मनोस्तु शतरूपायां तिस्रः कन्याश्च जज्ञिरे

श्रीमद् भगवद्बादरायणप्रणीतम्

श्रीमद्भागवतम्

चतुर्थस्कन्धः

अथ प्रथमोऽध्यायः

ॐ नमो भगवते वासुदेवाय

मैत्रेय उवाच—

मनोस्तु शतरूपायां तिस्रः कन्याश्च जज्ञिरे ।

आकूतिर्देवहूतिश्च प्रसूतिरिति विश्रुताः ॥ १ ॥

श्रीमद् आनन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचितः श्रीमद्भागवततात्पर्यनिर्णयः

॥ श्रीवेदव्यासाय नमः ॥

‘पुनःपुनः कथां प्राहुरभ्यासादुत्तमं फलम् ।

विज्ञापयितुकामास्तु विद्वांसस्तत्र तत्र तु’ ॥ इत्याग्नेये ॥ १ ॥

॥ हरिः ॐ ॥ श्रीमद्धनुमद्भीममध्वान्तर्गतरामकृष्णवेदव्यासात्मकलक्ष्मीहयग्रीवाय नमः ॥

श्रीमद्विजयध्वजतीर्थविरचिता पदरत्नावली

श्रीमध्ववल्लभश्रीहयग्रीवाय नमः

पदरत्नावली

पशुपतिरपि प्रेक्षादक्षो यतोऽगमदुन्नतिं सकलजनतावन्द्यं स्थानं ध्रुवो यदनुग्रहात् ।

पृथुरथ महीदोहात् कीर्तिं शुभां समपीपलत्तमिममजितं वन्दारूणाममन्दमुदं नुमः ॥ १ ॥

अभिनवरविप्रद्योतालीविभासिवपुःश्रियं हरिहयहरब्रह्मश्लाध्यप्रभूतसदाशिषम् ।

कमलनयनस्वातन्त्र्येक्षादयादरसत्क्रियां शरणमनिशं विश्वस्यास्योदयां श्रियमीमहे ॥ २ ॥

तृतीयस्कन्धजलधेरुन्मग्नोऽहं कथञ्चन । चतुर्थस्कन्धसरसीमवगाढुं पुनर्यते ॥ ३ ॥

मानेतिहाससङ्घातैरच्युताङ्घ्रिसरोरुहे । आत्मप्रद्योतनी भक्तिः पुनश्च प्रतिपाद्यते ॥ ४ ॥

अत्रादौ हरौ निरतिशयप्रेमलक्षणभक्तिविधानाय पशुपतेर् दक्षाध्वरध्वंसलक्षणचरित्रं वक्तुं स्वायम्भुवमनुचरितमनुवदति– मनोस्त्विति ॥ ‘पुनः पुनः कथां प्राहुरभ्यासादुत्तमं फलम् । विज्ञापयितु-कामास्तु विद्वांसस्तत्र तत्र तु ॥’ इति वचनात् पुन उक्तकथानुवादो न दोषायेति ज्ञातव्यम् । विशेषवाचिना तुशब्देनापि फलाधिक्यं विशिनष्टि । द्वौ पुत्रौ चेति पुत्रानुवर्णनार्थश्चकारः ॥ १ ॥

**श्री यादवार्यविरचिता **

भागवतप्रकाशिका

सत्यवत्यालवालोत्थं वेदशाखोपबृंहितम् ।

शुकादिद्विजसन्नादं व्यासकल्पद्रुमं भजे ॥ १ ॥

अत्र तिसॄणां कन्यानां जननादिकं पूर्वोक्तमेव कस्मादुच्यत इत्याशङ्कायां प्रमाणेनैव परिहरति ॥ पुनः पुनरिति । उत्तमं फलं भवतीति ज्ञापयितुकामाः । आद्यस्तुशब्दोऽवधारणेंऽत्यो ऽप्यर्थः । विद्वांस इत्यनेन सम्बध्यते । उक्तं पुनर्न वक्तव्यमिति जानन्तोऽपीत्यर्थः । मूले तुशब्दो मनोः स्वायंभुवादिविशेषसूचकः । द्वौ पुत्रौ चेत्युक्तसङ्ग्रहार्थश्चकारः ॥ १ ॥

आकूतिं रुचये प्रादादपि भ्रातृमतीं नृपः ।

पुत्रिकाधर्ममाश्रित्य शतरूपानुमोदितः ॥ २ ॥

पदरत्नावली

भ्रातृमतीमप्याकूतिं पुत्रिकाधर्ममाश्रित्य रुचये प्रादादित्यन्वयः । अस्या यः पुत्रो भवेत् स मत्पुत्र एवेति प्रतिज्ञाय प्रदानं पुत्रिकापुत्रधर्मः । राज्यार्थं न पुत्राभावान्मनुना दौहित्रः पुत्रत्वेन वृतः किन्तु स साक्षाद् विष्णुरिति जानता तत्पितृत्वे ज्ञानातिशयवान् मुक्तौ सुखातिशयवान् स्यामिति । भ्रातृमतीत्यनेन पुत्रवत्त्वप्रतीतेः, प्रियव्रतोत्तानपादाविति वक्ष्यमाणत्वाच्च ॥ २ ॥

प्रकाशिका

भातृमतीमप्याकूतिं पुत्रिकाधर्ममाश्रित्य रुचये प्रादादित्यन्वयः । ‘‘अभ्रातृकां प्रदास्यामि तुभ्यं कन्यामलङ्कृताम् । अस्यां यो जायते पुत्रः स मे पुत्रो भवेदिति’’ प्रतिज्ञाय कन्याप्रदानं पुत्रिकाधर्मः । स कथमस्या भ्रातृमत्या युक्त इत्यत उक्तम् ॥ भ्रातृमतीमपीति । अपिशब्दो विरोधाभासालङ्कारार्थः । सत्यमयं धर्मोऽत्रायुक्त इति तथाऽपि यज्ञनामकभगवत्सदृशभ्रातृमत्वाभावादिमं धर्ममाश्रितवान्मनुरित्याशयः ॥ २ ॥

प्रजापतिः स भगवान् रुचिस्तस्यामजीजनत् ।

मिथुनं ब्रह्मवर्चस्वी परमेण समाधिना ॥ ३ ॥

पदरत्नावली

प्रजापतिशब्दस्यानेकाभिधेयवृत्तित्वेन कोऽत्र विवक्षित इत्यत उक्तम्– रुचिरिति ॥ राजपुत्रीत्वेन परिचर्यादावहंकारसम्भवेन प्रेमाभावेन तत्त्यागसम्भवेनापत्यानुत्पत्त्या मनोराशा निष्फलाऽ-भूदिति लोकापवादः परिहृतोऽनेन, अत एव– भगवानिति ॥ ३ ॥

प्रकाशिका

मिथुनं पुरुषं स्त्रियं च । समाधिना हरिध्यानजनितपुण्यप्रभावेन ॥ ३ ॥

यस्तयोः पुरुषः साक्षाद् विष्णुर्यज्ञस्वरूपधृक्१ ।

या स्त्री सा दक्षिणा भूतेरंशभूताऽनपायिनी ॥ ४ ॥

विदुरः श्रुतदत्ताद्यवतारो विशेषजिज्ञासया पृच्छतीत्याह– अत्रेरिति ॥ गृहे भार्यायाम् । स्थित्यन्तोत्पत्तिहेतवः पालनसंहारसृष्टीनां कारणभूताः ॥ १६ ॥

प्रकाशिका

गृहे भार्यायां किंस्विच्चिकीर्षवो किं किं चिकीर्षवः ॥ १६ ॥

मैत्रेय उवाच —

अत्रिरुवाच —

विश्वोद्भवस्थितिलयेषु विभज्यमानै-

र्मायागुणैरनुगुणं प्रगृहीतदेहाः ।

हे ब्रह्मविष्णुगिरिशाः प्रणतोऽस्म्यहं व-

स्तेभ्यः क एव भवतां म इहोपहूतः ॥ २७ ॥

पदरत्नावली

कान् गुणानुपसंहृत्य तुष्टावेति तत्राह– विश्वेति ॥ विश्वस्योद्भवस्थितिलयेषु विभज्यमानैः पृथक् पृथक् क्रियमाणैर् मायायाः प्रकृतेर् गुणैः रजःसत्त्वतमस्संज्ञैर् अनुगुणं कार्यानुकूलं, सृष्टये रजोगुणप्रवर्तकत्वेन, रक्षणाय सत्त्वगुणप्रवर्तकत्वेन, संहाराय तमोगुणप्रवर्तकत्वेन, प्रगृहीतो देहो यैस्ते प्रगृहीतदेहाः स्वीकृतावताराः, हे ब्रह्मविष्णुगिरीशा अहं वः प्रणतोऽस्ति । ‘प्रजापते न त्वदेतान्यन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव’ ‘आस्य जानन्तो नाम चिद् विवक्तन महस्ते विष्णो सुमतिं भजामहे’ ‘इमा रुद्राय स्थिरधन्वने गिरः क्षिप्रेषवे देवाय स्वधाव्ने’ इत्यादि यूयं, तेभ्यो वो युष्मभ्यं भूयोभूयः प्रणतोऽस्मीत्यन्वयः । भक्तिरोमाश्लिष्टमना ब्रह्मस्थो रुद्रस्थः पृथक् स्थितः स्वयमपि विष्णुस्त्रिपुरुषसमाः प्रजाः प्रयच्छन्त्विति यः पूर्वसंकल्पस्तं विस्मरन्निवात्रिर् दुष्टमोहनार्थं विज्ञापयति– क एवेति ॥ भवतां मध्ये मयेह क एव स्वित् को नु उपहूत इत्यन्वयः ॥ २७ ॥

प्रकाशिका

विश्वोद्भवस्थितिलयेषु तदर्थं विभज्यमानैः पृथक्क्रियमाणैर्मायागुणैः प्रकृतिगुणैः सत्त्वादिभिः । अनुगुणं कार्यानुकूलम् । सृष्ट्यै रजोगुणप्रवर्तकतया स्थित्यै सत्त्वगुणप्रवर्तकतया लयाय तमोगुणप्रवर्तकतयेति यावत् । प्रगृहीतो देहो यैस्ते प्रगृहीतदेहाः । हे ब्रह्मविष्णुगिरिशाः । अहं तेभ्यो वो युष्मभ्यं प्रणतोऽस्मि । भवतां मध्ये कश्चिदेव त्रिरूपो विष्णुरेव मयेहोपहूतः । तत्र विष्णुनामकमेव भगवद्रूपं दृश्यते न ब्रह्मरुद्रनामकं विष्णुरूपद्वयम् । इमौ दृश्यमानौ ब्रह्मरुद्रौ विष्ण्वन्यावेव मया नाहूतौ कस्मादागतावित्याशयः ॥ २७ ॥

एको मयेह भगवान् विबुधप्रधान-

प्रकाशिका

प्रकाशिका

पुलस्त्यश्च हविर्भुजि पत्न््नयामित्यन्वयः । सोऽगस्त्यो दभ्रोऽग्निरग्निषु दभ्रनामकः कश्चिदग्निरित्यर्थः । विश्रवाश्च पुलस्त्यसुत इति शेषः ॥ ३६ ॥

तस्य यक्षपतिर्देवः कुबेरस्त्विडिबिलासुतः ।

रावणः कुम्भकर्णश्च तथान्यस्यां विभीषणः ॥ ३७ ॥

पुलहस्य गतिर्भार्या त्रीनसूत सती सुतान् ।

कर्मश्रेष्ठं वरीयांसं सहिष्णुं च महामते ॥ ३८ ॥

पदरत्नावली

तस्य विश्रवसः । कोऽयं यक्षपतिरित्यत उक्तम्– देवः कुबेर इति ॥ ‘‘कुबि आच्छादन’’ इति धातोर्धनदानेन दारिद्र्यं कुम्बति आच्छादयतीति कुबेरः । अयमर्थः कस्मिंश्चि-द्यक्षेऽप्यतिव्याप्तः स्यादित्यत उक्तम्– इडिबिलासुत इति ॥ अन्यस्यां पत्न््नयाम् ॥ ३७ ॥

प्रकाशिका

तस्य विश्रवसोऽन्यस्यां केशिनीनामिकायां भार्यायां रावणादयस्त्रयो जाता इत्यर्थः

॥ ३७,३८ ॥

क्रतोरपि क्रिया भार्या वालखिल्यानसूयत ।

ऋषीन् षष्ठिसहस्राणि ज्वलतो ब्रह्मतेजसा ॥ ३९ ॥

ऊर्जायां जज्ञिरे पुत्रा वसिष्ठस्य परन्तप ।

चित्रकेतुप्रधानास्ते सप्त ब्रह्मर्षयोऽमलाः ॥ ४० ॥

पदरत्नावली

वालखिल्या अल्पा येषां ते तथा सन्ततिविधुरा ऊर्ध्वरेतस इत्यर्थः । तान् । ब्रह्मतेजसा ब्रह्मनिमित्ततेजसा ॥ ३९ ॥

प्रकाशिका

ज्वलतः प्रकाशमानान् ॥ ३९,४० ॥

चित्रकेतुः सुरोचिश्च विरजो मित्र एव च ।

उल्बणो वसुभृद्यानो द्युमान् शक्त्यादयोऽपरे ॥ ४१ ॥

शान्तिस्त्वथर्वणः पत्नी लेभे पुत्रं धृतव्रतम् ।

दध्यञ्चमश्वशिरसं भृगोर्वंशं निबोध मे ॥ ४२ ॥

पदरत्नावली

अन्येषां नामान्यप्रसिद्धत्वात् किमिति नोक्तानीति शङ्का मा भूदित्याह– चित्रकेतुरिति ॥ अपरे सप्तभ्योऽन्ये । ते के ? शक्त्यादयः शक्तिमुनिप्रमुखाः ॥ ४१ ॥

प्रकाशिका

तानेवाह ॥ चित्रकेतुरिति । वसुभृद्याननामैकः । शक्तिमुन्यादयोऽपरेऽन्यस्याः पुत्राः ॥ ४१,४२ ॥

भृगुः ख्यात्यां महाभागः पत्न््नयां पुत्रानजीजनत् ।

धातारं च विधातारं श्रियं च भगवत्प्रियाम् ॥ ४३ ॥

पदरत्नावली

कर्दमदौहित्रकथाश्रवणफलमाह– शृृण्वत इति ॥ अजात्मजो दक्षः ॥ ४७ ॥

प्रकाशिका

अजात्मजो ब्रह्मपुत्रो दक्षः ॥ ४७,४८ ॥

पितृभ्य एकां युक्तेभ्यो भवायैकां भवच्छिदे ।

श्रद्धा मैत्री दया शान्तिस्तुष्टिः पुष्टिः क्रियोन्नतिः ॥ ४९ ॥

बुद्धिर्मेधा तितिक्षा ह्रीर्मूर्तिर्धर्मस्य पत्नयः ।

श्रद्धाऽसूत शुभं मैत्री प्रसादमभयं दया ॥ ५० ॥

शान्तिः सुखं मुदं तुष्टिः स्मयं पुष्टिरसूयत ।

योगं क्रियोन्नतिर्दर्प्पमर्थं बुद्धिरसूयत ॥ ५१ ॥

पदरत्नावली

युक्तेभ्यो योगेभ्यो हरौ मनोयोगसहितेभ्य इति वा । भवच्छिदे ज्ञानोपदेशेन संसारनिर्मूलनाय ॥ तासां संततिं स्वनामानुगुणमाह– श्रद्धेत्यादिना ॥ ४९,५० ॥

प्रकाशिका

युक्तेभ्यो योगेभ्यः । हरौ मनोयोगयुक्तेभ्य इति वा ॥ ४९-५१ ॥

मेधा स्मृतिं तितिक्षा तु क्षेमं ह्रीः प्रश्रयं सुतम् ।

मूर्तिः सर्वगुणोत्पत्ती नरनारायणावृषी ॥ ५२ ॥

पदरत्नावली

शमादमादिसर्वगुणानामुत्पत्तिर्ययोस्तौ तथा ॥ ५२ ॥

प्रकाशिका

सर्वगुणोत्पत्ती शमदमादिसर्वगुणानामुत्पत्तिर्ययोस्तौ तथा ॥ ५२ ॥

ययोर्जन्मन्यदो विश्वमभ्यनन्दत् सुनिर्वृतम् ।

मनांसि ककुभो वाताः प्रसेदुः सरितोऽग्नयः ॥ ५३ ॥

दिव्यवाद्यन्त तूर्याणि पेतुः कुसुमवृष्टयः ।

मुनयस्तुष्टुवुस्तुष्टा चतुर्गन्धर्वकिन्नराः ॥ ५४ ॥

प्रकाशिका

सुनिर्वृतमानन्दपूर्णं सदभ्यनन्ददुच्चत्वं प्राप्तवत् ॥ ५३,५४ ॥

नृत्यन्ति स्म स्त्रियो देव्य आसीत् परममङ्गलम् ।

देवा ब्रह्मादयः सर्वे उपतस्थुरभिष्टवैः ॥ ५५ ॥

तात्पर्यम्

‘नरे विष्णुः समाविष्टः स्वयं नारायणो हरिः । अर्जुने च नरावेशः कृष्णो नारायणः स्वयम्’ ॥ इति तत्त्वविवेके ॥ ५५ ॥

पदरत्नावली

अभिष्टवैः स्तोत्रैः ॥ ५५ ॥

प्रकाशिका

उपतस्थुर्भेजुः । अभिष्टवैः स्तोत्रैः । अत्र नारायणस्येव नरस्यापि ब्रह्मादिदेवैः स्तुत्यत्वादिना साक्षाद्विष्ण्ववतारत्वं प्रतीयते । अतोऽत्र विवक्षिततात्पर्यं प्रमाणेनैवाह ॥ नरे विष्णुरिति । नारायणः स्वयं साक्षाद्धरिः । शेषावतारे नरे विष्णोरावेशमात्रमित्यर्थः । प्रसङ्गात् ‘‘ताविमौ वै भगवतो हरेरंशाविहागतौ । भारव्ययाय च भुवः कृष्णौ यदुकुरूद्वहौ ॥’’ इति वक्ष्यमाणश्लोकस्यापि तात्पर्यं द्वितीयार्धेनाह ॥ अर्जुने चेति । तथा चार्जुनस्येन्द्रांशत्वेऽपि तस्य हर्याविष्टनरावेशमपेक्ष्य ‘‘ताविमौ वै भगवतो हरेरंशाविहागतौ’’ इत्याद्युक्तिरुपपन्नेति भावः ॥ ५५ ॥

देवा ऊचुः—

यो मायया विरचितं निजयात्मनीदं

खे रूपभेदमिव तत्प्रतिचक्षणाय ।

एतेन धर्मसदने ऋषिमूर्तिनाऽद्य

प्रादुश्चकार पुरुषाय नमः परस्मै ॥ ५६ ॥

तात्पर्यम्

खे रूपभेदो(वाय्वादिकः)ऽभ्रादिः । ‘यथाकाशस्थितो नित्यमि’त्यादि च । ‘यथाऽऽकाशे विमानादिरूपभेदः प्रतीयते । तथा हरौ जगदिदं तत्सामर्थ्यात्प्रतीयते ॥’ इति ब्राह्मे ॥ ५६ ॥

पदरत्नावली

यो विष्णुर्निजमायया स्वेच्छया । खे रूपभेदमिव यथा आकाशे वाय्वादिरूपभेद आकाशाधारतया प्रतीयते तथा आत्मनि स्वाधारतया विरचितमिदं विश्वम् । तत्प्रतिचक्षणाय तस्य जगतः स्वस्य चाधाराधेयभावज्ञापनाय अद्य धर्मसदने मूर्त्याख्यधर्मभार्यायाम्, एतेनास्मद्दृष्टिगोचरेण ऋषिमूर्तिना, ऋषिवेषधारिणी मूर्तिर्यस्य तत् तथा, तेन रूपेण । प्रादुश्चकार तस्मै परस्मै पुरुषाय नम इत्यन्वयः । ‘यथाऽऽकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान्’ । यथाऽऽकाशे विमानादिरूपभेदः प्रतीयते । तथा हरौ जगदिदं तत्सामर्थ्यात् प्रतीयते’ इत्यादेः ॥ ५६ ॥

प्रकाशिका

स्तोत्रप्रकारं दर्शयति ॥ यो माययेति । यो विष्णुर्निजमाययेच्छया यस्मिन्नात्मनि खे गगने रूपभेदमिवेदं विश्वं विरचितं विविधरूपमाश्रितं तस्यात्मनः प्रतिचक्षणाय प्रकाशनायात्मानमद्य प्रादुश्चकार प्रकटितवान् । तस्मै परस्मै पुरुषाय नम इत्यन्वयः। कुत्र केन रूपेण प्रादुश्चकारेत्यत उक्तम् ॥ एतेनेत्यादिना । धर्मसदने मूर्त्याख्यधर्मभार्यायामेतेनास्मद्दृष्टिगोचरेण ऋषेर्मूर्तिराकारो यस्मिंस्तेन रूपेण । अत्र रूपभेदमित्येतदप्रतीत्या व्याख्याति ॥ ख इति । आदिशब्देन वायोर्विमानादेश्च ग्रहणम् । अभ्रादेर्गगनाश्रितत्वं प्रसिद्धमिति सूचनाय ख इत्यस्यानुवादः । आदिशब्दगृहीतवायोर्गगनाश्रितत्ववदिदं विष्ण्वाश्रितमित्यत्र प्रमाणं पठति ॥ यथेति । ‘‘यथाऽऽकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान् । तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ॥’’ इति समग्रवाक्यग्रहणायादिशब्दः । विमानादेर्गगनाश्रितत्व-वज्जगतो भगवदाश्रितत्वमित्यत्र प्रमाणं पठति ॥ यथाऽऽकाश इति । अत्रादिशब्देनाभ्रादेर्ग्रहणम् । विमानाद्याकारादिरूपभेद इति वाऽर्थः । तस्मात्सामर्थ्यात्तदाश्रितमिति प्रतीयते । वियदादाविवेत्यर्थः । तथा च खे रूपाणां विमानाद्याकाराणां भेदो वैचित्र्यं यस्मिन्नभ्रादिके तदिवेति मूलं योज्यमिति भावः

॥ ५६ ॥

सोऽयं स्थितिव्यतिकरोपशमाय सृष्टान् ।

सत्त्वेन नः सुरगणाननुमेयतत्त्वः ।

स्वाहाभिमानिनश्चाग्नेरात्मजांस्त्रीनजीजनत् ।

पावकं पवमानं च शुचिं च हुतभोजनम् ॥ ६० ॥

पदरत्नावली

अग्न्यभिमानिनो देवान् । अग्नेः स्वाहानाम्नी । हुतभोजनमिति त्रयाणां विशेषणम्

॥ ६० ॥

पितृभ्य एकमित्युक्तं तत्र के पितर इत्यपेक्षायां तेषां जातिनामान्याह ॥ अग्निष्वात्ता इति । सौम्याः सोमपाः । येषामग्नौकरणमस्ति ते साग्नयः । तद्रहितास्त्वनग्नयः ॥ ६३ ॥

तेभ्यो दधार कन्ये द्वे मेनां वैतरणीं स्वधा ।

उभे ते ब्रह्मवादिन्यौ ज्ञानविज्ञानपारगे ॥ ६४ ॥

भवस्य पत्नी तु सती भवं देवमनुव्रता ।

आत्मनः सदृशं पुत्रं न लेभे गुणशालिनम् ॥ ६५ ॥

पदरत्नावली

ब्रह्मवादिन्यौ वेदविचारविचक्षणे ॥ ६४ ॥

प्रकाशिका

गुणशीलत आत्मनः सदृशम् । देवमनुव्रताऽपि सती पुत्रं न लेभे ॥ ६४,६५ ॥

पितर्यप्रतिरूपे स्वे भवायानागसे रुषा ।

अप्रौढेवात्मनात्मानमजहाद् योगसंयुता ॥ ६६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते चतुर्थस्कन्धे प्रथमोऽध्यायः ॥

तात्पर्यम्

अप्रौढेव अस्वीकृतेव ॥ ६६ ॥

॥ इति चतुर्थस्कन्धतात्पर्ये प्रथमोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

भवपत्न्नयाः सत्याः कत्यपत्यानीत्याशङ्कां परिहरति– भवस्येति ॥ पितरि दक्षे अनागसे भवाय अप्रतिरूपेऽननुकूले विरोधिनि सति अप्तौढेवाऽस्वीकृतेव । योगसंयुता प्राणोत्क्रमण-निमित्तयोगनिरतात्मना मनसा आत्मानं हरिं ध्यायन्ती आत्मानं देहमजहाद् अत्याक्षीदित्यन्वयः ॥६६॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

चतुर्थस्कन्धे प्रथमोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

तत्र हेतुः ॥ पितरीति । पितरि दक्षे । अनागसे भवाय प्रतिरूपेऽसदृशे विरोधिनि सतीति यावत् । अप्रौढेव योगसंयुता प्राणोत्क्रमणनिमित्तयोगयुक्ता । आत्मना स्वयमेवात्मानं देहमजहात् त्यक्तवती । अत्राप्रौढेवेत्यस्य प्रकृतोपयुक्तमर्थं दर्शयति ॥ अप्रौढेवेति । अस्वीकृतेव पाणिग्रहणमप्राप्तेव । अनेन प्रकर्षेणोढा स्वीकृतेति विग्रहं सूचयति । स्वीकृतकृत्यस्य पूर्णभोगादेरभावादिवशब्दः ॥ ६६ ॥

**॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां चतुर्थस्कन्धे प्रथमोऽध्यायः ॥ ४-१ ॥