अत्र सर्गो विसर्गश्च स्थानं पोषणमूतयः

अथ दशमोऽध्यायः

श्रीशुक उवाच—

अबावासं नारायणं नामनिरुक्त्या दृढयति ॥ तेनेति ॥ यद्यस्मात्पुरुषो नरो नाशाभावात् । तदुद्भवा आपो नारास्ता अस्यायनं तेन कारणेन नारायणो नामाऽभूदिति योज्यम् । पुरुषोऽण्डं विनिर्भिद्येति श्लोकद्वयस्योक्त एवार्थ इति निश्चयाय प्रमाणसंवादं दर्शयति ॥ अण्डं प्रविष्ट इति ॥ भित्त्वा बृंहयित्वा विनिर्गत इत्यस्य व्याख्यानम् ॥ प्रकाशित इति ॥ व्यक्त इत्यर्थः । अपोऽस्राक्षीदित्यस्यार्थः ॥ सोऽप इति ॥ नारा आप इति शेषः । ताश्चास्यायनमतो नारायणनामेति शेषः । तेन नारायणो नामेत्यर्धस्य व्याख्यानमेतत् ॥ ११ ॥

द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावो जीव एव च ।

यदनुग्रहतः सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया ॥ १२ ॥

पदरत्नावली

हरेरियं सृष्टिः स्वाधीनसाधनान्तरसहकृतेत्याशयेनाह- द्रव्यमिति ॥ द्रव्यं पृथिव्यादि ॥ १२ ॥

प्रकाशिका

ननु प्रकृत्यादिद्रव्यमुपादानकारणं कालकर्मादिकं निमित्तं जीवास्त्वदृष्टद्वारा कर्तारो भविष्यन्ति । अत एतैरेव जगदुत्पत्तौ किमीश्वरेणेति शङ्कामपाकरोति ॥ द्रव्यमिति ॥ यदनुग्रहत एव सन्ति कार्यक्षमा भवन्ति । तथा च तदनुग्राहकतयेश्वरोऽप्यङ्गीकार्य इति भावः ॥ १२ ॥

एको नानात्वमन्विच्छन्योगतल्पात्समुत्थितः ।

वीर्यं हिरण्मयं देवो मायया व्यसृजत्त्रिधा ॥ १३ ॥

वस्तुनो मृदुकाठिन्यलघुगुर्वुष्णशीतताम् ।

जिघृक्षतस्त्वङ्निर्भिन्ना तस्यां रोममहीरुहाः

तत्र चान्तर्बहिर्व्याप्तस्त्वचा लब्धगुणावृतः ॥ २३ ॥

पदरत्नावली

वस्तुनो घटादिपदार्थस्य मृदुत्वादिगुणान् जिघृक्षतः ज्ञातुमिच्छतः विधेः । त्वक् इन्द्रियं, तस्यां त्वचि रोममहीरुहाः । तत्र त्वचि अन्तर्बहिर्व्याप्तोऽथ त्वचा त्वगिन्द्रियेण स्पर्शलब्धेन ज्ञानेन स्पर्शगुणेनावृतः वातः स्पर्शवायुः स्पर्शश्चाभवदित्यन्वयः । गुर्वुष्णेति छान्दसः ॥ २३ ॥

प्रकाशिका

वस्तुनो घटादिपदार्थस्य मृदुत्वं काठिण्यं च । द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणस्ताल्प्रत्ययः प्रत्येकं सम्बध्यते । तथा च लघुतां गुरुतामुष्णतां शीततामित्यर्थः । गुर्वुष्णेति छान्दसप्रयोगः । जिघृक्षतो गृहीतुमिच्छतस्त्वगिन्द्रियाधिष्ठानं चर्म तस्यां त्वचि । रोमाणि रोमशब्दवाच्यं त्वगिन्द्रियं तदभिमानिनश्च त एवाधिदैवं महीरुहशब्दवाच्याः पारिजाताद्या देवाः ॥ जाता इति शेषः । ‘त्वचश्च रोमनामानो वृक्षनामान एव च । द्विविधाः पारिजाताद्या बभूवुर्ब्रह्मदेहत’ इति वचनात् । त्वचमस्य विनिर्भिन्नां विविशुर्धिष्ण्यमौषधीः । अंशेन लोमभिरिति तृतीये वक्ष्यमाणत्वाच्चोक्तं युक्तमिति ध्येयम् । अभिमान्यन्तरं दर्शयंस्त्वगिन्द्रियविषयप्रयोजने सूचयति ॥ तत्रेति ॥ तत्र त्वच्यधिष्ठानभूतायामन्तर्बहिस्त्वचा त्वगिन्द्रियेण लब्ध उपलब्धः स चासौ गुणः स्पर्शश्च तेनावृतो युक्तो वातश्च वायुरपि जात इत्यर्थः । अनेन स्पर्शो विषयः । शरीरान्तर्बहिश्च तदुपलब्धिः प्रयोजनमिति सूचितम् ॥ २३ ॥

हस्तौ रुरुहतुस्तस्य नानाकर्मचिकीर्षया ।

तयोस्तु बलवानिन्द्र आदानमुभयाश्रयम् ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

उभयौ इन्द्रियेन्द्रियाभिमानिनौ आश्रयौ यस्य तत्तथोक्तम् । आदानमुपादान-हानादिकर्म च ॥ २४ ॥

प्रकाशिका

हस्तावित्यत्र हस्तशब्देनाधिष्ठानम् । बलमिन्द्रियं तद्वांस्तदभिमानी । अनेनेन्द्रियस्याप्युत्पत्तिरुक्तेति ज्ञातव्यम् । रुरुहतुर्निर्भिन्नौ । तयोरिति सप्तमी । अभिमानिनोऽधिदैवं तन्नामाह ॥ इन्द्र इति ॥ आदानमुपादानादिरूपं कर्म । उभयौ इन्द्रियाभिमानिनावाश्रयौ यस्य तथोक्तम्

॥ २४ ॥

गतिं चिकीर्षतः पादौ रुरुहातेऽभिकामतः ।

पद्भ्यां हव्यं स्वयं यज्ञः कर्म यत्क्रियते नृभिः ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

गतिं गमनलक्षणं कर्म । यज्ञ इन्द्रपुत्रः । स्वयं तदभिमन्यमाना गतिश्च पद्भ्याम् अभूताम् । तथा नृभिर् यद्धव्यं हविःसम्बन्धि हवनादिकर्म क्रियते यमुद्दिश्य स उपेन्द्रो भगवान् यज्ञान्तर्यामितयाऽभिव्यक्त इति शेषः ॥ २५ ॥

प्रकाशिका

गतिं गमनलक्षणं कर्म । पादावधिष्ठानभूतौ । अभिकामतः स्वेच्छया गतिं चिकीर्षत इत्यन्वयः । पद्भ्यामिन्द्रियाभिमानिभ्यां सह । अधिदैवं तन्नामाह ॥ यज्ञ इति ॥ अत्र यज्ञशब्देनेन्द्रपुत्रस्तन्नियामको हरिश्च विवक्षितः । अत एवाह ॥ स्वयं साक्षाद्यज्ञ इति ॥ जात इति शेषः। प्रसङ्गाद्यज्ञनामकदेवमाहात्म्यं दर्शयति ॥ हव्यं कर्मेति ॥ हविःसबन्धि हवनादिकर्म यत्क्रियते तत्तत्स्वयं यज्ञाभिमन्यमानं ‘क्रियाभिमानाद्यज्ञोऽसावि’ति पूर्वमुक्तत्वात् । हरिपक्षे तु यज्ञमुद्दिश्य हव्यं कर्म क्रियते स हरिरेव स्वयं यज्ञ इति योजना ॥ २५ ॥

निरभिद्यत शिश्नो वै प्रजानन्दामृतार्थिनः ।

उपस्थ आसीत्कामानां प्रियं तदुभयाश्रयम् ॥ २६ ॥

पदरत्नावली

प्रजा सन्ततिस् तन्निमित्ता या रतिस् तस्या जात आनन्दः स एवामृतं तदर्थयितुं शीलमस्येति प्रजानन्दामृतार्थी । तस्य विधेः शिश्न इन्द्रियस्थानं, तस्मिन् शिश्ने कामानां प्रियं परतः प्राप्यसुखसाधनं तादृशमुपस्थेन्द्रियं, तदुभयाश्रयं शिश्नोपस्थाश्रयं रतिसुखञ्चासीत् । कामानां भोगसाधनमिति वा ॥ २६ ॥

प्रकाशिका

शिश्नोऽधिष्ठानं प्रजा सन्ततिश्चानंदश्च मैथुनजन्यः स एवामृतं तदर्थयितुं शील-मस्येति प्रजानन्दामृतार्थी तस्य । उपस्थमिन्द्रियं तदभिमानी च । स एवाधिदैवं मनुनामाऽऽसीदिति ग्राह्यम् । तत्साध्यं दर्शयति ॥ कामानामिति ॥ काम्यानां स्त्रीणां सकाशाद्यत्प्रियं तदभिमानी च सुखं मैथुनजन्यं तदप्यासीदित्यन्वयः ॥ २६ ॥

उत्सिसृक्षोर्धातुमलं निरभिद्यत वै गुदम् ।

ततः पायुस्ततो मित्र उत्सर्ग उभयाश्रयः ॥ २७ ॥

तात्पर्यम्

‘मलादिकं कदाचित्तु ब्रह्मा लोकाभिपत्तये । आत्मनो निर्ममे कामात्सर्वे-षामभवत्ततः । वशित्वात्तस्य दिव्यत्वादिच्छया भवति प्रभोरि’ति च ॥ २७ ॥

पदरत्नावली

धातुमलं पुरीषसंज्ञम् उत्सिसृक्षोस् त्यक्तुकामस्य गुदमपानद्वारं ततस्तस्मिन् गुदे पायुनामेन्द्रियं तत इन्द्रियानन्तरं तत्रैव मित्रनामा देवः । उभयाश्रयः पायुमित्राश्रयः । वा इत्यनेन ‘मलादिकं कदाचित्तु ब्रह्मा लोकाभिपत्तये । आत्मनो निर्ममे कामात्सर्वेषामभवत्तत’ इत्यादिवाक्यं स्मारयति ॥ २७ ॥

प्रकाशिका

धातुमलं भुक्तस्यान्नादेरसारांशं पुरीषसंज्ञम् । उत्सिसृक्षोस्त्यक्तुमिच्छोर्गुद-मधिष्ठानम् । तत्र गुदे पायुस्तन्नामकमिन्द्रियं तदभिमानी च । तत इन्द्रियात् । अधिदैवं स एव मित्रो मित्रनामा जातः । तत्साध्यं कर्माह ॥ उत्सर्ग इति ॥ ननु ब्रह्मदेहस्य दिव्यत्वात्तत्र कथं मलादिकमित्याशङ्कां प्रमाणेनैव परिहरति ॥ मलादिकमिति ॥ आदिपदेन तद्विसर्जनादिकं ग्राह्यम् । लोकाभिपत्तये लोकानां प्राप्त्यर्थम् । आत्मनः स्वस्य । देह इति शेषः । कामादित्युक्तमुपपादयति । वशित्वादिति ॥ स्वतन्त्रत्वादित्यर्थः । पाय्वादीन्द्रियदेवानधीनत्वादिति यावत् । तस्य ब्रह्मदेहस्य दिव्यत्वात् स्वभावतोऽसारांशशून्यत्वात् । प्रभोर्ब्रह्मण इच्छयैव भवतीत्यङ्गीकार्यमित्यर्थः। अत्र हि ब्रह्मा इन्द्रियाभिमानिदेवैः स्वस्वव्यापारान् सर्वलोकदेहेषु प्रकाशयितुं स्वदेहे तावत्कारितवानित्युच्यते । अतः स्वदेहे मलाद्यभावेऽपीच्छयैव तात्कालिकं मलं सृष्ट्वा तदुत्सर्जनं कारितवानिति भावः । एवं प्रमाणसिद्धार्थतां दर्शयितुं मूले वैशब्दः ॥ २७ ॥

आसिसृक्षोः पुरः पुर्यां नाभिद्वारमपावृतम् ।

ततोऽपानस्ततो मृत्युः पृथक्त्वमुभयाश्रयम् ॥ २८ ॥

पदरत्नावली

परकायप्रवेशप्रकारमाह- आसिसृक्षोरिति ॥ पुरः स्वाधिष्ठितदेहात् पुर्याम् अन्यस्मिन्देहे पुरीं पुरीतन्नामनाडीविशेषम् आसिसृक्षोः प्रवेष्टुकामस्य । विरिञ्चस्येत्युपलक्षणम् । योगिनां नाभिद्वारमपावृतं विवृतम् । ततो नाभिद्वाराद् अपानवायुस् तस्मान्मृत्युस् तदुभयाश्रयं पृथक्त्वं देहान्तर-प्राप्तिलक्षणं चोत्पन्नम् । अत्र मृत्युर्मरणं तत्प्रापकश्चापानः । इदं ब्रह्मणो न । किन्तु देहिना-मित्यनुसन्धेयम् ॥ २८ ॥

प्रकाशिका

छिद्रोत्पत्तिकथनप्रसङ्गान्नाभिरूपछिद्रस्याप्युत्पत्तिं तत्प्रयोजनं च दर्शयति ॥ आसिसृक्षोरिति ॥ पुरः स्वाधिष्ठिताद्देहात् । पुर्यामन्यस्मिन्देहे आसिसृक्षोर्गन्तुमिच्छोर्नाभिलक्षणं द्वारमपावृतं व्यक्तमभवत् । ततो नाभिद्वारादपानोऽपाननामा मुख्यवायुस्ततोऽपानान्मृत्युर्मृत्युनामकं मुख्यवायोरेव रूपान्तरमधिदैवं जातमित्यर्थः । पृथक्त्वं मरणमुभयाश्रयमुभावपानमृत्यू आश्रयौ हेतुभूतौ यस्य तत् तथोक्तम् । मृत्योर्मारकत्वं प्रसिद्धम् । नाभिदेशस्थापानोऽपि यदा नाभेर्विश्लिष्टा भवति तदा मलोत्सर्जनाधिक्येन मरणं भवतीत्यनुभवसिद्धम् । अत्र ब्रह्मदेहे मरणोत्पत्तिकथनस्य तात्पर्यं मलोत्पत्ति-कथनस्येव द्रष्टव्यम् । सर्वलोकाभिपत्तये स्वदेहे इच्छयैव ब्रह्मणा कदाचिन्मरणं निर्मितमतस्तत्सर्वेषाम-भवदिति न्यायसाम्यात् ॥ २८ ॥

आदित्सोरन्नपानानाम् असृक्कु(क्ष्यान्त्रनाडयः)क्ष्यन्त्रनाडिके ।

प्रकाशिका

पुरुषावयवैर्लोका इत्यत्र लोकादीनां हरिप्रतिमात्वेनोपासनार्थं या पुरुषावयवैर्जाता सृष्टिः पृष्टा तामुक्त्वोपसंहरति ॥ एतदिति ॥ अत्र स्थूलरूपमित्यनेन किमुक्तमिति न प्रतीयते अतः-परमित्यनेन च निराकारमुच्यत इति प्रतीयतेऽतः प्रमाणेनैव श्लोकद्वयतात्पर्यं दर्शयति ॥ स्थूलमिति ॥ तथा च मूले रूपशब्दो देहपर इति भावः । ननु ब्रह्मदेहस्य जडत्वात्कथं भगवद्देहत्वमित्याशङ्कायाम् उपचारत एवेत्यभिप्रेत्योपचारबीजं दर्शयति ॥ तत्तन्त्रत्वादिति ॥ चशब्दोऽवधारणे । न मुख्यवृत्त्येत्यर्थः । सूक्ष्मं रूपं द्वितीयश्लोकोक्तं शङ्खचक्रगदाधरमेव न निराकारमित्यर्थः ॥ ३३ ॥

अतःपरं सूक्ष्मतममव्यक्तं निर्विशेषणम् ।

अनादिमध्यनिधनं नित्यं वाङ्मनसोः परम् ॥ ३४ ॥

तात्पर्यम्

निर्विशेषणं निरतिशयम् । ‘अस्य काव्यस्य कवयो न समर्था विशेषण’ इतिवत् ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

ननु तर्हि हरेर् निजं रूपं कीदृशमत्राह- अत इति ॥ अतो ब्रह्मणो देहाच्च परं विलक्षणमपि स्थूलं किं नेत्याह- सूक्ष्मतममिति ॥ सूक्ष्माणामप्यतिशयेन सूक्ष्मम् । ‘अणोरणीयानि’ति श्रुतेः । महत्परिमाणाभावेनाचाक्षुषत्वेन भक्तानां दिदृक्षोपासा व्यर्थेत्यत उक्तं- अव्यक्तमिति ॥ महत्परिमाणवत्वेऽपि स्वप्रसादमन्तरेण चाक्षुषं न स्यादित्यर्थः । ‘महतो महीयानि’ति श्रुतेः, ‘यमेवैष वृणुते तेन लभ्य’ इति श्रुतेः । तदुक्तं ‘सूक्ष्मञ्च शङ्खचक्रगदाधरम्’ इति च । अन्यस्य कस्यचिदतिशय-लक्षणविशेषणसम्भवे कथमेतदित्यत उक्तम्- निर्विशेषणमिति ॥ निर्गतं विशेषणम् अतिशयलक्षणं यस्मात्तत्तथोक्तम् । ‘अस्य काव्यस्य कवयो न समर्था विशेषण’ इति दर्शनात् । एवंविधस्यापि वस्तुत्वेन घटवदाद्यन्तवत्वं किं न स्यादिति मन्दाशङ्कापरिहारायोक्तम्- अनादीति ॥ आदिमध्यान्तशून्यम् । नैतदौपचारिकमत उक्तम्- नित्यमिति ॥ नित्यमविनाशि । ‘नित्यो नित्यानामि’ति श्रुतिः । चाक्षुष-स्वभावाभावेऽपि वागादिविषयत्वं स्यादत उक्तम्- वाङ्मनसोः परमिति ॥ वाङ्मनसोरगोचरः सरस्वतीरुद्रोत्तमं वा ॥ ३४ ॥

प्रकाशिका

निर्विशेषणशब्दस्य निर्धर्मकत्वप्रतीतिनिरासायार्थमाह ॥ निर्विशेषणमिति ॥ विशेषणशब्दस्यातिशयवाचकत्वेऽभियुक्तप्रयोगं प्रमाणयति ॥ अस्येति ॥ विशेषणेऽतिशयने । एतत्का-व्यापेक्षयाऽतिशयितं काव्यं कर्तुं न समर्था इत्यर्थः ॥ ततश्चायं श्लोकद्वयार्थः ॥ भगवतो वैराजस्य पुरुषस्यैतद्ब्रह्माण्डाख्यं तदन्तर्गतं ब्रह्मशरीरं च रूपमिव रूपं देहतुल्यं तदधीनत्वगुणयोगात् । मया व्याहृतं पातालमेतस्येत्यादिनोक्तावधारणार्थं त्वया पृष्टमिति शेषः । स्थूलत्वमेव दर्शयति ॥ मह्यादि-भिरिति ॥ आवृत्तं चेत्यन्वयः । अष्टभिः पञ्चभूताहङ्कारमहत्तत्त्वगुणत्रयाख्यैः ।

प्रकाशिका

त्रिविधकर्मफलरूपाणामुक्तजातीनां प्रकारान्तरेणापि त्रैविध्यमाह ॥ सत्त्वमिति ॥ अत्र सत्त्वादिशब्दाः सात्विकराजसतामसपराः । गतय इत्यत्राप्यन्वयः । तथा च गतयः पुण्यादि-फलरूपा जातयः सात्त्विकराजसतामसा इति तिस्रस्त्रिविधा इत्यर्थः । तान्निर्दिशति ॥ सुरेति ॥ अत्र सुरशब्देन क्षितिपगन्धर्वऋषिपितरोऽपि ग्राह्याः । नारका असुराः । तथा च सात्त्विका ब्रह्मादयः क्षितिपान्ताः । राजसा नृशब्दवाच्या मनुष्याः । तामसा असुरा इति विवेकः । एवं विभक्तानां पुनरवान्तरविभागमाह ॥ तत्रापीति ॥ अत्रापि सात्त्विकादिष्वपि । विद्यमाना इति शेषः । एकैकशः प्रत्येकम् । गतयः कर्मफलरूपाः सुरादिजातयः । तथा च सात्त्विकास्त्रिविधाः । सात्त्विकसात्त्विकाः सात्त्विकराजसाः सात्त्विकतामसा इति । राजसा अपि त्रिविधाः । राजससात्त्विका राजसराजसा राजसतामसा इति । तामसा अपि त्रिविधास् तामससात्त्विकास्तामसराजसास्तामसतामसा इति प्रत्येकं सात्त्विकादिरूपा गतयो भिद्यन्त इत्यर्थः । अत्र प्रत्येकं सात्त्विकादिभेदेन भिन्नाः सात्त्विकादयः क इत्यपेक्षायां मूलेऽनुक्तांस्तान्नीचक्रमेण प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ तामसास्तामसा इत्यादिना ॥ अनाख्याता-सुरा अप्रसिद्धासुराः । दुष्टचारिणो मानुषा मनुष्याधमाः । चशब्दस्तुशब्दार्थः । राजसराजसास्तु मध्यमा मध्यममानुषा इत्यन्वयः । राजसाः सात्त्विका राजससात्त्विका उत्तममानुषाः ।

देवा इति ॥ अत्र देवशब्देन क्षितिपानारभ्य चिरपितृपर्यन्ता उत्तमजीवा ग्राह्याः । पृथक् प्रत्येकमनाख्याताः । देवत्वेनेति शेषः । तथा ख्याता देवत्वेन ख्याता इत्यर्थः । ते चाजानजा देवाः कर्मदेवाश्च ज्ञेयाः । सात्त्विकाः सात्त्विकाः सात्त्विकसात्त्विकास्ते च विष्वक्सेनं तत्समांश्चार-भ्योपरितनाः । तत्रापि सात्त्विकसात्त्विकेष्वपि गतयस्त्रिधा भिद्यन्त इत्यपि मूले योजनामभिप्रेत्य सात्त्विकसात्त्विकोत्तमान्दर्शयति ॥ तेषां चेति ॥ सात्त्विकसात्त्विकानामपि मध्य इत्यर्थः । सात्त्विका अतिशयेन सत्त्वगुणोपेताः । निर्धारणेन तथा लाभात् । ब्रह्माणी सरस्वती ततोऽप्यतिशयेन सात्त्विकी । सात्त्विकतरा । ततश्च ब्रह्माण्या अपि ब्रह्मा स्वयमेवान्यजीवप्रेरणां विनैवातिशयेन सात्त्विकाः सात्विकतमा इत्यर्थः ॥ ४१ ॥

यदैवैकतमो(अन्याभ्यां)द्वाभ्यां स्वभाव उपहन्यते ।

तदैवेदं जगद्धाता भगवान् धर्मरूपधृक् ।

पुष्णाति स्थापयन् विश्वं तिर्यङ्नरसुरात्मभिः ॥ ४२ ॥

तात्पर्यम्

सात्विकेषु त्रिषु यदा त्वेकस्य प्रतिबाधनम् । रजस्तमोभ्यां विष्णुर्हि तदा प्रादुर्भवत्यजः । राजसांस्तामसान्हत्वा सात्विकान्वर्धयिष्यती’ति स्कान्दे ॥ ४२ ॥

पदरत्नावली

एवं जगत्स्वरूपं निरूप्याधुना भगवदवतारावसरमाह- यदेति ॥ यदा एकतमः स्वभावः सात्विकः । अन्याभ्यां रजस्तमोभ्याम् उपहन्यते, तदैव तस्मिन्नवसर एव । धाता पोषणादिकर्ता वर्णाश्रमादिधर्मप्रवर्तकरूपधरो भगवान् तिर्यङ्नरसुरात्मभिर् मत्स्यकूर्मवराहरामकृष्णोपेन्द्रादिरूपैरवतीर्य इदं जगत् सत्वेन स्थापयन् पुष्णाति कृशं संवर्धयति । स्थितं रक्षतीत्यन्वयः । तेषु त्रिषु एकतमो भावः सात्विकतामसः सात्विकराजसः सात्विकसात्विको वा तामसराजसाभ्यामुपहन्यते तदेति वा । यदा तैस् तामसादिभिः राजसतामसादिभिश्च दैत्यदानवराक्षसादिभिस् ते त्रयः सात्विकभेदा बाध्यन्ते तदा वराहादिरूपैरिति वा । तदुक्तम् ‘सात्विकेषु त्रिषु यदा त्वेकस्य प्रतिबाधनम्’ इत्यादिना ॥ ४२ ॥

प्रकाशिका

एवं ब्रह्मदेहान्तर्गतात्पुरुषादवान्तरभेदभिन्नस्य जगतः सृष्टिमुक्त्वा स एव मत्स्यादिरूपेण स्थितिं करोतीति वक्तुं यदैवैकतम इति मूलम् । तदेकतमादिशब्दार्थाप्रतीत्या व्याख्याति ॥ सात्त्विकेष्विति ॥ त्रिषु त्रिविधेषु । अनेन मूले एकतम इत्यतः पूर्वमिदमध्याहार्यमिति सूचयति । एकस्यान्यतमस्य तु प्रतिबाधनं विशेषेण पीडा । द्वाभ्यामित्यस्यार्थः ॥ रजस्तमोभ्या-मिति ॥ अत्र रजःशब्दो राजसतामसपरः । तमःशब्दस्तु त्रिविधतामसपर इत्यवगन्तव्यः । राजसांस्तामसानित्येतदप्येवमेव व्याख्येयम् । हत्वेत्यनेन स्थापयन्नित्येतदुक्ततात्पर्यम् । विष्णुर्मत्स्या-दिरूपेणेति शेषः । प्रादुर्भावोपपादनायाज इत्युक्तम् । सात्त्विकान् । त्रिविधानिति शेषः । पुष्णा-तीत्यस्य तात्पर्यं वर्धयिष्यतीति । ततश्चायं श्लोकार्थः । यदा उक्तरीत्या त्रिविधेषु सात्विकेषु एकतमो ऽन्यतमः सात्विकसात्विकः सात्त्विकराजसः सात्विकतामसो वेत्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । राजससा-त्विकोऽपि ग्राह्यः । योग्यतापरपर्यायेण स्वभावशब्देन तद्वान् सात्त्विकादिर्ग्राह्यः । द्वाभ्यां राजसतामस-त्रिविधतामसाभ्याम् । उपहन्यते बाध्यते । तदैव तस्मिन्नवसर एव धाता नामरूपक्रियादिभेदेन नियमनकर्ता भगवान्विष्णुर्धर्मरूपधृक् धर्मस्वरूपप्रवर्तको धर्मे स्थित्वा धर्मनामा सन्निति वा । विश्वं सर्वमिदं जगत्तिर्यङ्नरसुरात्मभिर्मत्स्यकूर्मवराहरामकृष्णोपेन्द्रादिरूपैः स्थापयन् बाधकान्संहरन्पुष्णाति । भोगैर्ज्ञानभक्त्यादिभिश्च संवर्धयतीति ॥ ४२ ॥

ततः कालाग्निरुद्रात्मा यत्सृष्टमिदमात्मनः ।

सन्नियच्छति तत्काले घनानीकमिवानिलः ॥ ४३ ॥

तात्पर्यम्

मत्स्यादिरूपी पोषयति नृसिंहो रुद्रसंस्थितः । विलापयेद्विरिञ्चस्थः सृजते विष्णुरव्यय’ इति वामने ॥ ४३ ॥

पदरत्नावली

ननु संहारोऽन्यनियतश्चेत् तदुपद्रवेण जगद्रक्षणं दुःशकमित्याशङ्क्य स्वनियत-रूपभेदेन संहारस्य क्रियमाणत्वान् न तदुपरोधो जगद्रक्षणस्येति ध्वनयति- तत इति ॥ ततः स्थित्यनन्तरं प्रलयकाले प्राप्ते । कालाग्निरुद्राणाम् आत्मा अन्तर्यामी स भगवान् आत्मनो ब्रह्मणो ऽन्तर्यामिणः स्वोदराद्यत्सृष्टं जगत् तदिदं सन्नियच्छति संहरति । कथमिव ? अनिलः घनानीकं मेघपटलमिवेत्यन्वयः । तदुक्तम्- मत्स्यादिरूपी पोषयति नृसिंहो रुद्रसंस्थितः’ इत्यादिना । कालो यमः ॥ ४३ ॥

प्रकाशिका

इदानीमन्ते संहर्तृत्वमपि तस्यैवेत्याह ॥ तत इति ॥ अत्र भगवतः कालाग्निरुद्राभेद उच्यत इति भाति । तथा तिर्यङ्नरसुरात्मभिरिति पूर्वश्लोकेऽपि प्रसिद्धतिर्यगादिस्वरूपत्वं यत्सृष्टमिदमात्मन इत्यत्रात्मन इत्यनेन विरिञ्चग्रहणे तदभेदोऽपि भाति । अतो यथावत्प्रमाणेनैव तत्तात्पर्यमाह ॥ मत्स्यादीति ॥ मत्स्यादीनामिव रूपं यस्यास्तीत्यर्थः । अनेन कालो यमः । अग्निः सांवर्तकः । रुद्रः प्रसिद्धस्तानाप्नोतीति कालाग्निरुद्रात्मा नृसिंह इति मूलव्याख्यानं सूचयति । विरिञ्चस्थ इत्यनेन मूले आत्मपदं विरिञ्चस्थभगवत्परं न विरिञ्चपरमिति सूचितम् ॥ ततश्चायमर्थः ॥ ततः स्थित्यनन्तरं काले लयकाले प्राप्ते सति कालरुद्राग्निषु व्याप्तो नृसिंह आत्मनः विरिञ्चस्थाद्रूप-विशेषाद्यदिदं सृष्टं जगत्तत्सन्नियच्छति संहरति । कः किमिव । अनिलो वायुर्घनानीकं मेघपटलमिवेति

॥ ४३ ॥

इत्थम्भावेन कथितो भगवान्भगवत्तमः ।

नेत्थम्भावेन हि परं द्रष्टुमर्हन्ति सूरयः ॥ ४४ ॥

तात्पर्यम्

भगवत्तमः । ना पुरुषः ॥ ४४ ॥

पदरत्नावली

उक्तमर्थं प्रमाणयति- इत्थंभावेनेति ॥ भगवन्तः ब्रह्मादयस् तेभ्यो ऽतिशयेन उत्तमः भगवत्तमः । भगवान् पूर्णैश्वर्यादिगुणः । ना सर्वजगन्नेता परमपुरुष इत्थम्भावेन सृष्टिस्थिति-संहारादिकर्तृत्वेन सर्वस्माद्भिन्नत्वेन सर्वदोषविवर्जितत्वेन कथितः प्रतिपादितः । श्रुत्यादाविति शेषः । ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते’ इत्यादौ । तथा कथने कारणमाह- इत्थमिति ॥ सूरयः परं परमात्मानम् इत्थम्भावेन सर्ववैलक्षण्येन द्रष्टुमर्हन्ति हि । नाभेदज्ञानेन । अतस् तथा कथनं युक्तमिति भावः । यद्वा भगवान् जगत्स्रष्टृत्वादिलक्षणविशिष्टत्वेन कथित इति यत्तस्मात्सूरयः परमार्थदर्शिन इत्थम्भावे चेतसि परं द्रष्टुं नार्हन्तीति न हि । अर्हन्त्येवेति । अनेन ज्ञानिप्रत्यक्षमपि प्रोक्तार्थे प्रमाणमिति सूचितम् ॥ ४४ ॥

प्रकाशिका

उक्तार्थे श्रुतिं प्रमाणयति ॥ इत्थंभावेनेति ॥ नेत्थंभावेनेत्येतन्न इत्थंभावेनेति पदच्छेदप्रतीतिवारणायाभिमतं छेदं दर्शयन् व्याख्याति ॥ भगवत्तम इति ॥ तथा च नेति न नञ् किन्तु नृशब्दस्य प्रथमैकवचनान्तं पुरुषवाचि तस्य च भगवत्तम इति पूर्वेणैवान्वयो नोत्तरवाक्येनेत्युक्तं भवति । एवमन्वयसूचनायैव भगवत्तम इत्यस्यानुवादः । नेत्यस्य नञर्थत्वे सूरयो वेदादौ कथितप्रकारेण द्रष्टुं नार्हन्तीत्यर्थप्राप्त्या योग्यताभाव इति भावः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ अतिशयेन भगवान् भगवत्तमः । अत एव भगवान् भगवच्छब्दमुख्यवाच्यः । न नारदादिवदमुख्यवृत्त्येति दर्शयितुं भगवत्तम इत्युक्तम् । ना प्रकृतः पुरुष इत्थंभावेन सृष्ट्यादिकर्तृत्वादिना प्रकारेण कथितः । यतो वा इमानि भूतानि जायन्त इत्यादिश्रुतिष्विति शेषः । ननु निर्विशेषणपराणां श्रुतीनां न विशिष्टे तात्पर्यम् । बन्धप्रतिषेधाय निर्विशेषस्यैव दृष्टत्वादित्यत आह ॥ इत्थंभावेनेति ॥ हि यस्मादित्थंभावेन विशिष्टं परं परमात्मानं सूरयो द्रष्टुमर्हन्ति । बन्धप्रतिषेधार्थमिति शेषः । न तु निर्विशेषणम् । तमेवं विद्वानिति वाक्यात् । अत उक्ते विशिष्ट एव श्रुतीनां तात्पर्यमुक्तमिति ॥ ४४ ॥

न चास्य जन्मकर्माणि परस्य न विधीयते ।

कर्तृत्वं प्रतिषेधार्थं माययाऽऽरोपितं हि तत् ॥ ४५ ॥

तात्पर्यम्

जन्मकर्माणि विधीयत इति क्रियाविशेषणम् । ‘प्रतिषेधाय बन्धस्य जीवानां परमेशितुः । स्वेच्छयैव तु कर्तृत्वं नित्यारूढं चिदात्मकमि’ति भविष्यत्पुराणे ॥ रूप उपरिभाव इति धातुः । ‘सुभद्रां रथमारोप्ये’त्यादिवच्च । ‘स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया चे’ति च ॥ ४५ ॥

पदरत्नावली

अत्रोच्यमानं जन्मादिकर्तृत्वं मायामयं किं न स्यादत्राह- न चेति ॥ अस्य परस्य कर्तृत्वं जन्मकर्माणि यथा जीवानां बन्धस्य प्रतिषेधार्थं भवन्ति तथा न विधीयत इति । वेदादौ कर्तृत्वं जन्मकर्म च विधीयत एव । अतः मायया स्वेच्छया आरोपितं नित्यारूढं स्वरूपाभिन्नत्वात् तत्कर्तृत्वं नानिर्वाच्यम् । ‘प्रतिषेधाय बन्धस्य जीवानां परमेशितुः । स्वेच्छयैव तु कर्तृत्वं नित्यारूढं चिदात्मकम् ॥’ इति वचनात् । ‘रूप उपरिभाव’ इति धातोः ‘सुभद्रां रथमारोप्य’ इति प्रयोगाच्च । ‘स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च’ इति श्रुतेश्च । अनेन मायाशब्दस्य इच्छार्थत्वं, न मिथ्यार्थत्वमित्युक्तं भवति । हिशब्देन ‘निरस्तकुहकम्’ इति पूर्वोक्तं सूचयति ॥ ४५ ॥

प्रकाशिका

नन्वेवं यतो वा इत्यादिवाक्यैर्भगवतः कर्तृत्वं तात्पर्यतः प्रतिपाद्यत इति प्राप्तम् । न च तद्युज्यते । निष्क्रियस्य स्वाभाविककर्तृत्वासंभवात् । अत उक्तवाक्यैर्नेह नानेत्यादिना निषेद्धुमनूद्यत एव । जन्मादिकर्तृत्वं न प्रतिपाद्यत इत्यत आह ॥ न चास्येति ॥ अत्र जन्मकर्माणीत्यस्य केनाप्यन्वयो न प्रतीयतेऽतोऽन्वयं दर्शयति ॥ जन्मकर्माणीति ॥ इत्येतदिति शेषः । नेह नानेत्यादिना प्रतिषेधार्थं कर्तृत्वं माययाऽऽरोपितं कल्पितमित्यन्यथाप्रतीतिवारणाय द्वितीयार्धस्य तात्पर्यं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ प्रतिषेधायेति ॥ अनेन प्रतिषेधार्थमित्यत्र जीवानां बन्धस्येति पूरणीयमिति सूचयति । परस्येत्यस्यार्थः ॥ परमेशितुरिति ॥ माययेत्यस्यार्थः ॥ स्वेच्छयेति ॥ न जीवस्य पराधीनेच्छेत्येवकारार्थः । आरोपित-मित्यस्यार्थः ॥ नित्यारूढमिति ॥ नित्येत्याङोऽर्थः । आरूढ आश्रितम् । तुशब्दः स्वाभाविकत्वरूप-विशेषद्योतकः । तदुपपादनाय नित्यारूढं चिदात्मकमिति विशेषणद्वयम् । आरोपितमित्यस्यारूढमिति व्याख्यानम् । अशाब्दमित्यतोऽत्र धातुं दर्शयति ॥ रूप उपरीति ॥ धातुर्धातुव्याख्यानम् । चशब्द उक्तप्रमाणसमुच्चयार्थः । उक्तार्थे प्रयोगोऽप्यस्तीत्याह ॥ सुभद्रामिति ॥ कर्तृत्वस्य स्वाभाविकत्वे श्रुतिं चाह ॥ स्वाभाविकीति ॥ ‘पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयत’ इति पूर्वेणान्वयः । अत्र शक्तिशब्देन करणशक्तिः कर्तृत्वरूपैव विवक्षिताऽतो नासङ्गतिरिति ध्येयम् ॥

ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ अस्य जगतो जन्मकर्माणि परस्य सकाशाद्यथा संभवन्ति तथाऽस्य परस्य कर्तृत्वं न विधीयते तात्पर्यतः प्रतिपाद्यत इति न जगज्जन्माद्यनुकूलं परमात्मनः कर्तृत्वं श्रुत्यादौ तात्पर्यतः प्रतिपाद्यत एव नानूद्यत इत्यर्थः । ननु निर्विशेषस्यैव बन्धप्रतिषेधाय ज्ञातव्यत्वात्किमेतत्प्रति- पादनेनेत्यत उक्तम् ॥ प्रतिषेधार्थमिति ॥ जीवानां बन्धस्य प्रतिषेधार्थमित्यर्थः । तथा च न निर्विशेषज्ञानं मोक्षसाधनमिति भावः । ननु निष्क्रिये ब्रह्मणि श्रूयमाणं कर्तृत्वं कल्पितमेव वाच्यम् । अतः कथं तन्मोक्षार्थं प्रतिपाद्यत इत्यत आह ॥ माययेति ॥ स्वेच्छया तत्कर्तृत्वं हि यस्मादारोपितं नित्यं स्वस्मिन्स्थापितमतो न कल्पितं किन्तु स्वाभाविकमेवेत्यर्थः । निष्क्रियत्वादिकम् अक्लिष्ट-कारित्वादिना भगवत्पादैरेवान्यत्र व्याख्यातमिति ॥ ४५ ॥

अयं ते(तु)ब्रह्मणः कल्पः सविकल्प उदाहृतः ।

विधिः साधारणो यत्र सर्गाः प्राकृतवैकृताः ॥ ४६ ॥

तात्पर्यम्

अन्यकल्पानां साधारणः । यत्रैव प्राकृतवैकृताः सर्वसर्गाः । अन्यब्रह्म-कल्पानां च साधारणः ॥ ४६ ॥

॥ इति द्वितीयस्कन्धतात्पर्ये दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥

पदरत्नावली

सम्प्रत्युक्तब्रह्मकल्पेनान्यब्रह्मकल्पानाञ्च साधारण्यमाह- अयमिति ॥ अयं ब्रह्मणः प्रथमः कल्पस् तवोदाहृतः । मयेति शेषः । इत्यन्वयः । कीदृशः ? सविकल्पः मन्वन्तरादि-विविधकल्पेन सहितः । यत्र ब्रह्मकल्पे अन्यब्रह्मकल्पानाम् अन्यकल्पानाञ्च साधारणः समानः विधिर् यत्र च प्राकृतवैकृताः सर्गाः सन्तीत्यर्थः । अनेन प्राकृतादिसर्गकथनं साधारण्ये कारणमित्युक्तं भवति

॥ ४६ ॥

प्रकाशिका

उक्तमर्थमुपसंहरन् अन्यकल्पानामेतत्कल्पसाधारणत्वं दर्शयति ॥ अयं त्विति ॥ ब्रह्मणः सम्बन्धी कल्पो महाकल्पो विकल्पोऽवान्तरो दैनन्दिनादिरूपस्तत्सहितो विधिः । साधारण इत्येतत्पादार्धम् अपेक्षितं पूरयन् व्याख्याति । अन्यकल्पानामिति ॥ अन्येषामवान्तरकल्पानामित्यर्थः। साधारणः समानः । प्रकारान्तरेणापि व्याख्याति । अन्यब्रह्मकल्पानामन्यमहाकल्पानां च साधारणोऽयं विधिरित्यपि व्याख्येयमित्यर्थः । कुत इत्यत उक्तम् ॥ यत्रैवेति ॥ अत्र हि महाकल्प एवेत्यर्थः । प्राकृतवैकृता इत्यनेन महदादिसृष्टिमत्वेनापि साम्यमुच्यते । तच्चान्यकल्पानां ग्रहणे सम्भवति । महदादिसृष्टिमत्वस्य ब्रह्मकल्पमात्रधर्मत्वादिति भावः । तथा च तत्रैव यद्वयमेव तयैव प्राकृतसर्वसर्गाः प्रसिद्धास्तेषामन्यब्रह्मकल्पानां तात्पर्ययोजना द्रष्टव्या ॥ ततश्चायं मूलार्थः ॥ अयं तु विधिर्ब्रह्माण्डान्तः कथितो विधिः प्रकारविशेषः । स्थावरादिसर्गरूपः साधारणोऽन्येषामवान्तरकल्पानां साधारणो, यत्र येषु प्राकृता महदादिसर्गा वैकृता ब्रह्माण्डादिसर्गाश्च भवन्ति तेषां ब्रह्मकल्पानां च साधारण इति ॥ ४६ ॥

परिमाणञ्च कालस्य कल्पलक्षणविग्रहम् ।

यथा परस्ताद्व्याख्यास्ये पाद्मं कल्पमिमं शृणु ॥ ४७ ॥

पदरत्नावली

श्रोतृप्रवृत्यर्थम् उत्तरस्कन्धार्थं प्रतिजानीते- परिमाणमिति ॥ कल्पानां लक्षणानि विग्रहम् इयत्ताञ्च कल्पलक्षणस्वरूपं वा परस्तात् पश्चाद् यथावद् व्याख्यास्ये । प्रथमत इमं पाद्मं कल्पं श्रृणु । इत्यन्वयः ॥ ४७ ॥

प्रकाशिका

श्रोतृमनःसमाधानाय पृष्टेष्वर्थेष्वेव शिष्टमुत्तरस्कन्धे वक्ष्यामीति प्रतिजानीते ॥ परिमाणमिति ॥ परिमाणं स्थूलं सूक्ष्मं च लक्षणविग्रहं कल्पादिरूपं विग्रहं विभागं च कालस्य कालनामकस्य भगवतः कल्पादिरूपदेहमिति वा परं रूपं विस्तरेण व्याख्यायमानं शृुण्वित्यर्थः ॥४७॥

शौनक उवाच—

यदाह नो भवान् सूत क्षत्ता भागवतोत्तमः ।

चचार तीर्थानि भुवस्त्यक्त्वा बन्धून्सुदुस्त्यजान् ॥ ४८ ॥

पदरत्नावली

अस्य ग्रन्थस्य शुकशिष्यसूतशौनकसंवादत्वं स्पष्टयन् शौनकप्रश्नप्रकारमाह- यदाहेति ॥ ‘विदुरस्तीर्थयात्रायां मैत्रेयादात्मनो गतिम्’इत्यादिना क्षत्ता बंधूंस्त्यक्त्वा भुवस्तीर्थानि चचार

॥ ४८ ॥

प्रकाशिका

विदुरं प्रति मैत्रेयेणोपदिष्टमेव परमपरं च तत्त्वं शुकेन राज्ञे तृतीयस्कन्धे कथ्यते इति वक्तुं विदुरमैत्रेयसंवादं प्रस्तावकं शौनकप्रश्नं तावद्दर्शयति ॥ यदाहेति ॥ विदुरस्तीर्थयात्रायां मैत्रेयादात्मनो गतिमित्यादिना क्षत्ता बन्धूंस्त्यक्त्वा भुवः सम्बद्धानि तीर्थानि । अथवा । भुवः क्षेत्राणि चचार । तत्र तीर्थसञ्चरणसमये मैत्रेयादात्मज्ञानं चापेति यद्भवानाह तद्विस्तरतः श्रोतुं पृच्छामीति शेषः

॥ ४८ ॥

कुत्र कौषारवेस्तस्य संवादोऽध्यात्मसम्भवः ।

यद्वा स भगवांस्तस्मै पृष्टस्तत्वमुवाच ह ॥ ४९ ॥

ब्रूहि नस्तदिदं सौम्य विदुरस्य विचेष्टितम् ।

बन्धुत्यागनिमित्तं च यथैवागतवान् पुनः ॥ ५० ॥

पदरत्नावली

तत्र तीर्थसञ्चरणसमये मैत्रेयादात्मज्ञानं चापेति यद् भगवानाह ततः किं तत्राह- कुत्र इति ॥ तस्य विदुरस्य अध्यात्मसंभव आत्मनां पुरुषाणाम् अधिकस्य हरेः कथायाः संभवो यस्मात् स तथा । यद्वा आत्मनां शरीरमधिकृत्य वर्तमानं देहेन्द्रियादि तद्विषयो विदुरेण पृष्टः स भगवांस्तस्मै विदुराय । यद्वा तत्त्वमुवाच ह । हेत्यनेन ग्रन्थान्तरप्रसिद्धिमाह- ‘प्रत्यारम्भे प्रसिद्धौ हे’ति यादवः ॥ ४९ ॥

प्रकाशिका

तमेव प्रश्नं दर्शयति ॥ कुत्रेति ॥ कौषारवेर्मैत्रेयस्य, विदुरस्य । अध्यात्ममात्मानं परमात्मानमधिकृत्य वर्तमानस्य ज्ञानस्य संभव उत्पत्तिर्यस्मात्स तथोक्तः । पुनरागतवान् । तत्र च निमित्तं ब्रूहीत्यर्थः । पृष्टः । विदुरमैत्रेयसंवादविषयमिति शेषः ॥ ४९-५० ॥

सूत उत्ताच—

राज्ञा परीक्षिता पृष्टो यदवादीन्महामुनिः ।

तद्वोऽभिधास्ये शृृणुत राज्ञः प्रश्नानुसारतः ॥ ५१ ॥

पदरत्नावली

तत्र सूतः शौनकप्रश्नपरिहारप्रकारं प्रतिजानीते- राज्ञेति ॥ यत् समाधानं, राज्ञः प्रश्नानुसारत इति पुनरुक्त्या प्रश्नयोरेकविषयत्वेन परिहारोऽपि तदविनाभूत इति तत्प्रश्नप्रतिवचनमपि युष्मत्प्रश्नप्रतिवचनमेवेति दर्शयति ॥ ५१ ॥

द्वितीयस्कन्धगा ह्येषा पदरत्नावली मया ।

स्वर्पिता चरणाम्भोजे पद्मनाभस्य भासताम् ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

द्वितीयस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

तद्विषये यदुत्तरमवादीत् । तदेवोत्तरं वोऽभिधास्ये । विदुरमैत्रेयसंवादं पुरस्कृत्य राज्ञः प्रश्नानुसारतो ये पूर्वं राज्ञा कृताः प्रश्नास्तेषामनुसारेण च यदुत्तरं महामुनिः शुकोऽवदत् । तदपि वो युष्माकमभिधास्य इत्यर्थः । इत्यशेषमङ्गलम् ॥ ५१ ॥

द्वितीयस्कन्धतात्पर्यफक्किकार्थप्रकाशिनी ।

कृतिर्यदुपतेर्भूयात्प्रीत्यै माधवमध्वयोः ॥

॥ इति श्रीमद्वेदेशपूज्यपादशिष्येण यदुपतिना विरचितायां श्रीमद्भागतटिप्पण्यां

द्वितीयः स्कन्धः समाप्तः ॥ २ ॥

॥ इति द्वितीयस्कन्धः ॥

॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥