कर्मणा दैवतन्त्रैण जन्तुर्देहोपपत्तये

अथ द्वात्रिंशोऽध्यायः

भगवानुवाच–

कर्मणा दैवतन्त्रैण जन्तुर्देहोपपत्तये ।

स्त्रियः प्रविष्ट उदरं पुंसो रेतःकणाश्रयः ॥ १ ॥

कलिलं त्वेकरात्रेण पञ्चरात्रेण बुद्बुदम् ।

दशाहेन तु कर्कन्धुः पेश्यण्डं वा ततः परम् ॥ २ ॥

तात्पर्यम्

‘नानाविधा गर्भवृद्धिः कर्मभेदाद्भविष्यति । अतो नानाविधं ग्रन्थे गर्भसंस्थान-मुच्यत’ इति षाड्गुण्ये ॥ २ ॥

तत्र लब्धस्मृतिर्दैवात् कर्म जन्मशतोद्भवम् ।

स्मरन् दीर्घमनुच्छ्वासं शर्म किं नाम विन्दते ॥ १० ॥

पदरत्नावली

शकुन्तोऽनुत्पन्नपक्षः पक्षी । शितस्तनूकृतो ऽर्धोत्पन्नः कुन्तः पक्षो यस्य स तथेति वा । एवं क्लिश्यमानस्य तस्य नाना जातिसंस्मृतिश्च लभ्यत इत्याह– तत्रेति ॥ तत्र गर्भे दैवाद् लब्धा स्मृतिर्येन स तथा । जन्मशतोद्भवं कर्म पुण्यपापलक्षणं स्मरन्, दीर्घमनुश्वासं कुर्वन्, देही तस्मिन् गर्भे किंनाम विन्दते ? स्वकर्मवशत्वान् नानाजातिगर्भस्थत्वाद् ब्राह्मणादिनानाजातिनाम लभते इत्यर्थः ॥ १० ॥

प्रकाशिका

शकुन्तोऽनुत्पन्नपक्षः पक्षी । दीर्घं चिरकालमनुच्छ्वासं कुर्वन् तत्र गर्भे किं नाम सुखं विन्दते न किमपीत्यर्थः ॥ १० ॥

आरभ्य सप्तमान्मासाल्लब्धबोधोऽपि वेपितः ।

नैकत्रास्ते सूतिवातैर्विष्ठाभूरिव सोदरः ॥ ११ ॥

पदरत्नावली

लब्धस्मृत्या च गर्भवासासारतां विजानतस् तस्य ततो निष्क्रमरप्रयत्नं वक्ति– आरभ्येति ॥ विष्ठाभूः कृमिः । सोदरः किं मे स्यादिति संशयोपेतः । ‘उदरं संशयः प्रोक्तः’ इत्यभिधानात् ॥ ११ ॥

प्रकाशिका

सूतिवातैः सूतिहेतुभिर्वातैर्वेपितः । सोदरः समानोदरः, विष्टाभूर्विष्टोत्पन्नः कृमिरिव

॥ ११ ॥

नाथमानो ऋषिर्भीतः सप्तवध्रिः कृताञ्जलिः ।

स्तुवीत तं विक्लवया वाचा येनोदरेऽर्पितः ॥ १२ ॥

तात्पर्यम्

‘वध्रयस्त्विन्द्रियाण्याहुर्हृषीकाणीति चोच्यत(चाप्युत)’ इति शब्दनिर्णये ॥१२॥

पदरत्नावली

इतोऽपि निर्गमनाय स्वप्रयत्नो निष्फलः, किन्तु हरेः प्रसाद एव प्रयोजक इति भावेन तं भगवन्तं स्तौति– नाथमान इति ॥ नाथृ नाधृ याञ्चायामिति धातुः । एवंविधगर्भवासो मा भूदिति नाथमानः याचमानः । विक्लवया श्रोतृमनोद्रवणहेतुभूतया । ऋषिरिति पदेन ‘तत्त्वज्ञानं तु देवानां गर्भस्थानां भविष्यति । उत्तमानाम् ऋषीणां वाप्यन्येषां बहुजन्मगम् ॥’ इति वाक्यं सूचयति । सप्त वध्रय इन्द्रियाणि यस्य स तथोक्तः । ‘वध्रयस्त्विन्द्रियाण्याहुर्हृषीकाणीति चाप्युत’ इति ॥ १२ ॥

प्रकाशिका

नाथमान ‘‘एवंविधो गर्भवासो मा भूदिति’’ याचमानः । नाथृ नाधृ याञ्चायामिति धातोः । भीतः पुनर्गर्भवासात् । अत्र वध्रिशब्दस्य विवक्षितमर्थं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ वध्रयस्त्विति । तुशब्द इतिशब्दार्थः । तथा च वध्रय इतीन्द्रियाण्याहुरित्यर्थः । चापिशब्दौ परस्परसमुच्चये । उतशब्द आहुरित्यस्यानुकर्षणार्थः । तथा च मनोबुद्धिसहितानि श्रोत्रादीनि पञ्चेति सप्त वध्रय इन्द्रियाणि यस्य स तथा । स्वव्यापारानुकूलज्ञानेन्द्रियवानित्यर्थः । स्तुवीत स्तवीति । क्वचित्तथैव पाठः । तं परमात्मानं विक्लवया व्याकुलया श्रोतॄणां कृपाजनकयेति वा ॥ १२ ॥

जीव उवाच–

परच्छन्दं नविदुषा पुष्यमाणो जनेन सः ।

तदर्थं कुरुते कर्म यद्बद्धो याति संसृतिम् ।

तमो विशति यद्बद्धो येनासौ मर्त्यजन्मनि ॥ ३२ ॥

येन यातीदृशं क्लेशमविद्याकर्मबन्धनम् ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

तदर्थमहंममेत्यसद्ग्राहदृढीकरणाय । येन कर्मणा बद्धः ॥ एतदेव स्पष्टयति– येनेति ॥ ईदृशं नरकादिलक्षणं क्लेशमविद्याकर्मबन्धनं च ॥ ३२,३३ ॥

प्रकाशिका

तदर्थम् अहंममेत्याद्यसद्ग्राहदृढीकरणाय । येन कर्मणा बद्धः । एतदेव स्पष्टयति ॥ येनेति । ईदृशं नरकादिलक्षणम् ॥ ३२,३३ ॥

यद्यसद्भिः पथि पुनः शिश्नोदरकृतोद्यमैः ।

आस्थितो रमते जन्तुस्तमो विशति पूर्ववत् ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

मनुष्ययोनेः पुरुषार्थहेतुत्वात् कथं निन्द्यत्वम् ? अत्राह– यदीति ॥ पथि पुरुषार्थहेतौ मनुष्ययोनौ स्थितो जन्तुः शिश्नोदरयोः पोषणे कृत उद्यमः प्रयत्नो यैस्ते तथा तैरसद्भिर् जीवपरमात्माद्यभेदविद्भिश्चासुरप्रकृतिभिः सह यदि रमते तर्हि पूर्ववत् तमो विशतीत्यन्वयः ॥ ३४ ॥

प्रकाशिका

ननु सन्मार्गे निरतः स्वात्मोद्धारं करिष्यतीति चेत् । सत्यम् । असज्जनसङ्गत्यभाव एवैतत् । अन्यथा पुनः संसारप्राप्तिरित्याह ॥ यद्यसद्भिरिति । पथि कथञ्चित्सन्मार्गे आस्थितो जन्तुर्यद्यसद्भिः सह पुना रमते तर्हि पूर्ववदेव तमोऽसद्ग्राहादिरूपं विशति ॥ ३४ ॥

सत्यं शौचं दया मौनं बुद्धिः श्रीर्ह्रीर्यशः क्षमा ।

शमो दमो भगश्चेति यत्सङ्गाद् याति संक्षयम् ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

मुक्तिसाधनसत्त्वादिगुणवत्वे कथमसत्सङ्गात् तमःप्रवेश इति तत्राह– सत्यमित्या-दिना ॥ बुद्धिः पुरुषार्थविषया, श्रीर्भगवद्भक्तिसंपल्लक्षणा, ह्रीरकार्यकरणे लज्जा, क्षमा सापराधेषु वैष्णवेषु सहनशीलता, शमो बाह्येन्द्रियनिग्रहः, दमोऽन्तःकरणनिग्रहः, भगो देशाधिपत्याद्यैश्वर्यलक्षणः

॥ ३५ ॥

प्रकाशिका

ननु सत्यादिगुणवत्त्वे कथमसत्सङ्गात्तमःप्रवेश इत्यत आह ॥ सत्यमिति ॥ ३५ ॥

तेष्वशान्तेषु मूढेषु खण्डितात्मावसायिषु ।

सङ्गं न कुर्याच्छोच्येषु योषित्क्रीडामृगेषु च ॥ ३६ ॥

तात्पर्यम्

खण्डितात्मावसायिषु जीवमात्रज्ञानिषु ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

अशान्तेषु हरिनिष्ठादिगुणरहितेषु । अविवेकिषु अखण्डितात्मा परमात्मा अपरिच्छिन्नत्वाद्, तद्विलक्षणः खण्डितात्मा जीवः, अणुर्ह्येष आत्मेति श्रुतेः, स एवास्मिन् शरीरेऽस्ति नान्य इत्यवसायो येषां ते तथा, तेषु जीवमात्रज्ञानिषु सङ्गं स्नेहादिलक्षणम् । योषितां क्रीडामृगवद् वर्तमानेषु ॥ ३६ ॥

प्रकाशिका

असत्सङ्गः सर्वथा मुमुक्षुणा त्याज्य इत्याशयेन तं निन्दति ॥ तेष्वित्यादिना । अत्र खण्डितात्मावसायिष्वित्यस्य परिच्छिन्नजीवनिश्चयवत्स्विति व्याख्याने निन्दाया अलाभात्तदनूद्य तात्पर्यं दर्शयति ॥ जीवमात्रेति । तथा च खण्डितः परिच्छिन्नो जीव एव देहेऽस्ति नापरिच्छिन्नः परमात्मेति निश्चयवत्स्वित्यर्थः । एवं च निन्दा लभ्यत इति भावः । इदं चासाधारण्येन व्यपदेशा भवन्तीति न्यायेन लभ्यत इति द्रष्टव्यम् । योषितां क्रीडामृगवद्वर्तमानेषु ॥ ३६ ॥

न तथास्य भवेन्मोहो बन्धश्चान्यप्रसङ्गतः ।

योषित्सङ्गाद् यथा पुंसां यथा तत्सङ्गिसङ्गतः ॥ ३७ ॥

पदरत्नावली

जीवेश्वराभेददर्शितसङ्गवद् दुष्टस्त्रीसङ्गोऽपि मोहकारणतया दुःखकर इति निरूपयति– न तथेत्यादिना ॥ अन्येषां प्राकृतानां प्रसङ्गतः । तासां सङ्गिनां पुंसां सङ्गतः ॥ ३७ ॥

प्रकाशिका

योषित्सङ्गिसङ्गवद्योषित्सङ्गोऽपि मोहक इत्याह ॥ न तथाऽस्येति ॥ ३७ ॥

प्रजापतिः स्वां दुहितरं दृष्ट्वा तद्रूपधर्षितः ।

रोहिद्भूतां सोऽन्वधावद् ऋष्यरूपी गतत्रपः ॥ ३८ ॥

पदरत्नावली

अत्र किंपुनर्न्यायमाह– प्रजापतिरिति ॥ रोहिद्भूतां मृगीभूताम् ऋश्यरूपी मृगरूपी । दुहितरमिति वचनं स्त्रीणामतिमोहकत्वद्योतनाय, दुष्टजनमोहनार्थं चेति ज्ञातव्यम् । अन्यथा ‘न कर्हिचिन्मे मनसो मृषा गतिः’ इति वचनविरोधः स्यात् ॥ ३८ ॥

प्रकाशिका

योषित्सङ्गस्य मोहकत्वे कैमुत्यन्यायमाह ॥ प्रजापतिरिति । रोहिद्भूतां भयान्मृगी-भूताम् । ऋष्यरूपी मृगरूपी गतत्रपो निर्लज्जः । असुरजनमोहनाय ब्रह्मणा प्रदर्शितव्यापारानुवाद-परमेतदिति ज्ञातव्यम् ॥ ३८ ॥

तत्सृष्टिसृष्टसृष्टेषु कोन्वखण्डितधीः पुमान् ।

ऋषिं नारायणमृते योषिन्मय्येह मायया ॥ ३९ ॥

तात्पर्यम्

‘मयः प्रधान उद्दिष्टो माया तद्वश उच्यत’ इति षाड्गुण्ये ॥ ३९ ॥

पदरत्नावली

तस्य ब्रह्मणः सृष्टौ सृष्टाः स्वायम्भुवादयस्तैः सृष्टाः प्रियव्रतादयस्तेषु । सृष्टौ सृष्टा मरीच्यादयस् तत्सृष्टाः कश्यपादयस् तत्सृष्टा उत्तमादयस्तेष्विति वा । योषिन्मय्या मायया मोहक-शक्त्याऽखण्डितधीः कः पुमान् ? न कोऽपीत्यर्थः किम् ? अत्राह– ऋषिमिति ॥ ३९ ॥

प्रकाशिका

तस्य ब्रह्मणः सृष्टौ सृष्टा मरीच्यादयस्तत्सृष्टाः कश्यपादयस्तेषु वर्तमानः पुमान्कोन्वखण्डितधीरनाकृष्टमना न कोऽपि । अत्र माययेत्यस्य मायाकल्पितयेत्यन्यथाप्रतीतिवारणाय मायाशब्दार्थं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ मय इति । तद्वशो बन्धकशक्तिरूपः पदार्थो मायेत्युच्यते । योगरूढिभ्यामित्यर्थः । तथा च योषिन्मय्या स्त्रीरूपया मायया हर्यधीनबन्धकशक्त्याऽखण्डितधीः क इति मूलार्थ इत्याशयः ॥ ३९ ॥

बलं मे पश्य मायायाः स्त्रीमय्या जयिनो दिशाम् ।

या करोति पदाक्रान्तान् (निजायत्तान्) भ्रूविजृम्भेण केवलम् ॥ ४० ॥

पदरत्नावली

अन्येषामपि तज्जयित्वं किं न स्यादेवम् ? अत्राह– बलमिति ॥ या केवलं भ्रूविजृम्भेण दिशां जयिनो राजादीन् निजायत्तान् स्वाधीनान् करोति तस्या मे स्त्रीमय्या मायाया मयस्य प्रधानस्य मम वशाया मोहकशक्त्या बलं पश्येत्यन्वयः । ‘मयः प्रधानमुद्दिष्टो माया तद्वश उच्यते’ इति वचनान् मे मायाया इति ॥ ४० ॥

प्रकाशिका

योषिन्मय्या मायाया अन्यैरजेयत्वं दर्शयति ॥ बलमिति । मे मदधीनाया दिशां जयिनः शूरानपि पदाक्रान्तान् स्वाधीनान् ॥ ४० ॥

सङ्गं न कुर्यात् प्रमदासु जातु योगस्य पारं परमारुरुक्षुः ।

मत्सेवया प्रतिलब्धात्मलाभो वदन्ति यां निरयद्वारमस्य ॥ ४१ ॥

पदरत्नावली

फलितमाह– सङ्गं न कुर्यादिति ॥ तत्त्वविस्मरणहेतुत्वात् प्रमाखण्डसाधनत्वाद् वा । प्रमदाः स्त्रियस्तासु जातु कदाचित् प्रहेलिकाविषयेऽपि सङ्गं रागादिलक्षणं न कुर्यादित्यन्वयः । क इत्यत्र उक्तम्– योगस्येति ॥ अयोग्यत्वे केवलयोगारोहेच्छया किं स्यादित्यत उक्तम्– मत्सेवयेति ॥ वेदान्तादिशास्त्रश्रवणादिलक्षणया मत्सेवया प्रतिलब्ध आत्मलाभो विषयत्यागेन स्वरूपानन्दो येन स तथा । निर्जितेन्द्रियग्रामत्वेन स्वरूपानन्दानुभवेन सन्तुष्ट इत्यर्थः । प्रतिलब्धात्मभाव इति पाठे सम्यक् संप्राप्तपरमात्मभक्तिरित्यर्थः । अनेन स्वज्ञानदानयोग्यपुरुषेषु युक्तो नियतभार्यासु च सङ्गमन्तरेणेतरसङ्गो वर्जनीय इति प्रकाशितम् । तदुक्तम्– ‘सत्पुंसु च तथा स्त्रीषु न सङ्गो दोषमावहेत् । यथायोग्यगुणायैव दोषकृद् दुष्टजन्तुषु ॥’ इति । तत्सङ्गात् कोऽनर्थ इत्यत उक्तम्– यामिति ॥ अस्य कामुकस्य । अनेन स्त्रियः सर्वथा वर्जनीया इत्युक्तम् । तदुक्तम्– ‘अङ्गारसदृशी नारी घृतकुम्भसमः पुमान् । तस्मान् नारीषु संसर्गं दूरतः परिवर्जयेत् ॥ गौडी माध्वी तथा पैष्टी विज्ञेया त्रिविधा सुरा । चतुर्थी प्रमदा ज्ञेया ययेदं मोहितं जगत् ॥ माद्यति प्रमदां दृष्ट्वा सुरां पीत्वैव माद्यति । यस्माद् दृष्टिमदा नारी तस्मात् तां नावलोकयेत् ॥’ इति ॥ ४१ ॥

प्रकाशिका

एतादृश्या जयोपायस्तत्सङ्गत्याग एवेत्याशयेनाह ॥ सङ्गमिति । सङ्गं स्नेहं संसर्गं वा । परं पारं चरमावधिम् । ननु सुखप्रदायास्तस्याः कथमकस्मात्त्याग इत्यत आह ॥ मत्सेवयेति । प्रतिलब्धः प्राप्त आत्मलाभः स्वरूपानन्दानुभवो येन स तथा । तत्त्यागेन तदपेक्षयाऽधिकं सुखं लभ्यत इत्याशयः । प्रतिलब्धात्मभाव इतिपाठे सम्प्राप्तपरमात्मभक्तिरित्यर्थः । तदा भगवद्भक्तिरेव परम-पुरुषार्थरूपेति भावः । तत्सङ्गेऽनर्थ इत्यत्र वृद्धसंमतिमाह ॥ वदन्तीति । अस्य तत्रासक्तस्य ॥ ४१ ॥

योपयाति शनैर्माया योषिद् देवविनिर्मिता ।

तामीक्षेतात्मनो मृत्युं तृणैः कूपमिवावृतम् ॥ ४२ ॥

पदरत्नावली

इतोऽपि सर्वप्रयत्नेन दुष्टा स्त्री वर्ज्येत्याह– योपयातीति ॥ या देवनिर्मिता योषिन्माया भार्यात्वेनोपयाति मुमुक्षुस् तामात्मनो मृत्युमीक्षेत । किञ्च तृणैरावृतं कूपमिव ॥ ४२ ॥

प्रकाशिका

इतोऽपि स्त्रीसङ्गस्त्याज्य इत्याह ॥ योपयातीति । शनैः शुश्रूषादिमिषेण । मृत्युं मृत्युतुल्यम् ॥ अनर्थप्रदामिति यावत् ॥ ४२ ॥

पदरत्नावली

जीवलक्षणमाह– जीव इति ॥ भूतेन्द्रियमनोमयो देहो यस्यानुगः स जीव इति । मृतो जात इति व्यवहाराज् जीवोऽनित्य एवेति न शङ्कनीयं, तस्य देहवियोगसंयोगावेव मरणजनने, न तु स्वरूपनाशः, तथा सति मोक्षादियोग्यताकथनं व्यर्थं स्यादिति भावेनाह– तन्निरोध इति ॥ अस्य जीवस्य तन्निरोधस्तस्य देहस्य नाशो भूतेषु लयो मरणम्, आविर्भावो भूतसंयोगलक्षणो विशेषतया प्रकाशः सम्भवो जननं नाम । तुशब्दस्तेषां किञ्चिद्विशेषद्योतकः ॥ ४६ ॥

प्रकाशिका

ननु भूतबन्धस्तु संसारो मुक्तिस्तेभ्यो विमोचनमिति वचनाद् भूतेन्द्रियादिसम्बन्धो हि जीवस्य बन्धः । तदपगमश्च मृतावेव जातः । अतो मुक्तस्य कथं नरकाद्यनर्थप्राप्तिरित्यत आह ॥ जीव इति । देहो लिङ्गशरीररूपो यस्यानुगो येन सह गच्छति स जीव उक्तरीत्याऽविरतं कर्माणि करोतीत्यन्वयः । अनेन प्रसिद्धमृतौ न सर्वथा भूतेन्द्रियादीनां सम्बन्धापगमो येन तदैव तस्य मुक्तिः स्यात् । लिङ्गशरीररूपेण तेषां जीवेन सह गमनात् । किंतु स्थूलात्मना विकृतानामेव केषाञ्चि-द्भागानामित्युक्तं भवति । नन्वथाऽपि जीवो जात मृत इत्यादिव्यवहारात्तस्य देहेन सह नष्टत्वेन कथं परलोकगमनमित्यतोऽयं व्यवहारोऽमुख्य इत्याह ॥ तन्निरोध इति । तस्य स्थूलदेहस्य निरोधो नाश एवास्य जीवस्य मरणं मरणव्यवहारे कारणम् । आविर्भावो भूतसंयोगलक्षणो विशेषतया प्रकाशः सम्भव उत्पत्तिव्यवहारे कारणम् । जीवो नित्यो धातुरस्य त्वनित्य इत्येतत्प्रमाणान्तरबलादेवं कल्प्यत इत्याशयः ॥ ४६ ॥

द्रव्योपलब्धिस्थानस्य द्रव्येक्षाऽयोग्यता यदा ।

तत् पञ्चत्वमहंमानादुत्पत्तिर्द्रव्यदर्शनम् ॥ ४७ ॥

पदरत्नावली

उक्तमर्थं स्पष्टयति– द्रव्योपलब्धीति ॥ द्रव्याणां पञ्चभूतानामुपलब्धिस्थानस्य शरीरस्य पृथिव्यादिविषयज्ञानाश्रयत्वाद् द्रव्येक्षाया घटादिदर्शनस्य अयोग्यता घटादिद्रव्यदर्शनयोग्यत्वं यदा नास्ति, तदा तद्दर्शनं पञ्चत्वं मरणसंज्ञं भवति । अहंमानाद् अहमिदं शरीरमित्यभिमानाद् द्रव्यदर्शनमेवोत्पत्तिरित्यन्वयः ॥ ४७ ॥

प्रकाशिका

ननु तन्निरोधोऽस्य मरणमित्ययुक्तम् । भस्मीभावात्पूर्वं स्थूलदेहे शवरूपे विद्य-मानेऽपि जीवो मृत इति व्यवहारप्रदर्शनादित्यतस्तस्याभिप्रायं मूलकृत्स्वयमेवाह ॥ द्रव्योपलब्धीति । द्रव्योपलब्धिस्थानस्य द्रव्यस्य जीवस्य पदार्थदर्शनेऽवच्छेदकस्य देहस्य द्रव्येक्षायां पदार्थदर्शनजनने यदाऽयोग्यता भवति तत्तदेव तस्य पञ्चत्वं मरणं विवक्षितं न स्वरूपनाशः । एतादृशं च मरणं देहस्य शवत्वावस्थायामप्यस्त्येवातो नोक्तदोष इत्याशयः । ईक्षाभाव इत्येवोक्ते सुप्तादावपि मृत इति व्यवहार-प्रसङ्गः । अतस्तद्योग्यतापर्यन्तं धावनमिति ज्ञातव्यम् । घटादावप्युक्तायोग्यत्वस्य सत्वेन पञ्चत्त्वव्यवहार-प्रसङ्गवारणाय द्रव्योपलब्धिस्थानस्येत्युक्तम् । नन्वेवं तर्ह्युत्पत्तिरप्येतद्विपरीतैव देहस्य वक्तव्या । ओमित्याह ॥ अहंमानादिति । द्रव्योपलब्धिस्थानस्य यदहंमानादहमनेन शरीरेण कर्ता ममेदं शरीर-मित्यभिमानविषयत्वाद्द्रव्यदर्शनं पदार्थदर्शनयोग्यतावत्वं भवति तत्सैव तस्योत्पत्तिरित्यर्थः । अहंमाना-दित्युक्त्योक्तरूपाभिमानविषयत्वयोग्यताभावः पञ्चत्वं तद्योग्यतावत्वमेवोत्पत्तिरित्यपि सूचयति ॥ ४७ ॥

यथाऽक्ष्णोर्द्रव्यावयवदर्शनायोग्यता यदा ।

तदैव चक्षुषो द्रष्टुर्द्रष्टृत्वं योग्यताऽनयोः ॥ ४८ ॥

तात्पर्यम्

चक्षुःसकाशाद्द्रष्टुर्द्रष्टृत्वमक्ष्णोर्योग्यता ॥ ४८ ॥

पदरत्नावली

इदं दृष्टान्तयति– यथेति ॥ यथाऽक्ष्णोश् चक्षुषोः, द्रव्यावयवः शौक्ल्यादिरूपं, तस्य दर्शनेऽयोग्यता कामलादिदोषदुष्टतया सामर्थ्यं नास्ति, तदैव चक्षुषः सकाशाद् द्रष्टुरात्मनः, द्रष्टृत्वं नेति शेषः । यदाऽनयोश्चक्षुषोर्याेग्यता, अस्तीति शेषः, तदा चक्षुषः सकाशाद् द्रष्टृत्वं प्रतीयत इत्यन्वयः ॥ ४८ ॥

प्रकाशिका

ननु जन्ममरणरूपयोरुक्तयोग्यतायोग्यतयोर्देहनिष्ठयोः कथं जीवे तद्व्यवहार-जनकत्वमित्याशङ्कायां दृष्टान्तमुखेन तदुपपादयति ॥ यथेति । अत्र द्वितीयार्धे चक्षुषो द्रष्टुरित्ये-तत्सामानाधिकरण्यभ्रान्तिवारणाय व्याख्याति । चक्षुःसकाशाद्द्रष्टुरिति । अनयोरित्यस्यार्थं दर्शयन् चतुर्थपादेऽन्वयं दर्शयति ॥ द्रष्टृत्वमक्ष्णोर्योग्यतेति । अक्ष्णोर्गोलकयोः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः । यथा चक्षुषः, इन्द्रियस्य, द्रव्याणि च तदवयवाश्च चक्षुर्योग्याः सर्वे पदार्था इति यावत् । तेषां दर्शनायोग्यता तज्जननायोग्यता यदा मरणकाले भवति तदैव तस्मिन्नेव कालेऽक्ष्णोर्गोलकयोरपि सा भवतीति व्यवहारः। यथा च यदा चक्षुषः सकाशाद्द्रष्टुर्जीवस्य द्रष्टृत्वं चक्षुषो जीवकर्तृकपदार्थविषयकदर्शनजननयोग्यतेति यावत् । तदैवानयोरक्ष्णोर्गोलकयोरपि योग्यता तद्दर्शनजननयोग्यता भवतीति व्यवह्रीयते । तथैव देहधर्मयोरुक्तरूपयोर्जननमरणयोर्जीवे व्यवहार इति ॥ ४८ ॥

पुंसो यथैवेन्द्रियाणि विन्दन्ति स्वगतं परम् ।

सुखं दुःखं नान्यगतं तथेशांशाः पृथक्कलाः ॥ ४९ ॥

पदरत्नावली

नन्विह संसरन् जीवो ब्रह्मैव चेतनत्वाद्, ब्रह्मैव संसरति ब्रह्मैव मुच्यत इत्या-चार्योक्तेः ? तत्राह– पुंस इति ॥ पुंसः पुरुषस्य चक्षुरादीन्द्रियाणि यथा परं केवलं स्वगतं स्वविषयं रूपादिकं तन्निमित्तसुखादिकं विन्दन्ति, नान्यगतं चक्षुर्ग्राह्यं श्रोत्रं न जानाति श्रोत्रग्राह्यं चक्षुरित्यादि, अतो मिथ इन्द्रियाणां भेदः प्रसिद्धस् तथेशांशा जीवाः संसरन्तः पृथक्कला अन्योन्यं हरेश्च भिन्ना इत्यत आचार्योऽपि तत्त्वज्ञानी न स्यादित्यर्थः । यः सर्वज्ञ इति श्रुतेः ॥ ४९ ॥

प्रकाशिका

ननु तथाऽपि जीवस्य नोक्तरूपसंसारो वास्तवः सम्भवति किंतु मिथ्याभूत एवेति कल्पनीयम् । तस्य ‘‘ममैवांशो जीवलोक’’ इत्यादिना भगवदंशत्वावगमात् । न हि भगवदंशेषु मत्स्यादिषु वास्तवः संसारोऽस्तीत्यत आह ॥ पुंस इति । यथेंद्रियाणि षोडशकलः पुरुष इत्यादौ जीवांशत्वेनोक्तान्यपि पुंसो जीवस्य पृथक् कला भिन्नांशाः कल्प्यन्ते न जीवस्वरूपभूताः । तथेशांशा ईशांशत्वेनोक्ता अपि जीवा पृथक् कला भिन्नांशा एव कल्पनीयाः । अतस्तद्गतसंसारो वास्तव एवेत्यर्थः । अंशत्वेनोक्तिरप्रयोजिकेत्याशयः । नन्ववश्यमिन्द्रियाणां जीवपृथक्कलात्वमेव कल्पनीयम् । जीवानां चेतनत्वादिन्द्रियाणामचेतनत्वात् । प्रकृते च न जीवानां परमेश्वराद्भेदसाधकमस्तीत्यत आह ॥ विन्दन्ति स्वगतमिति । यतो जीवाः परं केवलं स्वगतं सुखं विन्दन्ति लभन्ते । अनुभवन्तीति यावत् । नान्यगतमीश्वरादिगतमतः पृथक् कला इत्यर्थः । जीवा नेश्वराभिन्नास्तद्गतसुखाद्यनुसन्धानशून्यत्वादिति युक्तिरत्रापि भेदसाधिकाऽस्तीत्याशयः । दुःखग्रहणेनानयैव युक्त्या जीवान्तरभेदोऽपि साधनीय इति सूचयति । तेनात्मैकत्ववादिनां मतं निरस्तमिति ज्ञातव्यम् ॥ ४९ ॥

आत्मनः केवलं ज्ञानमर्थो देहाद्यसङ्गिनः ।

सुखदुःखादयो भावा न देहस्य न चात्मनः ॥ ५० ॥

तात्पर्यम्

केवलं ज्ञानं पुरुषार्थः । देहादिष्वसङ्गिनो जीवस्य तन्निमित्तसुखदुःखादयो न सन्ति किमुत देहस्याचेतनत्वात् ॥ ५० ॥

इति तृतीयतात्पर्ये द्वात्रिंशोऽध्यायः ॥ ३२ ॥

पदरत्नावली

नन्वेवं तर्हि यावज्जीवमस्य संसारबन्ध एव, नास्मान्मुक्तिर् ईदृग्दुःखनिवर्तक-साधनाभावादित्यत्राह– आत्मन इति ॥ आत्मनो जीवस्य केवलमद्वन्द्वं हरेर्ज्ञानमेवार्थः पुरुषार्थः, ईदृग्दुःखनिवृत्तिसाधनलक्षण इत्यर्थः । एवंविधज्ञानोत्पत्तौ मुख्यसाधनं ध्वनयति– देहादीति ॥ अहंममेति देहाद्यसङ्ग एव साधनमित्यर्थः । ननु देहाद्यसङ्गिनो जीवस्योत्पद्यमानं कथंकारमुत्पद्यते ज्ञान-मित्यतस्तं प्रकारमाह– सुखदुःखादय इति ॥ ‘बलमानन्द ओजश्च’ इत्यादि श्रुतेः स्वतः सुखादि-रूपत्वादात्मनो जीवस्य सुखदुःखादयो भावा न सन्ति किमुत देहस्य ? अचेतनत्वादिति चशब्दार्थः

॥ ५० ॥

प्रकाशिका

नन्वेवं संसारस्य सत्यत्वे कथं तन्निवृत्तिरित्यत आह ॥ आत्मन इति । अत्र केवलशब्दस्यात्मपदेनान्वयभ्रमं वारयन् अर्थशब्दस्य प्रकृतोपयुक्तमर्थं दर्शयति ॥ केवलं ज्ञानमिति । पुरुषार्थः संसारनिवृत्तिरूपपुरुषार्थहेतुरित्यर्थः । तथा चात्मनः परमात्मनो जीवस्य वा केवलं तदुभय-स्वरूपेतराविषयकं ज्ञानमर्थः पुरुषार्थहेतुरित्यर्थः । सत्योऽपि संसारोऽस्वाभाविकत्वादुक्तज्ञानेन निवर्तत इत्याशयः । ननु कथमुक्तज्ञानेन सुखदुःखादिरूपसंसारनिवृत्तिरित्यतस्तदुपपादयितुं प्राप्तस्य देहाद्यसङ्गिन इत्यादि मूलस्याभिप्रायमाह ॥ देहादिष्वसङ्गिन इति । अन्ते विद्यमानस्यात्मन इत्यस्य व्याख्यानम् ॥ जीवस्येति । तन्निमित्तसुखदुःखादयः स देहादिसङ्गो निमित्तं येषां ते तन्निमित्तास्ते च ते सुखदुःखा-दयो न सन्ति न भवन्ति । चशब्दोऽपिशब्दार्थः । आत्मन इत्यनेन सम्बध्यते । तेन कैमुत्यलाभ इत्याशयेनोक्तम् । किमुतेति ॥ ततश्चायं मूलाशयः ॥ सुखदुःखादिलक्षणो हि संसारो देहविशिष्ट-जीवनिष्ठः । स च तस्य देहाद्यासक्तिनिमित्तः । तदासक्तिश्च जीवेश्वरस्वरूपाज्ञाननिमित्ता । उक्तरीत्या जीवेश्वरस्वरूपज्ञानेन तत्रासक्तिनिवृत्तौ तन्निमित्तसुखदुःखादिरूपसंसारस्य देहविशिष्टे तावन्नोत्पत्तिस् तद्विशेषणीभूतदेहे तु विशिष्टस्य यद्भवति तद्विशेषणस्यापि भवतीति न्यायेन प्रसक्तोऽपि दुःखादिरूपः संसारो न सम्भवति । अचेतनत्वात् । अत उक्तज्ञानेन देहविशिष्टजीवगतः सुखदुःखादिलक्षणः संसारो निवर्तत इति सिद्धम् ॥ ५० ॥

तस्मान्न कार्यः सन्त्रासो न कार्पण्यं न सम्भ्रमः ।

बुद्ध्वा जीवगतिं धीरो मुक्तसङ्गश्चरेदिह ॥ ५१ ॥

पदरत्नावली

तस्मादिति ॥ यस्माद् देहदेहिनोर्न सर्वथा सुखादयो भावाः किन्त्वाभिमानिका अज्ञानादुत्पद्यन्ते, तस्मात् त्रासादिकं न कार्यमित्यर्थः ॥ ५१ ॥

प्रकाशिका

उपसंहरति ॥ तस्मादिति । संसारस्य जीवस्वरूपाज्ञाननिमित्तत्वेनास्वाभाविकत्वा-ज्जीवगतिं जीवस्वरूपस्थितिमुक्तरीत्या बुद्ध्वा मुक्तसङ्गो देहाद्यासक्तिरहितः सन् धीरः श्रीहरिविषयकबुद्धौ रममाण इह स्ववासोचितलोकेषु चरेद्वर्तेत ॥ ५१ ॥

सम्यग्दर्शनया बुद्ध्या योगवैराग्ययुक्तया ।

मायाविरचिते लोके चरेद् यस्य कलेवरम् ॥ ५२ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते तृतीयस्कन्धे द्वात्रिंशोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

ननु जीवन्मुक्तोऽस्मिल्लोके कथं वर्तत इति तत्राह– बुद्ध्वेति ॥ अस्य देहाद्य-सङ्गिनो जीवस्य कलेवरं मायाविरचिते श्रीनारायणेच्छानिर्मिते लोके कर्मभूमौ चरेच्चरति वर्तते, स मुक्तसङ्गो धीरो गम्भीरो ज्ञानी, सम्यक् यथार्थं दर्शनं ज्ञानं यस्याः सा तथा, तया भक्तियोगवैराग्य-युक्तया बुद्ध्या जीवानां गतिं स्वर्गनरकादिलक्षणामाश्रयं श्रीनारायणं बुद्ध्वा तमेव निरन्तरं निषेवमाणश्चरेद् वर्तेत इत्यन्वयः ॥ ५२ ॥

॥ इति श्रीमाद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां तृतीयस्कन्धे द्वात्रिंशोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

उक्तमेव विशदयन्नेवं वर्तमानं स्तौति ॥ सम्यगिति । अत्र बुद्ध्वा जीवगतिं धीर इत्येतावदनुवर्तनीयम् ॥ ततश्चायमर्थः ॥ सम्यग्दर्शनं यया सा तथा तया । योगो भक्त्यादिरूपः । एतादृश्या बुद्ध्या जीवगतिं बुद्ध्वा विषयीकृत्य मायाविरचिते हरीच्छानिर्मिते भूरादिलोके यस्य कलेवरं चरेद्वर्तते स एव धीर इति ॥ ५२ ॥

**॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां द्वात्त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३-३२ ॥