एतावदुक्त्वा विरराम शङ्करः

अथ चतुर्थोऽध्यायः

मैत्रेय उवाच—

आब्रह्मघोषोर्जितयज्ञवैशसं विप्रर्षिजुष्टं विबुधैश्च सर्वशः ।

मृद्दार्वयःकाञ्चनदर्भचर्मभिर्निसृष्टभाण्डं यजनं समाविशत् ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

एवं भर्तृप्रेषितानुचरसूचितस्नेहात् शान्तमनस्कत्वेन पश्चान्नागता, किन्तु पुरत एव गत्वा सा यज्ञवाटमाविशदित्याह– आब्रह्मेति ॥ आ समन्ताद् ब्रह्मघोषेण वेदध्वनिना ब्रह्मलोकपर्यन्त-गामिना ध्वनिना वा ऊर्जितं संकुलं यज्ञार्थं वैशसं पशुसंज्ञपनं पशुहिंसनं यस्मिन् तत् तथा । मृच्च दारु च अयश्च काञ्चनं च दर्भाश्च चर्माणि च तैर्निसृष्टानि निर्मितानि भाण्डानि यस्मिंस्तत् तथा ॥ ६ ॥

प्रकाशिका

आसमन्ताद्ब्रह्मघोषेण वेदध्वनिनोर्जितम् । जुष्टं संकुलमिति यावत् । यज्ञार्थं वैशसं पशुविशसनं यस्मिंस्तत् । मृच्च दारुचायश्च काञ्चनं च दर्भाश्च चर्माणि च मृद्दार्वयः काञ्चनदर्भचर्माणि तैर्निसृष्टानि निर्मितानि भाण्डानि पात्राणि यस्मिंस्तत्तथा । यजनं यज्ञस्थानम् ॥ ६ ॥

तामागतां तत्र न कश्चनाद्रियद्

विमानितां यज्ञकृतो भयाज्जनः ।

ऋते स्वसारो जननीं च सादराः

प्रेमाश्रुकण्ठ्यः परिसस्वजुर्मुदा ॥ ७ ॥

पदरत्नावली

तस्या अवज्ञाकरणप्रकारमाह– तामागतामिति ॥ यज्ञकृतो दक्षस्य । कश्चनेत्यस्य व्यावृत्तिमाह– ऋत इति ॥ स्वसारः स्वसृः । तत्स्नेहः कुतोऽवगत इति तत्राह– सादरा इति ॥ सानुरागाः ॥ ७ ॥

प्रकाशिका

प्रकाशिका

जगर्ह निन्दितवती । अमर्षेण कोपेन विपन्ना सम्यगव्यक्ता तया । गद्गदयेति यावत् । धूमपथः कर्ममार्गस्तद्विषये श्रमोऽभ्यासो यस्य स तथा तम् । स्वतेजसा स्वसामर्थ्येन कोपेन निगृह्य निवार्य ॥ १० ॥

देव्युवाच —

प्रकाशिका

भक्तानामैहिकामुष्मिकसकलपुरुषार्थप्रदत्वाच्चायं महापुरुष इत्याशयेनाह ॥ यत्पाद-पद्ममिति । अत्र महतामित्यस्य ब्रह्मादीनामित्यर्थकत्वप्रतीतिं वारयन् ब्रह्मरसा-सवार्थिभिरित्यस्यान्वयं दर्शयति ॥ ब्रह्मरसेति । महतामित्यस्यार्थः ॥ शिष्याणामिति । ननु के ते रुद्रशिष्याः कुतश्च महतामित्यस्य संकोच इत्यपेक्षायामत्र प्रमाणं पठति ॥ सनकादय इति । रुद्रो ब्रह्मशिष्य इत्यनेन संकोचकरणमावश्यकमिति सूचयति ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ यस्य रुद्रस्य पादपद्मं महतामितरयोगि-पूज्यानां रुद्रशिष्याणां सनकादीनां ब्रह्मरसासवार्थिभिर्ब्रह्मरसो ब्रह्मज्ञानजन्यानन्दः स एवासवो मकरंद इन्द्रियतृप्तिकरं मधु तदर्थिभिस्तस्यार्थनं शीलं येषां मनोलक्षणालिभिर्नितरां सेवितम् । अनेन मोक्ष-प्रदत्वमिति ज्ञातव्यम् । यच्चार्थिनः सकामस्य लोकस्याशिषो मनोरथान् । अत एव विश्वबन्धवे ॥१५॥

किं वा शिवाख्यमशिवं न विदुस्त्वदन्ये

ब्रह्मादयस्तमवकीर्य जटाः श्मशाने ।

पदरत्नावली

ततः किं फलितम् ? तत्राह– गोत्रमिति ॥ वृषध्वजो भगवान् दाक्षायणी दक्षपुत्रीति त्वदीयं गोत्रं त्वन्नाम्नोपेतं नामविशेषं यदा यावत् सुदुर्मनास्त्वन्नामस्मरणमात्रेण सुतरां निषण्णमनाः । अत एव, व्यपेतनर्मस्मितमिति क्रियाविशेषणं, अपगतनर्मवचनयुक्तमन्दहासो यथा भवति तथा मां प्रत्याह वक्ष्यति, हे तात तावत् ततः पूर्वमेव त्वदङ्गजं तव शरीरादुत्पन्नं कुणपं कुत्सितशरीरमुत्स्रक्ष्य इत्यन्वयः । वृषध्वजः स्नेहवशाद् यदा दाक्षायणीति त्वदीयं गोत्रमाह तावत् तदा आशु त्वदीयद्वेषस्मरणाद् व्यपेतनर्मस्मितं सुदुर्मना भवति । अत इतःपरं तथा मा भूदिति कुणपमुत्स्रक्ष्य इति वा । मम देहत्यागस्तृणत्यागतुल्य इति द्योतनायात्मनेपदप्रयोगः ॥ २३ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

चतुर्थस्कन्धे चतुर्थोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

स्वजन्मनो महद्दुःखकारित्वं दर्शयंत्याह ॥ गोत्रमिति । भगवान्वृषध्वजो यदाह हे दाक्षायणीति त्वदीयं गोत्रं त्वत्सम्बन्धवाचकं नामाह गृह्णाति । तदा व्यपेतनर्मस्मितमपगतनर्मवचन-युक्तमन्दहासो यथा भवति सुदुर्मना अतिदुःखितचित्तो भवति । तत्तस्मादहं त्वदङ्गजं तव शरीरा-दुत्पन्नमेतत्कुणपं कुत्सितशरीरमुत्स्रक्ष्ये ॥ अस्मिन्प्रकरणे दक्षेण रुद्रनिन्दा कृता तथा सत्या दक्षनिन्दा नन्दीश्वरेण च भृग्वादिनिन्दाकृता ते चामोघवचनाः । अतो निन्द्यानां रुद्रादीनां गुणहानिः प्राप्तेत्यतोऽत्राभिप्रायं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ यदीति । आदिपदेन रुद्रपार्षदानां ग्रहणम् । यत्रकुत्र-चिद्ग्रन्थे । हि यस्मात्स्थितप्रज्ञाः क्लृप्तज्ञानादिमन्तः । तर्हि निन्दायाः क्व तात्पर्यमित्यत उक्तम् ॥ यथायोग्यमिति । तात्पर्यं कल्प्यमिति शेषः । निन्दाया दोषवचनस्यान्यदेव तु । आपाततः प्रतीतार्था-दिति शेषः । यत्रोत्तमेनाधमनिन्दा क्रियते तत्राधमशिक्षायामेव तात्पर्यम् । न प्रतीतार्थे । यत्र वाऽधमेन देवाद्युत्तमनिन्दा क्रियते तत्र निन्दारूपवचनस्य तदाविष्टासुरकर्तृत्वेनामोघत्वम् । अतो न तेन निन्द्यानां गुणहानिरित्यादिरूपतात्पर्यं यथायोग्यं कल्प्यमित्यर्थः ॥ २३ ॥

**॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां चतुर्थस्कन्धे चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४-४ ॥