यत्रोद्गतः क्षितितलोद्धरणाय बिभ्रत् क्रौडीं तनुं सकलयज्ञमयीमनन्तः

अथ सप्तमोऽध्यायः

ब्रह्मोवाच—

यत्रोद्गतः क्षितितलोद्धरणाय बिभ्रत् क्रौडीं तनुं सकलयज्ञमयीमनन्तः ।

अन्तर्महार्णव उपागतमादिदैत्यं तं दंष्ट्रयाऽद्रिमिव वज्रधरो ददार ॥ १ ॥

पदरत्नावली

अस्मिन्नध्याये प्रतिज्ञातान् परमपुरुषस्यावतारान् तच्चरितानि च वक्ति । तत्र प्रथमतो वाराहकल्पमनुसृत्य वराहावतारं तत्कर्म चाह- यत्रेति ॥ अत्र दंष्ट्राशब्देन सुदर्शनं गदा चोपलक्ष्यते । सकलयज्ञमयीं स्रुक्स्रुवादिसर्वयज्ञोपकरणजननीं तदाधारां क्रौडीं क्रोडस्य वराहस्य विद्यमानां तनुं बिभ्रद् ब्रह्मादिभिः स्तुतोऽनन्तः यत्र यदा क्षितितलोद्धणाय उद्गतः समुद्रे निमज्य रसातलगतां महीम् उद्धृत्य दंष्ट्राग्रे निधाय ऊर्ध्वं गतो भगवान् तदा अन्तर्महार्णवे तद्रोधाय उपागतं तम् आदिदैत्यं हिरण्याक्षं वज्रधर इन्द्रः वज्रेण अद्रिं यथा तथा दंष्ट्रया ददार । गदया विदीर्णगात्रं मुष्टिभिः कर्णमूले हत्वा गतासुमकरोदित्यर्थः । दृ विदारण इति धातोः । येनान्तर्महार्णवे भूर् नीता तमिति वा

॥ १ ॥

प्रकाशिका

तत्र प्रथमतो वराहकल्पमनुसृत्य वराहावतारं तत्कर्म चाह ॥ यत्रेति ॥ अनन्तो यत्र यदा क्रौडीं क्रोडस्य वराहस्य विद्यमानाम् । सकलयज्ञमयीं यज्ञोपकरणकुशादिजननीं तनुं बिभ्रत् । क्षितितलोद्धरणायोद्गतो जलादूर्ध्वङ्गतः । हन हिंसागत्योः । तदोपागतं तं प्रसिद्धम् । ददार । दृ विदारण इति धातोः । विदारितवानित्यर्थः ॥ १ ॥

जातो रुचेरजनयत्सुयशाः सुयज्ञः

आकूतिसूनुरमरानथ दक्षिणायाम् ।

लोकत्रयस्य महतीमहरद्य आर्तिं

स्वायम्भुवेन मनुना हरिरित्यनूक्तः ॥ २ ॥

तात्पर्यम्

‘क्रियाभिमानाद्यज्ञोऽसाविन्द्रसूनुः प्रकीर्तितः । यज्ञेशत्वात्स्वयं विष्णुर्यज्ञो रुचिसुतः स्मृत’ इति पाद्मे । हरिरिति ज्ञात्वेशावास्यमित्यादिनाऽनूक्तः । ‘त्रयी श्रुतिर्नित्यवाक्च वेदोऽनुवचनं तथे’ति ह्यभिधानम् ॥ २ ॥

पदरत्नावली

सु पूज्यं यशो यस्य स सुयशा उत्तमश्लोकशिखामणिः । स्वार्पणबुद्ध्या क्रियमाणः शोभनो यज्ञो यस्य सः सुयज्ञः । क्रियाभिमानी यज्ञनामा इन्द्रसूनुः शोभनो यस्मात्स इति वा । सः नारायणः रुचेः प्रजापतेः सकाशाद् यज्ञ इति नाम्ना आकूत्यां रुचिपत्न््नयां जातोऽभूत् । अथेन्द्रपदस्थ आकूतिसूनुर् यज्ञः दक्षिणायां रमावतारायां स्वपत्न््नयां स्वायम्भुवमन्वन्तरे तुषिताख्यान् अमरान् अजनयत् । यः राक्षसैर् अत्तुं प्राप्तेन स्वायम्भुवेन मनुना संसारक्लेशहरणाद्धरिरिति ज्ञात्वा ईशावास्यमित्यादि अनूक्तः वेदवचनेन स्तुतः । ‘त्रयी श्रुतिर्नित्यवाक्यं वेदोऽनुवचनं तथा’ इत्यभि-धानात् । किञ्च यश्चासुरजनादुत्पन्नां लोकत्रयस्य महतीम् आर्तिम् अहरत् तत्ध्यानेनेति शेषः । लोकत्रयस्य महतीम् आर्तिम् अहरदिति यस्मात् तस्मात् हरिरिति ज्ञात्वा अनूक्त इति वा । ‘क्रियाभिमानाद्यज्ञोऽ-साविन्द्रसूनुः प्रकीर्तितः । यज्ञेशत्वात्स्वयं विष्णुर् यज्ञो रुचिसुतः स्मृतः ॥’इत्यादेरयं यज्ञो हरिरेवेति

॥ २ ॥

प्रकाशिका

यज्ञावतारं तत्कर्म चाह ॥ जात इति ॥ अत्र सुयज्ञ इत्येतत् सुशब्दव्यावृत्यमन्यं यज्ञं प्रमाणेनैव दर्शयन्व्याचष्टे ॥ क्रियाभिमानादिति ॥ इन्द्रसूनौ यज्ञशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं क्रियारूप-यज्ञाभिमानित्वम् । भगवति तु तदीशत्वमेवेत्यर्थः । स्वयं साक्षाद्विष्णुस्तथा चेन्द्रसूनोर्यज्ञस्य व्यावृत्त्यर्थं मूले सुशब्द इति भावः । हरिरिति शब्देनानु पश्चादुक्त इति व्याख्यानमसत् । स्वायंभुववचने ईशावास्यमित्यादिरूपे हरिशब्दप्रयोगाभावादतोऽत्रापेक्षितमध्याहृत्य सम्यग्व्याचष्टे ॥ हरिरितीति ॥ तथा च ज्ञात्वेत्यध्याहारः । अनूक्त इति चैकं पदमिति भावः । अनूक्तपदान्तर्गतानुवचनं दर्शयन् उक्तपदं व्याख्याति ॥ ईशावस्यमिति ॥ अनेनानूक्त इत्यत्र प्रकृतेस्तन्त्रन्यायेनोपसर्गप्रत्ययाभ्यां सम्बन्धः । तथा चानुवचनेनेशावास्यमित्यादिना वेदेनोक्तः स्तुत इति लभ्यत इति व्याख्यानं सूचयति । अनुवचनशब्दस्य वेदवाचकत्वेऽभिधानमाह ॥ त्रयीति ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ सु पूज्यं यशो यस्य सः सुयशा अनन्तो रुचेः प्रजापतेः सकाशाच्छोभना यज्ञा यस्मादिति यज्ञेशत्वेन सुयज्ञनामा सन् आकूत्यां रुचिभार्यायां जातः प्रादुर्भूतोऽभूत् । अथेन्द्रपदं प्राप्य दक्षिणायां रमावतारायां स्वभार्यायां तुषिताख्यानमरा-नजनयद्धरिरिति ज्ञात्वा स्वायंभुववचनेनेशावास्यमित्यादि वेदेनोक्तः स्तुत इति ॥ २ ॥

जज्ञे च कर्दमगृहे द्विज देवहूत्यां

स्त्रीभिः समं नवभिरात्मगतिं स्वमात्रे ।

ऊचे य आत्मशमलं गुणसङ्गपङ्कम्

अस्मिन्विधूय कपिलः स्वगतिं प्रपेदे ॥ ३ ॥

पदरत्नावली

चशब्द आनन्तर्यार्थे । हे द्विज अथ स विष्णुः । कर्दमगृहे कर्दमप्रजापति-पत्न््नयां नाम्ना देवहूत्यां नवभिः स्त्रीभिर् मरीच्यादिपत्नीभिस्समं सह कपिलनामा जज्ञे इत्यन्वयः । तच्चरितमाह- आत्मगतिमिति ॥ यः कपिलः स्वमात्रे आत्मगतिं तत्वसङ्ख्यानरूपाम् आत्मविद्याम् ऊचे । स कपिलोऽस्मिन्सात्विकप्रकृतिचेतनगणे विद्यमानं गुणसङ्गपङ्कं शब्दादिगुणानां सङ्गान् निरन्तरनिषेवणाद् उत्पन्नम् अविद्याकामकर्माख्यपङ्कम् आत्मशमलं मनःकश्मलं साङ्ख्यशास्त्रश्रवणजातज्ञानवारिणा विधूय प्रक्षाल्य स्वगतिं दत्वा स्वलोकं प्रपेदे इत्यन्वयः ॥ ३ ॥

प्रकाशिका

कपिलावतारमाह ॥ जज्ञ इति ॥ अनन्तपदमत्राप्यनुषञ्जनीयम् । अनन्तः । हे द्विज नारद । कर्दमगृहे कर्दमप्रजापतिपत्न््नयां नाम्ना देवहूत्यां नवभिः स्त्रीभिर्भगिनीभिः समं सह कपिल-नामा जज्ञ इत्यन्वयः । तत्कर्माह ॥ स्वमात्र इत्यादिना ॥ यः स्वमात्रे देवहूत्यै आत्मगतिं परमसाङ्ख्यशास्त्ररूपां स्वात्मविद्यामूचे उपदिष्टवान् । यश्चास्मिन्नधिकारिजने विद्यमानं गुणसङ्गपङ्कं शब्दादिविषयसम्बन्धप्राप्तपङ्कस्थानीयमात्मशमलं मनोदोषं परमसाङ्ख्यशास्त्रोपदेशादिना विधूय प्रक्षाल्य स्वगतिं स्वसाक्षात्कारं प्रपेदे प्राप्तवान् । तत्साक्षात्कारविषयो जात इत्यर्थः । स कपिलो जज्ञ इत्यन्वयः

॥ ३ ॥

अत्रेरपत्यमभिकाङ्क्षत आह तुष्टो दत्तो मयाहमिति यद्भगवान्स दत्तः ।

यत्पादपङ्कजपरागपवित्रदेहायोगर्धिमापुरमयीं यदुहैहयाद्याः ॥ ४ ॥

तात्पर्यम्

अमयीं विष्णुप्रधानाम् ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

हरिणा समम् अपत्यम् अभिकाङ्क्षत इच्छतो ऽत्रेर् मुनेस् तपसा तुष्टो भगवान् तपसा प्रसन्नेन, मया अहं तव पुत्रत्वेन दत्त’ इति आहेति यद् यस्मात् तस्मात्स हरिर् अत्रेर् अनसूयायाम् अवतीर्णो नाम्ना दत्त इति प्रसिद्धोऽभूत् । यस्य दत्तस्य पादपङ्कजपरागनिषेवया पवित्रदेहाः । यदुः कार्तवीर्यस्य पूर्वजः, हैहयः कार्तवीर्यार्जुनस् तौ आद्यौ येषां ते तथा । अमयीं विष्णुप्रधानां योगर्धिम् अणिमादियोगसिद्धिम् आपुरित्यन्वयः । ‘अ इति ब्रह्म’इति श्रुतेः । मयटोऽपि प्राधान्ये प्रयोगदर्शनात् । उभयीमिति पाठ इहलोकपरलोकविषयां सगुणनिर्गुणविषयां चेत्यपव्याख्यानञ्च नाम्नायज्ञानमिति ज्ञातव्यम् ॥ ४ ॥

बालोऽपि सन्नपगतस्तपसे वनाय ।

तस्मा अदाद्ध्रुवगतिं गृणते प्रसन्नो

दिव्याः स्तुवन्ति मुनयो यदुपर्यधस्तात् ॥ ८ ॥

तात्पर्यम्

‘अवतारो महाविष्णोर्वासुदेव इतीरितः । यो ध्रुवाय निजं प्रादात्स्थानमन्या-नधिष्ठितमि’ति प्रकाशसंहितायाम् ॥ ८ ॥

पदरत्नावली

य उत्तानपादनाम्नो राज्ञो ऽन्तिके सुनीत्याः सपत्न््नया उदितपत्रिभिर् वाग्बाणैर् विद्धः सन् बालोऽपि पुराद् अपगतः निर्गतस् तपसे वनाय अगमदिति शेषः । तत्र नारदोपदिष्टविधिना तपश्चरते, प्रत्यक्षं दृष्ट्वा गृणते स्तुवते तस्मै ध्रुवाय । तपसा प्रसन्नो हरिर् वासुदेवनामविग्रहविशेषं गृहीत्वा ध्रुवगतिं नित्यस्थानमदादित्यन्वयः । वैकुण्ठाद्यन्यतममदात्किम् इत्याशङ्क्य तद्विशिनष्टि- दिव्या इति ॥ यदुपर्यधस्ताद् यस्या ध्रुवगतेर् उपरि अधस्तात् स्थिता अम्बरचारिणः मुनयः यां स्तुवन्ति तामिति शेषः । ‘अवतारो महाविष्णोर्वासुदेव इतीरितः’ इत्यादेः किन्नामायमवतारः ? इति शङ्का निरस्तेति ॥ ८ ॥

प्रकाशिका

विद्ध इति श्लोके उच्यमानोऽवतारः क इति न प्रतीयतेऽतस्तं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ अवतार इति ॥ ध्रुवतपसा प्रसन्नो हरिर्येन विग्रहविशेषेण तस्मै वरं दत्तवान् सोऽयमवतारो वासुदेव इति शास्त्रे प्रतिपादित इत्यर्थः । अत एव तस्मै नारदेन वासुदेवद्वादशाक्षरविद्योपदिष्टेति वक्ष्यमाण-मुपपन्नमिति ध्येयम् । निजमित्येतदेव विवृणोति ॥ अन्यानधिष्ठितमिति ॥ तथा च ध्रुवगमनात्पूर्वं स्वयमेव तत्राधिपतितया स्थित इति भावः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ मातुः सपत्न्या सुरुच्या उदितानि वाक्यान्येव पत्रिणो बाणास्तै राज्ञ उत्तानपादस्यांति समीपे विद्धः सन् ध्रुवस्तपसे तपस्तप्तुमपगतः पुरान्निर्गतः । वनाय वनमुद्दिश्य । ध्रुवगतिमचलस्थानम् । वैकुण्ठादिव्यावृत्त्यर्थमाह ॥ दिव्या इति ॥ उपरि स्थिता दिवि भवा देवाः । अधस्तात्स्थिता मुनयः सप्तर्षयः । यद्यां स्तुवन्ति । तामिति शेष इति

॥ ८ ॥

यद्वेनमुत्पथगतं द्विजवाक्यवज्र-

निष्पिष्टपौरुषभगं निरये पतन्तम् ।

ज्ञात्वार्थितो जगति पुत्रपदञ्च लेभे

दुग्धा वसूनि वसुधा सकलानि येन ॥ ९ ॥

तात्पर्यम्

‘पृथुर्नाम महाराजस्तत्र विष्णुः स्वयं प्रभुः । पृथुनामा चतुर्बाहुः प्रविष्टस्तेन चार्थित’ इति महासंहितायाम् ॥ ९ ॥

पदरत्नावली

अथ उत्पथगतं मामेव यजध्वं मत्तोऽन्यद्दैवं नास्तीत्यद्वैतमार्गवर्तिनं, अत एव द्विजवाक्यवज्रेण निष्पिष्टपौरुषभगं विनाशितपुरुषाकारभागधेयं मृत्वा निरये पतन्तं वेनं ज्ञात्वा परमर्षिभिर् जगत्पालनायार्थितः जगति भूलोके पुत्रपदं मथितवेनदक्षिणभुजोत्पन्नपृथ्वाख्यमहाराजस्थानं लेभे इत्यन्वयः । स्वयञ्च पृथुनामा तत्राविष्ट इत्यर्थं चशब्देनानुवदति । ‘पृथुर्नाम महाराजस्तत्र विष्णुः स्वयं प्रभुः’ इत्यादेः । तत्कर्माह- दुग्धेति ॥ येन पृथ्वाविष्टेन पृथुनाम्ना हरिणा वसुधा भूमिः सकलानि वसूनि अमृतादिद्रव्याणि दुग्धेत्यन्वयः ॥ ९ ॥

प्रकाशिका

यद्वेनमिति श्लोके वेनपुत्रः पृथुर्भगवदवतार इति प्रतीयते । तत्तु प्रमाणविरुद्धम् । अत आवेशाभिप्रायकमिदं व्याख्येयमिति प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ पृथुर्नामेति तेन चेति ॥ तेन पृथुना पूर्वजन्मन्यर्थितो, वेनमरणानन्तरम् ऋषिभिश्चेति चार्थः ॥ तथा चायं मूलार्थः ॥ यद्यदोत्पथगतं मामेव यजध्वम् । मत्तोऽन्यो देवता नास्तीत्यद्वैतमार्गवर्तिनमत एव द्विजवाक्यलक्षणेन वज्रेण निष्पिष्टौ विनाशितौ पौरुषं पराक्रमो भग ऐश्वर्यं च तौ यस्य तम् । निरये पतन्तम् । निरयपाताभिमुखं च ज्ञात्वाऽर्थितः । ऋषिभिरिति शेषः । पृथुना पूर्वजन्मनि तदा पुत्रपदं वेनपुत्रस्य पृथोः शरीररूपं स्थानं लेभे । तत्राविष्ट इत्यर्थः । वेनपुत्रस्य पदं पृथुरिति नाम च लेभ इति चशब्दार्थः । तत्कर्म चाह ॥ दुग्धेति ॥ वसुधा भूमिर्येन पृथ्वाविष्टेन पृथुनाम्ना विष्णुना दुग्धा । सकलानि वसून्यमृतादिद्रव्याणि दुग्धानि । वसुधां निमित्तीकृत्य पृथुनाम्ना विष्णुना सकलानि द्रव्याणि दुग्धानीत्यर्थ इति ॥ ९ ॥

नाभेरसावृषभ आस सुदेविसूनुः

यो वै चचार समदृग् हृदि योगचर्याम् ।

यत्पारमहंस्यमृषयः पदमामनन्ति

स्वस्थः प्रशान्तकरणः परिमुक्तसङ्गः ॥ १० ॥

तात्पर्यम्

यद्रूपं परमहंसप्राप्यं पदमामनन्ति ॥ १० ॥

पदरत्नावली

असौ नारायणः नाभे राज्ञः सकाशात् सुदेविसूनुर् आसेत्यन्वयः । मेरुदेव्याः सुदेवीति नामान्तरं राजकृतम् । तदवतारकर्माह- यो वा इति ॥ ऋषभनामा यो वै हृदि समदृक् सर्वान्तर्हृदिस्थितं समं ब्रह्म पश्यतीति नित्यापरोक्षीकृतस्वरूप इत्यर्थः । योगचर्यां परमहंसधर्मं चचार । ऋषयः यद्रूपं पारमहंस्यं परमहंसप्राप्यम् आमनन्ति । यश्च स्वस्थः स्वाधारः प्रशान्तकरणः प्रकृष्ट-सुखात्मकदेहेन्द्रियः । अत एव परिमुक्तसङ्गः बाह्यसुखानपेक्षः । विधिनिषेधविमुक्तस्य योगचर्याचरणं किमर्थमित्याशङ्का वा इत्यनेन निरस्ता । लोकसंग्रहार्थत्वेन तदाचरणप्रसिद्धेरिति । स्वस्थ इत्यादि-विशेषणबाहुल्याच्च प्राप्यप्रयोजनान्तरं नास्ति ॥ १० ॥

प्रकाशिका

ऋषभावतारमाह ॥ नाभेरिति ॥ अत्र यत्पारमहंस्यं पदमित्येतत्प्रत्ययार्थं दर्शयन्व्याचष्टे ॥ यद्रूपमिति ॥ यस्य रूपमित्यर्थः । परमहंसप्राप्यं परमहंसधर्मं ज्ञातुमिति शेषः । तथा च मूले यदित्यव्ययं षष्ठ्यर्थे । पदमित्यनूद्य रूपमिति व्याख्यातमिति ज्ञेयम् ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ असौ नारायणः । नाभेः राज्ञः सकाशात् सुदेविसुनूर्ऋषभ आसेत्यन्वयः । नाभिपत्न्या मेरुदेव्याः सुदेवीति नामान्तरम् । तत्कर्माह ॥ यो वा इति ॥ सर्वेषां हृदि समं स्वात्मानं पश्यतीति समदृक् । योगचर्यां परमहंसधर्मं चचार । लोकशिक्षार्थमिति शेषः । यद्यस्य पदं रूपं पारमहंस्यं परमहंसधर्मज्ञानाय परमहंसैः प्राप्यमामनन्तीत्यर्थः । यश्च स्वस्थः स्वस्मिन्नेव स्थितः प्रशान्तकरणः प्रकृष्टसुखात्मकेन्द्रियो ऽत एव परिमुक्तसङ्गो बाह्यसुखापेक्षारहितः स ऋषभ इति यच्छब्दान्वयः

॥ १० ॥

सत्रे ममास भगवान्हयशीर्ष एषः

साक्षात्सयज्ञपुरुषस्तपनीयवर्णः ।

छन्दोमयो मखमयोऽखिलदेवतात्मा

वाचो बभूवुरुशतीः श्वसतोऽस्य नस्तः ॥ ११ ॥

तात्पर्यम्

‘छन्दांसि च मखाश्चैव देवा लोकाश्च सर्वशः । सर्वे विष्णौ स्थिता यस्मादतः सर्वमयो ह्यसावि’ति महासंहितायाम् ॥ ११ ॥

पदरत्नावली

साक्षाद् एष यज्ञपुरुषः मम सत्रे यज्ञे नाम्ना हयशीर्ष आसेत्यन्वयः । तिर्यग्योनित्वेऽप्यैश्वर्यादिगुणसामग्रीमानित्याह- भगवानिति ॥ तपनीयं रूप्यहेम्नोरित्यभिधानान् मूलावताररूपापेक्षया उभयवर्णत्वं युक्तम् । अनेन साक्षान्नारायण एवेति निरणायि । हिरण्यश्मश्रु-रित्यादिश्रुतेः । इतोऽप्ययं नारायण एवेत्याह- छन्दोमय इति ॥ ‘छन्दांसि च मखाश्चैव देवा लोकाश्च सर्वशः’ इत्यादिना मयटो विकारार्थत्वं प्रत्युक्तम् ॥ ११ ॥

प्रकाशिका

हयग्रीवावतारं तत्कर्म चाह ॥ सत्रे इति ॥ अत्र छन्दोमय इत्यादिना वेदादि- तादात्म्यं प्रतीयतेऽतस्तदभिप्रायं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ छन्दांसि चेति ॥ अत एवेति सम्बन्धः । सर्वमयश् छन्दादिसर्वमय इत्युच्यत इत्यर्थः । हिशब्दस्तत्प्रमाणप्रसिद्धिद्योतकः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ सः वेदादिप्रसिद्ध एष यज्ञपुरुषो यज्ञभोक्ता पुरुषः सत्रे आसेत्यस्योपपादकमेतत् । भगवान्नारायणः साक्षात्स्वयमेव । मम सत्रेति ॥ मया क्रियमाणे यज्ञे । हयशीर्षो हयग्रीवनामाऽऽस । तपनीयं सुवर्णं तद्वद्वर्णो यस्य स तपनीयवर्णः । छन्दोमय इत्यादि छन्दाद्याधारो ऽखिलपदमखिललोकपरम् । तथा चाखिललोकदेवताधार इत्यर्थः । वेदानां तद्विधेयानां यज्ञानां तदिज्यानां देवतानां तत्प्राप्यानां लोकानां च सत्तादिप्रद इति भावः । अस्य हयग्रीवस्य श्वसतः श्वासं कुर्वतो नस्तो नासापुटादुशती-रुशत्योऽपौरुषेयत्वेन शुद्धा वाचो वेदादिलक्षणा बभूवुर् निर्गता इति ॥ ११ ॥

मत्स्यो युगान्तसमये मनुनोपलब्धः

क्षोणीमयो निखिलजीवनिकायकेतः ।

प्रकाशिका

ननु तर्हि याञ्चयाऽपि चालनमनुचितमित्याशङ्क्येतोऽप्यधिकं फलं दास्यामी-त्याशयेन याचितवानित्याह ॥ नार्थ इति ॥ अत्र विबुधाधिपत्यं भाविमन्वन्तरे ऐन्द्रं पदम् अर्थः फलं न भवतीति ऐन्द्रपदस्य सर्वथा फलत्वं निषिध्यते इति भाति, अतः प्रमाणेनैव तदभिप्रायं दर्शयति । ऐन्द्रं पदमिति ॥ नान्तरीयमानुषङ्गिकम् । फलं तु मुख्यं फलम् । ननु हरितोषणस्य कथं मुख्यफलत्व-मित्यत आह ॥ यस्मादिति ॥ हरितोषणादित्यर्थः । मुक्ताविति शेषः । शीर्षमाणमित्येतदप्रतीत्या व्याख्याति ॥ शीर्षाख्यमिति ॥ मानं मेयम् । कर्मणि ल्युट् । परिमेयमित्यर्थः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ हे अङ्ग नारद । यः प्रतिश्रुतपदत्रयमृतेऽपि विनाऽपि । आत्मन्यं स्वसम्बन्धि, शीर्षमाणं च शीर्षाख्यं मानं परिमेयं च मनसा मनःपूर्वकं हरये वामनरूपायाभिमेने भक्त्या समर्पितवान् । तस्योरुक्रमो वामनः । तस्य पादशौचं पादप्रक्षालनरूपमत एव शिवमम्भो धृतवतो बलेर्यद्विबुधाधिपत्यं भाविमन्वन्तरे ऐन्द्रपदं हरिणा दत्तम् । अयमर्थो न मुख्यं फलम्, किंत्वानुषङ्गिकं फलम् । मुख्यफलं मुक्तावानन्दाभिवृद्धिकरं हरितोषणमेव । वै प्रमाणप्रसिद्धमेतत् । तथा च वामनस्य याञ्चया बलेर्भूप्रतिग्रहस्तदनुग्रहायैव न तदैश्वर्यनाशायेत्युक्तं भवति ॥ १८ ॥

तुभ्यञ्च नारदभृशं भगवान्विवृद्धभावेन साधु परितुष्ट उवाच योगम् ।

ज्ञानञ्च भागवतमात्मसुतत्वदीपं यद्वासुदेवशरणा विदुरञ्जसैव ॥ १९ ॥

तात्पर्यम्

ऐतरेयो हरिः प्राह नारदाय स्वकां तनुम् । यत्प्रापुर्वैष्णवा नान्ये यदृते न सुखं परमि’ति ब्राह्मे ॥ १९ ॥

पदरत्नावली

महिदासनाम्नो हरेरवतारचरितमाह- तुभ्यमिति ॥ विवृद्धभावेन समुद्रिक्तभक्त्या साधुपरितुष्टः नाम्ना महिदासो भगवान् तुभ्यम् अस्मादादिभ्यश्च भगवद्विषयं कर्मयोगं ज्ञानयोगञ्च उवाचेत्यन्वयः । आत्मेत्यनेन भागवतत्वं स्पष्टयति । अत्र प्रमाणमाह- यदिति ॥ यज् ज्ञानं वासुदेवशरणा ब्रह्मादयः । अवैष्णवनिषेधार्थ एवशब्दः । तदुक्तम्- ‘ऐतरेयो हरिः प्राह नारदाय स्वकां तनुम् । यत्प्रापुर्वैष्णवा नान्ये यदृते न सुखं परम् ॥’ इति ॥ १९ ॥

प्रकाशिका

तुभ्यमिति श्लोके नारदाय योगोपदेष्टा कथ्यते । सोऽवतारः क इति न प्रतीय-तेऽतः प्रमाणेनैव श्लोकतात्पर्यं दर्शयति ॥ ऐतरेय इति ॥ महिदास इत्यर्थः । आत्मसुतत्त्वदीपमित्यस्य तात्पर्यम्- स्वकां तनुमिति ॥ यद्वासुदेवशरणा एव विदुरित्यस्य तात्पर्यम्- यत्प्रापुर्वैष्णवा नान्य इति ॥ साधु परितुष्ट इत्यस्य तात्पर्यम्- यदृत इति ॥ ततश्चायं मूलार्थः ॥ महिदासावतारं तत्कर्म चाह ॥ तुभ्यमिति ॥ चशब्दादस्मदादिभ्योऽपीति । साधु परितुष्टः परमसुखजनकस्वात्मोप- देशानु-कूलप्रीतियुक्तः । भगवान्महिदासो योगं कर्मयोगम् । भागवतमित्येतदेव स्पष्टयति ॥ आत्मेति ॥ यज्ज्ञानादिकं वासुदेवशरणा वैष्णवा एव विदुः प्रापुरिति ॥ १९ ॥

चक्रञ्च दिक्ष्वविहतं दशसु स्वतेजो

मन्वन्तरेषु मनुवंशधरो बिभर्ति ।

तिष्ठन्वनं सदयितानुज आविवेश

यस्मिन्विरुध्य दशकन्धर आर्तिमार्च्छत् ॥ २३ ॥

यस्मा अदादुदधिरूढभयाङ्गवेपो मार्गं सपद्यरिपुरं हरवद्दिधक्षोः ।

दूरेसुहृन्मथितरोषसुशोषदृष्ट्या तातप्यमानमकरोरगनक्रचक्रः ॥ २४ ॥

वक्षःस्थलस्पर्शरुग्णमहेन्द्रवाह-

दन्तैर्विलम्बितककुब्जयरूढहासः ।

सद्योऽसुभिः सह विनेष्यति दारहर्तुः

विस्फूर्जितैर्धनुष उच्चरितैः ससैन्यः ॥ २५ ॥

तात्पर्यम्

प्राणादिकलेशः । दूरस्था सुहृद्यस्य भगवतः स दूरेसुहृत् । सुशोषोऽग्निः। ‘अग्निः सुशोषः कक्षघ्नस्तिमिरारिर्हिरण्यद’ इति ह्यभिधाने । विनेष्यति विनाशम् एष्यति । दारहर्तुर् भगवतः ॥ ‘धनुर्विस्फूर्जितैर्नष्टो रावणः पूर्वमेव तु । पुनः शरै राममुक्तैः सानुबन्धो विनेश्यती’ति स्कान्दे ॥ २३,२४,२५ ॥

पदरत्नावली

रामावतारं तद्विक्रमञ्च श्लोकत्रयेणाह- कृत्स्नप्रसादेति ॥ दशकन्धरो रावणः यस्मिन् विरुध्य आर्तिं मरणलक्षणाम् आर्च्छत् प्रापत् सः कलेशः ‘प्राणः श्रद्धा खं वायुः’ इत्यादि श्रुत्युक्तानां कलानां स्वकार्यशक्तिप्रदः प्रभुः, कृत्स्नः पूर्णः प्रसाद आनन्दो यस्य स तथा । कार्येण कारणोपलक्षणम्, सु सुन्दरं मुखं यस्य सस् तथा । कृत्स्नप्रसादश्चायं सुमुखश्चेति समासः । इक्ष्वाकुवंशे कलया स्वरूपांशेनावतीर्य गुरोर् दशरथस्य निदेशे नियोगे तिष्ठन् सदयितानुजः सीतालक्ष्मणाभ्यां सहितः रामः वनमाविवेशेत्यन्वयः । इक्ष्वाकुवंश अवतीर्येति सन्धिकार्यस्यानाकाङ्क्षितत्वात् कस्यचिद् विशेषस्य सम्भवात् पञ्चमवेदत्वाच्च ।

दूरे स्थिता सुहृत् सीता यस्य सस् तथा तस्य रामस्य मथित उज्ज्वालितः रोष एव सुशोषो ऽग्निस् तेन युक्तया दृष्ट्या । ‘अग्निः सुशोषः कक्षघ्नस् तिमिरारिर्हिरण्यद’ इति । मकराश्च उरगाश्च नक्राश्च मकरोरगनक्राः । तातप्यमानानां पुनः पुनः पच्यमानानां मकरोरगनक्राणां चक्राणि यस्मिन् स तथा । ऊढं भयं येन स तथा । ओ वेपः कम्पो यस्य स तथा । ऊढभयश्च अङ्गवेपश्च । एवंविध उदधिः, त्रिपुरं हरवत्, अरिपुरं लङ्कां दिधक्षोर् दग्धुकामाय यस्मै रामाय सपदि मार्गम् अदादित्यन्वयः।

वक्षःस्थलस्पर्शेन रुग्णा भग्ना महेन्द्रवाहस्य ऐरावतस्य दन्ता वक्षःस्थलस्पर्शरुग्णमहेन्द्रवाहदन्तास् तैः । विलम्बितः विलम्बं प्राप्तः ककुभां जयः विलम्बितककुब्जयः । तेन रूढ उत्पन्नः हासो ऽट्टहासो यस्य स तथा । ससैन्यः सैन्यैन सहितः रावणः । दारहर्तुर् दारान् सीताम् आहर्तुकामस्य तस्य रामस्य । धनुष उच्चरितैर् निर्गतैर् विस्फूर्जितैर् असुभिः सह विनेष्यति । पूर्वं विनयं मदविनाशमेष्यति पुनः सद्यस् तत्क्षण एव राममुक्तैः शरैर् विनेष्यति विनाशं प्राप्नोतीत्यन्वयः । ‘धनुविस्फूर्जितैर्नष्टो रावणः पूर्वमेव तु । पुनः शरै राममुक्तैः सानुबन्धो विनेष्यति ॥’ इत्यनेन धनुर्विस्फूर्जितैर्विनाशः कथमभूदितीयमाशङ्का निरस्तेति । ससैन्य इत्यस्य विवरणं सानुबन्ध इति ॥ २३,२४,२५ ॥

प्रकाशिका

रामावतारं तद्विक्रमं च श्लोकत्रयेणाह ॥ कृत्स्नप्रसादेति ॥ अत्र कलेश इत्येतच्चन्द्र इत्यन्यथाप्रतीतेर्व्याचष्टे ॥ प्राणादीति ॥ आदिपदेन श्रद्धाकाशादेर्ग्रहणम् । तथा च स प्राणमसृजत प्राणाच्छ्रद्धां खं वायुमित्यादि षट्प्रश्नोपनिषदुक्तप्राणादिषोडशकलातदभिमानदेवतेश इति व्याख्यातं भवति । दूरेसुहृदित्येतदन्यथाप्रतीत्या व्याख्याति ॥ दूरस्था इति ॥ सुहृद्भार्या यस्येत्यन्यपदार्थं दर्शयति- भगवतो रामस्येति ॥ तथा चालुक् समासोऽयमिति भावः । सुशोषपदमप्रतीत्या सप्रमाणकं व्याचष्टे ॥ सुशोषोऽग्निरिति ॥ विनेष्यतीत्यनूद्य प्रकृतसङ्गतत्वेन व्याचष्टे ॥ विनेष्यतीति ॥ तथा च विनेत्यनन्तरं शमिति पूरणीयमिति केचित् । तत्र शमितिपूरणेऽपि इष्यति इत्यस्य प्राप्नोतीत्यर्थकत्वं कथमिति न बुध्यामहे । वस्तुतस्तु विनष्यति इति वक्तव्ये विनेष्यतीति स्वातन्त्र्यज्ञापनार्थं छान्दसो व्यत्ययः । दारहर्तुरित्येतद्रावणस्येत्यन्यथाप्रतीतिवारणाय व्याचष्टे ॥ दारहर्तुरिति ॥ तथा च हर्तृपदम् आहर्तृपरमिति भावः । धनुषो विस्फूर्जितैर्विनेष्यतीति न युक्तम् । रावणस्य ग्रन्थान्तरे रामशरेणैव नष्टत्वस्य कथितत्वादतस्तदभिप्रायं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ धनुर्विस्फूर्जितैरिति ॥ नष्ट इव नष्टो नष्टधैर्य इत्यर्थः । सानुबन्ध इत्यनेनासुभिः सहेत्यादेस्तात्पर्यमुक्तमित्यवधेयम् ॥

ततश्चायं श्लोकत्रयार्थः ॥ दशकन्धरो रावणो यस्मिन्विरुध्यार्तिं मरणरूपामार्च्छत्प्रापत् स कलेशः प्राणश्रद्धादिकलातदभिमानिसत्तादिप्रदः । अनेन रामशरीरं षोडशकलात्मकं नेति सूचयति । ब्रह्मादिदेवेषु कृत्स्नः पूर्णः प्रसादो यस् तेन सुमुखो विकसितवदनः । कलया स्वरूपांशेन । गुरोर्दशरथस्य निदेशे नियोगे तिष्ठन् सदयितानुजः सीतालक्ष्मणाभ्यां सहितो रामो वनमाविवेशेत्यन्वयः ।

यस्मै रामायोदधिर्मार्गं ददौ । सपदि शीघ्रम् । हरवद्धरो यथा त्रिपुरं दिधक्षुस्तद्वदरिपुरं लङ्कां दिधक्षोर्दग्धुमिच्छोः । षष्ठी चतुर्थ्यर्थ्ये । यद्वा पञ्चमीयम् । दिधक्षो रामादूढं प्राप्तं यद्भयं तेनाङ्गवेपः कम्पो यस्येत्युदधिविशेषणम् । अत्र हेतुभूतं विशेषणान्तरमाह ॥ दूर इति ॥ दूरे स्थिता सुहृत्सीता यस्य स दूरेसुहृद्रामस्तस्य मथितो ज्वलितो रोष एव सुशोषोऽग्निस्तेन युक्तया दृष्ट्या । तातप्यमानान्यत्यन्तं तप्यमानानि मकराणामुरगाणां नक्राणां च चक्राणि समूहो यस्मिन्सः । यस्मा इति यच्छब्दस्य तस्य दारहर्तुरित्युत्तरेणान्वयः ।

युद्धे रावणस्य वक्षःस्थलस्य स्पर्शेन सङ्घट्टनेन रुग्णा भग्ना महेन्द्रवाहस्यैरावतस्य दन्तास्तैर्विलंबितो विलम्बं प्राप्तः ककुभां दिशां यो जयस्तेन रूढ उत्पन्नो हासोऽट्टहासो यस्य सः । ससैन्यो रावणस्तस्य दारहर्तुर्दारान्सीतामाहर्तू रामस्य धनुष उच्चरितैर्निर्गतैविस्फूर्जितैर्ध्वनिविशेषैर्विनेष्यति धैर्यविनाशमेष्यति पश्चाद्विस्फूर्जितैः प्रकाशमानैः । शरैरिति शेषः । असुभिः प्राणैः सह विनाशं मृत्युमेष्यतीति

॥ २३,२४,२५ ॥

भूमेः सुरेतरवरूथविमर्दितायाः

क्लेशव्ययाय कलया सितकृष्णकेशः ।

जातः करिष्यति जनानुपलक्ष्यमार्गः

कर्माणि चात्ममहिमोपनिबन्धनानि ॥ २६ ॥

तात्पर्यम्

‘राम एको ह्यनन्तांशस्तत्र रामाभिधो हरिः । शुक्लकेशात्मकस्तिष्ठन्रमयामास वै जगदि’ति ब्राह्मे । ‘विष्णोर्नान्येन कर्माणि परेषां तन्निबन्धनमि’ति मात्स्ये । ‘सहस्र-धनुषस्तूर्ध्वं द्युशब्देनापि भण्यत’ इति तन्त्रमालायाम् । इतरथा विष्णुर्न चेत् । स्वमहिम-निबन्धनत्वेन न भाव्यम् । दिव्यमिव स्तुत्यमिव । तदपेक्षया । अन्येषां स्तुत्यमेव यत्तस्य तच्च दिव्यमिव । ‘अन्यथाज्ञानहेतुर्या वाक् सा जल्पिः प्रकीर्तिते’ति तन्त्रमालायाम् ॥ ‘यत्तु सर्वात्मनाऽज्ञानं निशा स परिकीर्तिते’ति कौर्मे । कलपदं च आयतं च । ‘सप्तस्वरसमाहारो मूर्च्छनेति प्रकीर्तिते’ति गान्धर्वे । विद्वेषिणोऽप्युदासीना भक्ता अपि न संशयः । हरेर्हि सदनं यान्ति व्यक्तं भक्तैस्तु गम्यते । आरभ्य तम आमुक्तेः कृष्णस्य सदनं यतः । अव्यक्तहरिलोक-त्वादन्येषामन्यलोकते’ति बृहत्संहितायाम् ॥ ‘रामभीमार्जुनादीनि विष्णोर्नामानि सर्वशः । रमणाभयवर्णाद्याः शब्दवृत्तेर्हि हेतवः । हरिर्हि तत्र तत्रस्थो रमणादीन्करोत्यजः । अतस्तस्यैव नामानि व्याजादन्यगतानि तु । व्यवहारप्रवृत्त्यर्थं दुष्टानां मोहनाय चे’ति स्कान्दे ॥२६-३५॥

पदरत्नावली

कृष्णावतारमनन्यसाध्यं तत्कर्म च सङ्गृह्य कथयति- भूमेरित्यादिश्लोकदशकेन ॥ सः हरिः सितकृष्णकेश इति नामककलया जातः कर्माणि करिष्यतीत्यन्वयः । कर्मणा तत्वज्ञानं कस्मान्नोदेतीत्यत उक्तम्- जनेति ॥ प्राकृताज्ञेयमार्गत्वादित्यर्थः । अवतारप्रयोजनमाह- सुरेतरेति ॥ सुरेतरेषाम् असुराणां वरूथेन समूहेन गुप्तसेनया वा विमर्दितायाः पीडिताया भूमेः क्लेशव्ययायेति । कीदृशानि कर्माणि आत्ममहिमोपनिबन्धनानि स्वमहिमनिमित्तानि पूतनावधादीनि हरेः कर्माणि परकर्मनिबन्धनानि न भवन्ति । अन्येषां कर्माणि तन्महिमनिबन्धनानीति चार्थः । तदुक्तम्- ‘विष्णो-र्नान्येन कर्माणि परेषां तन्निबन्धनम्’ इति । अत्रानन्तांशे रौहिणेयरामे शुक्लकेशात्मकरामाभिधानो हरिस्तिष्ठन् जगद्रञ्जयतीत्येतत् ‘राम एको ह्यनन्तांशस् तत्र रामाभिधो हरिः’ इत्यादिनोक्तम् । अत एवमेव ग्राह्यमिति भावः ॥ २६ ॥

प्रकाशिका

कृष्णावतारं तत्कर्म चाह ॥ भूमेरित्यादि श्लोकदशकेन ॥ अत्र सितकृष्णकेशो जात इत्युक्त्या कृष्णवद्रामस्यापि साक्षादवतारत्वं प्रतीयतेऽतोऽस्य तात्पर्यं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ राम एक इति ॥ एको भार्गवरामभ्यामन्यो रामो बलरामोऽनन्तांशः शेषावतारः । हीति तत्र प्रमाणप्रसिद्धिं दर्शयति । हरे रामाभिधत्वे निरुक्तिं दर्शयति ॥ रमयामासेति ॥ अनेन रमयतीति राम इति निरुक्तिं सूचयति । तथा च शेषावतारे बलरामे शुक्लकेशात्मकस्य रामनाम्नो हरेर्विशेषेण सन्निधानात्तस्यैव कृष्णेन सहगणनं न शेषावतारस्य बलरामस्येति भावः । ननु सर्वेषामपि कर्माणि स्वात्ममहिमोपनिबन्धनान्यतः कथमिदं कृष्णेऽसाधारणमित्यतोऽस्य तात्पर्यं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ विष्णोरिति ॥ तन्निबन्धनं विष्णुनिमित्तकम् । कर्मेति शेषः । तथा चात्ममहिमामात्रोपनिबन्धनानीति मूलं व्याख्येयमिति भावः । दिविस्पृशोरित्यर्जुनयोः स्वर्गलोकस्पर्श इत्युच्यत इति प्रतीयतेऽतोऽत्र विवक्षितं द्युशब्दार्थं प्रमाणेनैवाह ॥ सहस्रधनुष इति ॥ ऊर्ध्वं तु ऊर्ध्वप्रदेशस्तु । न केवलमन्तरिक्षशब्देन किन्तु द्युशब्देनापीत्यर्थः । इतरथेत्यत्र कस्य व्यतिरेक इति न प्रतीयतेऽत आह ॥ इतरथा विष्णुर्न चेदिति ॥ कृष्णो विष्णुर्न चेदित्यर्थः ।

ननु समुद्रपानादिकं कर्मेतरेषामशक्यं विष्णुत्वाभावेऽप्यगस्त्यादीनां दृश्यतेऽतो नेदमप्यसाधारण-मित्याशङ्कापरिहाराय न भाव्यमित्यस्य तात्पर्यमाह ॥ स्वमहिमेति ॥ स्वमहिममात्रनिमित्तत्वेन न भाव्यमित्यर्थः । अगस्त्यादीनां तु तत्कर्म विष्णुमहिमोपनिबन्धनं न स्वात्ममहिममात्रोपनिबन्धनमिति भावः । एतत्प्रमापयितुमेव प्राक् परेषां तन्निबन्धनमिति प्रमाणशेषोदाहरणं कृतम् । दिव्यमिवेत्येतदनूद्य दीव्यतेरनेकार्थत्वादत्र विवक्षितं दिव्यशब्दार्थं प्रदर्शयति ॥ दिव्यमिवेति ॥

ननु कृष्णकृतकर्मजातमखिलैः स्तुत्यमेव । इवशब्देन वस्तुतो न स्तुत्यमिति प्रतीयतेऽतः कथमिदमित्यतोऽस्याभिप्रायमाह ॥ तदपेक्षयेति ॥ कृष्णापेक्षयेत्यर्थः । एतदेव विवृणोति ॥ अन्येषामिति ॥ चशब्दोऽप्यर्थस्तस्येत्यनेन सम्बध्यते । अन्येषां ब्रह्मादीनां वस्तुतः स्तुत्यमेव । यत्कृष्णकर्तृकं कर्मजातं तत्तस्यापि कृष्णस्यापि स्तुत्यमिव न वस्तुतस्तस्य स्तुत्यमित्यर्थः। फलापेक्ष-योत्कर्षप्रतिपादकशब्दप्रयोगविषयत्वं हि स्तुत्यत्वम् । कृष्णकर्तृकं कर्मजातं च मदीयं कर्मानन्यसाध्यं लोकविलक्षणमिति ब्रह्मादिभिरिव कृष्णेनाप्युत्कृष्टतया प्रतिपाद्यत एव । अत उत्कर्ष-प्रतिपादक-शब्दविषयकत्वसाम्यादेव तस्यापि स्तुत्यमिवेत्युक्तं न वस्तुतस्तस्य स्तुत्यम् । ब्रह्मादिभिरिव कृष्णेन फलापेक्षया तादृशशब्दप्रयोगस्याकरणादित्यभिप्राय इति भावः ।

जल्प्यावृतमित्यत्र जल्पिशब्दार्थं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ अन्यथेति ॥ तथा च दुःशास्त्रमेव जल्पि-शब्दवाच्यमिति भावः । निशिशयानमित्यत्र निट्शब्दस्यात्रोपयुक्तमर्थं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ यत्त्विति ॥ सर्वात्मनेति ॥ केनापि प्रकारेणेत्यर्थः । इदं च सम्यग्ज्ञानविरुद्धतयाऽज्ञानशब्दवाच्येऽन्यथाज्ञानेऽति-व्याप्तिवारणाय । तत्राविद्यमानस्य प्रकारस्य भानेनाज्ञान इव सर्वात्मना ज्ञानविरोधित्वाभावादिति ज्ञेयम् । तुशब्दस्तस्यानादित्वादिविशेषद्योतकः । निशाशब्दस्य निट्शब्दपर्यायत्वान्नासङ्गतिः । कलपदायत-मूर्च्छितेनेत्यत्र तत्पुरुषत्वादिप्रतीतिवारणाय कर्मधारयोऽयमित्याशयेनाह ॥ कलपदं चेति ॥ चेत्यनन्तरं तदित्यध्याहार्यम् । आयतं चेत्यनन्तरं मूर्छितं चेत्यपि पूरणीयम् । बहुलग्रहणात्तु विशेषणानामेव समासः। तत्र मूर्छितमित्यस्य प्रकृतोपयुक्तमर्थं प्रमाणेनाह ॥ सप्तस्वरेति ॥ समाहारः सम्मेलनम् । तथा च मूर्छितमित्यस्य सप्तस्वरसमाहारयुक्तमित्यर्थ उक्तो भवतीति ज्ञातव्यम् ।

ननु ये च प्रलम्बखरेत्यादिनोक्तानां सर्वेषां ‘तदीयनिलयं यास्यन्ति’ इति हरिलोकप्राप्तिः फलतयोच्यते । सा च भक्तानामेव युक्ता न द्वेषिणामुदासीनानां वाऽतः कथमेतदित्यतोऽस्याभिप्रायं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ विद्वेषिणोऽपीति ॥ ननु भक्तगम्यस्य वैकुण्ठादेरेव हरिसदनत्वं प्रसिद्धं न विद्वेष्यादिगम्यस्य तम आदेरित्यत उक्तम् ॥ आरभ्येति ॥ अतस्त्रिविधा अपि हरेः सदनं यान्तीति । युक्तमिति शेषः । नन्वेवं भक्तैर्हरिलोको गम्यतेऽभक्तैरन्यो लोक इति ग्रन्थान्तरविरोध इत्यतस्तदभि-प्रायमाह । व्यक्तं भक्तैस्तु गम्यते, अव्यक्तहरिलोकत्वादन्येषामन्यलोकतेति पादत्रयेण । व्यक्तं वैकुण्ठादिगतं भगवद्रूपम् । भक्तैर्गम्यत इत्युच्यत इति शेषः । अव्यक्तेति ॥ अव्यक्त एव हरिर्यत्र तमसि नरके वाऽपि तिष्ठति तद्गतत्वादित्यर्थः । अन्येषां द्वेषिणामुदासीनानां चान्यलोकताऽन्यलोक-गन्तृतावचनम् । उपपद्यत इति शेषः ।

काम्भोजमत्स्यकुरुसृञ्जयकैकयार्णाः(कैकयाद्याः) ।

यास्यन्त्यदर्शनमिता बलपार्थभीम-

व्याजाह्वयेन हरिणा निलयं तदीयम् ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

ये प्रलम्बादयः कृष्णाख्येन हरिणा अदर्शनमिताः । ये चान्ये मैन्दादयस् तथा जरासन्धादयः ये च कुरुपाण्डवसेनागताः काम्भोजादयः बलपार्थभीमभीष्मद्रोणद्रौण्यादिव्याजाह्वयेन हरिणा मरणं प्रापितास् ते सर्वे तदीयं निलयं यान्तीत्यन्वयः । द्वेषिण उदासीना भक्ता इति त्रिविधा जीवाः । तत्र द्वेषिणः नितरां लीयते सुखं यस्मिन् तदन्धन्तमः यान्ति । उदासीना निरयं नरकम् । भक्ता निकामस्य अभीष्टस्य आनन्दस्य प्राप्तिर् यस्मिन् तं वैकुण्ठादिलोकं यान्तीत्यर्थः । सर्वञ्च स्थानं हरेर्विद्यमानम् । तदुक्तम्- ‘विद्वेषिणोऽप्युदासीना भक्ता अपि न संशयः । हरेर्हि सदनं यान्ति व्यक्तं भक्तैस्तु गम्यते । आरभ्य तम आमुक्तेः कृष्णस्य सदनं यतः । अव्यक्तहरिलोकत्वादन्येषामन्यलोकता ॥ इति । रामभीमादिनामानि हरेरेव मुख्यानि । रमणशक्त्यभयवर्णादीनां शब्दवृत्तिहेतूनां हरौ मुख्यत्वाद् अन्यत्रामुख्यत्वाद् व्यवहारार्थं सङ्केतितत्वाद् व्याजानि । तदप्युक्तम्- ‘रामभीमार्जुनादीनि विष्णोर्नामानि सर्वशः । रमणाभयवर्णाद्याः शब्दवृत्तेर्हि हेतव’ इत्यादि । रय गताविति धातुः । रलयोरभेदः । न्यग्भावरयं नीचगतिं तम इति वा । ‘निर्न्यग्भावनिकामयोः’ इति ॥ ३४, ३५ ॥

प्रकाशिका

ये च प्रलम्बादयस्ते सर्वे हरिणा कृष्णेनादर्शनं मरणमिताः प्राप्ताः सन्तस्तदीयं निलयं यास्यन्तीत्युत्तरेणान्वयः । खरो धेनुकः । दर्दुर इव दर्दुरो बकः । इभः कुवलयापीडः । कपि-र्विवदः । कुजो नरकः ।

मृधे कुरुपाण्डवयुद्धे । समितौ सङ्ग्रामे शालन्ते श्लाघ्यन्ते ते समितिशालिनः । ननु प्रलम्बखर-कपिबल्वलरुग्मिप्रमुखा बलभद्रेण निहताः । कांभोजादयश्च भीमार्जुनद्रोणादिभिः । शम्बरः प्रद्युम्नेन । यवनो मुचकुन्देन । न तु हरिणाऽतः कथमेतदित्यत उक्तम् । बलपार्थभीमव्याजाव्हयेनेति ॥ अत्र बलादिशब्दैः प्रद्युम्नादयोऽप्युपलक्ष्याः । तथा च बलपार्थभीमादिषु व्याजात्तेषां स्वशरीररूपत्वव्याजा-न्निमित्तात्तेषु स्वेनैव सङ्केतिता आव्हया नामानि यस्य स तथोक्तस्तेनेत्यर्थः । हरिरेव बलादिषु स्थितो मुख्यतस्तत्तन्नामा तान् जघानातो युक्तमुक्तमिति भावः । अत्र ये च प्रलम्बेत्यादिना द्वेष्युदासीनभक्तानां त्रयाणामुक्तत्वात् तदीयं निलयमित्यनेन तमो नरकं वैकुण्ठादिकं चेति त्रयमपि तत्तद्योग्यं हर्यावासस्थानं ग्राह्यम् । इयांस्तु विशेषः । वैकुण्ठादेर्व्य-क्तस्थानत्वात्तदीयनिलयत्वप्रसिद्धिस्तथा नरकतमसोरव्यक्त-हरिस्थानत्वादिति ॥ ३४-३५ ॥

कालेन मीलितदृशामवमृश्य नॄणां

स्तोकायुषां स्वनिगमो बत दूरपारः ।

आविर्हितस्त्वनुयुगं स हि सत्यवत्यां

वेदद्रुमं विटपशो विभजिष्यति स्म ॥ ३६ ॥

तात्पर्यम्

तृतीये सप्तमे चैव षोडशे पञ्चविंशके । अष्टाविंशे युगे कृष्णः सत्यवत्यामजायत । व्यासाचार्यस्तु पूर्वेषु चरमे स्वयमेव तु । विव्यास वेदांश्चक्रे च भारतं वेदसंमितमि’ति च ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

कालबलेन मीलितदृशाम् उत्सन्नज्ञानानां स्तोकायुषाम् अल्पायुषां नृणां स्वनिगमः स्वविषयो वेदः दूरपार इत्यवमृश्य स विष्णुर् बत कृपया सत्यवत्याम् आविर्हितो ऽवतीर्णः । वेदद्रुमं विटपशः शाखोपशाखाभेदेन विभजिष्यतीत्यन्वयः । कस्मिन्युगे इत्यत उक्तम्- अनुयुगमिति ॥ एतदुक्तं भवति । तृतीये सप्तमे षोडशे पञ्चविंशे अष्टाविंशे च द्वापरे पुर्वेषु चान्यैर्व्यासनामभिर् विभाजयिष्यति । अष्टाविंशे स्वयमेव विभजिष्यतीति । ‘तृतीये सप्तमे चैव षोडशे’ इत्यादिवचनञ्च विशेषवाचिना तुशब्देन गृहीतम् । कृष्णावतारादुपरि व्यासावतारकथनं तदुपरितनमन्वन्तरेऽपि व्यासावतारसद्भावादविरुद्धमित्यस्मिन्नर्थे हिशब्दः । पुराणप्रसिद्धेरिति ॥ ३६ ॥

प्रकाशिका

व्यासावतारं तत्कर्म चाह ॥ कालेनेति ॥ अत्रानुयुगमित्यस्य प्रतियुगमित्य-न्यथाप्रतीतिवारणाय प्रमाणेनैव तात्पर्यं दर्शयति ॥ तृतीय इति ॥ युगे महायुगान्तर्गतद्वापरे । तथा च वैवस्वतमनोस्तृतीयादिपञ्चमहायुगान्तर्गतद्वापरेषु कृष्णो व्यासः सत्यवत्यामजायतेत्यभिप्रेत्यैवानुयुग-मित्युक्तम् । न तु प्रतियुगमित्यभिप्राय इति भावः । पूर्वेषु तृतीयसप्तमषोडशपञ्चविंशकमहायुगान्तर्गत-द्वापरेषु । व्यासानां वेदविस्तारकर्तॄणामन्येषां स्वयमाचार्यः । तुशब्दोऽवधारणे । चरमेऽष्टाविंश-महान्तर्गतद्वापरे तु पूर्वव्यासापेक्षया विशेषेण विव्यास विस्तृतवान् । वेदः सम्यक् मित उपबृंहितो येन तद्वेदसम्मितम् । इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेदिति वचनात् । अथवा । वेदसम्मितं वेदसंवादि । न तु वेदसदृशमित्यर्थः । भारतस्य वेदोत्तमत्वात् ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ कालेन द्वापरयुगमहिम्ना । मीलितोत्सादिता दृक् तत्त्वज्ञानं येषां तेषां मीलितदृशां, स्तोकमल्पमायुर्येषां तेषां, स्वनिगमः स्वविषयको वेदराशिः । बत अहो । दूरे पारं यस्येति दुर्गमं चरमावधिरित्यवमृश्य स हरिः सत्यवत्यामनुयुगं तृतीयादिपञ्चसु महायुगेषु सत्यवत्यामाविर्हित आविर्भूतः सन् वेदलक्षणद्रुमं विटपशः शाखोपशाखाभेदेन विभजिष्यतीति । बुद्धावतारात्पूर्वं व्यासावतारकथनं दुर्जनमोहकशास्त्रप्रणयनविषये व्यासस्य बुद्धसाम्यं दर्शयितुमिति ज्ञातव्यम् ॥ ३६ ॥

ते वै विदन्त्यतितरन्ति च देवमायां

नैषां ममाहमिति धीः श्वसृगालभक्ष्ये ॥ ४२ ॥

तात्पर्यम्

देवमायां विदन्ति । संसारमतितरन्ति च ॥ ४२ ॥

पदरत्नावली

नन्वेवं चेन् न कस्यापि ज्ञानाभावेन पुरुषार्थप्राप्तिरित्याशङ्क्य तत्प्रसादेन सर्वं सुलभमित्याह- येषामिति ॥ सोऽनन्तो भगवान् स्वयमेव येषां दययेद् दयां करोति ते देवस्य मायां स्वरूपशक्तिं विदन्ति । संसारहेतुं शैवलीं मायाम् अतितरन्ति च । तत्साधनमन्तरेण दययेच्चेत् तस्य वैषम्यं नैर्घृण्यञ्च स्यातामित्यत्राह- सर्वात्मनेति ॥ तत्रेत्थंभावमाह- नैषामिति ॥ एषां सेवकानां श्वसृगालभक्षणयोग्ये देहे ममाहमिति धीर् नास्ति । देहाद्यभिमानशून्यत्वेन भाव्यमिति भावः । तत्तद्योग्यतानुसारेण तत्प्रसादोऽपि बहुविध इत्यस्मिन्नर्थे वैशब्दः ॥ ४२ ॥

प्रकाशिका

यदि न केऽपि विदन्ति कथं तर्हि अधिकारिणां मुक्तिरित्यतस्तत्प्रसादादेवेत्याह ॥ येषामिति ॥ अत्र चशब्दादतितरन्तीत्यत्रापि देवमायामित्येतदेव कर्मतयाऽन्वेतीति प्रतीति-वारणा-यान्यत्कर्माध्याहृत्यान्वयं दर्शयति ॥ देवमायामिति ॥ ततश्चायं मूलार्थः ॥ अनन्तः स भगवानेव येषां दययेद्दयां कुर्यात् ते देवस्य क्रीडादिगुणस्य तस्य मायां माहात्म्यं विदन्ति जानन्ति । अतितरन्ति च संसारम् । ननु तत्साधनमन्तरेण दययेच्चेत्तस्य वैषम्याद्यापात इत्यत उक्तम् । ते यदि निर्व्यलीकं निष्कपटं सर्वात्मना सर्वप्रकारेण । मनोवाक्कायकर्मभिरिति यावत् । आश्रितपद आश्रितचरणाः । तर्ह्येव दययेदित्यन्वयः । चरणाश्रयणेऽपीत्थं भावमाह ॥ नैषामिति ॥ एषामधिकारिणां श्वसृगालभक्षणयोग्ये देहे ममाहमिति धीर्नास्ति तेषां दययेदित्यन्वयः । अत्रानन्त इत्यनेनाघटितघटकशक्तिसम्पत्त्या स्वयमव्यक्तस्वभावोऽपि व्यक्तो भवतीत्युपपादितमिति ज्ञातव्यम् ॥ ४२ ॥

वेदाहमङ्ग परमस्य हि योगमायां

यूयं भवश्च भगवानथ दैत्यवर्यः ।

पत्नी मनोः स च मनुस्तदपत्यभूताः(मनुश्च तदात्मजाश्च)

प्राचीनबर्हिऋभुरङ्ग उत ध्रुवश्च ॥ ४३ ॥

पदरत्नावली

ननु तर्हि तत्प्रसादयोग्याः के इति तानाह- वेदाहमिति ॥ ‘ऋतस्य तन्तुं विततं विवृत्य तदपश्यत्तदभवत्प्रजासु’ इति श्रुतिद्योतको हिशब्दः । प्रथमप्रक्रान्तत्वाच्चतुर्मुखः सर्वाधिकं वेत्ति । तदन्ये यथायोग्यं वेत्तार इत्यर्थस्मारको वा । भगवानिति विशेषणाद् भवस्य नारदादेर्ज्ञानातिशयोऽस्तीति सूचयति । अथेत्यनेन दैत्येषु प्रह्लादस्य ज्ञाननैर्मल्यं सूचयति । अङ्गो वेनस्य पिता ॥ ४३ ॥

प्रकाशिका

हरिप्रसादेन तन्माहात्म्यज्ञानिनः क इत्यतस्तानुदाहरति ॥ वेदाहमिति श्लोक-त्रयेण ॥ योगमायां स्वरूपसामर्थ्यम् । सनकादीनन्तर्भाव्य यूयमिति बहुवचनम् । दैत्यवर्यः प्रह्लादः । मनुः स्वायम्भुवः । तस्य पत्नी शतरूपा । तदात्मजाः पुत्रपौत्राश्च । अङ्गो वेनस्य पिता ॥ ४३ ॥

इक्ष्वाकुरैलमुचुकुन्दविदेहगाधिरघ्वम्बरीषसगरा गयनाहुषाद्याः ।

मान्धात्रलर्कशतधन्वनरन्तिदेवदेवव्रता बलिरमूर्तरयो दिलीपः ॥ ४४ ॥

पदरत्नावली

ऐल इलायाः पुत्रः पुरूरवाः । नाहुषो ययातिः ॥ ४४ ॥

प्रकाशिका

ऐल इलायाः पुत्रः पुरूरवाः । नाहुषो ययातिः । रन्तिदेवान्तैः सहितो देवव्रतः

॥ ४४ ॥

सौभर्युदङ्कशिबिदेवलपिप्पलादाः सारस्वतोद्धवपराशरभूरिषेणाः ।

येऽन्ये विभीषणहनूमदुपेन्द्रदत्तपार्थार्ष्टिषेण विदुरश्रुतदेवमुख्याः ॥ ४५ ॥

पदरत्नावली

हरेः स्वरूपांशानाम् उपेन्द्रदत्तादीनां नित्यबद्धगुणेेषु सहपाठो दुष्टजनमोहनार्थः

॥ ४५ ॥

प्रकाशिका

उपेन्द्रदत्तयोर्ज्ञानिषु गणनं दुष्टजनमोहाय । यद्वा । उप समीपे इन्द्रो विष्णुर्यस्य स उपेन्द्रो ब्रह्मा तेन दत्तः शुकः । तस्य ब्रह्मरातनामकत्वात् ॥ ४५ ॥

ते वै विदन्त्यतितरन्ति च देवमायां

स्त्रीशूद्रहूणशबरा अपि पापजीवाः ।

यद्यद्भुतक्रमपरायणशीलशिक्षाः

तिर्यग्जना अपि किमु श्रुतधारणा ये ॥ ४६ ॥

तात्पर्यम्

तत्परायणास्तच्छीलास्तच्छिक्षाश्च ॥ ४६ ॥

पदरत्नावली

अत्र कैमुत्यन्यायमाह- त इति ॥ ये स्त्रीशूद्रहूणशबराः पापजीवास् तेऽपि देवस्य मायां विदन्ति । संसारमतितरन्ति च । किमुतास्मदादय इत्यन्वयः । तर्हि किमिति सर्वे निस्तीर्णसंसारा नाभूवन् तत्राह- यदीति ॥ अद्भुतक्रमो विष्णुः स एव परायणं तस्य शीलं तस्य शिक्षा च येषां ते तथोक्ताः । अद्भुतं जगत् क्रमतीति अद्भुतक्रमः । अत्रापि कैमुत्यन्यायमाह- तिर्यगिति ॥ वृन्दावनगताः पशुपक्ष्यादयस् तिर्यग्जना अपि देवमायां विदन्ति । अतितरन्ति च । ये श्रुतधारणास् ते विदन्तीति किमु वक्तव्यमित्यन्वयः ॥ ४६ ॥

प्रकाशिका

अत्र कैमुत्यन्यायमाह ॥ त इति ॥ पापजीवाः पापयोनिमाप्ता सज्जीवाः सर्वे । तर्हि किमिति सर्वे मुक्ता नाभूवन्नित्यत आह ॥ यद्यदभुतेति ॥ अत्र विवक्षितयोजनां दर्शयति ॥ तत्परा-यणा इति ॥ अद्भुताः क्रमाः पदन्यासा यस्य हरेः स तथोक्तः । तदाश्रयास्तद्विषयकस्वभावा-स्तद्विषयकशिक्षावन्तश्चेत्यर्थः । अत्रापि कैमुत्यन्यायमाह ॥ तिर्यगिति ॥ जरितर्यादयोऽपि । श्रुते भगवद्रूपे धारणा ध्यानविशेषो येषां ते श्रुतधारणाः ॥ ४६ ॥

शश्वत्प्रशान्तमभयं प्रतिबोधमात्रं

शुद्धं समं सदसतः परमात्मतत्वम् ।

शब्दो न यत्र पुरुकारकवान्क्रियार्थो

माया परैत्यभिमुखे च विलज्जमाना ॥ ४७ ॥

तात्पर्यम्

‘अव्यक्ताद्यनहंमानादात्मतत्त्वं हरिः स्मृतः । अशब्दश्चाप्रसिद्धत्वाच्छान्तः पूर्णसुखत्वत’ इति ब्रह्मतर्के ॥ ४७ ॥

पदरत्नावली

अद्भुतक्रमः किंलक्षणक इति तत्राह- शश्वदिति ॥ यत् शश्वत् सदैकप्रकारम् । प्रशान्तं प्रकृष्टपूर्णसुखम् । अद्वितीयत्वादभयम् । ‘द्वितीयाद्वै भयं भवतीति’ श्रुतेः । यच्च प्रतिबोधमात्रं निर्दोषज्ञानस्वरूपम् । मात्रशब्दोऽवधारणार्थः । प्रतिशब्दो मुख्यार्थः । अत एव शुद्धं रागादिदोष-रहितम् । यच्च समं परमाण्वादिपरममहदन्तेषु पदार्थेषु नातिरेकगुणविधुरम् । वैषम्यादिरहितं वा । सदसतः परं व्यक्ताव्यक्तजगतो विलक्षणम् । आत्मतत्त्वम् अव्यक्तादिसर्वप्रपञ्चेऽहंभावरहितम् । पुरूणि बहूनि कारकपदानि कर्तृकर्मक्रियावाचीनि यस्मिन् सन्ति स तथा । अग्निष्टोमाद्यनेकक्रियार्थः शब्दः वाक्यलक्षणोऽनन्तवेदाख्यः शब्दः यत्र यस्मिन् साकल्येन वाचकत्वेन न वर्तते । तदुक्तम्- ‘अव्यक्ता-द्यनहंमानादात्मतत्वं हरिः स्मृतः । अशब्दश्चाप्रसिद्धत्वाच्छान्तः पूर्णसुखत्वतः ॥’ इति । हरिः स्वयं मायाधीनश्चेत् तदुपासकाः कथं तां तरन्ति इति तत्राह- मायेति ॥ माया संसारकारणं प्रकृतिर् यस्य अभिमुखे स्थातुं विलज्जमाना यस्माद् यदुपासकेभ्यश्च परैति अपसरति दृष्टिमार्गं विहाय वर्तत इति

॥ ४७ ॥

प्रकाशिका

अद्भुतक्रमः किंलक्षणकः(किंलक्षणः कश्च) इत्यपेक्षायामाह ॥ शश्वदिति ॥ अत्र प्रशान्तमिति निर्व्यापारत्वमात्मतत्त्वमित्यात्मनो ज्ञातृजीवस्य तत्त्वं स्वरूपमित्यभेदः, शब्दो यत्र कारकवान् प्रति-पादको नेत्यशब्दत्वमुच्यत इत्यादिप्रतीतिवारणाय प्रमाणेनैव प्रशान्तमित्यादेरर्थं दर्शयति ॥ अव्यक्तादीति ॥ जीवानामिवाव्यक्ताद्यात्मके शरीरे विद्यमानाहंमानाभावादित्यर्थः । तथा चात्मनि स्वाधीनतया शरीररूपकेऽव्यक्तादौ तत्त्वमनारोपितं रूपं यत्तदात्मतत्त्वमिति व्याख्यानं सूचयति । अप्रसिद्धत्वादेव अशब्दो न तु सर्वथाऽवाच्यत्वात् ॥ ततश्चायमर्थः ॥ यच्छश्वत्सर्वदैक-प्रकारम् । प्रशान्तं प्रकृष्टपूर्णसुखम् । प्रतिबोधमात्रं जडामिश्रज्ञानरूपम् । शुद्धं रागादिदोषदूरं, समं सर्वत्रैकप्रकारं, सता कार्येण सहितमसत्कारणं सदसत् तस्मात्परं विलक्षणम् । शब्दो वेदादिरूपो यत्र यस्मिन् पुरु साकल्येन कारकवान् कर्मकारकवान् । तत्प्रतिपादको नेत्यर्थः । कथंभूतः शब्दः क्रियार्थो धात्वादिलब्धार्थः । पदसमन्वयन्यायेन प्रवर्तमानोऽपीत्यर्थः । हरिः स्वयं मायाधीनश्चेत्तदुपासकाः कथं संसारं तरन्तीत्यत आह ॥ मायेति ॥ माया बन्धकप्रकृतिः । परैत्यपसरत्यभिमुखे तदनुग्रहदृष्टिविषये भक्ते । स्थातुमिति शेषः । विलज्जमानेव विलज्जमाना । अनेन हरिकृपादृष्टिविषयो भक्तोऽपि न मायाधीनः किमु हरिरित्युक्तं भवति ॥ ४७ ॥

तद्वै पदं भगवतः परमस्य पुंसो

ब्रह्मेति यद्विदुरजस्रसुखं विशोकम् ।

सम्यङ् निशाम्य यतयो यमलोकहेतुं

जह्युः सुधामिव निपानखनित्रमिन्द्रः ॥ ४८ ॥

पदरत्नावली

यच्च सर्वगुणपूर्णत्वाद्ब्रह्मेति अजस्रसुखं निरन्तरसुखमिति च विदुर् अतीतानागत-वर्तमाना ब्रह्मादयः श्रवणादिभिर्यतमानत्वाद्यतयः साधनपरिपाकेन यत् सम्यक् निशाम्य इन्द्रः सुधां प्राप्य निपानखनित्रं कूपखननसाधनं कुद्दालादीव, यमेनाधिकृतो लोको नरकाख्यस् तस्य हेतुं संसारं जह्युस् त्यजन्ति, परमस्य पुंसो नारायणस्य पदं स्वरूपं तद्वै तादृक् लक्षणकं हीत्यन्वयः । इन्द्र ईश्वरः धनवान् सुधाम् अमृतं जलं प्राप्येति वा ॥ ४८ ॥

प्रकाशिका

एवमद्भुतक्रमलक्षणान्युक्त्वेदानीं ज्ञानिनः संसारत्यागरूपं तरणं दृष्टान्तमुखे-नोपपादयति ॥ तद्वै पदमिति ॥ यतयः श्रवणादिप्रयत्नवन्तोऽजस्रसुखं नित्यसुखमत एव विशोकं यद्ब्रह्मेति विदुः पूर्वज्ञानिनः । अनेनाद्भुतक्रमस्य ब्रह्मत्वं ज्ञानिप्रत्यक्षसिद्धमिति दर्शितम् । तेन तस्याब्रह्मात्मकत्वात्कथं तज्ज्ञानं मोक्षसाधनमिति शङ्का निरस्तेति ज्ञेयम् । तत्परमस्य पुंसो भगवतः पदं स्वरूपं सम्यक् स्वयोग्यतानुसारेण निशाम्यापरोक्षीकृत्य यमलोकहेतुं संसारं जह्युस्त्यजन्ति । वै प्रसिद्धमेतत् । यथेन्द्रः सुधाममृतं निशाम्य निपीयतेऽस्मिन्निति निपानं कूपादि तस्य खनित्रं खननसाधनं कुद्दालादिकं त्यजति तथैवेति ॥ ४८ ॥

स श्रेयसामपि विभुर्भगवान्यतोऽस्य

भावस्वभावविहितस्य सतः प्रसिद्धः ।

देहे स्वधातुविगमे तु विशीर्यमाणे

व्योमेव तत्र पुरुषो न विशीर्यतेऽजः ॥ ४९ ॥

तात्पर्यम्

भावस्वभावो भक्तिस्वभावः । तथा निर्मितस्य सत्पुरुषस्य प्रसिद्धः । ‘भावो भक्तिः प्रणामश्च प्रावण्यमपि चादर’ इत्यभिधानात् ॥ ४९ ॥

पदरत्नावली

इदानीम् एवंविधभगवज्ज्ञानाधिकारी सत्पुरुष इत्याह- स इति ॥ न केवलं धर्मादिसर्वश्रेयसां विभुः स्वामी अपि तु फलदाता च । अधर्मादिसर्वाश्रेयसामपीति वा । भगवान् अनादिकालमारभ्य हरिप्रसादेन परिवृद्धेन भावस्वभावेन भक्तिस्वभावेन विहितस्य निर्मितस्य अस्य सतः जीवराशेः प्रसिद्धः करतलामलकवत् प्रत्यक्षः स्यादिति यतो ऽतोऽत्र सात्विकप्रकृतिजीवराशिस् तादृशज्ञानाधिकारी । एतेनोक्तार्थे ज्ञानिप्रत्यक्षं प्रमाणमुक्तं भवति । ‘भावो भक्तिः प्रणामश्च प्रावण्यमपि चादरः’ इति । उत्पत्तिमतोऽस्यानित्यत्वेन कथं तस्य परमात्मा प्रसिध्येद् इति तत्राह- देह इति ॥ स्वारम्भकाणां पृथिव्यादिधातूनां विगमे विनाशलक्षणविश्लेषे सति, देहे तु विशीर्यमाणे स्वकारणेषु विलीयमाने सति, तत्र देहे स्थितः पुरुषः स्वकर्मानुसारेण पुराणि सरन् स्वतोऽजः जननविधुरोऽपि केवलं देहाभिमानेन जायमानः यथा देहे स्थितं व्योम न विशीर्यते तथा न विशीर्यते । अतो देहस्यैवोत्पत्तिमरणधर्मवत्वाच् चेतनस्य नित्यत्वाद् उचितस् तस्य प्रसिद्धः परम इति । अनेन परमात्माऽपि व्याख्यातस् तत्र जीववद् अभिमाननिमित्तजन्मादिमानपि न भवतीति विशेषः । अत एव दृष्टान्तेन हरेः शश्वत्प्रतिबोधादिरूपत्वं न विघटनीयमिति भावः ॥ ४९ ॥

प्रकाशिका

ज्ञानिनां मोक्षेतरपुरुषार्थमपि भगवानेव ददातीत्याह ॥ स श्रेयसामिति ॥ स ज्ञानिभिरपरोक्षीकृतो भगवान् श्रेयसां ज्ञानिकाम्यानामपि विभुर्दाता न केवलं ‘येषां स एव भगवान्’ इत्यत्रोक्तमोक्षस्य । तत्र हेतुमाह ॥ यत इति ॥ अत्र भावस्वभाव इत्येतद्विवक्षितार्थाप्रतीत्या व्याख्याति ॥ भावस्वभाव इति ॥ भावस्वभाव इत्ययं भावप्रधानो बहुव्रीहिरिति दर्शयन्विहित-स्येत्यस्यार्थमाह ॥ तथेति ॥ तथा भावस्वभावत्वेन । सत इत्यस्य विद्यमानस्येत्यर्थकत्वभ्रमवारणायाह ॥ सत्पुरुषस्येति ॥ कर्तरि षष्ठी । सत्पुरुषेण ज्ञात इत्यर्थः । भावशब्दस्य भक्तिवाचकत्वेऽभिधानं दर्शयति ॥ भाव इति ॥ तथा चायमर्थः ॥ यतो भावो भक्तिः स्वभावो यस्य स भावस्वभावस्तत्त्वेन विहितस्य निर्मितस्य स्वाभाविकभक्तिमत्तयोत्पन्नस्यात एव सतः सत्पुरुषस्यास्य भगवद्दयापात्रस्य । एतादृशेन प्रसिद्धोऽपरोक्षतो ज्ञातोऽतः श्रेयसां विभुरित्यन्वयः । यदि कामादिर्नैमित्तिकभक्तिमता ज्ञातः स्यात्तदा कामितमेकमेव पुरुषार्थं दद्यात् । आजन्मसिद्धस्वाभाविकभक्त्यादिमता ज्ञातस्तु कथमेकमेव पुरुषार्थं दद्यात् । किन्तु समस्तमपि ददातीति ।

ननु देहेन सह नष्टस्य जीवस्य कथमामुष्मिकं पुरुषार्थं भगवान् ददातीत्यत आह ॥ देह इति ॥ स्वारम्भकाणां धातूनां भूतानां विगमे विश्लेषे सति देहे विशीर्यमाणे विलीयमाने सति तत्र देहे विद्यमानः पुरुषो जीवो न विशीर्यते । कुतः । यतोऽजो देहवत् स्वरूपलाभलक्षणोत्पत्तिशून्यः । ननु देहनाशे कथं तदन्तर्गतस्यानाश इत्यतोऽत्र दृष्टान्तमाह ॥ व्योमेवेति ॥ यद्वा । ननु जीववद्भगवतोऽपि देह-स्थत्वाद्देहनाशेन नष्टस्य कथमामुष्मिकपुरुषार्थप्रदत्वमित्यत आह ॥ देह इति ॥ अत्र पुरुषो भगवान् । शिष्टं पूर्ववत् ॥ ४९ ॥

सोऽयं तेऽभिहितस्तात भगवान्विश्वभावनः ।

समासेन हरेर्नान्यदन्यस्मात्सदसच्च यत् ॥ ५० ॥

नृजन्मनि न तुष्येत किम्फलं यमनश्वरे ।

कृष्णे यद्यपवर्गेशे भक्तिः स्यान्नानपायिनी ॥ ५३ ॥

तात्पर्यम्

‘आक्षिप्यते किमित्येतद्यतोऽल्पफलता भवेत् । वस्तुनो यस्य चाल्पत्वं पुंसो वा नेति चोच्यत’ इति प्रकाशसंहितायाम् ॥ ५३ ॥

॥ इति द्वितीयतात्पर्ये सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

पदरत्नावली

इतोऽपि हरिभक्तिजनकपुराणरचनमेव तवावतारप्रयोजनं नान्यदित्यभिप्रेत्याह- नृजन्मनीति ॥ भक्तिविषयोऽन्यस् तत्फलदोऽन्य इत्यत उक्तम्- अपवर्गेश इति ॥ कृष्णे पूर्णबलप्राणात्मनि हरौ यद्यनपायिनी नित्या भक्तिर् न चेन् न जायते चेन् नृजन्मा पुमान्, यमनश्वरे यमाद् अन्तकान् नाशं गच्छति नृजन्मनि न तुष्येत अलं पुरुषार्थसाधनां बुद्धिं नाप्नुयात् । धर्मादिफलमस्तीत्याह- किम्फलमिति ॥ धर्मादेर् अनित्यस्वर्गादिफलं किं ? नैव फलम् । अत्यल्पफलत्वादित्यर्थः । तस्मात् कृष्णभक्तेरेव नृजन्मफलत्वात् तत्प्रतिपादकपुराणकरणे विज्ञापनं युक्तमिति भावः ॥ ५३ ॥

प्रकाशिका

ननु किं भक्त्या प्रयोजनं येन तदुत्पत्तिप्रकारं सङ्कल्प्य वर्णयेति विज्ञापनीयमित्यत आह ॥ नृजन्मनीति ॥ किं फलं न किमपि । यमनश्वरे यमेन नाशं गच्छति । अपवर्गेश इत्यनेनापवर्गो भक्तेः प्रयोजनमिति दर्शयति ॥ अनपायिनीति ॥ अनपायिनी नित्या । अत्र किं फलमित्याक्षेपो बाधितः । विषयभोगादिरूपफलस्य सत्वादित्यत आक्षेपोक्तेरभिप्रायं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ आक्षिप्यत इति ॥ यतो यस्य साधनस्याल्पफलता एतत्साधनं किमित्याक्षिप्यते । अनेन किं स्यादित्युत्तरश्लोक-गतसाधनाक्षेपाभिप्राय उक्त इति ज्ञातव्यम् । यस्य च वस्तुनोऽल्पत्वं तदपि किमित्याक्षिप्यते । यस्य वा पुंसोऽल्पत्वं सोऽपि किमित्याक्षिप्यते । एतदुक्तसाधनादित्रयं नेति चोच्यते । न केवलं किं शब्देनाक्षिप्यते किन्तु नञापि इत्यर्थः । अनेन मूले न तुष्येत नृजन्मन्यलम्बुद्धिं नाप्नुयात् । कुत इत्यत उक्तम् ॥ किं फलमिति ॥ नृजन्मन इति शेषः । भोगादिरूपवस्तुजातस्य फलत्वेऽपि तस्याल्प-त्वादाक्षेपः । यस्तुष्येत स किं कुत्सितम् । न । अविद्यमानश्चेति योजना सूचिता ॥ ५३ ॥

किं स्याद्वर्णाश्रमाचारैः किं दानैः किं तपःश्रुतैः ।

सर्वाघघ्नोत्तमश्लोके न चेद्भक्तिरधोक्षजे ॥ ५४ ॥

पदरत्नावली

किं फलमित्युक्तं विवृणोति- किं स्यादिति ॥ किं स्यादित्याक्षेपः । तदुक्तम्- ‘आक्षिप्यते किमित्येतद्यत्राल्पफलता भवेत्’ इति । ‘प्रश्ने क्षेपे विकल्पे किमिति’ यादवः ॥ ५४ ॥

प्रकाशिका

ननु वर्णाश्रमाचारादिभिरेवापवर्गसंभवे किं भक्त्येत्यत आह ॥ किं स्यादिति ॥ भक्त्यजनकैरेतैर्जायमानं फलं किं न किमपि । यच्च जायते फलं तदल्पमतो युक्त आक्षेप इति भावः॥ ५४ ॥

मायां वर्णयतोऽमुष्य ईश्वरस्यानुमोदतः ।

शृण्वतः श्रद्धया नित्यं माययाऽऽत्मा न मुह्यति ॥ ५५ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते द्वितीयस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

भागवतपुराणोक्तप्रकारेण भगवति भक्तिं कुर्वतः पुंसः पुत्रकलत्रादिलक्षणा माया संसारहेतुर् न स्यात् । अत एतत्पुराणकरणं विज्ञापनीयमिति भावेनाह- मायामिति ॥ अमुष्य ईश्वरस्य जगत्स्रष्टृत्वादिलक्षणां मायां माहात्म्यं सद्गुरुमुखाच्छ्रुत्वा मननपूर्वकं सच्छिष्येभ्यो वर्णयतस् तथा तां मायां श्रद्धया अनुमोदतो ऽनुमोदमानस्य तथा व्याख्यानाद्यशक्त्या शृृण्वतः यावज्जीवं श्रवणैकपरायणस्य पुंस आत्मा मनः मायया बन्धकशक्त्या न मुह्यति अहङ्कारममकाराभ्यां न भ्रमतीत्यतः सर्वसज्जन-पुरुषार्थकारणं भागवतकरणविज्ञापनमिति भावः । अमुष्य ईश्वरस्येति सन्ध्यकरणेनास्य भागवतस्य वेदसाम्यं सूचयति । यद्वा ईश्वरशब्देन शिवो नोच्यते । तद्विलक्षणशील ईः लक्ष्मीस् तस्या ईश्वरो नारायण इति द्योतयति । अत्र सवर्णदीर्घत्वम् अनुसन्धेयमिति ॥ ५५ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायाम् ॥

॥ द्वितीयस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

उक्तकथां कथयतः शृृण्वतोऽनुमोदतश्च फलमाह ॥ मायामिति ॥ मायां पूर्वोक्तं माहात्म्यं, मायया बन्धकशक्त्या कैवल्यादिरूपयाऽऽत्मा मनो न मुह्यति । अहङ्कारममकाराभ्यां न भ्रमतीत्यर्थः ॥ ५५ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सप्तमोऽध्यायः ॥ २-७ ॥