ज्ञातोऽसि मेऽद्य सुचिरान्ननु देहभाजां

अथ दशमोऽध्यायः

ब्रह्मोवाच–

ज्ञातोऽसि मेऽद्य सुचिरान्ननु देहभाजां

न ज्ञायते भगवतो गतिरित्यवद्यम् ।

नान्यत् त्वदस्ति भगवन्नपि तत्त्वशुद्धं

मायागुणव्यतिकराद् यदुरुर्विभासि ॥ १ ॥

तात्पर्यम्

स्वतो नास्ति तदधीनं विद्यमानमप्यशुद्धम् । यच्च स्वनानात्वं तदपि स्थानभेदादसदेव भाति । ‘एकोऽपि स्थाननानात्वान्नानेव हरिरीयते । सर्वान्तर्यामिणस्तस्य न भेदो विद्यते क्वचिदि’ति ब्रह्मवैवर्ते ॥ १ ॥

पदरत्नावली

ब्रह्मणः स्तुतिप्रकारोऽस्माकमपि किमिति मनःशङ्का माभूदिति भावेन तत्स्तुति-प्रकारं कथयति– ज्ञातोऽसीत्यादिना ॥ नन्वित्यवधारणार्थोऽनुनयार्थो वा । मे ननु मम सुचिरात् तप आद्यनुनयेन अद्य ज्ञातोऽसि । नन्वेवं मे अव्यक्तस्वभावस्य ज्ञानं कथं घटत इति तत्राह– देह-भाजामिति ॥ भगवतो गतिः स्वरूपं देहभाजामनुनयेन न ज्ञायत इति यत् तदवद्यं दुष्टम् । अतो ऽव्यक्तस्वभावोऽपि भक्त्यादिसाधनसामग्य्रा ज्ञायत एवेत्यर्थः । ननु तर्हि कस्मात् सर्वे पुरुषार्थभाजो नाभूवन्नित्यस्येदमेवोत्तरम् । तव गतिर्न ज्ञायत इत्यत्र अवद्यं पापं कारणं नन्वित्यर्थः । देहभाजामिति स्वस्वामिसम्बन्धज्ञापनाय षष्ठी । स्वस्वामिभावज्ञानाभावान् न ज्ञायत इति भावः । ननु स्वव्यति-रिक्तवस्तुनोऽसत्त्वान्न ज्ञायत इति किं न स्याद् ? अत्राह– नेति ॥ त्वदन्यद् वस्तु अस्ति । स्वतो नास्ति त्वदधीनसत्ताकत्वात् । ‘द्रव्यं कर्म च कालश्च’ इत्यादेः । तर्हि तेन ज्ञायेतेति तत्राह– तदिति ॥ तुशब्दो भेदेऽवधारणे वा । त्वत्तो भिन्नं तज्जगदशुद्धं सदोषमेव । अतः सदोषत्वान्निर्दोषो भवान् न ज्ञायत इत्यर्थः । त्वदन्यस्य सदोषत्वं भवतो निर्दोषत्वं च कथम् ? अत्राह– मायेति ॥ मायायाः प्रकृतेः सत्त्वादिगुणानां व्यतिकराद् विकाराज्जातेषु महदादितत्त्वेषु अन्तर्यामिरूपैरवतारैश्च उरुर्बहुत्व-सङ्ख्याविशिष्टो विभासीति यत् तस्मादितरत् सर्वं सदोषं त्वं निर्दोष इत्यतो विभासीत्युक्तम् । अत्र यत् स्वनानात्वं तदपि स्थानभेदादसदेव भाति । ‘एकोऽपि स्थाननानात्वान्नानेव हरिरीयते । सर्वान्तर्यामिण-स्तस्य न भेदो विद्यते क्वचित् ॥’ इति वचनात् ॥ १ ॥

प्रकाशिका

ब्रह्मणः स्तुतिप्रकारं कथयति कतिपयैः श्लोकैः । तत्रादौ तावद्भगवद्दर्शनेनात्मनः कृतार्थतामाविष्कुर्वन्नाह ॥ ज्ञातोऽसीति । अत्र द्वितीयार्धे त्वदन्यन्नास्ति यदप्यस्तीति प्रतिभाति तत्तु अशुद्धम् असत् । तर्ह्यसतः कथं प्रतीतिरित्यत आह ॥ मायेति । मायागुणक्षोभात्त्वमेवोरुतया विभासीति व्याख्यानमसदिति भावेन विवक्षितं तात्पर्यं दर्शयति ॥ स्वत इति । स्वातन्त्र्येणेत्यर्थः । यथाश्रुते प्रत्यक्षादिविरोधात् स्वत इत्यध्याहृत्य योज्यमिति भावः । अपि तत्त्वशुद्धमित्यस्यार्थमाह ॥ तदधीन-मिति । अनेन स्वतो नास्तीति विशिष्टनिषेधेन लब्धस्य तदधीनतया विद्यमानार्थस्य परामर्शकस्तच्छब्द इति दर्शयति । अशुद्धं सदोषम् । नन्वेवं भगवद्रूपाणामपि स्थानभेदेन भेदस्य प्रतीयमानत्वाद्भगव-दन्यत्वप्राप्त्या तदधीनत्वरूपास्वातन्त्र्यप्रसङ्ग इत्याशङ्कापरिहाराय प्राप्तस्य चतुर्थपादस्य तात्पर्यमाह ॥ यच्चेति । उरुरित्यस्य तात्पर्यम् ॥ स्वनानात्वमिति । मायागुणव्यतिकरादित्यस्य तात्पर्यम् ॥ स्थानभेदादिति । विशब्दार्थो ऽसदेवेति । यच्च स्थानभेदात्स्वनानात्वं भाति तदप्यसदेव भातीत्यन्वयः । अत्र प्रमाणसंवादमाह ॥ एकोऽपीति । स्वगतभेदशून्योऽपीत्यर्थः । ईयते ज्ञायते । हरेः स्वगत-भेदशून्यत्वे युक्तिमप्याह ॥ सर्वान्तर्यामिण इति । क्वचिद् रूपे । अनेन तत्तत्स्थानस्थितानां रूपाणां परस्परं हरेश्च भिन्नत्वे यत्सर्वान्तर्यामित्वं श्रुत्यादिसिद्धं हरिलक्षणं तदसम्भवि स्यादिति युक्तिं सूचयति ॥

ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ सुष्ठु चिरो बहुकालो यस्य ध्यानादिरूपप्रयत्नसाध्यप्रसादस्य तस्मा-ज्ज्ञातोऽसि । ननु अहो । नन्वव्यक्तमचलं शान्तमिति श्रुत्यादिभिर्भगवतोऽव्यक्तस्वभावत्वावगमात्कथं ज्ञातोऽसीत्युक्तमित्यत उक्तम् ॥ न ज्ञायत इति । भगवतो गतिः स्वरूपं सर्वथा न ज्ञायत इत्यादि-श्रुत्यादिव्याख्यानमवद्यमनिन्द्यम् । ध्यानादिना प्रसन्नस्येदानीं भगवतो मयैव ज्ञातत्वात् । अतो देहभाजां स्वप्रयत्नेन पिशाचादिवद्भगवान्न ज्ञायत इतीत्येव श्रुत्यादिकं व्याख्येयमिति भावः ।

ननु नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेत्यादिश्रुत्याऽन्यस्य द्रष्टुः परमार्थतोऽभावात्सर्वथैवाव्यक्तः किं न स्यादित्यत उक्तम् । त्वत्त्वत्तोऽन्यत्स्वतो नास्तीति । तथा च नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेत्यादिश्रुतीनां स्वातन्त्र्येणा-न्यद्रष्टृभाव एवार्थो न सर्वथा द्रष्टृभाव इति भावः । नन्वेवं सर्वेऽपि ब्रह्मवत्कुतो न भगवन्तं पश्यन्तीत्यत उक्तम् ॥ अपि तत्त्वशुद्धमिति । तुशब्दोऽवधारणे । तदपि तदधीनमपि द्रष्टृजातम् अशुद्धमेव न ब्रह्मवच्छुद्धं रागादिदोषरहितं न भवत्येवेति यावत् । अतो न पश्यन्तीति भावः । नन्वेवं भगवदन्यस्य तदधीनत्वे भगवद्रूपाणामपि स्थानभेदेन भिन्नत्वावगमाद्भगवदन्यत्वे तदनधीनत्वप्रसङ्ग इत्यत उक्तम् ॥ मायेति । मायायाः प्रकृतेर्गुणाः सत्त्वादयस्तेषां व्यतिकरो विकारः । नानाविधं कार्यमिति यावत् । तस्मात्तद्रूपस्थानभेदादुरुस्तत्तत्प्रेरकतया नानारूपो यद्भासि तद्विभासि विगतार्थतयैव भासि । तज्ज्ञान-विषयीभूतं नानात्वमसदेवातो न भगवद्रूपाणां तदधीनत्वरूपास्वातन्त्र्यप्रसङ्ग इति भावः ॥ १ ॥

रूपं यदेतदवबोधरसोदयेन

शश्वन्निवृत्ततमसः सदनुग्रहाय ।

आदौ गृहीतमवतारशतैकबीजं

यन्नाभिपद्मभवनादहमाविरासम् ॥ २ ॥

नातःपरं परम यद् भवतः स्वरूप-

मानन्दमात्रमविकारमविद्धवर्चः ।

पश्यामि विश्वसृजमेकमविश्वमाद्यं

भूतेन्द्रियात्मकमदस्त उपाश्रितोऽस्मि ॥ ३ ॥

तात्पर्यम्

यन्नाभिपद्मभवनादहमाविरासम् । यच्चेदं भगवत्स्वरूपमानन्दमात्रं पश्यामि । यच्चाऽश्रितोऽस्मि अतः परं नास्ति । अतो न ज्ञायत इति अवद्यमित्युत्तमापेक्षया । अनादि-गृहीतमेव नेदानीं गृह्यते । ‘यत्तद्दिव्यं हरे रूपं क्षीरसागरमध्यगम् । सज्ज्ञानानन्दैकमात्रं च न ततः परमं क्वचित् । अनादिनित्यादव्यक्तात्तस्माज्जज्ञे चतुर्मुख’ इत्यध्यात्मे । भूतेन्द्रियाणा-मात्मकम् । यच्चाप्नोतीत्यादेः ॥ २,३ ॥

पदरत्नावली

इतोऽपि वाङ्मनसागोचरं भगवतः स्वरूपमित्येतदवद्यमित्याह– रूपमित्यादि-श्लोकद्वयेन ॥ अवबोधरसोदयेन अपरोक्षज्ञानरससमुद्रकेण शश्वन्निवृत्ततमसः नित्यनिरस्तप्रकृतिगुणासक्तेस् तव यदेतदवतारशतैकबीजं मत्स्याद्यवतारशतानां व्यञ्जकं रूपमादौ गृहीतं, अनादित एव, नेदानीं गृहीतं, ‘यत् तद्दिव्यं हरेरूपं क्षीरसागरमध्यगं’ इत्यतः क्षीरसमुद्रशायियन्नाभिपद्मभवनाद् यन्नाभि-कमलाख्यगृहादहमाविरासं जातोऽस्मि । ‘अनादिनित्यादव्यक्तात् तस्माज्जज्ञे चतुर्मुखः’ इति वचनात् ॥

हे परम यद् आनन्दमात्रं सज् ज्ञानानन्दैकरसम् अत एव अविकारं षड्विकाररहितम् अत एवा विद्धवर्चो ऽप्रतिहतार्चीरूपं भवतः स्वरूपं पश्यामि अतः परं निर्गुणं नास्तीति पश्यामि । ‘सज्ज्ञाना-नन्दैकमात्रं न ततः परमं क्वचित्’ इति वचनाच्च । यच्च विश्वसृजं विश्वस्य स्रष्टृ, एकं स्रष्ट्रन्तररहितम्, अविश्वं प्रपञ्चविलक्षणं, आद्यं सर्वस्यादिभूतम् उपजीव्यं वा, भूतेन्द्रियात्मकं व्यापकं, यच्चाप्नोतीत्यादेस् ते तवादोरूपमुपाश्रितोऽस्मीत्यतो न ज्ञायते वाङ्मनसागोचरत्वादित्येतदवद्यम् । अतस्त्वभद्रं मतम् अत्युत्तमाधिकार्यपेक्षयोक्तं, न देवदत्ताद्यधमापेक्षयेति तत्त्वम् । अनेन प्रकृतिगुणविकृतपदार्थेषु तिष्ठतो हरेरज्ञानादि कथं न स्यात्, कथं चोदासीनस्याद्वितीयस्य रूपान्तरग्रहणम्, कथं वा विकारिसृज्यं सृजतो विकाराभाव इत्येतच्छङ्कात्रयमुन्मूलितम्, उक्तयुक्तेरिति भावः । अद इत्यनेन दूरस्थवस्तुवाचिना ‘पूर्ण-मदः पूर्णमिदम्’ इति श्रुतेर् जगद्व्यापिरूपेण स्वदृग्विषयरूपस्यैकत्वं ध्वनयति ॥ २-३ ॥

प्रकाशिका

ननु यत्त्वया दृष्टं तत्सोपाधिकमेव अर्वाचीनमुत्तमं तु ब्रह्मान्यदस्ति । तत्सर्वथाऽ-व्यक्तमेव किं न स्यादित्यत आह ॥ रूपमिति श्लोकद्वयेन । अत्र विवक्षितोद्देश्यविधेयभावस्य स्पष्टम-भानात्तं दर्शयन्व्याख्याति ॥ यन्नाभीति । अत्र यद्यपि रूपं यदेतदित्यादिकमप्युद्देश्यम् । तथाऽपि नातः परमित्यत्र स्पष्टयुक्तिसूचकान्येव पदान्युद्देश्यतयाऽत्रोपात्तानि । ब्रह्मजनकत्वापरिच्छिन्नानन्दमात्र स्वरूपत्वब्रह्माश्रयत्वानां परब्रह्मलिङ्गत्वादित्यवधेयम् । पश्यामीत्यन्वयप्रदर्शनेनाविकारमविद्धवर्च इत्येतयोरप्यनेनान्वय इति सूचयति । यच्चाश्रितोऽस्मीत्यनेन यच्छब्दस्यानुवृत्तिः सूचिता । नातः पर-मित्यस्यार्थः ॥ अतः परमुत्तमं नास्तीति । कथमनेनोक्तशङ्कापरिहार इत्यतस्तं प्रकारं दर्शयति ॥ अत इति । एतदपेक्षयोत्तमस्य सर्वथाऽव्यक्तस्यान्यस्याभावान्न ज्ञायत इत्यवद्यमित्यनेन यत्स्वत्प्रसादा-ज्ज्ञेयत्वमुक्तं तदुत्तमं यत्परं ब्रह्म तदपेक्षयैवेति सिध्यति नार्वाचीनसोपाधिकापेक्षयेत्यर्थः । अत्युत्तमा-पेक्षयेति पाठेऽपीतिशब्दाध्याहारेणेत्थमेव व्याख्यानं द्रष्टव्यम् ।

नन्वेवमादौ गृहीतमिति तस्य सादित्वोक्तिरनुपपन्नेत्यतस्तस्यार्थमाह ॥ अनादिगृहीतमेवेति । गृह्यते चेत्यन्वयः, व्यक्तीक्रियत इत्यर्थः । तथा चादावनाद्यनन्तकाले गृहीतमेवादावादिकाले गृहीतमिति मूलार्थ इति भावः । उक्तार्थे प्रमाणसंवादं दर्शयति ॥ यत्तदिति । क्षीरसागरमध्यगमित्यनेनावतार-शतैकबीजमित्येतल्लब्धार्थो दर्शितः श्वेतद्वीपगतस्यैव नानावतारबीजत्वात् । शश्वन्निवृत्ततमस इत्यादि-विशेषणतात्पर्यप्रदर्शनाय दिव्यमित्युक्तम् । आनन्दमात्रमित्यत्रानन्दग्रहणमुपलक्षणमित्यभिप्रेत्योक्तं सत्ज्ञानानन्दैकमात्रमिति । सतौ ज्ञानानन्दावेकौ मुख्यौ येषां बलादीनां ते तथा । तन्मात्रं केवलं तदात्मकमित्यर्थः । परममुत्तमम् । अनेनातःपरमित्येतदुक्तार्थम् । क्वचिद्देशे काले च । आदौ गृहीत-मित्यस्य तात्पर्यम् ॥ अनादिनित्यादिति । तथा च मूले नित्यत्वमपि ग्राह्यमिति भावः । अद इत्यस्य तात्पर्यम् ॥ अव्यक्तादिति । तस्माज्जज्ञ इत्यनेन यन्नाभिपद्मेत्यादिकमुक्ततात्पर्यम् । ननु तथाऽपि भूतेन्द्रियात्मकमित्यनेन तस्य भूतेन्द्रियस्वरूपत्वकथनात्कथमुत्तमत्वमित्यतस्तस्यापि विवक्षितमर्थं दर्शयति ॥ भूतेन्द्रियाणामिति । आत्मकं व्यापकमादातृ संहर्तृ वा । आत्मशब्दस्य व्याप्त्याद्यर्थत्वे प्रमाणं दर्शयति ॥ यच्चेति । ‘‘यच्चाप्नोति यदादत्ते यच्चात्ति विषयानिह । यच्चास्य सन्ततो भाव-स्तस्मादात्मेति भण्यत’’ इति समग्रवाक्यप्रदर्शनायादिशब्दः । इत्यादेर्वाक्यादिति शेषः । ततश्चायं श्लोकद्वयार्थः ॥ अवबोधरसोदयेन ज्ञानश्रेष्ठाविर्भावेन । शश्वत्सदा निवृत्तं तमोऽज्ञानं यस्य स तथा तस्य तव सतां मदादीनामनुग्रहायादावनाद्यनन्तकाले गृहीतं व्यक्तीकृतम् । यच्चावताराणां मत्स्यादीनां शतस्य बीजम् मूलम् । यच्च नाभौ स्थितात्पद्माख्यभवनादहमाविरासं जातोऽस्मि । यच्च भवतः स्वरूपं जीवदेहवद्भिन्नं न । कुतः । यत्ः आनन्दमात्रं केवलज्ञानानन्दाद्यात्मकमत एवाविकारम् । अविद्धम् अप्रतिबद्धं वर्चः प्रकाशो यस्य तत्पश्यामि । अनेनैवम्भूतत्वे मदीयं प्रत्यक्षमेव प्रमाणमिति दर्शयति । यच्च विश्वसृजं विश्वस्य स्रष्टृ । एकं स्रष्ट्रन्तररहितम् । अविश्वं प्रपञ्चविलक्षणमाद्यं सर्वस्यादिभूतं भूतेन्द्रियाणामात्मकं व्यापकमादातृ संहर्तृ वा । अदः पुरुषप्रयत्नादव्यक्तं ते तव यदेतद्रूपमुपाश्रितोऽस्मि । हे परम सर्वोत्तम । अत एतस्मात्परमुत्तमं निरुपाधिकं नास्ति । अत इदमेव निरुपाधिकमुत्तमम् । इदं चाहमुक्तरूपं पश्यामि । अतो यन्न ज्ञायते भगवतो गतिरित्यवद्यमित्यनेन स्वप्रसादात्ज्ञेयत्वमुक्तं तन्निरुपाधिक-स्योत्तमस्यैव सिद्ध्यतीति ॥ २,३ ॥

यद्वा इदं भुवनमङ्गल मङ्गलाय (मङ्गलं यत्)

ध्यानात्मनो दर्शितं त उपासकानाम् ।

तस्मै नमो भगवतेऽनुविधेम तुभ्यं

योऽनादृतो निरयभाग्भिरसत्प्रसङ्गैः ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

न केवलं मयैव ज्ञातोऽसि त्वत्प्रसादेनान्यैरपि ज्ञायमानत्वान्न ज्ञायत इत्यवद्यमिति भावेनाह– यद्वा इति ॥ ध्यानात्मनो ज्ञानरूपस्य तत्तद्ध्यानानुगुणरूपस्य वा ते तवोपासकानां यदिदं दर्शितं तादृग्रूपविशिष्ठाय नमो ऽनुविधेम कुर्मः । तर्हि ‘दुर्ज्ञेया हि हरेर्गतिः’ इत्यादेः कोऽभिप्राय इति तत्राह– य इति ॥ असत्सु विषयेषु प्रकर्षेण सङ्गो येषां ते तथा तैः । इदानीमभावेऽपि जन्मान्तरेऽपि सत्सङ्गत्या सद्गति; स्यात् तत्राह– निरयेति ॥ अय गताविति धातोर् अयनं गमनं निरस्तं यस्मात् स निरयः निर्गमशून्यमन्धन्तम इत्यर्थः । तद् भजन्तीति निरयभाजः, तैरन्धन्तमःप्राप्तियोग्यैरित्यर्थः । यैश्चानादृतः सादरं नार्चितस् तैर्दुज्ञेय इति शेषः । तस्मै नमः । वा इत्यनेन साधनसामग्य्रां दर्शनं भवत्येवेति सूचयति ॥ ४ ॥

प्रकाशिका

एतादृशरूपं दर्शितवतस्तव नमस्कारकरणमेव प्रतिक्रिया नान्यदित्याशयेनाह ॥ यद्वा इति । हे भुवनमङ्गल । ध्यानात्मनो ध्यानानुगुणरूपस्य । ते तवोपासकानामस्माकं मङ्गलाय यदिदं रूपं दर्शितं तस्मै तद्रूपात्मने भगवते नमोऽनुविधेम योग्यतामनुसृत्य कुर्मः । तर्हि किमिति केचिन्मां नाद्रियन्त इत्यत उक्तम् ॥ योऽनादृत इति । असत्स्वमङ्गलेषु विषयेषु प्रकर्षेण सङ्गः स्नेहो येषां ते तथा तैरत एव निरयभाग्भिर्विषयवैराग्यशून्यास्त इति भावः ॥ ४ ॥

ये तु त्वदीयचरणाम्बुजकोशगन्धं

जिघ्रन्ति कर्णविवरैः श्रुतिवातनीतम् ।

भक्त्या गृहीतचरणः परया च तेषां

नापैषि नाथ हृदयाम्बुरुहात् स्वपुंसाम् ॥ ५ ॥

तात्पर्यम्

हृदि व्यक्तं तु यद्रूपं हरेर्गन्धः स उच्यते । गन्धगन्धवतोर्यस्मान्न भेदः क्वचनेष्यत’ इति ब्रह्मतर्के ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

बलिसमये यक्षप्रत्यक्षवद्धरेः प्रत्यक्षत्वं न साक्षादतो न ज्ञायत इति तत्राह– ये त्विति ॥ उपासकत्रैविध्यसूचकस्तुशब्दः । तत्र येऽन्तरुपासका महान्तो गुरुमुखेभ्यः श्रुतिवातनीतम् उपनिषदुक्तप्रकारेण श्रवणाख्यवायुना कर्णविवरैः प्रापितं त्वदीयचरणाम्बुजकोशस्य क्षीराब्ध्यादिस्थित-मूलरूपाख्यपद्ममुकुलस्य गन्धं हृदि व्यक्तरूपं जिघ्रन्ति अपरोक्षीकृत्यानुभवति । ‘हृदि व्यक्तं तु यद् रूपं हरेर्गन्धः स उच्यते’ इति । ‘उत्तमानां तु पादेन सर्वं रूपं तु कथ्यते’ इति वचनाच्च । चरणः पाद इति पर्यायः । ‘गन्धगन्धवतोर्यस्मान्न भेदः क्वचनेष्यते’ इति वचनात्, ‘गन्धो लेशो विनिर्दिष्ट’ इति भेदशङ्कापि न कार्येत्यर्थः । हे नाथ तेषां स्वपुंसां हृदयाम्बुरुहान्नापैषि नापसरसि न तिरोभवसि । तत्र निमित्तमाह– भक्त्येति ॥ भक्तिलक्षणदृढपाशेन गृहीतचरणः प्रबद्धपाद इत्यर्थः । अनेन भगवद्वशीकरणे भक्तिरेव प्रधानसाधनमित्युक्तं भवति ॥ ५ ॥

प्रकाशिका

आदरं कुर्वतां तु नैवमित्याह ॥ ये त्विति । तुशब्दः पूर्वेभ्यो विशेषसूचकः । असत्प्रसङ्गा न भवन्तीत्यर्थः । श्रुतिं गुरुमुखाद्वेदोक्तप्रकारेण श्रवणं तल्लक्षणेन वातेन नीतं प्रापितं त्वदीयचरणाम्बुजकोशगन्धं जिघ्रन्ति कर्णविवरैर् अपरोक्षीकृत्यास्वादयन्ति । हे नाथ । तेषां स्वपुंसां हृदयाम्बुरुहान्नापैषि नापयासि । तत्र निमित्तमाह ॥ भक्त्येति । चशब्दो हेत्वर्थः । यस्मात्तु परया भक्त्या गृहीतचरणो भक्तिलक्षणदृढपाशेन बद्धपाद इत्यर्थः । अत्र गन्धशब्दस्य विवक्षितमर्थं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ हृदीति । तुशब्दस्तत्तदुपास्यगुणविशिष्टमिति विशेषणार्थः । तथा च त्वदीयचरणाम्बुजकोश- गन्धं त्वदीयश्चरणः स्वरूपम् । उत्तमानां स्वरूपं तु पादशब्देन भण्यत इति वचनात् । तल्लक्षणो योऽम्बुजकोश उदकान्तःस्थत्वसाम्यात् । तस्य यो गन्धो लेशः । गन्धो लेशो विनिर्दिष्ट इति वचनात् । हृदि व्यक्तं रूपमिति यावत् । तं ये जिघ्रन्तीति मूलं योज्यमिति भावः । नन्वेवं गन्धशब्दगृहीतस्य हृदि व्यक्तरूपस्य हर्येकदेशत्वमेव प्राप्तं न हरिस्वरूपत्वम् । अतः कथं हरे रूपं गन्ध इत्युक्तमित्यत आह ॥ गन्धगन्धवतोरिति । अंशांशिनोरित्यर्थः । क्वचन कस्मिन्नपि भगवद्रूपे इष्यते । प्रामाणिकैरिति शेषः । तथा च यस्माद्गन्धगन्धवतोर्न भेदस्तस्माद्धरे रूपं गन्ध इत्युक्तिरुपपन्नेति योजना द्रष्टव्या ॥ ५ ॥

तावद् भयं द्रविणगेहसुहृन्निमित्तं

शोकः स्पृहा परिभवो विपुलश्च लोभः ।

तावन्ममेत्यसदवग्रह आर्तिमूलं

यावन्न तेऽङ्घ्रिमभयं प्रवृणीत लोकः ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

द्रविणादिनिमित्तं भयं यावत् तावन्न ज्ञायत इति मतं निर्मूलमिति भावेनाह– तावदिति ॥ ६ ॥

प्रकाशिका

भक्तिपाशेन बद्धचरणस्य भगवतोऽपगमाभावेऽपि किं फलमित्यत आह ॥ तावदिति । द्रविणादौ विद्यमाने भयं, गते शोकः, पुनः स्पृहा ततः परिभवस्ततः विपुलो लोभः पुनः कथञ्चित्प्राप्ते ममेत्यसदाग्रहः, आर्तिमूलं भयशोकादेः कारणं न प्रवृणीत न सर्वदा भक्तिपूर्वकमाश्रयेत

॥ ६ ॥

दैवेन ते हतधियो भवतः प्रसङ्गात्

सर्वाशुभोपशमनाद् विमुखेन्द्रिया ये ।

कुर्वन्ति कामसुखलेशलवाय दीना

लोभाभिभूतमनसोऽकुशलानि शश्वत् ॥ ७ ॥

पदरत्नावली

कस्मात् तर्हि न ज्ञायत इत्याग्रहो न निवर्तत इत्याशङ्क्य भगवदनुग्रहापात्रत्वा-दित्याशयेनाह– दैवेनेति ॥ अन्धन्तमःप्राप्तिपर्यन्तं शश्वदकुशलकरणान्न ज्ञायत इत्याग्रहो न निवर्तत इति भावः । दैवेन सर्वोत्तमेन हरिणा विमुखवागादीन्द्रियाः सुखलेशलवायाल्पादल्पसुखाय । लुभ गार्ध्य इति धातोर्लोभो गार्ध्यमभिलाषस्तेनाभिभूतं मनो येषां ते तथा । यद्वा सद्व्ययानिच्छुत्वं तेन ॥ ७ ॥

प्रकाशिका

शोकाद्यशुभनाशार्थं हरिचरणाश्रयणमेव सर्वदा मुमुक्षुभिः कार्यमित्याशयेन तदभावे निन्दारूपार्थवादमाह ॥ दैवेनेति । दैवेन हरिणा । हतधियो नष्टमतयः । प्रसङ्गाच्छ्रवणादिरूपा-त्सुखलेशलवायाल्पादप्यल्पाय लोभः सद्व्ययानिच्छुत्वम् । अकुशलान्यक्षेमकराणि ॥ ७ ॥

क्षुत्तृट्त्रिधातुभिरिमा मुहुरर्द्यमानाः

शीतोष्णवातवर्षैरितरेतराच्च ।

कामाग्निनाऽच्युत रुषा च सुदुर्भरेण

संपश्यतो मन उरुक्रम सीदते मे ॥ ८ ॥

पदरत्नावली

त्वयि ज्ञाते सर्वमिदं ज्ञायते । ‘अविज्ञातं विज्ञातम्’ इति श्रुतेः । अतस्तव गतिर्न ज्ञायत इत्यत्यन्तसाहसमिति सूचनाय ब्रह्मा दुर्ज्ञानफलभोगिप्रजानुकम्पाव्याजेन सज्ज्ञानोत्पत्तौ प्रथमं वैराग्यमेव साधनीयं बुभूषुणेति भावेनाह– क्षुत्तृडिति ॥ क्षुधा तृषा त्रिभिर्धातुभिर्वातादिभिराध्यात्मिकैर् इमाः प्रजाः । शीतोष्णवातवर्षैर् आधिदैविकैः । इतरेतरादन्योन्यनिमित्तादाधिभौतिकैः । सुदुर्भरेण कामाग्निना सुदुर्भरया रुषा च ॥ ८ ॥

प्रकाशिका

क्षुच्च तृट् च त्रिधातवश्च वातपित्तश्लेष्माणस्तैराध्यात्मिकैरित्यर्थः । शीतोष्ण-वातवर्षैराधिदैविकैरितरेतरादाधिभौतिकैः । हे अच्युत । रुषा क्रोधेन च सुदुर्भरेण सुदुःसहेन कामाग्निना च मुहुरर्द्यमानाः पीड्यमाना इमाः प्रजाः संपश्यतो मे मनः । भो उरुक्रम । सीदते मत्सृष्टाः प्रजा एवं जाता इति खेदयुक्तं भवतीत्यर्थः ॥ ८ ॥

यावत् पृथक्त्वमिदमात्मन इन्द्रियार्थं

मायाबलं भगवतो जन ईश पश्येत् ।

तावच्च संसृतिरसौ प्रतिसङ्क्रमेत

व्यर्थापि दुःखनिवहं वहती क्रियार्था ॥ ९ ॥

अध्याहृतार्थकरणा निशि निःशयाना

नानामनोरथधियः क्षणभङ्गनिद्राः ।

दैवाद्धतार्थरचना ऋषयोऽपि देव

युष्मत्प्रसङ्गविमुखा इह संसरन्ति ॥ १० ॥

तात्पर्यम्

मायाबलं भगवदिच्छाबलम् । ‘ज्ञेयत्वं दुर्घटस्यापि घटनाऽधिकशक्तिता । अभेद ईश्वरेणापि सृष्ट्यादावन्तरङ्गता । उच्येत यस्याः सा माया हरेरिच्छाऽथवा बलम् । भगवत्तन्त्रता यस्यास्तद्भार्यात्वं सुरूपता । उच्येत माया सा तु श्रीर्दोषयुक्ता जडा स्मृता । परिणामिनी च यस्यास्तु दोषाश्चेतनता यथा (तथा) । शैवली नाम सा माया जगद्बन्धात्मिका सदे’ति ब्रह्मतर्के । ‘ध्याये मंस्ये तथा पश्ये शृणोमीति विभक्तता । जीवस्य तु हरेरिच्छाबलादिन्द्रिय- भुक्तय’ इति षाड्गुण्ये । इन्द्रियाणां भोगार्थम् । व्यर्थाऽपि यज्ञादिक्रियार्था ॥

अर्थैरध्याहृतानि करणानि येषाम् । ‘अज्ञानं तु निशा प्रोक्ता दिवा ज्ञानमुदीर्यत’ इति स्कान्दे ॥ ९,१० ॥

पदरत्नावली

त्रिविधो जीवसंधो मुक्तियोग्यः संसारयोग्यस्तमोयोग्य इति । तत्र भगवतो गतिर्न ज्ञायत इत्यादिरूपा मुक्तियोग्यानां संसृतिः कदा निवर्तत इति तत्राह– यावदिति ॥ चशब्दोऽनुक्त-समुच्चयार्थोऽवधारणार्थो वा । यावद् यदा आत्मनः स्वस्य भगवतः सकाशादिन्द्रियार्थम् इन्द्रियविषय-भोगार्थम् अयं मुक्तियोग्यो जनो ध्यायामि पश्यामि शृणोमीत्यादि पृथक्त्वं विभागलक्षणं मायाबलं भगवदिच्छाबलं भगवदिच्छया प्रणीतं चेष्टितमित्यर्थः । ‘बल प्राणन’ इति धातोः । पश्येत् । चशब्दान्मुक्तावपि । ‘ध्याये मंस्ये तथा पश्ये शृणोमीति विभक्तता । जीवस्य तु हरेरिच्छाबलादिन्द्रिय-भुक्तयः ॥’ इत्यतो नानिर्वाच्यलक्षणो भेदः पृथक्त्वम् । पश्येदिति दृग्विषयत्वेन ज्ञेयत्वोक्तेर्हरेरिच्छैव माया नानिर्वाच्या अविद्या । तदुक्तम्– ‘ज्ञेयत्वं दुर्घटस्यापि घटनाऽधिकशक्तिता । अभेद ईश्वरेणापि सृष्ट्यादावन्तरङ्गता । उच्येत यस्याः सा माया हरेरिच्छाऽथवा बलम् ॥’ इति । ननु तर्हि मायाशब्दवाच्ययोर्लक्ष्मीबन्धकशक्त्योर्विभागज्ञानं कथमचेतनप्रकृतेश्चेति प्रसक्ता शङ्का ‘भगवत्तन्त्रता यस्यास्तद्भार्यात्वं सुरूपता । उच्येत माया सा तु श्रीर्दोषयुक्ता जडा स्मृता ॥’ इत्यनेन परिहर्तव्या इत्यभिप्रायेणाचार्यैः शेषोदाहरणं कृतम् । तावत् तदा व्यर्थाऽपि आत्यन्तिकप्रयोजनशून्याऽपि धर्मादि-क्रियार्था दुःखनिवहं दुःखपरम्परां वहती संसृतिः प्रतिसंक्रमेत नाशं गच्छत्येवेत्यन्वयः । अघटित-घटकत्वशक्तिरस्तीति द्योतनाय ईशेति सम्बोधनम् । एतदभिप्रायेणोक्तम् ‘ज्ञेयत्वं दुर्घटस्यापि घटनाधिकशक्तिता’ इति ॥

नित्यसंसारिणां संसरणप्रकारं निरूपयति– अध्याहृतेति ॥ अध्याहृतार्थानि आकृष्टशब्दादिविषयाणि करणानीन्द्रियाणि येषां ते तथा अन्योन्याकर्षणज्ञापनायैवमुक्तम् । तत्र निमित्तमाह– निशिति ॥ ‘अज्ञानं तु निशा प्रोक्ता दिवा ज्ञानमुदीर्यते’ इति वचनान्निशि अज्ञाने नितरां शयानाः । परम-तत्त्वाज्ञानं कारणमित्यर्थः । नानामनोरथधिय इति हेतुगर्भविशेषणम् । तस्मात् प्रतिक्षणं भङ्गयुक्तनिद्राः । निद्रातुमप्यवसरो नास्तीत्यर्थः । नित्यलुप्तकर्मानुष्ठानत्वेन दैवादनुदितप्रसादाद्धतार्थरचना विनाशितार्था-भीष्टवस्तुचमत्कारा ऋषयोऽपि ऋषिकुलप्रसूता अपि । अत्र सर्वत्र स्पष्टं निमित्तमाह– युष्मदिति ॥

इह जीवलोके स्वर्गे नरके च ॥ ९,१० ॥

प्रकाशिका

श्रवणादिरूपभगवत्प्रसङ्गस्य शोकस्पृहादिरूपसंसारनिवतर्कत्वं प्रपञ्चयन्नन्वय-व्यतिरेकौ क्रमेणाह ॥ यावदिति श्लोकद्वयेन । अत्र मायाशब्दस्यानिर्वाच्याविद्यापरत्वप्रतीति-निरासायार्थमाह ॥ मायाबलमिति । परपक्षे बलशब्दस्वारस्यं नेति दर्शयितुं बलशब्दग्रहणम् । अत्र मायाशब्दस्य भगवदिच्छापरत्वमेव वाच्यम् । पश्येदिति मोक्षार्थं ज्ञेयत्वस्योक्तत्वात्तस्य च भगव-दिच्छालिङ्गत्वादित्याशयेन मायाशब्दार्थनिर्णायकानि लिङ्गानि प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ ज्ञेयत्वमिति । मोक्षार्थं ज्ञेयत्वमित्यर्थः । तुशब्दोऽवधारणे । श्रीरेवेत्यन्वयः । दोषयुक्ता परिणामिनी च मायोच्यते सा जडा जडप्रकृतिरूपा स्मृता । यस्यास्तु मायाया दोषास्तथा चेतनतोच्यते सा माया शैवली नामा स्मृता । तस्याः स्वरूपमाह ॥ जगद्बन्धात्मिकेति । बद्ध्यतेऽनयेति बन्धशब्दः करणसाधनः । सदेति मध्यमजीवाभिप्रायेण । एवं मायाशब्दार्थमुक्त्वेदानीं पृथक्त्वमयमात्मन इन्द्रियार्थं मायाबलमित्येतावद्वाक्यं प्रमाणेनैव व्याख्याति ॥ ध्याय इति । इतिशब्दः प्रभृत्यर्थः । विभक्तता पृथक्त्वम् । पृथक्शब्देन तत्तदिन्द्रियव्यापारकर्तृत्वानुसन्धानमेवात्र विवक्षितमित्यर्थः । आत्मन इत्यस्यार्थः ॥ जीवस्येति । तुशब्दोऽवधारणे । हरेरिच्छाबलादेवेति सम्बन्धः । अनेन भगवतो मायाबलमित्येतद्विवृतम् । इन्द्रियार्थमित्यस्य व्याख्यानम् इन्द्रियभुक्तय इति । इन्द्रियैर्विषयभोगायेत्यर्थः । कथमिदं व्याख्यान-मिन्द्रयार्थमित्यनेन लब्धमित्यपेक्षायामाह ॥ इन्द्रियाणामिति । अनेन मध्यमपदलोपी समास इति सूचयति । व्यर्थाऽपि क्रियार्थेति व्याहतम् । अतो व्याख्याति ॥ व्यर्थाऽपीति । तथा च व्यर्थाऽप्या-त्यन्तिकसुखरूपप्रयोजनशून्याऽपि यज्ञादिक्रियाणामर्थः फलं यस्यां सा तथोक्तेत्यर्थः । अध्याहृतार्थकरणा इत्येतदप्रतीत्या व्याख्याति ॥ अर्थैरिति । तथा चाध्याहृतार्थेत्यत्रार्थपदस्य परनिपात इति भावः । निशि निःशयाना इत्यत्र निट्शब्दस्य न रात्रिपरत्वं, निःशयाना क्षणभङ्गनिद्रा इत्यनयोर्विरोधापत्ते-रतोऽत्राभिमतनिट्शब्दार्थं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ अज्ञानमिति । निशाशब्दो निट्शब्दपर्यायः । अतो नासङ्गतिरिति ध्येयम् । एवं च निशि अज्ञाने नितरां शयाना बद्धा इति मूलार्थ इति भावः ॥ ततश्चायं श्लोकद्वयार्थः ॥ जनः सज्जनो यावद्यदाऽऽत्मनः स्वस्येन्द्रियार्थमिन्द्रियाणां विषयभोगार्थमिदं पृथक्त्वं तत्तदिन्द्रियव्यापारकर्तृत्वानुसन्धानं भगवतो मायाबलं मायाया इच्छाया बलं प्रापकं यस्येति विग्रहेणेच्छाबलप्राप्तम् । हे ईश । पश्येत् । श्रवणादिनेति शेषः । तावच्च तदैव व्यर्थाऽप्यात्यन्तिक-सुखरहिताऽपि यज्ञादिक्रियाणामर्थः स्वर्गादिरूपं फलं यस्यां सा दुःखनिवहं दुःखपरंपरां वहत्येषा संसृतिः प्रतिसंक्रमेत विनाशं गच्छेत् ॥

नानामनोरथधियो यतोऽत एव क्षणभङ्गयुक्तनिद्रा निद्रातुमप्यवसरस्तेषां नास्तीति भावः । दैवाद्दैवेन हरिणा हताः सर्वतः प्रतिहता अर्थरचना अर्थार्थोद्यमा येषां ते तथा । ऋषयोऽपि ऋषिकुलप्रसूता अपि युष्मत्प्रसङ्गविमुखाः श्रवणादिरूपयुष्मत्सेवाशून्याः । इह जीवलोके ॥ ९,१० ॥

त्वद्भावयोगपरिभावितहृत्सरोजा

ये सच्छ्रुतेक्षितपथा ननु नाथ पुंसाम् ।

यद् यद् धिया त उरुगाय विभावयन्ति

तत् तद् वपुः प्रणयसे तदनुग्रहाय ॥ ११ ॥

तात्पर्यम्

तत्तद्वपुस्तेषां प्रणयसे । ‘यादृशो भावितस्त्वीशस्तादृशो जीव आभवेदि’ति तन्त्रसारे । ‘तं यथा यथोपासते तदेव भवती’ति च ॥ ११ ॥

पदरत्नावली

पृथक्त्वं मायाबलं पश्येदिति यदपरोक्षज्ञानमुक्तं तदुत्पत्तावित्थंभूतसाधनमाह– त्वद्भावेति ॥ पुंसां नाथ पुरुषोत्तम । सतो लोकमान्यात् श्रेष्ठादाचार्यात् श्रुतेन शास्त्रश्रवणेन ईक्षितो दर्शितः पन्था विष्णुभक्त्यादिलक्षणो येषां ते तथोक्ताः । अत एव त्वद्भावयोगेन त्वद्विषयेण च भक्ति-योगेन भावितमधिवासितं हृत्सरोजं मनःकमलं येषां ते तथोक्ताः । मन इत्युपलक्षणम् । वेदान्तादि-सच्छ्रास्त्रश्रवणसञ्जातत्वद्भक्तियोगेन निर्मलीकृतेन्द्रियग्रामा ये मुक्तियोग्या जनाः । हे उरुगाय विष्णो ते पुरुषास् तव यद् यद् वपुर्नन्वनुमते तथा स्वस्वयोग्यज्ञानानन्दादिगुणत्वेनानुज्ञानं धिया विभावयन्ति तदनुग्रहाय तेषामनुग्रहाय तत्तद् वपुस् तादृशं तादृशं शुभकारं प्रणयसे व्यक्तीकरणेन स्निग्धं करिष्यसी-त्यन्वयः । नन्वित्यनेनैतिह्यवाचिना ‘यादृशो भावितस्त्वीशस्तादृशो जीव आभवेत् ।’ ‘तं यथा यथोपासते तदेव भवति’ इति वाक्यद्वयं प्रमाणयति । एतदुक्तं भवति । सद्गुरुमुखात् सच्छास्त्र-श्रवणेनेतरविरक्तिद्वारा हरौ भक्तिः । तया स्वस्वयोग्यगुणोपसंहारलक्षणोपासना । तयाऽस्य हरेर-परोक्षज्ञानम् । तेन पृथक्त्वस्य मायाबलविषयत्वम् । तस्माद्धरेः प्रसादस् तेन न ज्ञायते भगवतो गतिरित्यादिलक्षणदुष्टजनसङ्गसञ्जाता संसृतिर्निवर्तत इति ॥ ११ ॥

प्रकाशिका

न केवलं युष्मत्प्रसंगरूपश्रवणादेः संसाररूपानिष्टनिवृत्तिरेव फलं किं त्विष्ट-प्राप्तिरपीत्याह ॥ त्वद्भावेति । हे पुंसां नाथ पुरुषोत्तम । ये सच्छ्रुतेक्षितपथाः सत उत्तमादाचार्यात् श्रुतेन शास्त्रश्रवणेनेक्षितो ज्ञातः पन्था विष्णुभक्त्यादिलक्षणो मोक्षमार्गो यैस्ते तथोक्ताः । अत एव त्वद्भावयोगेन त्वद्भक्तिलक्षणोपायेन परिभावितमधिवासितं हृत्सरोजं मनःकमलं येषां ते तथा । हे उरुगाय । ते पुरुषास्ते तव यद्यद्वपुर्यद्यद्गुणविशिष्टं रूपं धिया विभावयन्ति ध्यायन्ति तत्तद्वपुः प्रणयसे । नन्वत्र तत्तद्वपुः प्रणयस इत्यत्रापेक्षितं पूरयति ॥ तत्तद्वपुस्तेषामिति । तथा च तेषां तत्तद्वपुस्तत्तत्सदृशं वपुः स्वरूपदेहं प्रणयसे प्रकटयसीति मूलार्थ इति भावः । अत्र नन्वित्यनेन सूचितं प्रमाणं दर्शयति ॥ यादृश इति । निरवकाशैस्तत्प्रमाणानुसारेण श्रुतिरपि व्याख्येयेत्याशयेन तां पठति ॥ तं यथेति । यथा यथा यद्गुणविशिष्टत्वेन तदेव तत्सदृशमेव रूपं तेषां मुक्तौ भवतीत्यर्थः । इति च श्रुतिरिति शेषः ॥११॥

नातिप्रसीदसि तथोपचितोपचारै-

राराधितः सुरगणैर्हृदि बद्धकामैः ।

यः सर्वभूतदययाऽसदलभ्ययैको

नानाजनेष्ववहितः सुहृदन्तरात्मा ॥ १२ ॥

पुंसामतो विविधकर्मभिरध्वराद्यै-

र्दानेन चोग्रतपसा व्रतचर्यया च ।

नाराधनं भगवतस्तव सत्क्रियार्थो

धर्मोऽर्पितः कर्हिचित् क्रियते न यत्र ॥ १३ ॥

तात्पर्यम्

सर्वभूतदयया सुरगणैर्हृद्याराधितस्त्वं बद्धकामैर्जनैरुपचितोपचारैर्नातिप्रसीदसि । ‘आराधितो यो ब्रह्माद्यैर्भक्तिज्ञानदयादिभिः । किं तस्य कामुकजनैः कृतया परिचर्यये’ति सत्यसंहितायाम् ॥ १२ ॥

पदरत्नावली

पदरत्नावली

सृष्टिप्रलयहेत्वोर् भवतः शिवस्य च जाग्रतोः सतोर्हरेर्विश्वोद्भवादिलीलारामत्वं कथमिति तटस्थशङ्कां परिहर्तुमाह– यो वा इति ॥ चशब्दाः समुच्चयार्थाः । ‘अनन्तासनवैकुण्ठ-क्षीराब्धिस्थो हरिस्त्रिपात्’ इति वचनाद् यस् त्रिपाद् एको हरिरात्मा नारायणो मूलं कारणं येषां ते आत्ममूला यो विभुः स्वयं विष्णुर्यो वा अहं मदन्तर्यामी ब्रह्माख्यो यश्च गिरिशाख्यः शिवान्तर्यामी स्थित्युद्भवप्रलयहेतवो भूत्वाऽवतीर्य सृज्यपदार्थानां नानाविधत्वात् तेषु अन्तर्यामित्वेनोरुप्ररोहो बहुरूपो ववृधे तस्मै भुवनद्रुमाय नम इत्यन्वयः । वृक्षसाधर्म्यकथनेन विकारित्वमुक्तमिति बिभ्यच्चतुर्मुखो भगवत इत्याह । नायं लोकद्रुमवद् विकारी किन्तु ऐश्वर्यादिगुणविग्रह इति । तस्माद् बुद्ध्यवताराय तथोक्तमिति भावः । वा इत्यनेन ‘ब्रह्मादिभावो विष्णोस्तु तन्नियामकता भवेत् । मत्स्यादिता स्वभावस्तु नान्यथा क्वचिदिष्यते ॥’ इति प्रमाणप्रसिद्धिं सूचयता मत्स्यादिवदेतौ ब्रह्मशिवौ न साक्षात् स्वरूपे इति ज्ञापितम्

॥ १६ ॥

प्रकाशिका

विश्वस्योद्भवकर्ता भवान्, प्रलयकर्ता शिवः प्रसिद्धः । अतः कथं विष्णो-र्विश्वोद्भवादिनिमित्तलीलारामत्वमुक्तमित्याशङ्कां परिहरन्पुनः प्रणमति ॥ यो वा इति । अत्र विष्णुत्ववदेव हरेर्ब्रह्मरुद्रभावः प्रतीयतेऽतोऽत्र विवक्षितं तात्पर्यं प्रमाणेनैवाह ॥ ब्रह्मादिभाव इति । आदिपदेन रुद्रादिग्रहणं यत्रोच्यते तत्र तन्नियामकता ब्रह्मादिनियामकता विवक्षिता भवेत् । यदधीना यस्य सत्ता तत्तदित्येव भण्यत इति वचनात् । मत्स्यादिभावो यत्रोच्यते तत्र स्वभावस्तु स्वतादात्म्य-मेवार्थतयेष्यते । क्वचिद् वेदे वैदिकेऽपि वा । नान्यथेष्यते । ब्रह्मादावपि मत्स्यादिवदभेदोऽर्थतया नेष्यत इत्यर्थः । त्रिपादित्यस्य त्रयो ब्रह्मादयः पादा स्कन्धा यस्येति व्याख्यानं प्रमाणविरुद्धमित्याशयेन प्रमाणेनैव तस्यार्थं दर्शयति ॥ अनन्तासनेति । त्रिपादित्युच्यत इति शेषः । तथा चात्र त्रिपाच्छब्दः स्थानत्रयगतस्वरूपांशपर इति भावः ॥ तथा चायं श्लोकार्थः ॥ यस्त्रिपादनन्तासनादिस्थानत्रयगत-स्वरूपांशत्रयवान्हरिरेकोऽप्युरवः प्ररोहाः शाखोपशाखास्थानीयास्तत्तत्कार्यनियामकानन्तांशा यस्य सः । तथाभूतः सन् ववृधे । तस्मै भुवनव्याप्तद्रुमाय नमः । किं कृत्वा ववृधे । आत्मा स्वयमेव मूलं मूलस्थानीयो येषां ते तथा स्थित्युद्भवप्रलयहेतवः । अहं मय्याविष्टो मन्नियामको मन्नामा, गिरिशश्च यो गिरिशाविष्टस्तन्नियामकस्तन्नामा स्वयं साक्षादेव विभुर्विष्णुश्चेत्येते भूत्वाऽवतीर्य । वैशब्दः प्रमाण-प्रसिद्धिद्योतकः ॥ १६ ॥

लोको विकर्मनिरतः कुशले प्रमत्तः

कर्मण्ययं त्वदुदिते भवदर्चने स्वे ।

प्रकाशिका

आत्मशक्त्येत्यत्र शक्तिशब्दस्य भार्यार्थत्वे वैय्यर्थम् । रमया सहेति व्याख्याने हरेरस्वातन्त्र्यं च प्रतीयतेऽतोऽत्र विवक्षितं व्याख्यानं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ स्वसामर्थ्यादिति । आत्म-शक्त्येत्यस्य तात्पर्यमिदम् । तथा च यानि कर्माणि रमया सह कुरुते तान्यपि स्वसामर्थ्यादेव कुरुत इत्यर्थः । तत्र रमासाहित्यं तदनुग्रहार्थमेवेति भावः । कुत एतदित्यतः । यत एषः स्वयमेव रमां विहायैव कानिचित्कुरुते । अन्यथा तन्न स्यादिति भावः । किञ्चायं क्षराक्षरपुरुषोत्तमः । अतः स्वाधीन-रमाया अपेक्षायामपि न स्वातन्त्र्यहानिरिति भावः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ रमया सहात्मशक्त्या स्वसामर्थ्येन स्थित्याद्यर्थं गृहीता ये सत्त्वादयो गुणास्तत्प्रवर्तका विष्ण्वाद्यवतारा यस्य स तथोक्तः । तस्मिन्स्वविक्रमे स्वपराक्रमरूपे जगत्पालनसर्जनसंहरणादिरूपव्यापारे । इदं जगत्सृजतोऽपि तदाज्ञया नानाविधजगत्सर्जनव्यापारमग्नस्यापि मे चेतः स एव युञ्जीत प्रवर्तयतु । जगत्सृष्ट्यादिव्यापारकरणेन मम हरिपराक्रमविषये स्मृतिलोपो यथा मा भूत्तथा करोत्विति भावः । यत एषः प्रपन्नवरदोऽहं च प्रपन्नो यथा येन कर्म, मोक्षविलम्बकारणं, शमलं च ज्ञानप्रतिबन्धकतामसदैत्यादिसृष्ट्या प्राप्तं पापं च विजह्यां त्यक्ष्यामि ॥ २३ ॥

नाभिह्रदादिह सतोऽम्भसि यस्य पुंसो

विज्ञानशक्तिरहमासमनन्तशक्तेः ।

रूपं विचित्रमिदमस्य विवृण्वतो मे

मा रीरिषीष्ट निगमस्य गिरां विसर्गः ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

वैदिकप्रतिपाद्यवस्तुनो ज्ञानविशेषो वेदार्थतात्पर्यज्ञाननान्तरीयक इति तद्विषयक-ज्ञानमपि न विनष्टं स्यादिति प्रार्थयते– नाभिह्रदादिति ॥ इह अम्भसि सतोऽस्य हरे रूपं प्रतिमा-स्थानीयम् । निगमस्य सम्बन्धिनीनां गिरां वाचां विसर्गः विशिष्टनिश्चयो विष्णुरेव सर्वोत्तम इत्यादिलक्षणो मा रीरिषीष्ट क्षीणो नष्टो माभूदित्यर्थः ॥ २४ ॥

प्रकाशिका

इहांभसि सतोऽनन्तशक्तेर्यस्य पुंसो नाभिह्रदाद्विज्ञाने शक्तिर्यस्य महत्तत्त्वस्य तदभिमान्यहमासम् । अस्य रूपं प्रतिमास्थानीयमिदं विश्वं विवृण्वतो विस्तरेण कुर्वतो मे निगमस्य वेदस्यावयवभूतानां गिरां वाक्यानां पदानां च विसर्गो विशिष्टमुच्चारणं व्याख्यानं वा मा रीरिषीष्ट मा लुप्यतामित्यर्थः । अनन्तशक्तिरयम् । अहं च तत्पुत्रो विज्ञानशक्तिरतस्तत्प्रसादेनान्यत्र व्यापृतस्य मम वेदव्याख्यानादिलोपो मा भूदिति भावः ॥ २४ ॥

सोऽसावदभ्रकरुणो भगवान् विवृद्ध-

प्रेमस्मितेन नयनाम्बुरुहं विजृम्भन् ।

उत्थाय विश्वविजयाय च नो (मनो)विषादं

माध्व्या गिराऽपनयतात् पुरुषः पुराणः ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

अनुग्रहमात्रेणाभिप्रायसिद्धावपि संल्लापेनाधिकविश्वासो भवतीति सृष्टिविषादाप-नयनप्रार्थनव्याजेन संल्लापमभिप्रैति– सोऽसाविति ॥ योऽसौ मया वर्णितगुणोऽदभ्रकरुणः पूर्णदयासमुद्रः स पुराणः पुरुषो भगवान् विश्वविजयाय शेषपर्यङ्कादुत्थाय विवृद्धप्रेमस्मितेन पूर्णस्नेहप्रसरप्रादुर्भूत-मन्दहासेन सह नयनाम्बुरुहं विजृम्भन्नुन्मीलयन् माध्व्या मदिरावद् रोमाञ्चं जनयन्त्या गिरा नो मनोविषादं भयमपनयतादित्यन्वयः । हे वेदगर्भ भयं मा भूत् सर्गोद्यमं कुर्वित्यादिवचनेन प्रीतिमाव-हेत्यर्थः ॥ २५ ॥

प्रकाशिका

अदभ्रकरुणोऽनल्पकृपः । विजृम्भन्विजृम्भयन्विश्वस्य विजयाय उद्भवाय । चकारा- दस्मदनुग्रहाय चोत्थाय । अस्मन्मानसविषादपरिहाराय समीचीनां वाचं ब्रवीत्वित्याशयः ॥ २५ ॥

मैत्रेय उवाच–

प्रकाशिका

आत्मनः स्वस्य, लोकानां संस्थानस्यावयवसन्निवेशविशेषस्य विज्ञाने । परिखिद्य-तोऽलम्बुद्धिमकुर्वतो ब्रह्मणोऽभिप्रेतमित्यन्वयः । आलक्ष्य सम्यक्दृष्ट्वा । कश्मलं मनोविषादम् । इवेत्यनेन दर्शनेनैव तद्विषादस्य गतत्वान्न तत्र वचनापेक्षेति सूचयति । अत्रात्मन इत्यात्मशब्दस्य स्ववाचकत्वं, जगतां सुहृदेक आत्मेति पूर्वं विष्णुवाचकत्वं, तत आत्मनि योगेनेत्यग्रे देहवाचकत्वं जीववाचकत्वं चाभिप्रेतम् । तत्र सर्वत्र किमात्मशब्दप्रवृत्तिः साम्येनैवेत्याशङ्कां प्रमाणेनैव परिहरति ॥ आत्मशब्दस्येति । सन्दोहो मध्यदेहः । लिङ्गानुशासने द्व्यच्कस्यैवासमस्तस्य नपुंसकत्वविधानात् । समस्तोऽयं मनःशब्दो बह्वच्क इति न नपुंसक इति ज्ञेयम् । बुद्धिजीवा इत्यत्र बहुवचनं जातौ । स्वयं स्वो विष्णुरेव मुख्यार्थ इत्यत्र निमित्तमाह ॥ उत्कर्षो हीति । व्याप्तिरित्यर्थः । आत्मताऽऽत्म-शब्दप्रवृत्तिनिमित्तम् । आङ्पूर्वात्तनोतेर्ड्मन् प्रत्यये आत्मेत्यस्य निष्पन्नत्वादिति भावः ॥ २८ ॥

श्रीभगवानुवाच–

मा वेदगर्भ गास्तन्द्रीं सर्ग उद्यममावह ।

तन्मया चोदितं ह्यग्रे यन्मां प्रार्थयते भवान् ॥ २९ ॥

तात्पर्यम्

प्रार्थनमपि मत्प्रेरणमेव ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

तन्द्रीं लोकसंस्थानविज्ञानविषयं परिखेदं मा गाः । भवान् यल्लोकसंस्थानविज्ञानं प्रार्थयते तन्मया पूर्वमेव तप इति द्व्यक्षरकथनेन चोदितम् । तत्प्रार्थनमपि न स्वाधीनं किन्तु मत्प्रेरण-यैवेतीममर्थं हिना सूचयति ॥ २९ ॥

प्रकाशिका

मूले हे वेदगर्भ वेदप्रतिपाद्य । तन्द्रीं विषादकृतमालस्यं मा गाः । तेनैव मे दृशमनुस्पृशतादित्यादिरूपं यत्प्रार्थनं त्वया पूर्वं कृतं तत्रापि न तव स्वातन्त्र्यमस्तीत्याह । तन्मयेति । अत्र यज्ज्ञानं भवान्प्रार्थयते तज्ज्ञानं मया चोदितमित्यन्यथाप्रतीतिवारणाय तात्पर्यमाह ॥ प्रार्थनमपीति । हि इत्यस्यार्थो ऽपीति । मम प्रेरणा यस्य तन्मत्प्रेरणं मत्प्ररेणाजन्यमित्यर्थः । तत्रापि भवान्न स्वतन्त्र इत्यर्थः ॥ ततश्चायमर्थः ॥ भवानग्रे पूर्वं मां प्रार्थयते यत् त्वत्कर्तृकप्रार्थनं तदित्यर्थः । तद्धि तदपि मया चोदितं मत्प्रेरणाजन्यमेवेत्यर्थः । तत्रापि भवान्न स्वतन्त्र इति भावः ॥ २९ ॥

भूयश्च तप आतिष्ठ विद्यां चैव मदाश्रयाम् ।

ताभ्यामन्तर्हृदि ब्रह्मन् लोकान् द्रक्ष्यस्यपावृतान् ॥ ३० ॥

तात्पर्यम्

‘तप आलोचनं प्रोक्तं विद्या निष्ठा प्रकीर्तिते’ति कपिलसंहितायाम् ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

नैतावताऽलमित्याह– भूयश्चेति ॥ ‘तप आलोचनं प्रोक्तं विद्या निष्ठा प्रकीर्तिता’ इति वचनात् तप आलोचनं गुणोपसंहारलक्षणं ध्यानम् । विद्यां निष्ठां भक्तिलक्षणाम् । ततः किं स्यादिति तत्राह– ताभ्यामिति ॥ ३० ॥

प्रकाशिका

इदानीं प्रार्थितज्ञानस्य साधनमुपदिशति ॥ भूयश्चेति । अत्र तपोविद्याशब्दयो-र्विवक्षितमर्थं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ तप आलोचनमिति । निष्ठा श्रद्धा । मदाश्रयामेवेति सम्बन्धः

॥ ३० ॥

तत आत्मनि योगेन भक्तियुक्तः समाहितः ।

द्रष्टासि मां ततं ब्रह्मन् मयि लोकांस्त्वमात्मनि ॥ ३१ ॥

तात्पर्यम्

‘देहे देहे हरिस्तस्मिंल्लोकाः सर्वे प्रतिष्ठिताः । अङ्गुष्ठमात्रेऽपि परे परशक्तिर्यतो विभुरि’ति च । आत्मनि स्थिते मयि ॥ ३१ ॥

पदरत्नावली

लोकदर्शनमेव विशिनष्ठि– तत इति ॥ भक्तियुक्तः समाहित एकाग्रचित्तस्त्वं ततः स्वेन योगेन ध्यानेनात्मनि देहमध्ये हृदि ततं सर्वगुणपूर्णं मां द्रष्टासि । आत्मनि त्वयि स्थिते मयि लोकान् द्रष्टासीत्यन्वयः । ‘देहे देहे हरिस्तस्मिन् लोकाः सर्वे प्रतिष्ठिताः । अङ्गुष्ठमात्रेऽपि परे परशक्तिर्यतो विभुः ॥’ इति वचनात् हृद्यन्तर्लोकदर्शनं युक्तमिति भावः ॥ ३१ ॥

प्रकाशिका

लोकदर्शनमेव विशिनष्टि ॥ तत इति । ततस्तेन योगेन ध्यानेन समाहितो यथावस्थितज्ञानः सन् आत्मनि सर्वदेहेषु ततमङ्गुष्ठमात्ररूपेण व्याप्तं मां द्रष्टाऽसि द्रक्ष्यसि । आत्मनि जीवे स्थिते मयि लोकान्द्रष्टाऽसीत्यन्वयः । अत्र देहान्तर्गतेऽङ्गुष्ठमात्रे हरौ कथं लोकावस्थानमित्याशङ्कां प्रमाणेनैव परिहरति ॥ देहे देह इति । अनेनात्मनीत्येकवचनं समुदायापेक्षमिति सूचयति । परशक्तिर-घटितघटकशक्तिः । अङ्गुष्ठमात्रोऽप्यघटितघटकशक्त्या विभुर्व्याप्तो यत इत्यर्थः । आत्मनि मयीति सामानाधिकरण्येनाभेदप्रतीतिवारणायापेक्षितमध्याहृत्य योजनां दर्शयति ॥ आत्मनीति । तथा चात्मनि जीवे स्थितेऽपि मयीत्यर्थः । ततश्च पुनरालोचने कृते सर्वदेहस्थिते सर्वजीवस्थिते च मयि लोकान्द्र-ष्टाऽसीति भावः ॥ ३१ ॥

यदा तु सर्वभूतेषु दारुष्वग्निमिव स्थितम् ।

प्रतिचक्षीत मां लोको जह्यात् तर्ह्येव कश्मलम् ॥ ३२ ॥

पदरत्नावली

लोकसंस्थानविज्ञानयोगमुपदिश्याधुना ब्रह्मणः सर्वेषां गुरुत्वात् तदुपदिष्टज्ञानस्य मुक्तिसाधनत्वाल्लोकोपकारकं तज्ज्ञानप्रकारमुपदिशति– यदा त्विति ॥ तुशब्दो ज्ञानविशेषसूचकः । लोको योग्यो जनो दारुष्वग्निमिव निःसङ्गतया सर्वभूतेषु स्थितं, तुशब्दात् सर्वभूतेषु स्थितेऽङ्गुष्ठमात्रे मय्यपि लोकान् यदा प्रतिचक्षीत प्रतिदेहं पश्येत्, तर्हि तदानीमेव कश्मलं जीवेश्वराभेददर्शननिमित्तदुःखं जह्याज् जहाति । ‘देहे देहे हरिस्तस्मिन्’ इत्येतदत्राप्युदाहर्तव्यम् ॥ ३२ ॥

प्रकाशिका

एवंविधत्वद्दर्शनेनापि किं फलमित्यत आह ॥ यदा त्विति । तुशब्दो लोकाधारत्वरूपविशेषार्थः । सर्वभूतेषु देहेषु जीवेषु च प्रतिचक्षीत पश्येत् । तर्ह्येव तदानीमेव कश्मलं बाह्यमनोगतं विषादम् ॥ ३२ ॥

यदा रहितमात्मानं भूतेन्द्रियगुणाशयैः ।

स्वरूपेण मयोपेतं पश्यन् स्वाराज्यमृच्छति ॥ ३३ ॥

तात्पर्यम्

स्वरूपेण मयोपेतं हृदिस्थं जीवरूपं हि परमेश्वरसहितं भवति । ‘त्यक्त्वा देहाद्यात्मभावं जीवरूपे हृदि स्थिते । दृष्ट्वाऽऽत्मभावं तं चापि हरिपादाब्जसंस्थितम् । यदा पश्यत्यापरोक्ष्यात्तदा मुक्तिं व्रजत्यसावि’ति दत्तात्रेययोगे ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

नैतावतापि पूर्यत इति पूर्वोपदिष्टज्ञानमुपचिनोति– यदेति ॥ यदात्मानं भूतेन्द्रिय-गुणाशयै रहितं पश्यति स्वाराज्यमृच्छतीत्यन्यवयः । किन्तु विशेषोऽप्यस्तीत्याह– स्वरूपेणेति ॥ स्वरूपेण मयोपेतं हृदि स्थितं जीवस्वरूपं पश्यन् मुक्तो भवति । अयं भावः, यदात्मानं स्वरूपं जीवसंज्ञं भूतेन्द्रियादिरहितं देहादिष्वात्मभावं त्यक्त्वा हृदि स्थिते जीवस्वरूप आत्मभावं दृष्ट्वा हृदि स्थितेन स्वरूपेण स्वबिम्बरूपेण मया उपेतं समीपे स्थितं मम पादाब्जसेवकत्वेन वर्तमानं पश्यति तदा स्वरूपानन्दानुभवमुपैति । तदुक्तम्– ‘त्यक्त्वा देहाद्यात्मभावं जीवरूपे हृदि स्थिते । दृष्ट्वात्मभावं तं चापि हरिपादाब्जसंस्थितम् । यदा पश्यत्यापरोक्ष्यात् तदा मुक्तिं व्रजत्यसौ ॥’ इति ॥ ३३ ॥

प्रकाशिका

न केवलमुक्तविधमज्ञ्दानेनैव पूर्यते । किन्तु स्वस्वरूपज्ञानमपि जीवस्य पुरुषार्थ-तयाऽपेक्षितमित्याह ॥ यदा रहितमिति । अत्र स्वरूपेण मयोपेतमित्येतदनूद्याभेदप्रतीतिवारणाय स्वरूपेणेत्यस्यार्थं सूचयन्मयोपेतमित्येतदुपपादयति ॥ स्वरूपेणेति । हृदिस्थं जीवरूपमित्यनेन स्वरूप-शब्दार्थो दर्शितः । दक्षिणाक्ष्यादिस्थितजीवरूपव्यावृत्तये हृदिस्थमित्युक्तम् । हिशब्दः श्रुत्यादि-प्रसिद्धिद्योतकः । भवतीत्यनन्तरमतो मयोपेतमित्येतदुपपन्नमिति शेषः । ततश्च स्वरूपेणेत्येतन्न मयेत्यस्य विशेषणं येनाभेदः स्यात् । किन्तु स्वरूपेण हृदिस्थितस्वसमग्ररूपेणैवात्मानं स्वं मयोपेतं हृदि स्थितं मत्समीपस्थं पश्यन्निति मूलं व्याख्येयमिति सूचयति । अप्रतिपत्तिविप्रतिपत्तिनिरासाय समग्रश्लोकं प्रमाणेनैव व्याख्याति ॥ त्यक्त्वेति । देहादावात्मभावमात्मत्वाभिमानम् । अनेन भूतेन्द्रियगुणाशयै-रित्येतदुक्तार्थम् । आत्मभावं जीवभावं चेति चशब्दान्वयः । अनेन स्वरूपेण स्वधर्मेण जीवत्वेनात्मानं हृदि स्थितं स्वं पश्यन्नित्यपि मूलयोजनां सूचयति । तमपि हृदि स्थितं जीवमपि । हरिपादाब्ज-संस्थितमित्यनेन स्वरूपेणेत्येतदुक्तरीत्या मयोपेतमित्यनेनापि सम्बध्यत इति सूचयति । स्वाराज्य-मृच्छतीत्यस्यार्थः ॥ मुक्तिं व्रजतीति ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ लोकोऽधिकारी जनो, यदा भूतानि पञ्च इन्द्रियाणि दश गुणाः शब्दाद्या आशयो जडान्तःकरणम् । एतैः रहितम् एतदात्मके देहे । परित्यक्तात्म-भावमात्मानं स्वं स्वरूपेण हृदिस्थितस्वसमग्ररूपेणैव मयोपेतं हृदिस्थितं मत्समीपस्थं पश्यन्वर्तते । आत्मानं हृदिस्थितं स्वरूपेण स्वधर्मेण जीवत्वेन पश्यन्निति वा तदा स्वाराज्यं स्वरागविषयं मोक्षमृच्छति गच्छतीति ॥ ३३ ॥

नानाकर्मविपाकेन प्रजा बह्वीः सिसृक्षतः ।

नात्माऽवसीदत्यस्मिंस्ते वर्षीयान् मदनुग्रहः ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

इदानीं तस्मिन् स्वविक्रम इति यत् प्रार्थितं तद्दानप्रकारमाह– नानेति ॥ अस्मिन् सृष्टिकर्मणि नानाविधादृष्टाख्यकर्मणां विपाकेन फलदानोन्मुखेन कालेन बह्वीः प्रजाः सिसृक्षतस्ते तव आत्मा बुद्धिर्नावसीदति न नश्यति । तत्र निमित्तमाह– वर्षीयानिति ॥ वर्षीयान् बहुसंवत्सरकाल-सम्पन्नो मदनुग्रहोऽस्तीति यत् तस्मादिति शेषः । वर्षीयान् ज्यायानिति वा ॥ ३४ ॥

प्रकाशिका

इदानीं तस्मिन्स्वविक्रम इदं सृजतोऽपीति यत्प्रार्थितं तद्ददातीत्याह ॥ नानेति । नानाविधकर्मफलभूतेनादृष्टेनात्मा बुद्धिरस्मिन्मदीयसृष्ट्यादिकर्मणि नावसीदति नापगता भविष्यति । यतो वर्षीयान्वृषतरः । अत्यधिकोऽस्तीति शेषः ॥ ३४ ॥

ऋषिमाद्यं न बध्नाति पापीयांस्त्वां रजोगुणः ।

यन्मनो मयि निर्बद्धं प्रजाः संसृजतोऽपि ते ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

एतदेव स्पष्टयति– ऋषिमिति ॥ ऋषिस्त्रिकालदर्शी स्यादिति वचनाज् ज्ञानित्वाद् आद्यमादौ भवन्तं त्वाम् । प्रथमोत्पन्नत्वेन तव श्रेष्ठत्वात् । हेत्वन्तरमाह– यन्मन इति ॥ प्रजाः संसृजतस्ते तवाऽत्मा बुद्धिर्नावसीदति । अन्यव्यापारग्रस्तस्य अन्यत्र मनोनिधानं दुष्करम् । तथापि तत् कृत्यम् । अत इतरान् प्रति पापीयानपि रजोगुणस्त्वां न बध्नातीत्यर्थः ॥ ३५ ॥

प्रकाशिका

अनुग्रहमेव दर्शयति ॥ ऋषिमिति चतुर्भिः । ऋषिस्त्रिकालदर्शी स्यादिति वचना-त्सर्वज्ञम् । आदौ भवमाद्यं, यद् यस्मान्मयि मद्विषये नितरां बद्धम् । त्वयाऽहं सम्यग्ज्ञात इत्यर्थः ॥३५॥

ज्ञातोऽहं भवता त्वद्य दुर्विज्ञेयोऽपि देहिनाम् ।

यन्मां त्वं मन्यसे युक्तं भूतेन्द्रियगुणात्मभिः ॥ ३६ ॥

तात्पर्यम्

भूतेन्द्रियमनोबुद्धित्रिगुणादिषु सर्वशः । युक्तं नियामकतया पश्यञ्जानाति केशव-मि’ति च ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

मनोनिर्बन्धनफलमाह– ज्ञात इति ॥ यथास्थितवस्तुज्ञानमेव मत्प्रसादजनकं तत् तवास्तीत्याह– यन्मामिति ॥ त्वं भूतेन्द्रियगुणात्मभिर् भूतेन्द्रियत्रिगुणमनोबुद्धिभिर्नियामकतया युक्तं मां मन्यसे न तु तदात्मकत्वेनेति यत् तस्माद् यथार्थज्ञानित्वादित्यर्थः । ‘भूतेन्द्रियमनोबुद्धित्रिगुणादिषु सर्वशः । युक्तं नियामकतया पश्यन् जानाति केशवम् ॥’ इति वचनाद् भूतेन्द्रियादिनियामकतया तद्युक्तज्ञानमेव केशवज्ञानमिति भावः ॥ ३६ ॥

प्रकाशिका

एतदेव प्रपञ्चयति ॥ ज्ञात इति । ज्ञातः साक्षात्कृतः । यद्यस्मान्मन्यसे ध्यायसि । अत्र भूतेन्द्रियगुणात्मयुक्तत्वं जीवसाधारणं भगवति बाधितमतः प्रमाणेनैव तद्युक्तत्वं दर्शयति ॥ भूतेन्द्रियेति । मनोबुद्धिरित्यात्मशब्दस्यार्थद्वयमुक्तम् । गुणशब्दार्थकथनम् ॥ त्रिगुणादिष्विति । आदिपदेन शब्दाद्या ग्राह्याः । युक्तं सम्बद्धम् । स्थितमिति यावत् । पश्यन्मनसा ध्यायन् जानाति पश्यति । तथा च भूतेन्द्रियगुणात्मभिर्भूतेन्द्रियगुणमनोबुद्धिभिर्नियम्यैर्युक्तम् । तत्र नियामकतया स्थितमिति मूलं व्याख्येयमिति भावः ॥ ३६ ॥

तुभ्यं मद्विचिकित्सायामात्मा मे दर्शितो बहिः ।

नालेन सलिले मूलं पुष्करस्य विचिन्वतः ॥ ३७ ॥

इदानीं स्तोत्रफलं व्यञ्जयन् तमभिनन्दति ॥ प्रीतोऽहमिति । विजयेच्छया सृष्टीच्छया । गुणमयं निर्गुणमिति पदयोर्व्याहतिपरिहारायार्थं दर्शयितुं समाख्याप्रमाणं दर्शयति ॥ सार्वज्ञादीति । अनेन गुणमयमित्येतदुक्तार्थम् । निर्गुणमित्यस्य व्याख्यानम् ॥ सत्त्वादीति । तथा च गुणमयं सार्वज्ञादिगुणपरिपूर्णं मां निर्गुणं सत्त्वादिगुणशून्यम् । अनुवर्णयन्प्रतिप्रादयन् यस्मादस्तौषीद्भवां-स्तेनाहं प्रीतोऽस्मि । मत्प्रीत्या च ते भद्रं कल्याणमस्त्वित्यर्थः । अत्र विजयेच्छयाऽस्तौषीदिति ब्रह्मकृतस्तोत्रस्य कामनया कृतत्वमुच्यते । तदुत्तमाधिकारिणां निषिद्धम् । अतोऽत्रोपपत्तिं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ आधिकारिकेति । स्वाधिकारमभि तत्सम्बन्धि यदस्ति तत्कामनमित्यर्थः । तेन लोकानां विजयेच्छयेत्यत्रेदं नासङ्गतमिति ध्येयम् । सदा भक्त्यादेरपि यत्कामनं तदपि विष्णोः प्रीतये भवतीत्यर्थः। तथा च ब्रह्मणो लोकसृष्टिव्यापारस्यापि स्वाधिकारसम्बन्धित्वात्तत्कामनस्य हरिप्रीतिसाधनत्वान्न तस्य निषिद्धत्वमिति भावः ॥ ३९ ॥

य एतेन पुमान् नित्यं स्तुत्वा स्तोत्रेण मां भजेत् ।

तस्याहं (तस्याशु) सम्प्रसीदेयं सर्वकामवरेश्वरः ॥ ४० ॥

पदरत्नावली

त्वत्कृतस्तोत्रेण मां भजमानो यस्तस्मै प्रसन्नोऽभीष्टं ददामि किमु तुभ्यमित्यभि-प्रेत्याह– य एतेनेति ॥ ‘आधिकारिकदेवानां स्वाधिकाराभिकामनम् । भवति प्रीतये विष्णोर्भक्त्यादेरपि यत् सदा ॥’ इत्यनेन सृष्टिस्वाधिकारकामेन ब्रह्मणा कृतमिदं स्तोत्रं कथं हरिप्रीतिजनकं स्यादितीदं चोद्यं निर्मूलनीयम् । अत एव सर्वकामवरेश्वर इत्युक्तम् । सर्वकामितवराणामीश्वर इत्यर्थः ॥ ४० ॥

प्रकाशिका

त्वत्कृतस्तोत्रेण यो मां भजते तस्यापि प्रसन्नो भवामि किमु तुभ्यमित्याशयेनाह ॥ य इति । सर्वकामवरेश्वरः सर्वकामितवराणां दाने समर्थः ॥ ४० ॥

पूर्तेन तपसा यज्ञैर्दानैर्योगैः समाधिना ।

राज्यं निःश्रेयसं पुंसां मत्प्रीतिस्तत्त्वविन्मतम् ॥ ४१ ॥

तात्पर्यम्

निःश्रयेसं राज्यम् । मोक्षेऽपि रञ्जनीया मत्प्रीतिरेव । ‘मुक्तस्यापि हरेः प्रीतिः सर्वतोऽप्यनुरज्यत’ इति वामने ॥ ४१ ॥

पदरत्नावली

मत्प्रीतेरेव सर्वपुरुषार्थोत्तमत्वं नान्यस्येत्याह– पूर्तेनेत्यादिना ॥ तुलापुरुषादि-हिरण्यदानैः । पुंसां मत्प्रीतिर् निःश्रेयसं राज्यं रञ्जनीयं तत्त्वविन्मतं तत्त्वज्ञानिनः मतम् । रञ्जनीय-मित्यनेन मोक्षेऽपि रञ्जनीया मत्प्रीतिरेवेति ध्वनयति । तदुक्तम्– ‘मुक्तस्यापि हरेः प्रीतिः सर्वतोऽप्यनु-रज्यते’ इति ॥ ४१ ॥

प्रकाशिका

प्रीतोऽहमिति प्रीतिरेव फलत्वेनोक्ता, तयाऽपि किं प्रयोजनमित्याकांक्षाया-मुत्तमाधिकारिणां मत्प्रीतिरेव परमपुरुषार्थरूपा । अतः सर्वकामिभिः सैवाशास्या मोक्षोऽपि तदर्थ-मेवाशास्य इत्याशयेनाह ॥ पूर्तेनेति । अत्र प्रीतेर्निःश्रेयसत्त्वं राज्यत्वं च कथमित्यतस्तदभिप्रायमाह ॥ निःश्रेयसमिति । तथा च सप्तसु प्रथमेति सूत्रान्निःश्रेयसमिति प्रथमा सप्तम्यर्थे । राज्यशब्दोऽपि न रूढ्या देशपरः किन्तु योगेन रञ्जनीयार्थकः । रञ्ज राग इति धातोः । अतः पुंसामुत्तमाधिकारिणां निःश्रेयसे मोक्षेऽपि मत्प्रीतिरेव पूर्तादिभी राज्यम् । लिङ्गव्यत्ययेन रञ्जनीया एष्टव्या । मोक्षस्तु तदर्थमेवेति तत्त्वविदां मतम् । अतत्त्वविदां तु पूर्तादिना स्वर्गादिकमेव राज्यमिति मतमिति मूलार्थ इति भावः । अत्र प्रमाणसंवादमाह ॥ मुक्तस्यापीति । कर्तरि षष्ठी । मुक्तेनाप्युत्तमाधिकारिणा सर्वतः पूर्तादितो हरेः प्रीतिरेवानुरज्यते योग्यतानुसारेणेष्यत इत्यर्थः ॥ ४१ ॥

अहमात्माऽऽत्मनां धातः प्रेष्ठः सन् प्रेयसामपि ।

अतो मयि रतिं कुर्याद् देहादिर्यत्कृते प्रियः ॥ ४२ ॥

तात्पर्यम्

‘सर्वतोऽपि प्रियो ह्यात्मा तस्यापि प्रियतां हरिः । आपादयति यत्तस्मा-त्स्वात्मनोऽपि प्रियो हरिरि’ति ब्रह्मवैवर्ते ॥ ४२ ॥ इति तृतीयतात्पर्ये दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥

पदरत्नावली

मुक्तावपि मत्प्रीतिरेव रञ्जनीयेत्युक्तं, तत्र मुख्यसाधनं भक्तिरेवेत्याह– अहमिति ॥ धातश्चतुर्मुख । अहमात्मनां सर्वजीवानाम् आत्मा अन्तर्यामित्वेनानन्दादिनिर्माता, अत एव प्रेयसामतिशयेन प्रियाणां स्वात्मादीनामपि सन् अभ्यर्हितः प्रेष्ठः प्रियतमः । सर्वस्मात् प्रियाद् देहादेस्तव प्रेष्ठत्वं कथमित्यत उक्तम्– देहादिरिति ॥ देहादिर्यस्य स्वात्मनः कृतेऽर्थे प्रियः, अस्य स्वात्मनो देहादिः प्रियः स्यादिति मयैवापादितत्वादिति यदतः स्वात्मादिभ्यः प्रियतमत्वान्मयि रतिं भक्तिं भवान् कुर्यादित्यन्वयः । ‘सर्वतोऽपि प्रियो ह्यात्मा तस्यापि प्रियतां हरिः । आपादयति यत् तस्मात् स्वात्मनोऽपि प्रियो हरिः ॥’ इति च

॥ ४२ ॥

प्रकाशिका

एतादृशमत्प्रीतौ मद्भक्तिरेव साधनमित्याशयेन तां विधत्ते ॥ अहमिति । अत्र प्रेयसामप्यात्मनां प्रेष्ठ इति स्वात्मापेक्षया हरेरतिशयेन प्रीतिविषयत्वमुच्यते । तत्कथमित्यपेक्षायां तदुपपादकं प्रमाणमेव पठति ॥ सर्वतोऽपीति । सर्वतो देहादेः । आत्मा जीवः । हिशब्दोऽत्रानुभव-प्रसिद्धिद्योतकः । अनेन देहादिर्यत्कृते प्रिय इत्येतदुक्तार्थम् । प्रियो हरिरुच्यत इति शेषः । ततश्च हे धातश्चतुर्मुख । अहं, देहादिर्यत्कृते येषामर्थे प्रियस्तेषां प्रेयसामपि देहाद्यपेक्षयाऽतिशयेन प्रियाणा-मप्यात्मनां जीवानां प्रेष्ठः सन् प्रियत्वापादकत्वेनातिशयेन प्रीतिविषयः सन् आत्माऽन्तर्यामी भवामि यतोऽतो मयि रतिं कुर्यादिति मूलार्थ इति भावः ॥ ४२ ॥

सर्ववेदमयेनेमा आत्मनाऽऽत्माऽऽत्मयोगिना ।

प्रजाः सृज यथापूर्वं याश्च मय्यनुशेरते ॥ ४३ ॥

पदरत्नावली

सृष्टावेवाधिकृतत्वाद् ब्रह्मणः सृष्टिकामनं न दोषहेतुः किन्तु हरेः प्रीतिहेतु-स्तदाज्ञाकारित्वादिति सूचितम् । तदिदानीं स्पष्टमाह– सर्वेति ॥ सर्ववेदमयेन ‘प्रजापते न त्वदेतान्यन्यो विश्वा जातानि परि ता बभूव’ इत्याद्यखिलवेदप्रतिपाद्येन, आत्मनो मत्तः योगः सम्बन्धोऽस्यास्तीति आत्मयोगी तेन मत्तो जातेन आत्मना देहेन आत्मा ब्रह्मा त्वं या मय्यनुशेरते ता इमाः प्रजा यथापूर्वं यथा पूर्वकल्पे सृष्टास्तथा सृजेत्यन्वयः । त्वदन्यस्यानधिकृतत्वात् त्वमेवैतत् कुर्वित्यवधारणार्थे चशब्दः । रुद्राद्युपसंग्रहार्थो वा ॥ ४३ ॥

प्रकाशिका

इदानीं सृष्टिकर्मणि तं नियोजयति ॥ सर्ववेदेति । सर्ववेदार्थविषयकेनात्मयोगि-नाऽऽत्मनां जीवानामात्मा स्वामी यस्तद्विषयकध्यानादिरूपयोगवताऽऽत्मना मनसा इमा देवऋष्यादि-रूपा या इदानीं मय्यनुशेरते ताः प्रजा यथापूर्वं पूर्वकल्पे यथाऽभूवन् तथा विचार्य सृज । वेदार्थानु-सारेणैव नामरूपात्मकं प्रपञ्चं सृजेत्यर्थः । चशब्देन तदाश्रयान् भूरादिलोकांश्च सृजेति ग्राह्यम् ॥ ४३ ॥

मैत्रेय उवाच–

तस्मा एवं जगत्स्रष्टा प्रधानपुरुषेश्वरः ।

व्यज्येदं स्वेन रूपेण कञ्जनाभस्तिरोदधे ॥ ४४ ॥

इति श्रीमद्भागवते तृतीयस्कन्धे दशमोऽध्यायः ।

पदरत्नावली

एवंविधमहिम्नो ब्रह्मणोऽप्यदृश्योऽभून्नारायण इति माहात्म्यातिशयप्रकटनाय हरेस्तिरोधानं कथयति– तस्मा इति ॥ प्रधानपुरुषयोः प्रकृतिब्रह्मणोरीश्वरः । यद् ब्रह्मणो मनसि सन्निहितमिदं व्यज्य व्यक्तीकृत्य ॥ ४४ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां तृतीयस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

प्रधानपुरुषयोः प्रकृतिब्रह्मणोरीश्वरः । व्यज्य व्यक्तीकृत्य ॥ ४४ ॥

**॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां **

श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां दशमोऽध्यायः ॥ ३-१० ॥