ ५३ ॥

पदरत्नावली

अज्ञानिदर्शनमुक्त्वा ज्ञानिदर्शनप्रकारमाह– यथेति ॥ पुमान् जीवः शिरः-पाण्यादिषु स्वाङ्गेषु क्वचिदपि पारक्यबुद्धिं यथा न कुरुते किन्तु स्वकीयबुद्धिमेव करोति,एवं मत्परो ब्रह्मादिभूतेषु मामकत्वबुद्धिं करोति न स्वातन्त्र्यबुद्धिम् ॥ ५३ ॥

प्रकाशिका

एवं रुद्रद्रोहस्तव नोचित इत्युक्त्वेदानीं स्वोत्तमेषु रुद्रादिषु प्रत्युताधिकारिणा विशेषाकारेण प्रियत्वदृष्टिरेव कार्येत्याशयेनाधिकारिबुद्धिं सदृष्टान्तमाह ॥ यथेति । क्वचित् कदाचित् पारक्यबुद्धिम् अस्वकीयत्वबुद्धिमिति यावत् । न कुरुते । किन्तु स्वकीयत्वबुद्धिमेव करोति । एवं तथा मत्परो ऽहमेव पर इति ज्ञानी भूतेषु प्राणिषु पारक्यबुद्धिं न कुरुते । किन्तु स्वकीयत्वबुद्धिमेव करोति । स्वोत्तमेषु विशेषाकारेणेत्यपि पूरणीयम् । तथा च तवापि मत्परत्वाद्रुद्रादिस्वोत्तमेषु स्वकीयबुद्धि-रावश्यकीत्याशयः ॥ ५३ ॥

त्रयाणामेकभावानां यो न पश्यति वै भिदाम् ।

सर्वभूतात्मना ब्रह्मन् स शान्तिमधिगच्छति ॥ ५४ ॥

तात्पर्यम्

सर्वभूतात्मना सर्वभूतान्तर्यामित्वेन ॥ ५४ ॥

पदरत्नावली

अतः फलितमाह– त्रयाणामिति ॥ हे ब्रह्मन् एवमुक्तप्रकारेण ममैव स्वातन्त्र्या-दन्येषामस्वातन्त्र्याद् ब्रह्मशिवस्थत्वेन ब्रह्मशिवाख्ययोर्मद्रूपयोः पृथक् स्थितस्य विष्ण्वाख्यस्य मद्रूपस्य चेति त्रयाणां त्रित्वसंख्योपेतानामेकभावानामेकरूपाणामेकैश्वर्याणां सर्वभूतात्मना सर्वभूतान्तर्यामित्वेन यो जीवो भिदां न पश्यति स शान्तिं मोक्षं गच्छतीत्यन्वयः । यद्वा त्रयाणां ब्रह्मविष्णुशिवाख्यानां सर्वभूतस्वामिनामेकचित्तानां भिदां मिथो विरोधबुद्धिविषयत्वं न पश्यति, स शान्तिं स्वस्थबुद्धितया भगवन्निष्ठामाप्नोति । ब्रह्मादिजीवानां हरिणाऽभेदवचनस्य का गतिरिति चेन्न । तद्वशत्वतत्प्रियत्व-दृष्टिविषयत्वात् । तदुक्तम्– ‘हरेर्वशत्वदृष्टिस्तु भूतानामपृथग् दृशिः । प्रियत्वदृष्टिरथ वा ब्रह्मादीनां विशेषतः’ इति ॥ ५४ ॥

प्रकाशिका

एवं ‘‘अहं ब्रह्मा च शर्वश्च’’ इत्यादिनोक्तरीत्या त्रिमूर्तैक्यमुपपाद्येदानीं जगत आत्मेत्युक्तसर्वान्तर्यामित्वेन हेतुना प्राप्तभेदशङ्कामपाकुर्वन् तत्र तात्पर्यद्योतनाय तद्वेत्तुः फलमाह ॥ त्रयाणामिति । तत्र सर्वभूतात्मनेत्यस्य प्रकृतसङ्गतमर्थं दर्शयति ॥ सर्वभूतात्मनेति । तथा च भावप्रधानो निर्देश इति भावः । ततश्चायं श्लोकार्थः । एकभावानामेकधर्माणां सर्वत्र ज्ञानानन्दादि-गुणपूर्णत्वेन प्रमितानामिति यावत् । अनेन सर्वान्तर्यामित्वेन भेदानुमानं बाधितमिति सूचयति । त्रयाणां ब्रह्मविष्णुहरसंज्ञानां मद्रूपाणां सर्वात्मना सर्वात्मत्वेन सर्वान्तर्यामित्वेन हेतुना प्राप्तां भिदां न जानाति न पश्यति । ब्रह्मन् दक्ष । स शान्तिं मोक्षं गच्छतीत्यन्वयः ॥ ५४ ॥

मैत्रेय उवाच–

एवं भगवताऽऽदिष्टः प्रजापतिपतिर्हरिम् ।

अर्चित्वा क्रतुना स्वेन देवानुभयतोऽयजत् ॥ ५५ ॥

तात्पर्यम्

उभयतः सोमतो हविषश्च ॥ ५५ ॥

पदरत्नावली

शान्तिमधिगच्छतीत्यनेन हरेः स्वात्मोपदेशश्चेत् समाप्तः परं दक्षेण किमकारीति तत्राह– एवमिति ॥ आदिष्ट उपादिष्टः, प्रजापतिर् दक्षः, स्वेन क्रतुना स्वयज्ञेन स्वेच्छया वा १भागवतः भगवद्भक्तः स्वांशवतो वा देवानयजत् पूजयामास । उभयत इति पाठे, कथमुभयतः ? सोमतो हविषादिभिश्च ॥ ५५ ॥

प्रकाशिका

आदिष्ट उपदिष्टः । देवान् अयजत्पूजयामास । अत्रोभयत इत्यस्याप्रतीत्या प्रकृतसङ्गतमर्थं दर्शयति ॥ सोमत इति । हविषः पुरोडाशादिरूपात् ॥ ५५ ॥

रुद्रं च स्वेन भागेन ह्युपाधावत् समाहितः ।

कर्मणोदवसानेन सोमपानितरानपि ॥ ५६ ॥

उदवस्य सहर्त्विग्भिः सस्नाववभृथं ततः

तस्मा अप्यनुभावेन स्वेनैवावाप्तराधसे ।

धर्म एव मतिं दत्वा त्रिदशास्ते दिवं ययुः ॥ ५७ ॥

पदरत्नावली

उपाधावदुपास्त । ततो निरपराधत्वेन शुद्धश्चाभूत् । धाव गतिशुद्ध्योरिति धातुः । उदवसानेन समाप्तीष्टिलक्षणेन कर्मणा । ‘आग्नेयं पञ्चकपालमुदवसानीयं निर्वपेत्’ इति श्रुतेः । सोम-पानिति पाणिनेरपि सर्वज्ञेन व्यासेन प्रयुक्तत्वाद् विच्प्रत्ययः प्रायिक इति ज्ञातव्यम् । इतरानसोम-पानित्यर्थः । उदवस्य समाप्तीष्टिं कृत्वा । स्वेनानुभावेन भगवन्महिम्नैवावाप्तराधसे प्राप्तयज्ञसिद्धये

॥ ५६,५७ ॥

प्रकाशिका

स्वेन भागेन यज्ञावशिष्टेनोपधावदुपासितवान् । उदवसानेनोदवस्यते समाप्यतेऽ-नेनेत्युदवसानं समाप्तीष्टिलक्षणं कर्म तेन । ‘‘आग्नेयं पञ्चकपालमुदवसानीयं निर्वपेत्’’ इति श्रुतेः । सोमपानिति प्रयोगश्छान्दस इति ज्ञातव्यम् । इतरान् असोमपान् उपधावदित्यनुवर्तते ॥ ततोऽनन्तर-मुदवस्य समाप्तीष्टिं कृत्वाऽवभृथं यथा भवति तथा सस्नौ स्नातवान् । स्वेनैवानुभावेन भगवन्महिम्नैव (स्वसामर्थ्येनैव) अवाप्तराधसेऽवाप्तसर्वसिद्धयेऽपि तस्मै पुनर्धर्म एव मतिं दत्वेत्यर्थः ॥ ५६,५७ ॥

एवं दाक्षायणी हित्वा सती पूर्वकलेवरम् ।

जज्ञे हिमवतः क्षेत्रे मेनायामिति शुश्रुमः ॥ ५८ ॥

पदरत्नावली

ननु दक्षकोपेन योगमुक्तदेहया दक्षपुत्र्या सत्या देव्या निवृत्तिलक्षणमुक्तिरवापीति न युज्यते । भर्तुः शिवस्यामुक्तदेहत्वात्, सतीनामङ्गनानां भर्तृभिः सह मुक्तिश्रवणात् । अतोऽनया किमकारीत्याशङ्कां हृद्गतां परिहरति– एवमिति ॥ क्षेत्रे भार्यायाम् ॥ ५८ ॥

प्रकाशिका

एवमिति । क्षेत्रे भार्यायाम् ॥ ५८ ॥

तमेव दयितं १भूय आवृणोत् पतिमम्बिका

अनन्यभावैकगतिः शक्तिः सुप्तेव पूरुषम् ॥ ५९ ॥

तात्पर्यम्

‘शक्तित्वाद्विष्णुशक्तिस्तु शक्तिशब्देन चोच्यते । शक्यत्वात्प्रकृतिश्चापि स्वापः सृष्टिं विना हरौ । रतिस्तस्यास्तु कथितो न ह्यन्यः स्वाप २उच्यत’ इति तन्त्रसारे ॥ ५९ ॥

पदरत्नावली

अत्र निमित्तमाह– अनन्यभावेति ॥ एकः शकंरो गतिर्यस्याः सा तथा । अनन्यभावत्वाद् अन्यभक्तिरहितत्वात् । अस्मिन्नर्थे दृष्टान्तमाह– शक्तिरिति ॥ प्रलये सुप्ता हरावेव रता सृष्टिव्यापारं विना स्थिता शक्तिर्भार्या लक्ष्मीः पुरुषं विष्णुमिव यथा भजति तथेत्यर्थः । तदुक्तम्– ‘शक्तित्वाद् विष्णुशक्तिस्तु शक्तिशब्देन चोच्यते । शक्यत्वात् प्रकृतिश्चापि स्वापः सृष्टिं विना हरौ । रतिस्तस्यास्तु कथितो न ह्यन्यः स्वाप इष्यते’ इति ॥ ५९ ॥

प्रकाशिका

दयितं प्रियमावृणोत्सम्यक् स्वीकृतवती । अनन्यभावेनान्यभक्त्यभावेनैकः शंकर एव गतिर्गम्यो यस्याः सा तथोक्ता । अत्र दृष्टान्तमाह ॥ शक्तिरिति । प्रलये सुप्ता हरावेव रता सृष्टिव्यापारं विना स्थिता शक्तिर्भार्या लक्ष्मीः पुरुषं विष्णुमिव यथा भजति तथेत्यर्थः । अत्र का शक्तिः का च तस्याः सुप्तिरित्यतः प्रमाणेनैव सन्दर्शयति ॥ शक्तित्वादिति । शक्तिरूपत्वादित्यर्थः । तुशब्दः परममुख्यवृत्त्येति विशेषार्थः । चशब्दः पर्यायान्तरसङ्ग्रहार्थः । प्रकृतिश्चेतना । अचेतनप्रकृतिसङ्ग्रहायापि-शब्दः । स्वापः सुप्तिवाचकशब्दार्थः । रतिरित्युपलक्षणम् । अचेतनायाः स्थितिरित्यपि ग्राह्यम् । तुशब्दोऽवधारणे । हि यस्मादन्यः प्रसिद्धः स्वाप उभयविधायास्तस्या नेष्यते । तस्माद्रतिरेवेत्यन्वयः

॥ ५९ ॥

एतद् भगवतः शम्भोः कर्म दक्षाध्वरद्रुहः ।

श्रुतं भागवताच्छिष्यादुद्धवान्मे बृहस्पतेः ॥ ६० ॥

इदं रहस्यं परमीशचेष्टितं यशस्यमायुष्यमघौघमर्षणम् ।

यो नित्यदाऽऽकर्ण्य तु कीर्तयेद् बुधो धुनोत्यघं कौरव भक्तिभावितः ॥ ६१ ॥

पदरत्नावली

भवतेदं कस्माच्छ्रुतमिति तत्राह– एतदिति ॥ बृहस्पतेः शिष्यादवताराच्च । दक्षस्याध्वरं यज्ञं द्रोहितवान् हिंसितवान् नाशितवानिति दक्षाध्वरध्रुक् यस्य ॥ ६०,६१ ॥

प्रकाशिका

दक्षाध्वरद्रुहो दक्षयज्ञनाशकस्येत्यर्थः । बृहस्पतेः शिष्यादवताराच्च मे मया श्रुतम् । हे कौरव विदुर । भक्त्या भावितः शोधितः ॥ ६०,६१ ॥

सतीं मेनात्मजां तात प्राप्य जायां भवः पुनः ।

तया मैथुनमारभ्य रेमे देवः समाः शतम् ॥ ६२ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

चतुर्थस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

सर्वासुरभयङ्करं षण्मुखम् । देवा इति शेषः । अत्र पुराणान्तरानुसारेण पार्वत्या रमणसमये देवैर्वह्निः प्रेषितस्तत्समक्षं पार्वती लज्जया वीर्यधारणे न समर्था जाता तां ज्ञात्वाऽम्बरे रेत उत्ससर्ज । तद्गङ्गाजलेऽपतत् । तत्पुनर्गृहीत्वा वह्निमुखे हरः कोपात्स्थापितवान् वह्निस्तद्दुर्जरं धर्तुमशक्यं शरकानने चर्च्छदेति कथा ज्ञातव्या । अत्र वह्निरेव साक्षाच्छरकानने चच्छर्देति प्रतीतिवारणायाह ॥ स्वाहाद्वारेणेति । स्वाहा वह्निभार्या तद्वारेणेत्यर्थः । कुत इत्यत आह ॥ भारतोक्तेरिति । भारते तथोक्तत्वादित्यर्थः । तथा च वह्निः स्वभार्यायां तद्रेतः स्थापितवान् साऽपि तद्धारणेऽसमर्था शरकानने चच्छर्देति मूलार्थ इति भावः ॥ ६५ ॥

**॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां चतुर्थस्कन्धेऽष्टमोध्यायः ॥ ४-८ ॥