योगस्य लक्षणं वक्ष्ये सबीजस्य नृपात्मजे

अथ एकोनत्रिंशोऽध्यायः

भगवानुवाच–

योगस्य लक्षणं वक्ष्ये सबीजस्य नृपात्मजे ।

मनो येनैव विधिना प्रसन्नं याति सत्पथम् ॥ १ ॥

॥ १४ ॥

प्रकाशिका

लसतः पङ्कजस्य किंजल्कवत्केसरवत्पीतकौशेये वाससी यस्य तम् । श्रीवत्सो वक्षसि यस्य तम् । भ्राजत्कौस्तुभेन अमुक्ता संश्लिष्टा कंधरा यस्य ॥ १४ ॥

मत्तद्विरेफाकुलया परीतं वनमालया ।

परार्घ्यहारवलयकिरीटाङ्गदनूपुरम् ॥ १५ ॥

पदरत्नावली

मत्तैर्द्विरेफैर् भृङ्गैर् आकुलया व्याप्तया । परार्घ्यानि अनर्घ्यत्वेन श्रेष्ठानि हारश्च वलयश्च किरीटं चाङ्गदं च नूपुरं च परार्घ्यहारवलयकिरीटाङ्गदनूपुराणि यस्य स तथा तम् ॥ १५ ॥

प्रकाशिका

मत्तैर्द्विरेफैर्भ्रमरैराकुलया व्याप्तया । परार्ध्यान्यनर्ध्यतया श्रेष्ठानि हारादीनि यस्य तम्

॥ १५ ॥

काञ्चीगुणोल्लसच्छ्रोणिं हृदयाम्भोजविष्ठरम् ।

दर्शनीयतमं शान्तं मनोनयनवर्धनम् ॥ १६ ॥

पदरत्नावली

काञ्चीगुणेनोल्लसन्ती श्रोणी यस्य स तथा तम् । भक्तानां हृदयाभ्योजमेव विष्टरं यस्य स तथा तम् ॥ १६ ॥

प्रकाशिका

हरेर्नाभिहृदं ध्यायेदित्यन्वयः । निम्नत्वद्योतनाय लोकपद्मजन्महेतुत्वाच्च ह्रदमिति । चतुर्दशभुवनानां कोशो गृहं भुवनकोशो ब्रह्माण्डं तद् गूहयति ग्रसतीति भुवनकोशगुहं तच्चोदरं जठरं तत्र स्थितम् । यद्वा भुवनकोशनिगरणगुहास्थानीयोदरे तिष्ठतीति । यद्वा भुवनकोशगुहोदे ब्रह्माण्डगर्भोदके रत्वा स्थितम् । यत्र यस्मिन् नाभिह्रदे आत्मयोनेश् चतुर्मुखस्य धिष्ण्यं च अखिललोकात्मकं च पद्मम् आत्मयोनिधिषणाखिललोकपद्मं व्यूढमुत्पन्नमित्यर्थः । हरिन्मणिमुषः हरिन्मणिरिन्द्रनीलरत्नं तस्य प्रभां मुष्णतोऽमुष्य हरेः स्तनयोर्द्वयं ध्यायेत् । विततस्य विस्तृतस्य हारस्य मयूखेन गौरम् अतिधवलम्

॥ २४ ॥

प्रकाशिका

अमुष्य हरेर्नाभिहृदं ध्यायेत् । निम्नत्वपद्माधारत्वसाम्येन नाभेर्ह्रदत्वोपमा । कथम्भूतम् । भुवनानां कोशभूता आश्रयभूता या काचिद्गुहा तत्तुल्यं यदुदरं तत्रस्थम् । प्रसिद्धह्रदोऽपि पर्वतगुहोदरस्थः । यत्र यस्मिन्नाभिह्रदे आत्मयोनेश्चतुर्मुखस्य धिषणं धिष्ण्यमखिललोकात्मकं पद्मं व्यूढमुत्थितम् । हरिन्मणिरिन्द्रनीलरत्नं तस्य प्रभां मुष्णतोऽमुष्य हरेः स्तनयोर्द्वयं ध्यायेत् । अनेन वस्तुतः स्तनद्वयमिन्द्रनीलनिभमिति सूचयति । अथाऽपि विततानां विस्तृतानां हाराणां मयूखैः किरणैर्गौरं श्वेतमिव दृश्यमानम् ॥ २४ ॥

वक्षोऽधिवासमृषभस्य महाविभूतेः

प्रकाशिका

कौमोदकीं नाम गदामस्य हरेः कण्ठमालाममलं कौस्तुभाख्यं मणिं च संस्मरेत् । कथंभूतां गदाम् । अरातयो भटा योद्धारस्तेषां शोणितं रुधिरमेव कर्दमं तेन दिग्धां लिप्ताम् । कथंभूतां मालाम् । मधुव्रतानां भ्रमराणां वरूथस्य समूहस्य गिरोपघुष्टां नादिताम् । कथंभूतं मणिम् । चैत्यस्य तत्त्वम् । अत्र चैत्यशब्दस्यार्थं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ ब्रह्मेति । चैत्यश्चैत्यशब्दवाच्यः । ननु चित्तेन हृदयं चैत्येत्यत्र पूर्वं चैत्यशब्देन हरिर्व्याख्यातः । तत्र किं निमित्तमित्यपेक्षायां प्रसङ्गात्तत्रापि निमित्त-माह ॥ तन्नियमनादिति । चित्तनियमनादित्यर्थः । हरिश्चैत्यशब्दवाच्य इत्यर्थः । एवं चैत्यशब्दार्थ-मुक्त्वाऽस्य कण्ठे चैत्यस्य तत्त्वं मणिमित्यस्य तात्पर्यमाह ॥ स चेति । चशब्दः प्रकृतत्वानुसन्धानार्थः । अस्येत्यस्यार्थः ॥ हरेरिति । तत्त्वमित्यस्य तात्पर्यम् ॥ कौस्तुभत्वेनेति । तथा च तत्त्वशब्दः स्वरूपपर इति भावः । अनेन चैत्यस्य चित्ताभिमानिनो ब्रह्मणस्तत्त्वं स्वरूपभूतम् । अभिमन्यमानमिति यावदिति योजनां सूचयति । अभिमान्यभिमन्यमानयोरभेदव्यपदेशो महतश्चतुर्मुखादित्यादौ प्रसिद्धः

॥ २७ ॥

भृत्यानुकम्पितधियेह गृहीतमूर्तेः

सञ्चिन्तयेद् भगवतो वदनारविन्दम् ।

यद् विस्फुरन्मकरकुण्डलवल्गितेन

विद्योतितामलकपोलमुदारहासम् ॥ २८ ॥

पदरत्नावली

भगवतो वदनारविन्दं सञ्चिन्तयेदित्यन्वयः । किंविशिष्टस्य ? इह जगति सत्सु भृत्येषु अनुकम्पितया धिया द्रवीभूतचित्ततया गृहीता मूर्तिर् आकारविशेषो येन स तथा तस्य । वदनारविन्दस्य चिन्तनीयत्वे गुणानाह– यदिति ॥ यद् वदनारविन्दं विस्फुरती किंचित्सञ्चलती मकरकुण्डले विस्फुरन्मकरकुण्डले तयोर्वल्गितेन नृत्तेन विद्योतितावमलौ च कपोलौ यस्मिन् तत् तथा । उदारो निर्दुष्टो हासो यस्मिन् तत् तथा ॥ २८ ॥

प्रकाशिका

भृत्येष्वनुकंपिता कृपायुक्ता या धीस्तया । गृहीता मूर्तिराकारविशेषो येन तस्य । यद्वदनारविन्दं, विस्फुरती विशेषेण दीप्यमाने ये मकराकारे कुण्डले तयोर्वल्गितेन प्रचलनेन विद्योति-तावमलौ कपोलौ यस्मिंस्तत् । उदारो भक्ताभीष्टदानशूरो हासो यस्मिंस्तत् ॥ २८ ॥

यच्छ्रीनिकेतमलिभिः परिसेव्यमानं

भूत्या स्वया कुटिलकुन्तलवृन्दजुष्टम् ।

मीनद्वयश्रियमधिक्षिपदब्जनेत्रं

ध्यायेन्मनोमयमतन्द्रित उल्लसद्भ्रु ॥ २९ ॥

तात्पर्यम्

‘साक्षाच्छ्रीस्तु हरे रूपमिन्दिरा तु तदाश्रयादि’ति च ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

यच्च श्रीनिकेतं परममङ्गलायतनम् । यच्च सौरभ्यलोलैरलिभिः परितः सेव्यमानम् । यच्च स्वया स्वरूपभूतया भूत्या श्रिया सेवितम् । ‘साक्षाच्छ्रीस्तु हरे रूपमिन्दिरा तु तदाश्रयात्’ इति वचनात् पत्नीभूतायाः श्रीत्वं भगवदाश्रयादित्यतः स्वयेत्युक्तम् । यच्च कुटिला वक्राः कुन्तला ललाटरङ्गे नृत्यन्तः केशविशेषास् तेषां वृन्देन समूहेन जुष्टं संवृतम् । किञ्च अब्जनेत्रं पद्मदल-सदृशनेत्रं ध्यायेदित्यन्वयः । कीदृशम् ? मीनद्वयस्य आयामत्वपृथुमध्यत्वतनूभयभागत्वश्वेतत्वादिलक्षणं श्रियं कान्तिविशेषमधिक्षिपद् धिक्कुर्वत् । किञ्च मनोमयं ध्यातृसङ्कल्पनात्मकम् । उल्लसन्ती भ्रूर्यस्य तत् तथोक्तम् । अतन्द्रितो निरालस्य इत्यनेन ध्यानस्य निरन्तरं कर्तव्यत्वं सूचयति ॥ २९ ॥

प्रकाशिका

श्रीनिकेतम् । अत्र निरुपपदश्रीशब्देन श्रीशब्दमुख्यवाच्या भगवत्स्वरूपभूतैव श्रीर्विवक्षिता न लक्ष्मीः । तस्या वक्षःस्थितेः पूर्वमुक्तत्वात् । मुख्यश्रीशब्दवाच्यत्वाभावाच्चेत्याशयेन श्रीशब्दमुख्यवाच्या हरिस्वरूपश्रीरेवेत्यत्र प्रमाणमाह ॥ साक्षादिति । मुख्यया वृत्त्येत्यर्थः । श्रीः श्रीशब्दवाच्या । तुशब्दोऽवधारणे । आद्यस्य स्वरूपमेवेत्यन्वयः । तदाश्रयादेव श्रीरिति द्वितीयस्य । तथा च यद्वदनारविन्दं श्रियो हरिस्वरूपभूतशोभाया निकेतमाश्रय इति मूलं योज्यमिति भावः ।

सौरभलोभादलिभिः परितः सेव्यमानम् । यच्च स्वया स्वरूपभूतया भूत्या शोभयैव । कुटिला वक्रा न तु केनचिन्निमित्तेन, ते च ते कुन्तला ललाटपतिताः केशविशेषास्तेषां वृन्देन समूहेन जुष्टं युक्तम् । मीनद्वयस्यायामत्वपृथुमध्यत्वतनूभयभागत्वादिलक्षणं श्रियं कान्तिमधिक्षिपती धिक्कुर्वती अब्जसदृशनेत्रे यस्मिन् तत्तथा । नित्यसापेक्षत्वात्समासः । मनोमयं प्राचुर्येण मनोविषयम् । मनोहरमिति यावत् । अतन्द्रित आलस्यवर्जितः । अनेन ध्याने आदरनैरन्तर्ये सूचयति । उल्लसन्त्यौ भ्रुवौ यस्मिंस्तत् ॥ २९ ॥

तस्यावलोकमधिकं कृपयातिघोर

तापत्रयोपशमनाय निसृष्टमक्ष्णोः ।

स्निग्धस्मितानुगुणितं विपुलप्रसादं

ध्यायेच्चिरं विततभावनया गुहायाम् ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

हृदयगुहायां निहितस्य हरेरवलोकं विततभावनया पूर्णभक्त्या चिरं ध्याये-दित्यन्वयः । कटाक्षनिरीक्षणं विशिनष्टि– अधिकमिति ॥ अधिकं कृपया अनन्यसाध्यकार्यसाधन-पटीयस्या करुणया अतिघोरस्य तापत्रयस्य आध्यात्मिकादिलक्षणस्य उपशमनाय विनाशाय नितरां सृष्टं निर्मितम् । किंचित् स्निग्धेन स्मितेनानुगुणितं सान्द्रीकृतं, विपुलः पुष्कलः प्रसादः प्रसन्नता यस्य स तथा तम् ॥ ३० ॥

प्रकाशिका

अवलोकमवलोकनं ध्यायेत् । कथंभूतम् । कृपयाऽधिकं यथा स्यात्तथाऽक्ष्णो-रक्षिभ्यां निसृष्टं प्रयुक्तं, स्निग्धस्मितेन स्नेहयुक्तमन्दहासेनानुगुणितमनुकूलितम् । विपुलो बहुतरः प्रसादो यस्मात्तम् । विततभावनया वर्धमानभक्त्या शास्त्रजनितसंस्कारानुसारेण वा । गुहायां हृदि ध्याये-दित्यन्वयः ॥ ३० ॥

दैवादुपेतमथ दैववशादपेतं

वासो यथा परिकृतं मदिरामदान्धः ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

एवमपरोक्षज्ञानिनो देहपोषणादौ प्रयत्नोऽपि नास्ति सच्चिदानन्दात्मकनारायण-सन्दर्शनसुधासमुद्रमग्नत्वादित्याह– देहं त्विति ॥ येन देहेन स्वयं सिद्धोऽभूत् स सिद्धस् तं चरमं देहं न विपश्यति मदीयोऽयमिति नाभिमन्यते । किन्तु कपालमुक्तनारिकेलफलवद् देहात्मनो विविक्तत्वात् हरिमेव पश्यति । अनेन यतोऽध्यगमत् स्वरूपमिति विवृतम् । अनभिमानप्रकारमाह– स्थितमिति ॥ स्वप्रेरणालक्षणगुरुत्वात् स्थितम् । तदभावादुज्झितं पतितमिति । तत्रोदाहरणमाह– दैवादिति ॥ यथा मदिरापानेनोत्पन्नमदेन अन्धः पुमान् दैवादुपेतं दैववशादपेतं परिकृतं परिवृतं वासो न जानाति तथेत्यर्थः ॥ ३६ ॥

प्रकाशिका

येन देहेनापरोक्षज्ञानं जातं तं देहं चरमं, पश्चात्सिद्धोऽपरोक्षज्ञानी । स्थितं स्वप्रेरणयैकत्र स्थितमुझ्झितं तत्स्थानरहितं वा न पश्यति । किन्तु दैवात्प्रारब्धादृष्टप्रेरकेश्वरात् । तत्प्रेरणयैवेति यावत् । उपेतमेकत्र प्राप्तम् । अपेतं तस्मादपगतं च पश्यति । कुतः यतोऽध्यगमत्स्वरूपं चैतन्यात्मकस्वदेहाभिमानवान्यत इत्यर्थः । स्वस्य विद्यमानमपि स्वकीयमिदमिति न पश्यतीत्यत्र दृष्टान्तमाह ॥ वास इति । मदिरापानेनोत्पन्नमदेनान्धः पुमान् । परिकृतं कटितटे परिवेष्टितं वासस्तत्र स्थितमुझ्झितं वा यथा न पश्यति तथैवेत्यर्थः ॥ ३६ ॥

देहोऽपि दैववशगः खलु कर्म यावत्

स्वारम्भकं प्रतिसमीक्षत एव सासुः ।

॥ ३९-४० ॥

प्रकाशिका

ननु तथाऽपि दैववशग इत्यनुपपन्नम् । भूतेन्द्रियान्तःकरणात्मकदेहात्स्वामित्वेन तत्प्रधानाज्जीवाच्च पृथक् दैवशब्दाभिधेयेश्वरस्यानुपलम्भात् । प्रत्युत राजादिदेहस्येव तदभिमानिजीवस्य ईश्वरत्वेन व्यवहारादित्यत आह ॥ यथोल्मुकादिति । स्वसम्भवात् । अग्निसम्भवात् । अविवेकि-भिरात्मत्वेनाभिमतादुल्मुकादिरेवाग्निरित्यग्नित्वेन व्यवह्रीयमाणादुल्मुकादेर्यथा तद्दाहकोऽग्निः पृथङ्मतो निश्चितः । अन्यथाऽग्नेर्जनकत्वमेव न स्यादिति युक्तिसूचनाय स्वसंभवादित्युक्तम् ॥

तथा भूतेन्द्रियान्तःकरणात् तदात्मकाद्देहाज् जीवसंज्ञिकतात् प्रधानात् तदभिमानिचेतनाच्च आत्मत्वेनाभिमतत्वदविवेकिभिरयमेवेश्वर इति व्यवह्रीयमाणादप्यात्मा परमात्मा पृथक् । अत्र प्रमाणकथनाय द्रष्टा सर्वज्ञ इत्यादिकमुक्तम् । वेदे श्रूयमाणं सर्वज्ञ इत्यादिपदजातं जीवादिष्व-सम्भाव्यमानार्थकं तदतिरिक्तमीश्वरं गमयतीति भावः । स्वसंभवादित्यस्य दार्ष्टान्तिकेऽप्यन्वये देहादिजनकत्वयुक्तिरप्यत्रोक्तेति ज्ञातव्यम् ॥ ३९-४० ॥

सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि ।

ईक्षेतानन्यभावेन भूतेषु च तदात्मताम् ॥ ४१ ॥

तात्पर्यम्

अनन्यभावेन तद्रूपाणामभेदेन । तदात्मतां तस्यादानादिकर्तृत्वं च भूतविषये ॥

पदरत्नावली

भिन्नेषु जीवेषु स्थितस्य परमात्मन उपास्तिप्रकारं कथयति– सर्वभूतेष्विति ॥ सर्वभूतेष्वन्तर्यामित्वेन आत्मानं हरिमीक्षेत सर्वभूतान्यात्मनि हरावाधारत्वेनेक्षेत । किञ्च अनन्यभावेन सर्वान्तर्यामिरूपाण्यभेदेन ईक्षेत । अभेदेनेत्युक्तिं विहाय अनन्यभावेनेति वचनमनर्थहेतुत्वाद् रूपाणा-मन्यत्वभावना सर्वथा न कार्येति द्योतनाय । किञ्च भूतेष्वपि जीवेष्वपि तदात्मतां तस्य हरेरादानादि-कर्तृतां चेक्षेत । अनेन अनुग्राह्यानुग्राहकत्वद्योतनेन जीवपरमात्मनोर्भेदः परमार्थिक इत्युक्तं भवति । आदानादिकर्तृत्वं च भूतविषये न स्वविषये, नित्यतृप्तत्वात् ॥ ४१ ॥

प्रकाशिका

सिंहावलोकनन्यायेन मोक्षसाधनज्ञानजनकध्याने उपसंहार्यगुणान्दर्शयति ॥ सर्वभूतेष्विति । आत्मानमन्तर्यामिणं हरिं सर्वभूतेषु सर्वभूतानि चात्मनीक्षेत । इदं चिन्तनद्वयं मोक्षरूपेष्टसाधनमित्यर्थः । आद्ये स्थानभेदाद्भेदशङ्कायामाह ॥ अनन्यभावेनेति । अत्र भूतेभ्योऽनन्य-भावेनेति प्रतीतिवारणाय तात्पर्यमाह ॥ अनन्यभावेनेति । तद्रूपाणां भूतान्तःस्थितभगवद्रूपाणां परस्पराभेदेनेत्यर्थः । द्वितीये तदात्मतामित्यस्य तदैक्यप्रतीतिवारणाय तात्पर्यमाह ॥ तदात्मतामिति । तथा च भूतेष्विति विषयसप्तमीति भावः ॥ ४१ ॥

स्वयोनिषु यथा ज्योतिरेकं नाना प्रतीयते ।

योनीनां गुणवैषम्यात् तथात्मा प्रकृतौ स्थितः ॥ ४२ ॥

पदरत्नावली

अधिष्ठानवैलक्षण्याद् अधिष्ठातृरूपाणां वैलक्षण्यं न शङ्कनीयमितीममर्थं सदृष्टान्तं समर्थयते– स्वयोनिष्विति ॥ यथैकं ज्योतिरग्न्याख्यं स्वयोनिषु कारणेषु काष्ठेषु योनीनां दारूणां गुणवैषम्याद् आर्द्रशुष्कत्वादिवैलक्षण्यान् नानाविधलक्षणमिव प्रतीयते तथा प्रकृतौ प्रकृतिकार्ये जगति स्थित आत्मा हरिर् विलक्षण इव प्रतीयते, क्वचिद् बहुसामर्थ्याभिव्यक्तिमान् क्वापि अल्पसामर्थ्याभि-व्यक्तिमानित्यादिरूपेण ॥ ४२ ॥

प्रकाशिका

नन्वेवं सर्वभूतगतहरिरूपाणामभेदे देवादिस्थितं भगवद्रूपं बहुसामर्थ्यव्यक्ति-मन्मनुष्यादिस्थितं तु न तथेति वैलक्षण्यं कथमित्यत आह ॥ स्वयोनिष्विति । यथैकं ज्योतिरग्न्याख्यं स्वयोनिषु कारणेषु काष्टेषु योनीनां काष्टानां गुणवैषम्यादार्द्रशुष्कत्वादिवैलक्षण्यान्नाना विलक्षणमिव प्रतीयते न वस्तुतो विलक्षणम् । अभिमानिदेवतापेक्षयैतत् । तथा प्रकृतौ प्रकृतिकार्येषु देहेषु स्थित आत्मा हरिर्विलक्षण इव प्रतीयते न वस्तुतो विलक्षण इत्यर्थः ॥ ४२ ॥

तस्मादिमां स्वां प्रकृतिं देवीं सदसदात्मिकाम् ।

दुर्विभाव्यां पराभाव्य स्वरूपेणावतिष्ठते ॥ ४३ ॥

तात्पर्यम्

**प्रकृतिं पराभाव्य तदुत्तमत्वेनैव सदावतिष्ठते परः । ‘सर्वभूतस्थमीशेशं जेतारं प्रकृतेरपि । अविशेषं सदैवैकं चिन्तयन्विप्रमुच्यत’ इति च ॥ ४३ ॥ **

इति तृतीयतात्पर्ये एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

मथितार्थमाह– तस्मादिति ॥ यस्मात् सर्वस्मादन्यः श्रीनारायणस् तस्मात् स्वां स्वाधीनां जडप्रकृतिं देवीं कार्यरूपेण द्योतमानां तदभिमानिनीं देवीं चित्प्रकृतिं च सदसदात्मिकां कार्यकारणव्यापिनीं दुर्विभाव्यां ब्रह्मादिभिरपि निरूपयितुमशक्यां पराभाव्यातिक्रम्य तदुत्तमत्वेनैव स्थित्वा निरस्तसाम्यतिशयेन सर्वदोषविवर्जितेन सर्वगुणपूर्णेन त्रिकालेष्वेकप्रकारेण स्वरूपेणावतिष्ठत इत्यन्वयः । तदुक्तम्– ‘सर्वभूतस्थमीशेशं जेतारं प्रकृतेरपि । अविशेषं सदैवैकं चिन्तयन् विप्रमुच्यते ॥’ इति ॥४३॥

प्रकाशिका

ननु प्राकृतस्थाननानात्वेऽप्यवैलक्षण्यं हरेः कुत इत्यत आह ॥ तस्मादिति । तस्मात्सर्वत्रस्थितस्यैकरूपत्वादेवेत्यर्थः । अत्र प्रकृतिं पराभाव्य जीवः भगवत्स्वरूपेणावतिष्ठत इत्यन्यथा-प्रतीतिवारणाय प्रकृतसङ्गतां योजनां दर्शयति ॥ प्रकृतिमिति । स्वरूपेणेत्यस्य तात्पर्यं तदुत्तमत्वेनेति । अवतिष्ठत इति लट् क्रियाप्रबन्ध इत्याशयेन सदेत्युक्तम् । परः परमात्मेति कर्तुरध्याहारः । अवधारणेन तमसः परस्तादित्यादिश्रुतिसिद्धत्वमस्य दर्शयति । तथा च तस्मात्सर्वत्रैकरूपत्वादेव स्वां स्वाधीनां प्रकृतिं देवीं नानाविधकार्यात्मना द्योतमानां सदसदात्मिकां कार्यकारणरूपिणीं दुर्विभाव्यामव्यक्तस्वरूपां पराभाव्यातिक्रम्य स्वरूपेण तदुत्तमत्वेन सर्वदाऽवतिष्ठत इति श्रुत्यादिसिद्धमुपपद्यते । अन्यथा । तन्न स्यादिति मूलाभिप्राय इति भावः । सर्वभूतेष्वित्यादिश्लोकत्रयार्थे समाख्यामाह ॥ सर्वभूतस्थमिति । अनेन सर्वभूतेष्वित्येतदुक्ततात्पर्यम् । ईशेशमित्यनेन स्वरूपेणेत्येतदुक्ततात्पर्यम् । जेतारं प्रकृतेरपीत्यनेन प्रकृतिं पराभाव्येत्येतदुक्ततात्पर्यम् । अविशेषमेकमित्यनेन स्वयोनिषु यथेति श्लोकतात्पर्यमुक्तम् । क्रियाप्रबन्धात्मकलडर्थकथनम् ॥ सदेति । अवधारणेन श्रुत्यादिप्रसिद्धिं दर्शयति । ईक्षेतेत्यस्यार्थश् चिन्तयन्निति । विध्यर्थभूतेष्टसाधनत्वप्रदर्शनाय विप्रमुच्यत इत्युक्तम् ॥ ४३ ॥

अन्वयव्यतिरेकाच्च साक्ष्यात्मा व्यभिचारिणः ।

वैतथ्यं व्यभिचारं च निद्रान्तेऽस्यानुचिन्तयेत् ॥ ४४ ॥

इति श्रीमद्भागवते तृतीयस्कन्धे एकोनत्रिंशोऽध्यायः ।

पदरत्नावली

सिंहावलोकनन्ययेन उपासकस्येत्थम्भावान्तरं वक्ति– अन्वयेति ॥ अन्यदेशेऽन्य-रहितदेशेऽन्यकालेऽन्यरहिते काले च सत्त्वलक्षणादन्वयव्यतिरेकात् सिद्धो यश्च साक्षाद् ईक्षत इति साक्षी । ‘न हि द्रर्ष्टुर्दृष्टेर्विपरिलोपो विद्यते’ इति श्रुतेः, आत्मा ‘यच्चाप्नोति यदादत्ते’ इत्यादेः सर्वव्यापी परमात्मेति यल्लक्षणं तल्लक्षणव्यभिचारिणो ऽनित्यस्यास्य वैतथ्यं निष्प्रयोजनत्वं व्यभिचारमनित्यत्वं च निद्रान्ते ब्राह्मे मुहूर्ते उत्थाय चिन्तयेत्, एतद्धरिप्रसादजनकमिति शेष इत्यर्थः ॥ ४४ ॥

इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां तृतीयस्कन्धे एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

उपासकस्य पुनरित्थं भावान्तरमाह ॥ अन्वयेति । यः साक्षात्सर्वं सुकृत-दुष्कृतादिकमीक्षत इति साक्ष्यात्माऽऽदानादिकर्ता हरिरन्वयव्यतिरेकात्सिद्धोऽस्ति । प्रपञ्चसहितदेशकाल-योस्तद्रहितदेशकालयोश्च हरेः सत्त्वात् । तद्व्यभिचारिणोऽस्य प्रपञ्चस्य निद्रान्ते ब्राह्मे मुहूर्ते उत्थाय वैतथ्यं निष्प्रयोजनत्वं व्यभिचारं सर्वदेशकालयोरसत्वमनुचिन्तयेत् । इदं चिन्तनं मोक्षसाधनमित्यर्थः

॥ ४४ ॥

॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां

श्रीमद्भागवतटिप्पण्यामेकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥ ३-२९ ॥