स्वायम्भुवस्य च मनोर्वंशः परमसम्मतः

अथ द्वाविंशोऽध्यायः

विदुर उवाच–

प्रकाशिका

योगलक्षणैर्यमादिभिर्युक्तायां कतिधा वीर्यं ससर्ज कति पुत्रानुत्पादयामासेत्यर्थः

॥ ३,४ ॥

रुचिर्यो भगवान् ब्रह्मन् दक्षो वा ब्रह्मणः सुतः ।

यथा ससर्ज भूतानि लब्ध्वा भार्यां च मानवीम् ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

अनन्तरं रुचिदक्षयोश्चरितं वक्तव्यमित्याह– रुचिरिति ॥ ५ ॥

प्रकाशिका

मानवीं मनोः कन्यामाकूतिं प्रसूतिं च भार्यां लब्ध्वा यथा भूतानि ससर्ज । तच्च वदेति चकारार्थः ॥ ५ ॥

मैत्रेय उवाच–

जातहर्षोऽपतन्मूर्ध्ना क्षितौ लब्धमनोरथः ।

गीर्भिस्त्वभ्यगृणात् प्रीतः स्वभावात्मा कृताञ्जलिः ॥ १२ ॥

पदरत्नावली

स्वभावात्मा अव्यग्रमनाः । स्वतन्त्रो भावो यस्य स स्वभावो हरिः स आत्मनि मनसि यस्य स तथेति वा ॥ १२ ॥

प्रकाशिका

स्वभावात्मा स्वः स्वतन्त्रो भावो यस्य स स्वभावो हरिस्तस्मिन्नात्मा मनो यस्य स तथा ॥ १२ ॥

कर्दम उवाच–

जुष्टं बताद्याखिलसत्त्वराशेः संसिद्धमक्ष्णोस्तव दर्शनान्नः ।

यद् दर्शनं जन्मभिरीड्य सद्भिराशासते योगिनो रूढयोगाः ॥ १३ ॥

पदरत्नावली

स्तुतिरपि स्तुत्यस्य हरेः क्षिप्रप्रीतिकरी यथार्थत्वेनानुकम्पाहेतुत्वादुत्तरत्र फलोदयाच्चेति भावेनाह– जुष्टमिति ॥ हे ईड्य सतात्पर्यं वेदादिभिः स्तुत्यः । अद्य अखिलसत्वराशेः पूर्णज्ञानबलसमुद्रस्य तव दर्शनात् साक्षात्कारान् नोऽस्माकमक्ष्णोर् जुष्टं निषेवणं त्वत्क्षेत्रलिङ्गादिविषयं संसिद्धं सम्यक् फलितम् अभूत् । बताश्चर्यमिदं दुर्भगेष्वस्मासु अनुकम्पेति । उपलक्षणमेतत् । श्रोत्रादेः कथाश्रवणादिनिषेवणम् । ‘अक्षण्वन्तः’ इत्यादि श्रुतेः । तवानुग्रह एव मुख्यं निमित्तं तत्र नास्मत्प्रयत्न इति भावेनाह– यद् दर्शनमिति ॥ रूढयोगा निरन्तरानृवृत्तध्यानयोगिनो यमादिमन्तः पुरुषा यद् दर्शनम् आशासते वाच्छन्ति तादृशमिति भावः । महता कालेन प्रयतमानानां योगिनामाकाङ्क्षामात्रम् । अस्माकं त्वल्पेनैव कालेनाभूदित्यतो बतेति ॥ १३ ॥

प्रकाशिका

हे ईड्य सर्ववेदस्तुत्य । अखिलसत्त्वराशेर्बलज्ञानसमुद्रस्य तवाद्यदर्शनान्नोऽस्माक-मक्ष्णोर्जुष्टं यत्पूर्वतरं त्वत्प्रतिमादिदर्शनरूपं सेवनं तदिदानीं संसिद्धम् । बत आश्चर्यम् । कथमाश्चर्यमित्यत आह ॥ यदिति । रूढयोगा निरन्तरध्यानादिमन्तो योगिनो भक्तिपूर्वक यमादि-साधनवन्तः सद्भिर्वेदाद्यधिकारोपेतैर्जन्मभिर्यत्तव दर्शनमाशासते तस्माद्दर्शनादित्यन्वयः । महता कालेन प्रयतमानानां योगिनां यद्भवति दर्शनं तद्दर्शनं तदल्पेनैव कालेनास्माकं जातमत आश्चर्यमिदमिति भावः

॥ १३ ॥

ये मायया ते हतचेतसस्त्वत्पादारविन्दं भवसिन्धुपोतम् ।

उपासते कामलवाय तेषां रासीश कामान् निरयेऽपि ये स्युः ॥ १४ ॥

पदरत्नावली

इदानीमनुग्रहकातरं भगवद्भावं पश्यन् कर्दमः स्वमनोरथं गर्हयन् विज्ञापयति–

प्रकाशिका

एतादृशरूपं दर्शयतो भगवतो नमनमेव प्रतिक्रियेत्याशयेनाह ॥ तं त्वेति । अनुभूत्या स्वरूपानुभावेनोपरतो नित्यनिवृत्तः क्रियार्थो देहाद्यापादककर्मफलविशेषो यस्य स तथा तम् । स्वमायया स्वेच्छया वर्तितं लोकतन्त्रं प्रवर्तितं लोकप्रवृत्तिसाधनं येन स तथा तम् । अभीक्ष्णं पुनः पुनर्नमनीये पादसरोजे यस्य तम् । एतदुपपादनायैवेतरविशेषणानि । अल्पीयसि जात्या गुणेन वाऽल्पतरभक्ते कीटे व्यास इव कामान्वर्षतीति तथा तम् ॥ २१ ॥

शुको उवाच–

इत्यव्यलीकं प्रणतोब्जनाभस्तमाबभाषे वचसाऽमृतेन ।

सुपर्णपक्षोपरि रोचमानः प्रेमस्मितोद्वीक्षणविभ्रमद्भ्रूः ॥ २२ ॥

पदरत्नावली

कर्दमेन प्रणतं रूपं सत्यज्ञानानन्दलक्षणमेव न मायाशबलमिति भावेनाह– इतीति ॥ प्रेम्णा युक्तेन स्मितेन सह यदुत्कृष्टं वीक्षणं तेन विलोकनेन विभ्रमन्ती विस्फुरन्ती भ्रूर्यस्य स तथोक्तः ॥ २२ ॥

प्रकाशिका

अव्यलीकमप्रियं यथा न भवति तथा प्रणतोऽमृतेन सुखकरेण । प्रेमस्मिताभ्यां यदुद्वीक्षणमुत्कृष्टं निरीक्षणं तेन विभ्रमन्ती स्फुरन्ती भ्रूर्यस्य स तथोक्तः ॥ २२ ॥

भगवानुवाच–

सिद्धैर्मृग्यत इति सिद्धमार्गः । अशेषसिद्धेश्वरैर्ब्रह्मादिभिरभिष्टुतश्चासौ सिद्धमार्गश्चेति विग्रहः । पत्ररथाः पक्षिणस्तेषामिन्द्रो गरुडस्तस्य पत्रैः पक्षैरुच्चारितमभिव्यक्तं स्तोमं सामाधारभूत-ऋक्समुदायरूपं स्तुतिविशेषं तदारूढमुदीर्णमुत्कृष्टं साम चाकर्णयन् । उच्चारितस्तोममिति पाठे उच्चारितः स्तोमः स्तुतिविशेष यस्य साम्न आधारभूतस्तदुदीर्णं सामाकर्णयन्निति व्याख्येयम् ॥ ३४ ॥

मैत्रेय उवाच–

एवं संप्रस्थिते शुक्ले कर्दमो भगवान् ऋषिः ।

आस्ते स्म बिन्दुसरसि तं कालं प्रतिपालयन् ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

अनन्तरं कर्दमोऽपि ‘तपश्चेत् संपन्नं, किमत्रेत्यन्यत्र नागमत् किम् ? तत्राह– एवमिति ॥ प्रतिपालयन् प्रतीक्षमाणः ॥ ३५ ॥

प्रकाशिका

शुक्ले भगवत्येवं ब्रुवति सति तं कालं परश्व इत्युक्तं कालं प्रतिपालयन् प्रतीक्षमाणः

॥ ३५ ॥

मनुः स्यन्दनमास्थाय शातकौम्भपरिच्छदम् ।

आरोप्य स्वां दुहितरं सभार्यः पर्यटन् महीम् ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

ऋष्याद्युक्तमपि न मृषा भवति । किमुतेश्वरभाषितमिति भावेन मनोरागमनं वक्ति– मनुरिति ॥ पर्यटन् महीमित्यनेन पित्रा दुहित्रर्थं वरानुगमनं न लौकिकमिति राज्यपरीक्षाव्याजेन यदृच्छया प्राप्त इति भावं सूचयति ॥ ३६ ॥

प्रकाशिका

प्रकाशिका

प्रकाशिका

हरिणादिभिर्मृगैर्वृतम् । तत्र क्रोडाः सूकराः । श्वविशो वृकाः । गवया वन्या गावः । गोपुच्छैश्चमरीभिर्हरिभिः सिंहैः कपिभिर्वा । मर्कैर्वनमार्जारैर्मर्कटैर्वा । नाभिभिः कस्तूरीमृगैः ॥ ४४ ॥

प्रविश्य तत् तीर्थवरमादिराजः सहानुगः ।

ददर्श मुनिमासीनं तस्मिन् हुतहुताशनम् ॥ ४५ ॥

विद्योतमानं वपुषा तपस्युग्रयुजा चिरम् ।

नातिक्षामं भगवतः स्निग्धापाङ्गाव(ङ्गवि)लोकनात् ॥ ४६ ॥

पदरत्नावली

तपसि विषये । उग्रं युज्यत इति उग्रयुक् । तीव्रवेगवतेत्यर्थः । उग्रयोगतपस्त्वे वपुःकार्श्येन दृष्टिसुखाजनके कन्यादाने वैराग्यं स्यादिति तत्राह– नातिक्षाममिति ॥ तत्र हेतुद्वयमाह– भगवत इति ॥ ४६ ॥

प्रकाशिका

उग्रो युक् योगो यस्य तेन वपुषा विद्योतमानम् । अतिक्षामत्वाभावे हेतुद्वयमाह ॥ भगवत इत्यादि ॥ ४६ ॥

तद्व्याहृतामृतकलापीयूषश्रवणेन च ।

प्रांशुं पद्मपलाशाक्षं जटिलं चीरवाससम् ॥ ४७ ॥

पदरत्नावली

पुरुषलक्षणाभावेनातिक्षामत्वमप्रयोजकमिति तत्राह– प्रांशुमिति ॥ प्रांशुमुन्नतम् । तपोवेषगूढत्वेनान्यल्लक्षणं कुत्र न दृश्यत इति भावेनाह– जटिलमिति ॥ ४७ ॥

प्रकाशिका

तस्य भगवतो व्याहृतं वचनं तदेवामृतकलापीयूषममृतकलश्चन्द्रस्तद्गतं समीचीन-ममृतं भगवतः प्रकाशरूपत्वेनाल्हादकत्वेन च चन्द्रस्थानीयत्वेन तद्वचनस्य तद्गतामृतस्थानीयत्वम् । तस्य श्रवणेन तल्लक्षणपानेन चेत्यर्थः । प्रांशुमुन्नतं दीर्घम् ॥ ४७ ॥

उपसंसृत्य मलिनं यथार्हणमसंस्कृतम् ।

॥ ५५ ॥

अथापि पृच्छे त्वां वीर यदर्थं त्वमिहागतः ।

तद् वयं निर्व्यलीकेन प्रतिपद्यामहे हृदा ॥ ५६ ॥

इति श्रीमद्भागवते तृतीयस्कन्धे द्वाविंशोऽध्यायः ।

पदरत्नावली

ऋषित्वाभिमानभङ्गभयात् किञ्चिज्जानन्निव कर्दमः कार्यविशेषं पृच्छति– अथापीति ॥ अनेन राज्ञोऽर्थिताशाभङ्गभयं निवृत्तमिति ध्वनयति ॥ ५६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां तृतीयस्कन्धे द्वाविंशोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

यद्यप्येवं धर्ममार्गरक्षार्थं तव सर्वत्र पर्यटनं सम्भवत्यथाऽपि कार्यविशेषार्थमत्र तवागमनमित्यतो यदर्थं यस्य कार्यस्य सिद्ध्यर्थं त्वमिहागतस्तत्किमिति त्वां पृच्छे तदुच्यताम् । वयम् । तत्त्वया कथितं कार्यं निर्व्यलीकेन हृदा प्रीतियुतेनान्तःकरणेन प्रतिपद्यामहे स्वीकुर्मः ॥ ५६ ॥

**॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां द्वाविंशोऽध्यायः ॥ ३-२२ ॥