निशम्य वाचं वदतो मुनेः पुण्यतमां नृप

अथ चतुर्दशोऽध्यायः

शुक उवाच–

निशम्य वाचं वदतो मुनेः पुण्यतमां नृप ।

भूयः पप्रच्छ कौरव्यो वासुदेवकथादृतः ॥ १ ॥

पदरत्नावली

अस्मिन् अध्याये हरेरवतारकथाश्रवणादिना साक्षात् पुरुषार्थः स्यादिति निरूप्यते । श्रीशुकः परीक्षिते पुनरपि विदुरप्रश्नप्रकारं वक्ति– निशम्येति ॥ १ ॥

विदुर उवाच–

स वै स्वायम्भुवः सम्राट् प्रियः पुत्रः स्वयम्भुवः ।

प्रतिलभ्य प्रियां पत्नीं किं चकार ततो मुने ॥ २ ॥

श्रीशुकः परीक्षिते विदुरप्रश्नप्रकारं वक्तीति वक्ति सूतः शौनकादिभ्य इत्याह– इति ब्रवाणमिति ॥ सहस्रशीर्ष्णो हरेश्चरणोपधानं पादपीठायितम् । भगवत्कथायां प्रणीयमानः प्रेर्यमाणो ऽभ्यचष्ट आहेत्यन्वयः ॥ ५ ॥

प्रकाशिका

सहस्रशीर्ष्णो हरेश्चरणोपधानं पादपीठायितं सहस्रशीर्ष्णः श्रीकृष्णस्य चरणा-वुपधीयेते यस्मिन्, श्रीकृष्णः प्रीत्या यस्योत्संगे चरणौ प्रसारयतीत्यर्थ इति वा । तमभ्यचष्टाभाषत । भगवत्कथायां प्रणीयमाणः प्रेर्यमाणः ॥ ५ ॥

मैत्रेय उवाच–

यदा स्वभार्यया साकं जातः स्वायम्भुवो मनुः ।

प्राञ्चलिः प्रणतश्चेदं वेदगर्भमभाषत ॥ ६ ॥

त्वमेकः सर्वभूतानां जन्मकृद् वृत्तिदः पिता ।

अथापि नः प्रजानां ते शुश्रूषा केन वा भवेत् ॥ ७ ॥

तद् विधेहि नमस्तुभ्यं कर्मस्विज्यात्मशक्तिषु ।

यत् कृत्वेह यशो विष्वगमुत्र च भवेद् गतिः ॥ ८ ॥

पदरत्नावली

सम्भाषणानन्तरमन्यकथाप्रसङ्गो नास्तीति भावेनाह– यदेति ॥ नायमञ्जलि-र्दाम्भिक इति भावेनोक्तम्– प्रणत इति ॥

ननु किमियं भाषा गुह्याद्यन्यतमा साङ्केतिकी वा ? न द्वितीया । अप्रस्तुतत्वादसम्भवाच्च । प्रथमा च समाधिरेवेति भावेनाह– त्वमेक इति ॥ अथ जन्मकृत्वाद् वृत्तिदत्वात् पितृत्वाच्च पोष्यैः शुश्रूषा कर्तव्या । सा केन कर्मणा स्यादित्यर्थः । अपिशब्देन कार्याकरणे पातकं सूचयति ॥

तदिति ॥ तत् कर्म । इतोऽपि भगवच्छुश्रूषा कर्तव्येत्याह– कर्मस्विति ॥ आत्मशक्तिषु स्वकेषु नित्यनैमित्तिकेषु कर्मस्विज्या पूजा । तत् कर्म विशिनष्ठि– यत् कृत्वेति ॥ इह लोके सर्वत्र यशोऽमुत्र परलोके गतिः सुखप्राप्तिलक्षणा स्यात्, तादृशमिति शेषः ॥ ६-८ ॥

प्रकाशिका

सर्वभूतानां जन्मकृदतः पिता, वृत्तिदः पोषकश्च त्वमेकस्त्वमेवातस्तव यद्यप्यन्या-पेक्षा नास्ति अथाऽपि नोऽस्माकमिज्यात्मशक्तिष्विज्यारूपेषु भगवत्पूजारूपेषु स्वशक्तिविषयेषु च कर्मसु मध्ये ते शुश्रूषा केन येन कर्मणा भवेत्तद्विधेहि । विष्वक् सर्वतोऽमुत्र परलोके । गतिरात्यन्तिक-सुखप्राप्तिः ॥ ६-८ ॥

ब्रह्मोवाच–

मनुरुवाच–

आदेशेऽहं भगवतो वर्तयाम्यरिसूदन ।

स्थानं त्विहानुजानीहि प्रजानां मम च प्रभो ॥ १४ ॥

पदरत्नावली

ब्रह्मणा प्रजापालनायोपदिष्टो मनुस्तदाज्ञामादाय ब्रह्माणं प्रार्थयते– आदेशेऽह-मिति ॥ कामाद्यरिसूदन । अनुजानीहि अनुज्ञापय आदिशेत्यर्थः ॥ १४ ॥

प्रकाशिका

अनुजानीहि अत्र स्थातव्यमित्यनुज्ञापय ॥ १४ ॥

सरीसृपान् नगान् नागान् भूतान्युच्चावचानि च ॥ १८ ॥

सृजतो मे क्षितिर्वार्भिः प्लाव्यमानालयं गता ।

अथात्र किमनुष्ठेयमस्माभिः सर्गयोजितैः ॥ १९ ॥

पदरत्नावली

वार्भिर्जलैः प्लाव्यमाना चञ्जलीक्रियमाणा । लयं गता मग्ना । प्रजानां भारेणेति शेषः । सृजतः सतः । अत्र अस्यामवस्थायाम् ॥ १९ ॥

प्रकाशिका

देवादिप्रजाः सृजतः सत इत्यन्वयः । प्लाव्यमाना चञ्चलीक्रियमाणा । आलयं रसातलम् । अथ तस्मात् । अत्रास्यामवस्थायां सर्गे ईश्वरेण नियुक्तैः किमनुष्ठेयम् ॥ १८,१९ ॥

यस्याहं हृदयादासं स ईशो विदधातु मे ।

किं बहुना ? इदं महाश्चर्यम् । अङ्गुष्ठशिरोमात्रो ऽङ्गुष्ठाग्रपरिमाणः । ‘गलिताः स्थूलपाषाणा गण्डशैला इति स्मृताः’ । एष वराहः मे मनः खेदयन् यज्ञो भगवानपि स्वित् ? ॥ २३,२४ ॥

प्रकाशिका

अङ्गुष्ठशिरोमात्रोंऽगुष्ठाग्रप्रमाणकः । गण्डशिला गिरिगलितस्थूलपाषाणस्तत्सम एष वराहो यज्ञो विष्णुः खेदयन् अनलंबुद्धिं प्रापयन् ॥ २३,२४ ॥

इति मीमांसतस्तस्य ब्रह्मणः सह सूनुभिः ।

भगवान् यज्ञपुरुषो जगर्जागेन्द्रसन्निभः ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

ब्रह्मणः सहसोत्पन्नाज्ञाननिरासप्रकारमाह– इतीति ॥ मीमांसतः मीमांसमानस्य सतः । मरीच्यादिसूनुभिः ॥ २५ ॥

प्रकाशिका

सूनुभिर्मरीच्यादिभिः । जगर्ज गर्जनं कृतवान् । अगेन्द्रसन्निभो गिरीन्द्रतुल्यः

॥ २५ ॥

ब्रह्माणं हर्षयामास हरिस्तांश्च द्विजोत्तमान् ।

स्वदंष्ट्रयोद्धृत्य महीं विलग्नां स उत्थितः संरुरुहे रसायाः ।

तत्रापि दैत्यं गदयाऽऽपतन्तं सुनाभसन्दीपिततीव्रमन्युः ॥ ३३ ॥

जघान रुन्धानमसह्यविक्रमः सलीलयेभं मृगराडिवाम्भसि ।

तद्रक्तपङ्काङ्किततुण्डगण्डो यथा गजेन्द्रो जगतीं विभिन्दन् ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

भगवता महीं दृष्ट्वा किमकारीति तत्राह– स्वदंष्ट्रयेति ॥ विलग्नां रसातले बन्दी-गृहवत् स्थितां महीं स्वदष्ट्रयोद्धृत्य रसाय उत्थिताः स आदिवराहः संरुरुहे उपर्यारुरोह । रसालयैरसुरैः स्वभूतभूम्युन्नयनसमये निद्रितं किम् ? तत्राह– तत्रापीति ॥ स हरिस्तत्र भूम्युद्धरणसमयेऽपि स्वं रुन्धानं गदयाऽऽपतन्तं दैत्यमादिहिरण्याक्षं दंष्ट्रया जघानेत्यन्वयः । कीदृशः ? सुनाभवच्चक्रवत् सन्दीपिततीव्रमन्युः प्रज्वालितात्युग्रकोपः । अत एवासह्यविक्रमः मृगराट् सिंह इमं गजं यथा तथा । अम्भसीत्यनेन रसातलवत् किञ्चिदूर्ध्वमागत्येति सूचयति । तस्य दीप्तिविशेषमाह– तद्रक्तेति ॥ यथा जगतीं तटभूमिं विभिन्दन् तिर्यग्दन्तप्रहारेण प्रोल्लिखन् तत्पङ्काङ्किततुण्डगण्डो भवति तथा दंष्ट्रया हिरण्याक्षं हत्वा तस्य रक्तपङ्केनाङ्किततुण्डगण्ड उच्चकाश इति शेषः । अनेन विशेषणेन हिरण्याक्षौ द्वौ, तत्रैको दंष्ट्रया हत इतरस्त्वन्येनायुधेनेति ज्ञायते । १‘ब्रह्मजस्तु हिरण्याक्षः प्रथमं दंष्ट्रया हतः । स एव पार्षदाविष्टो द्वितीयः कर्णताडनात् ॥ पूर्वं लयोदके मग्नां द्वितीयां तेन मज्जिताम् । भुवमुद्धरतैवासौ हरिणा क्रोडमूर्तिना ॥’ इत्यवगन्तव्यः । अत्रैवोत्तरग्रन्थे विदुरप्रश्नं परिजिहीर्षुणा हरिणा हिरण्याक्ष एक एव व्यत्यस्योच्यते । तद् दुष्टमोहनार्थमविविच्य कथनं, देवानां प्रियार्थं चेति । तदुक्तम्– ‘व्यत्यासेनापि चोच्यन्तेऽविवेकेन कुत्रचित् । दुष्टानां मोहनार्थाय तत्र तत्र कथाः क्वचित् ॥’ इति । अविवेको नाम अविविच्यकथनं न वक्तुर्हरेरज्ञानम् । ‘सर्वज्ञस्य कुतोऽज्ञानं व्यासस्योदारकर्मणः’ इति वचनात्

॥ ३३-३४ ॥

प्रकाशिका

विलग्नां रसातले विशेषेण सम्बद्धां रसाया रसातलादुत्थित उद्गतः सन् संरुरुहे उपरितनदेशमारुरुहे । तत्राप्यारोहसमयेऽपि दैत्यमादिहिरण्याक्षं गदया सह गदामुद्यम्य पतन्तमागच्छन्तं रुन्धानं स्वगमनप्रतिबन्धकं, सोढुं शक्यः सह्यः, न सह्योऽसह्यः विक्रमो यस्य सोऽसह्यविक्रमः स वराहोंऽभसि मृगराट् सिंहो गजमिव स्वदंष्ट्रया लीलया जघान । कथम्भूतः । सुनाभस्य सुदर्शनस्य सन्दीपितः प्रज्वालितस्तीव्रो मन्युर्येन भगवता सुदर्शनमुपेक्ष्य स्वदंष्ट्रया दैत्यहनने कृते सति ममात्र किं कृत्यमिति सुदर्शनस्य तस्मिन्समये कोप उत्पादित इति भावः । गजेन्द्रो जगतीं गैरिकाद्युपेतभूमिं क्रीडया स्वदंष्ट्रया विभिन्दन् यथाऽरुणपङ्काङ्किततुण्डगण्डो भवति तथा तस्य रक्तमेव पङ्कस्तेनाङ्कितौ गण्डौ तुण्डं च यस्य स तथोक्तः । जघानेति पूर्वेणान्वयः ॥ ३३,३४ ॥

सलिले स्वखुराक्रान्त उपादत्ताविताऽवनिम् ॥ ४८ ॥

पदरत्नावली

भक्तवत्सलोऽहमिति भावयंस्तदुक्तं करोति हरिरित्याह– प्रत्युपस्थीयमान इति

॥ ४८ ॥

प्रकाशिका

अविता रक्षकोऽवनिं भूमिम् ॥ ४८ ॥

स इत्थं भगवानुर्वीं विश्वक्सेनः प्रजापतिः ।

रसाया लीलयोन्नीतामप्सु न्यस्य ययौ हरिः ॥ ४९ ॥

पदरत्नावली

हरिस्ततःपरं किं चकारेति तत्राह– स इत्थमिति ॥ प्रजापतिः प्रजापालन-शीलः ॥ उन्नीताम् उद्धृताम् ॥ ४९ ॥

य एवमेतां हरिमेधसो हरेः

कथां सुभद्रां कथनीयमायिनः ।

श्रुण्वीत भक्त्या श्रवयेत वोशतीं

जनार्दनोऽस्याशु हृदि प्रसीदति ॥ ५० ॥

पदरत्नावली

अस्य वराहस्य विक्रमस्य पुरुषार्थैकहेतुत्वादयं हरिरेवेति भावेन तच्छ्रवणादि-फलमाह– य इति ॥ हरिमेधसः संसारसंहारिबुद्धेः । कथनीयमायिनः कथनयोग्यसामर्थ्यस्य । उशतीमभीष्टदोग्ध्रीम् ॥ ५० ॥

प्रकाशिका

इयं कथा यथावस्थितार्थैवेत्याशयेन तद्वेत्तुः फलमाह ॥ य एवमिति । हरेर्मेधा धारणवती बुद्धिर्यस्मात्स तथोक्तस्तस्य हरेर्हर्यवताराख्यवराहस्य कथनीयमायिनः कथनीयमाहात्म्यस्य श्रुण्वीत, श्रावयेत् । ह्रस्वं छान्दसम् । उशतीं कमनीयाम् ॥ ५० ॥

तस्मिन् प्रसन्ने सकलाशिषां प्रभौ

किं दुर्लभं ताभिरलं लवात्मभिः ।

अनन्यभक्त्या भजतां गुहाशयः

स्वयं विधत्ते स्वगतिं परः पुमान् ॥ ५१ ॥

पदरत्नावली

तत्प्रसादफलमाह– तस्मिन्निति ॥ लवात्मभिर् लवकालरूपाभिः पश्चान्नश्वरी-भिस्ताभिः स्वर्गाद्याशीर्भिः । प्रसादोऽपि गाथाश्रवणादिना न स्यादिति ध्वनयन्नाह– अनन्यभक्त्येति

॥ ५१ ॥

प्रकाशिका

तत्प्रसादेनापि किमित्यत आह ॥ तस्मिन्निति । सकलाशिषाम् । प्रभौ दातरि किं दुर्लभं न किमपि । सकला अप्याशिषः सुलभा इत्यर्थः । यद्यपि सुलभास्तथाऽपि न प्रार्थनीया इत्याह ॥ ताभिरिति । आशीर्भिरलं ता न प्रार्थनीया इत्यर्थः । लवात्मभिस्तुच्छाभिः । तर्हि त्वद्भजनं व्यर्थमिति नाशङ्कनीयमित्याह ॥ अनन्येति । स्वगतिं स्वलोकम् । स्वलक्षणगम्यमिति वा । गुहाशय इत्यनेन भक्तिपूर्वकभजनज्ञानं तस्यास्तीति सूचयति ॥ ५१ ॥

को नाम लोके पुरुषार्थसारवित्

पुराकथानां भगवत्कथासुधाम् ।

आपीय कर्णाञ्जलिभिर्भवापहा-

महो विरज्येत विना नरेतरम् ॥ ५२ ॥

इति श्रीमद्भागवते तृतीयस्कन्धे चतुर्दशोऽध्यायः ।

तात्पर्यम्

‘ब्रह्मजस्तु’ हिरण्याक्षः प्रथमं दंष्ट्रया हतः । स एव पार्षदाविष्टो द्वितीयं कर्ण-ताडनात् । पूर्वं लयोदके मग्नां द्वितीयं तेन मज्जिताम् । भुवमुद्धरतैवासौ हरिणा क्रोडमूर्तिने’ति ब्रह्माण्डे ॥ ‘व्यत्यासेनापि चोच्यन्ते अविवेकेन कुत्रचित् । दुष्टानां मोहनार्थाय तत्र तत्र कथाः क्वचिदि’ति स्कान्दे ॥ अविवेकेनेत्यस्य विविच्य नोच्यत इत्यर्थः । न तु कर्तुरविवेकः । ‘सर्वज्ञस्य कुतोऽज्ञानं व्यासस्योदारकर्मणः’ इत्युक्तत्वात् (इत्युत्तरात्) । दुष्टानां मोहनार्थाये’ति च ॥ ५२ ॥ इति तृतीयतात्पर्ये चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥

पदरत्नावली

ननु कञ्चित् कालं हरिकथां निषेव्य पश्चान्मुञ्चन्तो दृश्यन्ते । तत्र सारत्वं कथमित्याशङ्क्य ते पशुकल्पा इत्याह– को नामेति ॥ नामशब्दः कुत्सने । को नाम कः कुत्सितः । पुराशब्दः पुराणे निकटातीतेऽनागते च वर्तते । पुराणकथानां निकटातीतकथानाम् अनागतकथानां च मध्ये सारभूतम् । तामिति शेषः । ‘प्रबन्धे निकटातीते पुराणेऽनागते पुरा’ इति यादवः । सु पूजिते मोक्षे धत्ते, सुखं धापयतीति वा सुधा । डुधाञ् धारणपोषणयोर् धेट्, पान इति धातू । भवापहां संसारविनाशनीयम् । भद्रावहां वा । ‘पपौ शशाविति प्राज्या’ इति सूत्रात् पकारस्य वकारः । ‘भवो भद्रे’ इति यादवः । नरेतरं पशुम् ॥ ५२ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां तृतीयस्कन्धे चतुर्दशोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

अवश्यमियं कथा सारज्ञेन सादरं श्रोतव्येत्याशयेनाह ॥ को नामेति । पुराकथानां पूर्वतनकथानां मध्ये विद्यमानां भगवत्कथालक्षणसुधामापीय सादरमाकर्ण्य पश्चात्को नाम पुरुषार्थ-सारविद्विरज्येत न कोऽपि । ननु दृश्यते तादृश इत्यत उक्तम् ॥ नरेतरं पशुं विनेति । तथा च योऽत्र विरक्तः स पशुरिति भावः ।

नन्वत्र वराहहतत्वेनोच्यमानो हिरण्याक्षः कः किमादिसर्गे ब्रह्मज उतैतन्मन्वन्तरे कश्यपाद्दित्यां जातः । नाद्यः । उत्तराध्यायेषु विदुरप्रश्नपूर्वकमुक्तस्यास्य हिरण्याक्षस्य कश्यपपुत्रत्वावगमात् । न द्वितीयः । तमादिदैत्यं गदया पतन्तमित्यत्रादिदैत्यो हिरण्याक्ष इत्युत्तरत्र च तस्यादिदैत्यत्ववचनात् । किं चात्र हतस्य दंष्ट्रया हननमुच्यते । अत एव तद्रक्तपङ्काङ्कितगण्डतुण्ड इत्युक्तम् । दंष्ट्रहतत्वं विना रक्त-पङ्काङ्किततुण्डत्वाद्यनुपपत्तेः । उत्तराध्याये च करेण कर्णमूलेऽहन्नित्युक्तम् । न ह्येकदैकस्य दंष्ट्रया हननं, कर्णमूले करेण हननं च सम्भवति । किं चात्र प्रलयजले मग्नाया भुव उद्धरणमुक्तम् । तत्कथं कश्यप-जहिरण्याक्षस्य वधे विवक्षिते सम्भवति । तदा प्रलयजलाभावात् । अतः कथमेतदित्याशङ्कायामे-तदध्यायसमुदायतात्पर्यं प्रमाणेनैवाह ॥ ब्रह्मजस्त्विति । तुशब्दोऽवधारणे । तेन कश्यपजत्वं व्यावर्तयति । प्रथमं पूर्वम् । अनेनैतदध्यायतात्पर्यमुक्तम् । उत्तराध्यायानां तात्पर्यमाह ॥ स एवेति । पार्षदो विजयः । द्वितीयं पश्चात्कर्णताडनात्कर्णमूले करेण ताडनात् । हत इत्यनुवर्तते । तथा चादिसर्गे ब्रह्मजो यो हिरण्याक्षः स एव वराहेण दंष्ट्रया हत इत्यस्मिन्नध्याये उच्यते । उत्तराध्यायेषु तस्यैव भगवत्पार्षदविजयदेहाविष्टस्य पुनः करेण हननम् । अत एकस्यैव देहभेदेन हननद्वयमत्राध्यायसमूहे विवक्षितमतो न कोऽपि विरोध इति भावः ।

नन्वेवं द्वितीयहनने प्रलयजलाभावात्कथं भुव उद्धरता हननमित्यत आह ॥ पूर्वमिति । लयोदके भगवत एव मग्नां भुवमुद्धरता क्रोडमूर्तिना हरिणाऽसौ ब्रह्मजो हिरण्याक्षः पूर्वमेव हतः । द्वितीयं पश्चात्तु तेन पार्षदाविष्टेन सामुद्रजले मज्जितां भुवमुद्धरता हतः । अतस्तदा प्रलयजलाभावेऽपि न दोष इति भावः । नन्वेवं विविच्यात्र कस्मान्नोक्तमित्यतोऽत्र प्रयोजनं प्रमाणेनैवाह ॥ व्यत्यासेनापीति । कुत्र-चिद्ग्रन्थे तत्र तत्र प्रदेशेषु कथाः, व्यत्यासेन कालव्यत्यासेन पुरुषव्यत्यासेनपि चोच्यन्ते । यथा श्रीकृष्णगमनानन्तरं भीमः सुयोधनं प्राहसदिति क्वचिद्वचनम् । यथा वाऽत्रैव ग्रन्थे दशमे राजसूय-कथनावसरे दिग्विजयकथनान्तरं जरासन्धवधकथनम् । पुरुषव्यत्यासेन वचनं तु श्रीकृष्णेन द्रौपदीं प्रति धनञ्जयशरैर्हतान्दुर्योधनादींस्ते दर्शयिष्य इत्यादिकं क्वचिदुक्तं तदेव द्रष्टव्यम् । न विद्यते विवेको विविच्य वचनं यस्मिन्वाक्ये तदविवेकं तेनेत्यर्थः । कुत्रचिद्ग्रन्थे । उभयत्र प्रयोजनमाह ॥ दुष्टानामिति । अत्राविवेकेनेत्यस्य कर्तुः सम्यग्ज्ञानाभावेनेत्यर्थ इति प्रतीतिवारणाय तात्पर्यमाह ॥ अविवेकेनेत्यस्येति । अक्षरार्थस्तु पूर्वमेवोक्तः कर्तुरविवेक एव किं न स्यादित्यतोऽत्र बाधकं वक्तुमाह ॥ न त्विति । नैवेत्यर्थः । कुत इत्यत आह ॥ सर्वज्ञस्येति । उक्तत्वात् स्कन्दपुराण एवोत्तरत्र विद्यमानवाक्या-त्तद्विरोधादित्यर्थः । अन्तरङ्गज्ञापकमप्याह ॥ दुष्टानामिति । दुष्टानां मोहो ह्येतादृशव्यासवचनस्यात्र प्रयोजनतयोच्यते । व्यासस्य विवेकवचने तदभिप्रायानुसारेणैव दुष्टैर्वाक्यार्थस्य ज्ञातत्वान्न मिथ्याज्ञानरूपो मोहस्तेषां स्यात् । अतोऽत्र विविच्यावचनमेवाविवेकशब्दार्थतया वर्णनीयमिति ज्ञायत इति भावः । अस्योदाहरणं तु प्रकृतहिरण्याक्षवधकथनादिकमिति मन्तव्यम् ॥ ५२ ॥

**॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां चतुर्दशोऽध्यायः ॥ ३-१४ ॥