इति तद् गृणतां तेषां मुनीनां योगधर्मिणाम्

अथ सप्तदशोऽध्यायः

ब्रह्मोवाच–

इति तद् गृणतां तेषां मुनीनां योगधर्मिणाम् ।

प्रतिनन्द्य जगादेदं विकुण्ठनिलयो विभुः ॥ १ ॥

पदरत्नावली

दुस्तरापत्तिपरिहाराय भक्त्या हरिरेव प्रार्थनीय इत्ययमर्थः प्रतिपाद्यतेऽस्मि-न्नध्याये । तत्रादौ भक्तपराधीनोऽहमिति प्रकटयिष्यतो हरेः सनकादीन् प्रति स्नेहवचनप्रकारमाह– इतीति ॥ योगः भक्तियोगः स एव धर्म एषामस्तीति योगधर्मिणस् तेषामिदं वक्ष्यमाणं तत् स्तवनं प्रतिनन्द्य । वैकुण्ठनिलय इत्यनेन प्रतीतं परिछिन्नत्वं निवारयति– विभुरिति ॥ ‘विभुः सर्वगते पत्यौ’ इति यादवः ॥ १ ॥

प्रकाशिका

योगो भक्तियोगः स एव धर्मो येषामस्तीति योगधर्मिणस्तेषाम् ॥ १ ॥

श्री भगवानुवाच–

प्रकाशिका

मे ब्रह्म दैवमित्युक्तं ब्राह्मणप्रियत्वं ब्राह्मणेभ्यः कस्तवोपकारो येन ते तव प्रिया जाता इत्याशङ्कां परिहरन् विशदयति ॥ यस्यामृतमिति । यस्य ममामलामृतत्वप्रदयशःश्रवणलक्षणोऽव-गाहः स्नानं सद्यस्तत्क्षणादेव आश्वपचं श्वपचमभिव्याप्य विद्यमानं जगत् पुनाति । भवद्भ्यो हेतुभूतेभ्य उपलब्धा प्राप्ता । विस्तृतेति यावत् । सुतीर्था सुपावनी कीर्तिर्यस्य स तथा । अनेन स्वस्य ब्राह्मण-कृतोपकारो दर्शितः । स्वबाहुं स्वस्य बाहुजातं क्षत्रियं राजानमपि हन्यां काऽन्यस्य कथेत्यर्थः । अत्र स्वोत्कर्षवर्णनं ब्राह्मणोत्कर्षप्रतिपादनायैवेति ज्ञातव्यम् ॥ ६ ॥

यत्सेवया चरणपद्मपवित्ररेणोः

सद्यः क्षताखिलमलं प्रतिलब्धशीलम् ।

न श्रीर्विरक्तमपि मां विजहाति यस्याः

प्रेक्षालवार्थमितरन्नियमोऽर्हते मत् ॥ ७ ॥

तात्पर्यम्

‘सर्वोत्तमोऽपि भगवान् विप्रादेः पूजनाय तु । गुणलब्धिं ततो ब्रूते नित्यपूर्ण-गुणोऽपि सन् । ब्रूयुश्चान्ये क्वचित्तत्तु तदुक्तेरनुसारतः । उपादत्ते वरांश्चापि लोकानां मोहनाय चे’ति कौर्मे ॥ विप्राणां चरणपद्मपवित्ररेणोः सेवया प्रतिलब्धशीलं श्रीर्न जहातीति यत् । अतश्छिन्द्याम् । ‘अनुक्ताश्च गुणा विष्णोरुक्ता दोषा न तस्य तु । अज्ञानाद्दोषविज्ञानं गुणज्ञानं यथार्थत’ इति पैङ्गिश्रुतिः ॥ ‘विप्राणां चापि भक्तानामन्येषां च जनार्दनः । ब्रह्मणः शङ्कराद्वापि देवताभ्यस्तथैव च । आत्मनश्च श्रियश्चैव सकाशात् प्रियतामपि । पूज्यतामत्ययुक्तं च वदेत्क्वापि विमोहयन्’ इति स्कान्दे ॥ ७ ॥

प्रकाशिका

ते सनकादयो योगमायया भ्रूविजृंभादिरूपस्वरूपसामर्थ्येनारब्ध उत्पादितः पारमेष्ठ्यमहोदयो ब्रह्मपदसम्बन्धिप्रभूतैश्वर्यं यस्य स तथा हरिम् । हृषितत्वचो रोमाञ्चितत्वचः । अत्र योगमायाशब्दो नानिर्वाच्याविद्यापरः किं तूक्तार्थपर एवेत्यभिप्रेत्य समाख्यामाह ॥ तद्भ्रूविजृम्भ इति । परमेष्ठिधिष्ण्यं परमेष्ठिधिष्ण्यजनक इति यतः पूर्वमुक्तमतोऽत्रापि स एवार्थो वर्णनीय इत्यर्थः ॥ १५ ॥

ऋषय ऊचुः–

ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ यमिति यच्छब्दस्य सत्त्वमित्युत्तरेणान्वयः । वैशब्दः प्रमाणप्रसिद्धिद्योतकः । विभूतिर्महालक्ष्मीरुरसि स्थिताऽपि मधुव्रतपतेः सारग्राहिणां पत्त्युस्तव, धन्यैर्भक्तैरर्पितमङ्घ्र्योर्विद्यमानं यत्तुलस्या नव दाम तद्धाम्नस्तत्स्वरूपस्य दामरूपेणाङ्घ्रिस्थतुलस्या इति यावत् । दामग्रहणं चरणयोर्बहु-तुलसीसमावेशाय । लोकं स्थानम् अङ्घ्रियुगलम् । स्पर्धयेव न वस्तुतस्तस्याः स्पर्धाऽस्तीति सूचनायेव-शब्दः । कामयाना कामयमाना सती यमनुवेलं प्रति प्रातरादिकालं सेवितुमुपयाति । कथम्भूता । अर्थार्थिभिश्चतुर्विधपुरुषार्थार्थिभिर्ज्ञानभक्त्याद्यर्थिभिर्वा अन्यैः (ब्रह्मादिभिः) ब्राह्मणादिभिः स्वशिरसा धृतः पादरेणुर्यस्याः सा । अनेन ब्राह्मणसेव्यरमासेव्यस्य तव ब्राह्मणपादरेणुसेवया श्रीर्मां न विजहातीति वचनं न प्रतीतार्थमित्युपपादितमिति ज्ञातव्यम् । तर्हि श्रीर्मां कुतो न विजहातीत्यतः स्वभावादेवेति वक्तुं यं वै इत्यादि शिष्टं वाक्यम् । अत्रैवमुत्प्रेक्षा । ब्रह्माद्युत्तमा लक्ष्मीः स्वयमुरसि संस्थिताऽपि तुलसी स्थानमङ्घ्रिमुरोलक्षणस्वस्थानवदधिकमिति मत्वाऽङ्घ्रिस्थानमपि तुलसी स्पर्धयेव कामयाना सती स्वभावादेव भगवन्तमनुवेलं सेवितुमुपयातीति लक्ष्म्याः स्वस्थानवत्तुलसीस्थानस्याङ्घ्रेः कथमुत्तमत्वं ज्ञातं येन तदपेक्षया सेवितुमुपयातीत्यत उक्तम् ॥ मधुव्रतपतेरिति । इदमुक्तं भवति । भगवता हि तुलस्या अङ्घ्रियुगलं स्थानं दत्तम् । अत एव भक्तैः सा तत्रैव दामादिस्वरूपाऽर्प्यते । तुलसी चातीव भगवतः प्रिया प्रसिद्धा । तस्य सारग्राहिपतित्वात् । तुलस्याश्च तद्ग्राह्यसारवत्वात् । न हि तस्या अनुत्तमं स्थानं भगवान् दास्यति । अतोऽङ्घ्रिलक्षणं तुलसीस्थानं मत्स्थानवदुत्तममेव भवितुमर्हतीति ज्ञातव्यमिति ॥२०॥

यस्तां विविक्तचरितैरनुवर्तमानां

नात्याद्रियत् परमभागवतप्रसङ्गः ।

स त्वं द्विजानुपथपुण्यरजःपुनीतिः

श्रीवत्सलक्ष्म किमगा भगभाजनत्वम् ॥ २१ ॥

तात्पर्यम्

परमभागवतत्वेन तस्यामत्यादरः । न तु कामात् । ‘हरिभक्तिर्हरेः प्रीति-र्ज्ञानानन्दादयो गुणाः । अधिकारे च मुक्तौ च ब्रह्मवाय्वोश्च तत्स्त्रियोः । शेषवीन्द्रहराणां च तत्स्त्रीणां वासवादिनाम् । यथाक्रमं तु विज्ञेया भूमौ कारणतोऽन्यथा । देहस्य लक्षणं नैव भूमावप्यन्यथा भवेत् । ब्रह्मादिषु क्रमेणैव नित्यं स्याद्देहलक्षणम् । श्रियोऽधिका गुणाः सर्वे सर्वेभ्यो नियमेन तु । उक्ताश्चैवाप्यनुक्ताश्च ततो विष्णोर्न संशय’ इति तत्त्वनिर्णये ॥ २१ ॥

पदरत्नावली

एवमितरेभ्योऽधिकं निषेवमाणायामस्यां किमपि प्राप्यप्रयोजनान्तराभावात् पूर्वस्मादपरविशेषो नास्ति । किन्तु भागवतानां गुणतारतम्यप्रस्तावे परमभागवतत्वेन प्रशंसाप्रसङ्ग एवेत्याह– यस्तामिति ॥ विविक्तचरितैरनन्यसाधारणसेवाकरणैरनुवर्तमानां तां श्रियं यः नात्याद्रियद् गुणानां प्रतीयमानत्वात्तदधिकार्थोक्त्या आदर नाकरोत् । किन्तु परमभागवतत्वेन प्रसङ्गो यस्य स तथोक्तः । एवंविधमहान्त्यः स त्वं द्विजानामनुपथेनानुगमनेन तत्पादपुण्यरजसा पुनीतिः शुद्धिर्यस्य स द्विजानुपथपुण्यरजःपुनीतिः । ‘‘पथ गतौ’’ इति धातुः । श्रीवत्सलक्ष्म श्रीवत्साख्यलाञ्छनमगाः किम् ? भगभाजनत्वं सौभाग्यपात्रत्वं वा अगच्छः किमित्याक्षेपः । अत इदं भगवदुक्तं सर्वं विप्रस्तुति-परमिति सिद्धम् । यद्ययं शास्त्रतात्पर्यार्थः स्यात् तर्हीदं स्तुतिपरं स्यात् तत्कुत इतीयमाशङ्का ‘हरिभक्ति-र्हरेः प्रीतिर्ज्ञानानन्दादयो गुणाः । अधिकारे च मुक्तौ च ब्रह्मवाय्वोश्च तत्स्त्रियोः । शेषवीन्द्रहराणां च तत्स्त्रीणां वासवादिनाम् । यथाक्रमं तु विज्ञेया भूमौ कारणतोऽन्यथा । देहस्य लक्षणं चैव भूमावप्यन्यथा भवेत् । ब्रह्मादिषु क्रमेणैव नित्यं स्याद्देहलक्षणम् । श्रियोऽधिकगुणाः सर्वे सर्वेभ्यो नियमेन तु । उक्ताश्चैवाप्यनुक्ताश्च ततो विष्णोर्न संशयः ’ इत्यनेन परिहृतेति ॥ २१ ॥

प्रकाशिका

यदपि ‘‘विरक्तमपि मां न विजहातीति वैराग्यवचनं तदपि तस्यां न सर्वथा रागाभावपरं किन्तु कामप्रयुक्तरागाभावपरमेवेत्याहुः ॥ यस्तामिति । अत्र परमभागवतेषु प्रकृष्टः सङ्ग स्नेहो यस्य स भगवान् तां नात्याद्रियदितीतरभगवद्भक्तापेक्षया रमायां भगवत आदराभावः प्रतीयतेऽ-तोऽत्र विवक्षितं तात्पर्यं दर्शयति ॥ परमेति । परमभागवतत्वेन निमित्तेन । अनेन परमभागवतपदं भावप्रधानं तृतीयान्तं समस्तमिति दर्शितम् । तस्यां रमायामित्यनेन परमभागवतपदं नेतरभागवतपरं किन्तु रमापरमेवेति सूचितम् । प्रसङ्गशब्दस्य व्याख्यानम्– अत्यादर इति ॥

ततश्चायमर्थः ॥ यो भगवान् विविक्तचरितैरसाधारणपरिचरणैरनुवर्तमानां सेवमानां तां श्रियं नात्याद्रियत्स्त्रैणवन्न कामितयाऽऽद्रितवान् ।

ननु तर्हि रमायां भगवदादरसद्भावप्रतिपादकवाक्यविरोध इत्यत उक्तम् ॥ परमभागवतत्वेनेति । परमभागवतत्वेन सर्वोत्तमभगवद्भक्तत्वेन तस्यां प्रसङ्गः प्रकृष्टः सङ्गः स्नेहो यस्य स तथोक्तः । तथा चादरप्रतिपादकवाक्यानां तादृशादरपरत्वान्न विरोध इति भावः । स्यादेवं यदि परमभागवतत्व-प्रयोजकगुणवत्त्वं तस्याः प्रसिद्धं स्यात्तदेव कुत इत्यतोऽत्र प्रमाणमाह ॥ हरिभक्तिरिति । अधिकारे पारमेष्ठ्यादिपदाधिपत्यकाले । यथाक्रमं तु यथाक्रममेव । नन्वेतेषामवतारेषु भक्त्यादिगुणव्यत्यासोऽपि दृश्यतेऽतः कथमुक्तनियम इत्यत आह ॥ भूमाविति । कारणतो मानुषान्नोपभोगादिकारणतः । अन्यथोक्तगुणव्यत्यासः । दृश्यत इति शेषः । ननु भूमौ तेषां ज्ञानादिह्रासवल्लक्षणह्रासोऽपि भवति किं नेत्याह ॥ देहस्येति । लक्षणं द्वात्रिंशल्लक्षणेषु येषां यावत्क्लृप्तं तावदित्यर्थः । अन्यथा व्यत्यस्तम् । लक्षणमपि ब्रह्मादिषु तारतम्येनैवास्तीति प्रसङ्गादाह ॥ ब्रह्मादिष्विति । तुशब्दो भूम्यादौ सर्वत्रेत्यर्थकः । एवशब्दस्य विष्णोरित्यनेन सम्बन्धः । अपिशब्दोऽधिका इत्यस्यानुकर्षणार्थकः । अनेन विविक्त-चरितैरनुवर्तमानामित्येतद्विविक्तैः सेवकतारतम्यान्तगैश्चरितैर्भक्त्यादिपूर्वकपरिचरणैरिति व्याख्यानेन रमायाः परमभागवतत्वोपपादकमिति सूचयति । इदानीं विप्राणां पादपद्मरेणोः सेवया प्रतिलब्धशीलमित्येतदपि न प्रतीतार्थपरमित्याहुः ॥ सत्वमिति । यो द्विजानामनुपथेनानुगमनेन । पथ गताविति धातोः । पुण्यं यत्स्वपादरजस् तेन द्विजानां पुनीतिः शुद्धिर्यस्मात् स त्वं, स्वपादरजसा द्विजपवित्रकरस्त्वं, द्विजपाद-पद्मरेणुसेवया श्रीवत्सलक्ष्म श्रीवत्सलाञ्छनवत्वस्वभावं, भगभाजनत्वमैश्वर्यादिगुणपात्रस्वभावं वाऽगा अगच्छः । किमित्याक्षेपः । अत इदं भवदुक्तं सर्वमस्मत्स्तुतिपरमसुरजनमोहनपरं चेत्येव वयं जानीम इति भावः ॥ २१ ॥

धर्मस्य ते भगवतस्त्रियुग त्रिभिः स्वैः

पद्भिश्चराचरमिदं द्विजदेवतार्थम् ।

नूनं भृतं तदभिघाति रजस्तमश्च

सत्त्वेन नो वरदया तनुवा निरस्य ॥ २२ ॥

तात्पर्यम्

‘धारणाद्भगवान्धर्मो यमनाद्यम उच्यते’ इति शब्दनिर्णये । ‘अनन्तासन-वैकुण्ठक्षीरसागरगैस्त्रिभिः । रक्षां करोति भगवान् कपिलः सत्ववर्धनात् । असत्वोऽपि रजश्चैव तमश्चापि निरस्य तु’ इति मूर्तिभेदे ॥ ‘कपिलो वरदश्चैव विकलश्चेति कथ्यते’ इति च । अतः सत्वस्य करणत्वमात्रं कपिलो वरदा तनुः ॥ २२ ॥

पदरत्नावली

इतोऽपि द्विजकुलस्य गोपनीयत्वाभिप्रायेण भगवता द्विजावनादिकं क्रियत इति विज्ञापयन्तीत्याहुः– धर्मस्येति ॥ नूनमन्यत्प्रयोजनमन्तरेण धर्मस्य सर्वधारकस्य । ‘धारणाद् भगवान् धर्मः’ इत्यादेः । भगवतस्ते तव स्वैः स्वरूपभूतैस्त्रिभिरनन्तासनवैकुण्ठक्षीरसागरशायिभिः पद्भिरंशै-र्मूर्तिभिश्चराचरमिदं विश्वं द्विजानां देवतानां प्रयोजनमुद्दिश्य भृतं रक्षितमित्यन्वयः । हे त्रियुग त्रियुगेष्ववतारो यस्य स तथा तस्य सम्बुद्धिः । तत्प्रतिषेधपक्षनिर्मूलनाभावे रक्षणं कथं सङ्गच्छत इत्यत उक्तम्– तदभिघाति ॥ तपआद्यनुष्ठानविरोधिरजस्तमश्च तनुवा मूर्त्या निरस्याभिभूय । कथं मूर्तिरित्यत उक्तम्– नो वरदयेति ॥ अस्माकं ज्ञानप्रदाननिरतया । किमाख्ययेत्यस्यापि इदमेवोत्तरं वरदया कपिलाख्यया । ‘कपिलो वरदश्चैव विकलश्चेति कथ्यते’ इत्यतो गुणवाचकस्य विशेष्याभिधेयत्वं कथमिति निरस्तम् । तापसस्य शान्तस्य कपिलस्य क्षत्रियवदायुधाद्यग्रहणात् कथं विरोधिविनाशकत्व-मित्यत उक्तम्– सत्त्वेनेति ॥ सत्त्वगुणवर्धनेन । निरास इति शेषः । तृतीयया सत्त्वगुणस्य कारणमात्रत्वम् । न मुख्यत्वम् । कपिलस्यैव मुख्यत्वं ज्ञायते । शरेण राम इतिवत् । एवं विशेषार्थः कस्मादयं कल्प्यत इति चोद्यं ‘अनन्तासनवैकुण्ठक्षीरसागरगैस्त्रिभिः । रक्षां करोति भगवान् कपिलः सत्त्ववर्धनात् । असत्त्वोऽपि रजश्चैव तमश्चापि निरस्य तु ॥’ इत्यनेन निरस्तम् ॥ २२ ॥

प्रकाशिका

कुतो भवत्स्तुतिर्मया कर्तव्येत्यपेक्षायां ब्राह्मणानां जगद्धारकधर्मप्रवर्तकत्वा-दित्याशयेनाहुः ॥ धर्मस्येति । अत्र धर्मस्य त इति सामानाधिकरण्येन भगवतो धर्मशब्दवाच्यत्वमुक्तम् । तत्केन निमित्तेनेत्यपेक्षायां तत्र निमित्तं प्रमाणेनाह ॥ धारणादिति । त्रिभिः स्वैः पद्भिस्तपःशौचदया-रूपैरिति नो वरदया, सत्त्वेन सत्त्वमूर्त्येति च व्याख्यानं, प्रमाणविरुद्धमित्याशयेन श्लोकं प्रमाणेनैव व्याख्याति ॥ अनन्तासनेति । त्रिभिः । स्वरूपांशैरिति शेषः । अनेन त्रिभिः स्वैः पद्भिरित्ये-तदुक्तार्थम् । भृतमित्यस्य तात्पर्यम् ॥ रक्षां करोतीति । वरदया तनुवेत्यस्य तात्पर्यम् ॥ कपिल इति । सत्त्वेनेत्यस्य सत्त्वात्मकमूर्त्येति व्याख्यानमसदिति भावेनाह । असत्त्वोऽपि सत्त्वगुणात्मकशरीररहितोऽपि सत्त्ववर्धनादिति । रजस्तमश्च निरस्थेत्यस्य व्याख्यानम् ॥ रजश्चैवेति । चशब्दौ परस्परसमुच्चये । एवशब्दस्य निरस्यैवेति सम्बन्धः । अपिशब्दः सत्त्वविघातित्वरूपविशेषसमुच्चायकः । तुशब्दस्तदुभयकार्य निरासरूपविशेषसूचकः । वरदया तनुवेत्यत्र वरदशब्दः कपिलपर एवेत्याशयेन तत्राभिधानं पठति ॥ कपिल इति । वरदादिशब्देन कपिल एव कथ्यत इत्यन्वयः ।

प्रमाणोदाहरणफलं दर्शयति ॥ अत इति । यतः प्रमाणे असत्त्वोऽपि सत्त्ववर्धनादित्युक्तम् । यतश्च वरदशब्दः कपिलपरत्वेनाभिधानसिद्धोऽत इत्यर्थः । सत्त्वस्य सत्त्वेनेति तृतीयान्तपदेनोक्तस्य करणत्वमात्रमुच्यते । रजस्तमोनिरसन इति शेषः । नतु मूर्त्येत्यर्थकस्य वरदया तनुवेत्यत्र विशेषणत्व-मित्यर्थः । कपिलो वरदा तनुः, वरदया तनुवेत्यत्रोक्तः कपिल एवाङ्गीकार्यः स एव कर्तेत्याशयः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ त्रिष्वेव युगेष्ववतारकरणात्त्रियुगस्तस्य सम्बुद्धि हे त्रियुग । धारणाद्धर्मनामकस्य ते । स्वैः स्वरूपभूतैस्त्रिभिः पद्भिरनन्तासनवैकुण्ठक्षीरसागरगतैरंशैश्चराचरमिदं विश्वं द्विजानां देवतानामर्थं प्रयोजनमुद्दिश्य । द्विजैर्देवतोद्देश्यकधर्मप्रवृत्त्यर्थमिति यावत् । नूनं निश्चयेन भृतं पालितम् । धर्मोपयोगि- कृतमिति यावत् । किं कृत्वा । तदभिघाति देवतोद्देशेन द्विजैः क्रियमाणधर्माभिघाति रजस्तमश्च राजसां-स्तामसांश्च वरदया तनुवा कपिलाख्येनावतारेण कर्त्रा नोऽस्माकं ब्राह्मणानां सत्त्वेन सत्त्वगुणवर्धनरूपेण करणेन निरस्य निरासं कृत्वेति यावत् ॥ २२ ॥

न त्वं द्विजोत्तमकुलं यदिहात्मगोपं

गोप्ता वृष स्वर्हणेन सुसूनृतेन ।

तर्ह्येव नङ्क्ष्यति शिवस्तव देव पन्थाः

लोकोऽग्रहीष्यदृषभस्य हि यत् प्रमाणम् ॥ २३ ॥

तात्पर्यम्

आत्मैव गोपो गोपको यस्य तदात्मगोपम् ॥ २३ ॥

पदरत्नावली

हे वृष इन्द्र परमैश्वर्यवारिधे । यो द्विजदेवतारक्षैकनिरतः स त्वं यद् यदीह जगति आत्मैव गोपो गोपको यस्य तदात्मगोपं द्विजोत्तमकुलं सुसूनृतेन शोभना मधुरा वाग् यस्य तत् तथा तेन स्वर्हणेन लोकमान्यसत्कारेण न गोप्ता न रक्षितासि देव क्रीडादिगुणपूर्ण तर्हि तदानीमेव तव शिवः शुद्धः पन्थास् तत्त्वविषयो ज्ञानमार्गः शिष्टाचारश्च नङ्क्ष्यति उत्सन्नो भविष्यति । तत्र हेतुगर्भ-विशेषणमाह– लोक इति ॥ लोक इतरो जनः । ऋषभस्य सद्धर्मप्रवृत्तिसमर्थस्य यत् प्रमाणं तद्ध्येवा-ग्रहीष्यत् । ‘यद्यदाचरति श्रेष्ठः’ इत्यादेः ॥ २३ ॥

प्रकाशिका

धर्मप्रवर्तकानां द्विजानां स्तोत्रादिकं यदि त्वं न करोषि तर्हि बाधकमाहुः ॥ न त्वमिति । अत्रात्मगोपमित्येतदात्मनः स्वस्य गोपं गोप्त्रिति प्रतीतिनिरासाय व्याख्याति ॥ आत्मैवेति । गोपो गोप्ता रक्षकः ॥ ततश्चायमर्थः ॥ हे वृष हे श्रेष्ठ हे देव क्रीडादिगुणविशिष्ट । त्वमात्मैव गोपो यस्य तदात्मगोपम् । द्विजोत्तमकुलमिह जगति सु शोभनं सूनृतं मधुरभाषणं यस्मिंस्तेन स्वर्हणेन समीचीनसत्कारेण यदि न गोप्ता रक्षिता तर्हि तदानीमेव तव शिवः शुद्धः पन्थाः स्वप्रीतिसाधनधर्ममार्गो नङ्क्षयत्युत्सन्नो भविष्यति । हि यस्माल्लोक इतरो जनो ऋषभस्य सद्धर्मप्रवर्तकस्य यत्प्रमाणं यद्वाक्यादिमूलकमाचरणं तदेवागृहीष्यत् । यद्यदाचरति श्रेष्ठ इत्यादेः । अतस्त्वया ब्राह्मणानर्हणे कृते लोकोऽपि तथैव करिष्यति । ततश्च धर्ममार्गोच्छेदो भविष्यतीति भावः ॥ २३ ॥

तत्तेऽनभीष्टमिव सत्त्वनिधेर्विधित्सोः

क्षेमं जनाय निजशक्तिभिरुद्धतारेः ।

नैतावता त्र्यधिपतेर्बत विश्वभर्तु-

स्तेजःक्षतिस्त्ववनतस्य स ते विनोदः ॥ २४ ॥

तात्पर्यम्

‘असुरा अप्रियाश्चापि नित्यानन्दान्न लोकवत् । निषेध्यबुद्धिविषयमप्रियं हि हरेर्मतमि’ति च । तस्मादनभीष्टमिव ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

ततः किमनिष्टं तत्राह– तत्त इति ॥ यस्मादसुरा अप्रिया अपि लोकस्य यथा दुःखजनकत्वेन न तथा हरेः । नित्यानन्दपूर्णत्वात् । दुःखप्रवेशानवकाशात् । किन्तु निषेधयोग्य-ज्ञानविषयमप्रियं भगवतो मतम् । तदुक्तम् ‘अप्रिया असुराश्चापि नित्यानन्दान्न लोकवत् । निषेध्य-बुद्धिविषयमप्रियं हि हरेर्मतम् ॥ इति’ । तस्मादनभीष्टमित्युक्तम् । सत्त्वनिधेरित्ययं हेतुः । सुखकर-मार्गनाशनं तत्ते तवानभीष्टमिव, न दुःखजनकत्वेन । किन्तु निषेध्यत्वेनैवानभीष्टम् । कुत इति तत्राह– विधित्सोरिति ॥ अशक्तस्येच्छया कोऽर्थ इति तत्राह– नैतावतेति ॥ विप्रावनतस्य तवावनत इत्येतावता तेजःक्षतिर् मानभङ्गलक्षणतेजोभङ्गो नास्ति । तत्र हेतुगर्भविशेषणमाह– त्र्यधीति ॥ न केवलं त्रिलोकीमात्रस्याधिपतिस्तत्रत्यानां समस्तानामविशेषेण वोढेत्याह– विश्वभर्तुरिति ॥ न चानेन किमपि प्रयोजनमित्याह– स त इति ॥ विप्रप्रणामो विनोदो लीलाविलासः । तुशब्देन प्रयोजनान्तरं निवारयति

॥ २४ ॥

प्रकाशिका

नश्यतु को दोष इत्यत आह ॥ तत्ते इति । तद्धर्ममार्गनाशनम् । अनभीष्ट-मिवाप्रियमिव । अत्र वस्तुतोऽभीष्टमेवेति प्रतीतिवारणायेवशब्दसूचितमर्थं दर्शयितुं प्रमाणं पठति ॥ असुरा इति । चापिशब्दौ यद्यपि तथाऽपीत्यर्थौ । नित्यानन्दात् हरेर्नित्यानन्दस्वरूपात् । न लोकवत् । अप्रिया इति शेषः । लोके यथा दुःखजनका अप्रिया इत्युच्यन्ते न तथा हरेरसुरा अप्रिया दुःख-प्रसक्तेरेवाभावादिति भावः । तर्ह्यसुरेषु हर्यप्रियत्वं कीदृशमित्यत आह ॥ निषेध्येति । इदं मा भूदिति निषेधत्वेन निषेध्यबुद्धिविषयत्वेनाप्रियं हर्यप्रियशब्दवाच्यं मतं संमतमित्यर्थः । इदानीमनभीष्ट-मिवेत्यत्रत्येवशब्दं व्याख्याति ॥ तस्मादिति । यस्मात्प्रमाणे हर्यप्रियशब्दवाच्यमन्यदेवोक्तं तस्मा-दित्यर्थः । तथा च धर्ममार्गनाशनं वस्तुतो निषेधबुद्धिविषयरूपमप्रियं भवत्येव । तथाऽपि लोकवद्दुःख-जनकरूपमप्रियं न भवतीति सूचनाय मूले इवशब्द इति भावः । मूले सत्त्वनिधेर्बलज्ञानपूर्णस्य सुखपूर्णस्येति वा । विधित्सोर्विधातुमिच्छोर्निजशक्तिभिः स्वाभाविकज्ञानबलरूपशक्तिमद्भिर्व्यासकपिल-रामकृष्णाख्याभिरुद्धतारेर्विनाशितधर्मप्रतिपक्षस्य तेऽनभीष्टमिव दुःखजनकमिवानन्दपूर्णस्य तव दुःखा-भावेऽपीदं मा भूदिति निषेधबुद्धिविषयं भवत्येवातस्तव ब्राह्मणसत्कारो युक्त एवेति भावः । नन्वेवं-विधस्य मम नीचेषु विप्रेषु प्रणामादिर्मानभङ्गकर इत्यत आह ॥ नैतावतेति । धर्मरक्षण-प्रयोजनेनावनतस्य प्रणतस्य तेजःक्षतिर्मानभङ्गो न । कुतः । यतः स प्रणामादिस्ते विनोदः क्रीडारूपः । तुशब्दोऽवधारणे । विनोद एवेत्यन्वयः ॥ २४ ॥

प्रकाशिका

संरम्भयोगेन द्वेषपूर्वकभक्तियोगेन । प्रत्येष्यतं प्रत्येष्यथः । निकाशं समीपम् । अत्र ब्रह्महेलननिस्तरणकारणत्वं भक्तियोगवत्संरम्भस्यापि कथ्यत इति भाति अन्यथा द्वेषस्य फलान्तरा-वचनेनात्रोक्त्यसम्भवादित्यतोऽत्र प्रमाणोदाहरणपूर्वकं तात्पर्यं दर्शयति ॥ अन्तर्भक्ता इति । भक्त्या स्वरूपभूतभक्त्यैव पूता ब्रह्महेलनं निस्तीर्य शुद्धा जाता इत्यर्थः । तर्हि बाह्यमनसि विद्यमानद्वेषस्य वैफल्यमित्यत आह ॥ द्वेष इति । आवेशकान् आविष्टकान् गतः प्राप्तः फलदानायेति शेषः । के ते आविष्टा इत्यत आह ॥ ब्रह्मजा इति । तुशब्दः प्रसिद्धार्थः । पार्षदौ जयविजयौ गताः प्रविष्टा बल्यादींश्च गताः । यत एवं बाह्यमनसि विद्यमानसंरम्भ आवेशकान् गतो न भक्तेषु फलप्रदस्तस्माद्योग एव भक्तियोग एव ब्रह्महेलननिस्तारक इत्यन्वयः । नन्वेवमसुरावेशप्रयुक्तबाह्यमनोगतद्वेषेण भक्तानां फलाभावे मूले शुभफलसाधनतया तदुक्तिः कथमित्यत आह ॥ तस्मादिति । संरम्भो भक्तानामसुरावेशेन जायमानो द्वेषो यतोऽल्पफलोऽल्पकाले ज्ञानभक्त्यादिह्रासफलकोऽतोऽल्पत्वा-त्तदविवक्षया द्वेषस्यापि शुभफलहेतुत्वमेव कथ्यतेऽसुरजनमोहनार्थमेवेति भावः । कथ्यत एवेत्येवकारेण कथनस्य न स्वार्थे तात्पर्यमिति सूचयति ॥ ३१ ॥

द्वाःस्थावादिश्य भगवान् विमानश्रेणिभूषणम् ।

सर्वातिशयया लक्ष्म्या जुष्टं स्वं धिष्ण्यमाविशत् ॥ ३२ ॥

विश्वस्य यः स्थितिलयोद्भवहेतुराद्यो

योगेश्वरैरपि दुरत्यययोगमार्गः ।

क्षेमं विधास्यति स नो भगवांस्त्र्यधीश-

स्त्रातास्मदीयविमृशेन कियानिहार्थः ॥ ३७ ॥

इति श्रीमद्भागवते सप्तदशोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

अधुनैव भवतैव कश्चिदुपायो निरूपणीय इत्याशङ्क्योक्तमेव विवृणोति– विश्व-स्येति ॥ विश्वस्य स्थित्यादिहेतुरित्यनेनास्य तत्कर्तुकत्वं सूचयति । योगेश्वरैर्ब्रह्मादिभिरपि दुरत्ययो दुर्ज्ञेयो योगमार्ग उपायप्रकारो यस्य स तथा । क्षेमं प्राप्तरक्षां विधास्यतीत्यनेन नेदानीं काल इति सूचयति । उत्तरकाले को निश्चय इत्यत उक्तम्– त्रातेति ॥ त्राणशीलत्वात् करिष्यत्येवेति निश्चयोपपत्तेः । हेत्वन्तरं चाह– त्र्यधीश इति ॥ त्रयाणां लोकानामीश्वरा इन्द्रादयस्तेषामीश्वर ऐश्वर्यकर्तृत्वेन स्वामी । त्राणोपेक्षायामिन्द्राद्यैश्वर्यमपि न स्यादिति । फलितमाह– अस्मदीयेति ॥ अस्मदीयेन विमर्शेनोपाय निर्मार्गणेन कियानर्थः ? न कोऽपीत्यर्थः । ‘स्यादध्यधिक ईश्वरे’ इति यादवः ॥ ३७ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां तृतीयस्कन्धे सप्तदशोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

अधुनैव भवता कश्चिदुपायोऽत्र विचारणीय इत्यत आह ॥ विश्वस्येति । विश्वस्येत्यनेन तस्यैव प्रकृतकार्यकर्तृत्वं मुख्यमिति सूचयति । योगेश्वरैर्ब्रह्मादिभिर्दुरत्ययो दुर्ज्ञेयो योगमार्ग उपायप्रकारो यस्येत्यनेनोपायाभिज्ञत्वम् । क्षेमं प्राप्तरक्षां विधास्यतीत्यनेन नायमवसर इति सूचयति । उत्तरकालेऽपि करिष्यतीति कथं निश्चय इत्यत उक्तम् ॥ त्रातेति । त्राणशीलत्वात्करिष्यत्येवेति निश्चय इति भावः । हेत्वन्तरं चाह ॥ त्र्यधीश इति । त्रयाणां लोकानामधीश्वरा इन्द्रादयस्तेषामपीश्वर इत्यर्थः । भवत्पालन एव बद्धदीक्ष इति यावत् । फलितमाह ॥ अस्मदीयेति । विमृशेनोपायविचारेण जायमानोऽर्थः कियानल्प एवेत्यर्थः ॥ ३७ ॥

**॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां सप्तदशोऽध्यायः ॥ ३-१७ ॥