वाचो वह्नेर्मुखं क्षेत्रं छन्दसां सप्तधातवः

अथ षष्ठोऽध्यायः

ब्रह्मोवाच—

प्रकाशिका

चक्षुरिन्द्रियस्य तद्विषयाणां रूपाणां तेजसां विषयप्रकाशकानां ज्योतिषां पुरुषस्य चक्षुश्चक्षुरिन्द्रियम् । दिवो द्युलोकस्य चक्षुरभिमानिनः सूर्यस्याक्षिणी चक्षुर्गोलके क्षेत्रम् । कर्णौ श्रोत्रगोलके दिशां श्रोत्राभिमानिदिग्देवतानाम् । तीर्थानामित्येतद्भागीरथ्यादितीर्थानामिति प्रतीतिवारणाय यथावद्व्याचष्टे ॥ तीर्थानां शास्त्राणामिति ॥ अन्यथा नाड्यो नदनदीनां चेत्यनेन पौनरुक्त्यप्रसङ्ग इति भावः । श्रोत्रं पुरुषस्य श्रोत्रेन्द्रियम् । आकाशशब्दयोरित्यत्र श्रोत्रेन्द्रियमपि ग्राह्यम् ॥ ३ ॥

तद्गात्रं वस्तुसाराणां सौभाग्यस्य च भाजनम् ।

त्वगस्य स्पर्शवायोश्च सर्वमेधस्य चैव हि ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

वस्तुसाराणां वस्तुश्रेष्ठानां वस्तुबलानां वा सौभाग्यस्य च तस्य हरेर् गात्रम् उत्पादकं, भाजनं निधानं निधानपात्रञ्च । त्वगिन्द्रियस्य स्पर्शगुणस्य स्पर्शाभिमानिनो वायोः सर्वमेधस्य सर्वयज्ञस्य च अस्य हरेस् त्वगिन्द्रियं क्षेत्रम् ॥ ४ ॥

प्रकाशिका

वस्तुसाराणां वस्तुश्रेष्ठानां तस्य हरेर्गात्रं शरीरं भाजनं क्षेत्रम् । अस्य पुरुषस्य त्वगिन्द्रियं स्पर्शवायोः स्पर्शेन सहितो वायुस्त्वगिन्द्रियाभिमानी देवस्तस्य । सर्वमेधस्य सर्वयज्ञस्य । चशब्दात्त्वगिन्द्रियस्य । हिशब्देनात्र सर्वत्र वैदिकीप्रसिद्धिः प्रमाणमिति सूचयति । त्वगेवेति सम्बन्धः । तेनोपलक्षणतया सर्वत्रेतरकारणाभावं सूचयति ॥ ४ ॥

रोमाण्युद्भिजजातीनां यैर्वा यज्ञस्तु सम्भृतः ।

केशश्मश्रुनखान्यस्य शिलालोहाभ्रविद्युताम् ॥ ५ ॥

तात्पर्यम्

याज्ञिका रोममूलस्था रोमान्तस्थास्तु तत्परे । उद्भिजो वासुदेवस्य लिङ्गगास्तु जरायुजा इति पाद्मे । हरेः श्मश्वाश्रया विद्युच्छिलालोहा नखाश्रया’ इत्याग्नेये ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

यैर् उद्भिजजातिविशिष्टैः पलाशादिवृक्षैर् यज्ञः सम्भृतः सम्पादितः । यज्ञ-कारिभिरिति शेषः । तेषाम् उद्भिजजातीनां वृक्षाणां हरेः रोमाणि रोममूलानि क्षेत्रम् । यैर् अयज्ञः सम्भृतः, यज्ञाद् अन्यः कार्यविशेषः साधितः, तेषां हरेः रोमान्तर्भागाः । अयं विकल्पो वाशब्द-सूचितात् ‘याज्ञिका रोममूलस्था रोमान्तस्थास्तु तत्परे’ इति वचनाज् ज्ञायते । तुशब्द उक्तार्थावधृतौ वर्तते । अस्य हरेः केशा अभ्राणां, श्मश्रूणि विद्युतां, शिलालोहानां नखानि क्षेत्रम् । ‘पुनर्भवः कररुहो नखोऽस्त्री नखरोऽस्त्रियामि’त्यमरः । ‘हरेः श्मश्वाश्रया विद्युच्छिलालोहा नखाश्रयाः’ इति वचनात् ॥ ५ ॥

प्रकाशिका

रोमाणीत्यत्र वा इत्यनेन सूचितं व्यवस्थितविकल्पं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ याज्ञिका इति ॥ यज्ञोपयुक्ता उद्भिजो वृक्षा इत्यन्वयः । लिङ्गगा इत्यनेन पुंसः शिश्न इति वक्ष्यमाणमूले इदमप्युपलक्ष्यमिति सूचयति । तथा चोद्भिजजातीनां वृक्षाणां मध्ये यैर्यज्ञः संभृतः संपादितः । यजमानैरिति शेषः । तेषामेव पलाशादीनामस्य रोमाणि रोममूलानि क्षेत्रम् । यैरयज्ञो यज्ञेतरकार्यविशेषः संभृतस्तेषां रोमाणि तदग्राणि क्षेत्रमिति मूलं योज्यमिति भावः । मूले तुशब्द उक्तार्थावधारणपरः । केशश्मश्रुनखानीत्यत्र यथाक्रमं सम्बन्धे विद्युदतिरिच्यतेऽतो यथायोग्यसम्बन्ध इत्याशयेनात्र प्रमाणमाह ॥ हरेरिति ॥ तथा चायमर्थः ॥ अस्य हरेः केशा अभ्राणां क्षेत्रम् । पूर्वमीशस्य केशान्विदुरम्बुवाहा-नित्युक्तत्वात् । श्मश्रूणि विद्युतां, शिलालोहानां नखानि क्षेत्रमिति ॥ ५ ॥

बाहवो लोकपालानां प्रायशः क्षेमकर्मणाम् ।

विक्रमो भूर्भुवःस्वश्च क्षेमस्य शरणस्य च

सर्वकामवरस्यापि हरेश्चरण आस्पदम् ॥ ६ ॥

तात्पर्यम्

ब्राह्मणवैश्यादीन्वर्जयितुं प्रायश इति । ‘मोक्षः शान्तिश्च शरणं निर्वाणं चाभिधीयत’ इति ब्राह्मे । ‘भेजे खगेन्द्रध्वजपादमूलमि’ति च । स्वोत्पत्त्यङ्गेषु देवानामन्येषां पादमूलतः । मुक्तिस्तु विहिता विष्णोर्निर्दिष्टेषु यथावच’ इत्यध्यात्मे ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

अव्यक्तस्य मूलप्रकृतेः । रसानां मधुरादीनाम् । सिन्धूनां समुद्राणाम् । भूतानां जीवानां निधनस्य च संहारस्य च पुंस उदरं क्षेत्रमिति विदितम् । मनसः परस्य हृदयं पदं क्षेत्रम्

॥ १० ॥

प्रकाशिका

अव्यक्तं प्रधानम् । रसो मधुरादिः । सिन्धवः समुद्राः । भूतानि पृथिव्यादीनि । प्राणिनो वा । निधनं प्रलयः । एतेषां पुंस उदरं पदं स्थानं विदितम् । ज्ञानिभिरिति शेषः । पुंसो हृदयं मनसः पदम् ॥ १० ॥

धर्मस्य मम तुभ्यञ्च कुमाराणां भवस्य च ।

विज्ञानस्य च तत्वस्य परस्यात्मा परायणम् ॥ ११ ॥

तात्पर्यम्

‘कुमारब्रह्मरुद्राद्या हरेर्मध्यात्समुद्गता’ इति वामने । आत्मेति मध्यदेहश्च सर्वदेहोऽपि वा भवेत् । मनोबुद्धिरहङ्कारश्चित्तं जीवश्च कथ्यते । अथवा स्वयमेवेति वायुर्ब्रह्माऽपि वा भवेत् । मुख्यतो ब्रह्म परममात्मशब्देन भण्यत’ इति नाममहोदधौ । ‘देहेन्द्रियादिभेदेन निर्भेदोऽपि हरिः स्वयम् । भण्यते केवलैश्वर्यादनाद्यानन्दचिद्धन’ इति गारुडे ।

पदरत्नावली

धर्मस्य सुकृतस्य तदभिमानिनो धर्माख्यदेवस्य, चतुर्मुखनाम्नो मम, तुभ्यं तव, कुमाराणां सनकादीनां चतुर्णां, भवस्य रुद्रस्य च, विज्ञानस्य तत्वस्य च, तदभिमानिन्याः सरस्वत्याश्च परस्य पुंस आत्मा मध्यदेहः परायणम् । ‘कुमारब्रह्मरुद्राद्या हरेर्मध्यात्समुद्गताः’ इत्यनेन ‘आत्मा जीवे धृतौ देहे’ इत्याद्यभिधानमपविद्धम् ॥ ११ ॥

प्रकाशिका

धर्मस्य सुकृतस्य तदभिमानिनो धर्माख्यदेवस्य । तुभ्यं तव । कुमाराणां सनकादीनां चतुर्णाम् । भवस्य रुद्रस्य ॥ विज्ञानस्य तत्त्वस्य तदभिमानिन्याः सरस्वत्याश्च परस्य हरेरात्मा परायणं क्षेत्रम् । आत्मशब्दो मध्यदेहपर इत्याशयेनात्र प्रमाणसंवादमाह ॥ कुमारेति ॥ आद्यपदेन धर्मनारदादीनां ग्रहणम् । आत्मशब्दस्य मध्यदेहवाचित्वेऽभिधानमप्याह ॥ आत्मेति ॥ वाचो वन्हेर्मुखं क्षेत्रमित्यारभ्य परस्यात्मा परायणमित्यन्तेन ग्रन्थेन देहेन्द्रियादेः पृथग्व्यवहारेण भेदमाशङ्क्याचिन्त्यैश्वर्यवशाद्भेदाभावेऽपि तथा व्यवहार इति प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ देहेन्द्रिय इति ॥ आदिपदेनावयवादेर्ग्रहणम् ॥ ११ ॥

अहं भवान् भवश्चैव य इमे मुनयोऽग्रजाः ।

सुरासुरनरा नागाः खगा मृगसरीसृपाः ॥ १२ ॥

गन्धर्वाप्सरसो यक्षा रक्षोभूतगणोरगाः ।

पशवः पितरः सिद्धा विद्याध्राश्चारणाद्रुमाः ॥ १३ ॥

अन्ये च विविधा जीवा जलस्थलनभौकसः ।

ग्रहर्क्षकेतवस्तारास्तडितः स्तनयित्नवः ॥ १४ ॥

सर्वं पुरुष एवेदं भूतं भव्यं भवच्च यत् ।

तेनेदमावृतं विश्वं वितस्तिमधितिष्ठता ॥ १५ ॥

तात्पर्यम्

‘सर्वं पुरुष एवेति भण्यतेऽभेदवज्जगत् । तदधीनं तु सत्तादि यतो ह्यस्य सदा भवेदि’ति ब्रह्मतर्के । ‘वितस्तिमात्रं हृदयमास्थाय व्याप्नुते जगदि’ति गारुडे ॥ १५ ॥

पदरत्नावली

सृजामि तन्नियुक्तोऽहमिति यत्सर्वस्वातन्त्र्यं हरेरुक्तं तत्पुरुषसूक्तसंवादेन विवृणोति- अहं भवानित्यादिना ॥ अग्रजा मुनयः सनकादयः । घटादिवन्न भातीति नभ आकाशो ऽकारान्तोऽप्यस्ति । यदेतदस्मदादिकम् आतृणं भूतं भव्यं जगद् एतस्माद्धरेरुत्पन्नं तदिदं सर्वं पुरुष एव पुरुषाधीनसत्ताद्येव । त्रिकालमपि तदधीनमेव । न तु तेनैकीभूतम् । ‘यदधीना यस्य सत्ता तत्तदीत्येव भण्यत’ इति वचनात् । यद्वा पुरुष एवेदं सर्वं यद्भूतं यच्च भव्यमिति पुरुषेणैवेदं व्याप्तम् आतृणादा-करीषात् सर्वं भगवानिति मिथ्या दृष्टिरेषा’ इति श्रुतेः । तामेव व्याप्तिं स्पष्टीकरोति- तेनेदमिति ॥ वितस्तिमात्रं जीवहृदयम् अधितिष्ठता तेन पुरुषेण । ‘सर्वं पुरुष एवेति भण्यतेऽभेदवज्जगत्’ वितस्तिमात्रं हृदयमास्थाय व्याप्नुते जगत्’ इत्यादेः सर्वं सिद्धम् ॥ १२-१५ ॥

प्रकाशिका

एवं चक्षोः सूर्योऽजायतेत्यादिकमुपलक्षणमित्यभिप्रेत्य भगवदङ्गेभ्य इन्द्रियादि-सृष्टिमुक्त्वेदानीं पुरुष एवेदं सर्वमित्यर्धर्चोक्तं माहात्म्यं सर्वशब्दार्थविवरणपूर्वकं दर्शयति ॥ अहं भवानिति ॥ अग्रजा मुनयः सनकादयः ॥

जलं च स्थलं च नभश्चौकांस्यावासस्थानानि येषां ते जलस्थलनभौकस इति संधिश्छान्दसः । न भातीति व्युत्पत्त्या यौगिको नभशब्दोऽयमन्य एवाकारान्त आकाशवाचीत्याचार्याः ॥

इदं पूर्वोक्तं सर्वं भूतमतीतं, भव्यम् भविष्यत् । ऋगुक्तमुपलक्षणमित्याशयेनाह ॥ भवद्वर्तमानं चेति ॥ अत्रेदं सर्वं पुरुष एवेति सर्वस्य पुरुषाभेद उच्यत इति भाति । अतस्तदुक्तेरभिप्रायं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ अभेदवदिति ॥ अत्र भिद्यत इति व्युत्पत्त्या भेदशब्दो भिन्नपरः । तथा चाभिन्नव-दित्यर्थः । यथा केनचिदभिन्नं वस्तु तद्व्यतिरेकेणेदं नास्तीत्युच्यते तथेति भावः । सत्तादीत्यत्रादिपदेन प्रतीतिप्रवृत्त्योर्ग्रहणम् । हीत्यनेनात्र ‘यदधीना यस्य सत्ता तत्तदित्येव भण्यत’ इत्यादि प्रमाणप्रसिद्धिं दर्शयति । सदेत्यनेन यत्सर्वदा यदधीनसत्तादिकं तद्व्यतिरेकेण नास्तीत्युच्यत इति लोके दर्शनादयमुपचार इति सूचयति । स भूमिं विश्वतो वृत्वेत्यर्धर्चोक्तं माहात्म्यमाह ॥ तेनेदमिति ॥ अत्र क्रमव्यत्यासो नाशङ्क्यः । यथास्थितक्रमस्य मूले वेद एव स्थित्योपवेदादौ तदभावात् । यथाहुः ॥ अन्यथात्वं च तत्र स्यादावापोद्वापतस्त्वृचामिति । अतो मूले वेदादिगतक्रमानुसारेणायं ग्रन्थः प्रवृत्त इति प्रतिभाति । अत एवात्र परित्यक्तऋगुक्तमाहात्म्यं दर्शयितुं स्वधिष्ण्यमित्यादि वक्ष्यति । अत्र वितस्तिशब्देन किमधिष्ठान-तयोच्यत इति न भातीत्यतः प्रमाणेनैवार्धर्चतात्पर्यं दर्शयति ॥ वितस्तिमात्रमिति ॥ तथा च मूले दशाङ्गुलमित्यस्यार्थः ॥ वितस्तिमिति ॥ अतीत्यस्याधीति । भूमिमित्यस्योपलक्षणतया विश्वमिति । तथा चायं मन्त्रार्थः सूचितः । स पुरुषो दशाङ्गुलं वितस्तिमात्रपरिमितं लोकानां हृदयमति आधिक्येन वृत्वाऽऽस्थाय भूमिं तदुपलक्षितं जगद्विश्वतः सर्वतः स्वल्पमपि प्रदेशमविहायातिष्ठद्व्याप्तवानिति । आदौ सर्वप्राणिहृदयमाविश्य बहिरपि व्याप्तवानित्याशयः ॥ १२-१५ ॥

स्वधिष्ण्यं प्रतपन्प्राणो बहिश्च प्रतपत्यसौ ।

एवं विराजं प्रतपंस्तपत्यन्तर्बहिः पुमान् ॥ १६ ॥

पदरत्नावली

जीवानां परमात्मांशत्वात् कथं दुरत्ययत्वं महिम्न इति तत्राह- पाद इति ॥ स्वरूपांशो भिन्नांश इति द्विविधांशो हरेरस्ति । तत्र सर्वभूतानि सर्वजीवा अस्य पुरुषस्य पादः भिन्नांश इति स्थितिविदः सर्वस्य यथावत् स्थितिज्ञा विदुः । अतः खद्योतस्य कालाग्न्यंशत्वेऽपि तन्महिमात्ययत्वं यथा नास्ति प्रमाणविरुद्धत्वाद् एवं जीवानामपीति भावः । तर्हि स्वरूपांशाः के कुत्र सन्तीति तत्राह- अमृतमिति ॥ अमृतम् अनन्तासनाख्यं, क्षेमं वैकुण्ठाख्यं, अभयं श्वेतद्वीपाख्यमिति पुरत्रयं त्रिमूर्ध्नः हरेस् त्रिषु मूर्धसु अधायि धृतम् । रूपान्तरेणेति शेषः ।

नन्वनेन प्रश्नपरिहारः कथमागत इत्यस्यापि इदमेवोत्तरम् । तथा हि । त्रिविधा मुरः जीवास् तान् धत्ते इति त्रिमूर्धा । तस्य हरेर् अमृतम् अनन्तगतं रूपम् अनन्तासनमिति यावत् । अमि अनन्ते ऋतं गतं रूपमिति । ‘अमनन्तं विदुर्बुधा’ इत्येकाक्षरमालायाम् । विकुण्ठनाम्नोऽपमृत्युलक्षणं क्लेशं क्षिणोतीति क्षेमं वैकुण्ठाख्यम् । भा दीप्ताविति धातोर् दीप्तिविरोधित्वाद् अभानि जलानि याति आप्नोति आश्रयत्वेनेति अभयं नारायणाख्यम् इति रूपत्रयम् एषु त्रिषु मूर्धसु उत्तमेषु बहुलक्षोच्छ्रितेषु पुरेषु अधायि निहितम् । तस्मादनन्तासनवैकुण्ठनारायणाः स्वरूपांशा एषु लोकेषु सन्तीति भावः । तदुक्तम्- ‘स्वरूपांशो विभिन्नांश इति द्वेधांश इष्यते’ इत्यादि । ‘त्रिमूर्धा सन् हरिर्धत्ते द्युत्रये मूर्धभिस्त्रिभिः’ इत्यादिना ‘ब्रह्मविष्णुमहेश्वरात्मना त्रयो मूर्धानो यस्य स त्रिमूर्धा तस्य मूर्धसु सत्यवैकुण्ठकैलासाख्य-स्थानेषु तेषामेव नामान्तरविशिष्टम् अमृतमित्यादिरूपत्रयमधायी’ त्यपव्याख्यानमपहस्तितम् ॥ १८ ॥

प्रकाशिका

पादोऽस्येत्यर्धर्चोक्तं माहात्म्यं दर्शयितुं पूर्वपादोक्तमर्थमनुवदति ॥ पादोऽस्येति ॥ अत्र पादशब्दोंऽशपरः । तथा चामृतपादत्रयवद्विश्वभूतानामप्यंशत्वमुच्यत इति प्रतीतिनिरासाय श्लोकं प्रमाणेनैव व्याचष्टे ॥ स्वरूपांश इति ॥ स्वरूपांशान्दर्शयति ॥ अनन्तासन इति ॥ अनेनामृत- शब्दवाच्यानन्तासनस्थोऽनन्तासननामाऽमृतशब्दाभिधेयः । क्षेमपदवाच्यवैकुण्ठस्थो वैकुण्ठनामा क्षेमपदवाच्यः । अभयपदवाच्यश्वेतद्वीपस्थः पद्मनाभनामाऽभयपदवाच्य इति क्रमेणामृतक्षेमाभयशब्दा व्याख्याता इति द्रष्टव्यम् । अमृतादिशब्दानामनन्तासनादिवाचकत्वे निमित्तं प्रमाणान्तरेण ज्ञातव्यम् । स्वयं हरिर् हरिस्वरूपभूता इत्यर्थः । विभिन्नांशत्वे हेतुमाह ॥ धर्माधर्मादीति ॥ यत इति शेषः । स्थितिविद इत्येतद्भूतानां भिन्नांशत्वे प्रमाणप्रदर्शनपरमित्याशयेन व्याचष्टे ॥ सर्वस्येति ॥ यथावद्विभिन्नांशत्वरूपां स्थितिं जानन्त इत्यर्थः । त्रिपादस्यामृतं दिवीत्युत्तरपादोक्तमाहात्म्यं दर्शयति ॥ अमृतमिति ॥

अत्र कस्त्रिमूर्धा तन्मूर्धसु निहितमनन्तासनादिकं चेद्दिवीति तेषां द्युस्थितत्वोक्तिविरोध इत्याशङ्कां प्रमाणेनैव परिहरति ॥ त्रिमूर्धेति ॥ रूपान्तरेणेति शेषः । अनेनामृतादिशब्दत्रयं द्युत्रयवाचकमिति सूचयति । द्युत्रयं दर्शयति ॥ अनन्तासनेति ॥ नारायणः पद्मनाभः । अनन्तासनादीनां पुराणीत्यर्थः । तु विशेषेण । द्युशब्दवाच्यानीति शेषः । कुतो द्यु- शब्दवाच्यत्वमेतेषामित्यत आह ॥ बहुलक्षेति ॥ तथा च लोकत्रयविवक्षायां ‘परतो लक्षयोजनात्सर्वं द्यौरि’ति वचनाद् यदा लक्षयोजनो-च्छ्रितान्तरिक्षोपरितनानां लोकानां द्युशब्दवाच्यत्वं तदा बहुलक्षोच्छ्रितानामेषां तदस्तीति किं वाच्यमिति भावः । त्रिपादस्यामृतमित्यस्य तात्पर्यम् ॥ स इति ॥ अनेनामृतं क्षेममभयमिति पदत्रयम् अनन्तासनादि पुरस्थितानन्तासनादिनामकहरिपरमपि भवतीति सूचयति ।

ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ अस्य पुंसः पुरुषस्य सर्वभूतानि ब्रह्मादयः सर्वे जीवाः पादो विभिन्नांशाः । कुत इत्यतः प्रमाणमाह ॥ स्थितीति ॥ सर्वस्य जीवसमुदायस्येति शेषः । स्थितिं भिन्नांशत्वादिरूपं स्वरूपं विदन्तीति तथा इति विदुरित्यर्थः । तथा च सर्वज्ञानां प्रत्यक्षमेवात्र मानमिति भावः ॥ अमृतं क्षेममभयमेतन्नामकमनन्तासनादिलोकत्रयं त्रयो मूर्धानो यस्य स त्रिमूर्धा हरेरवतारविशेषस्तस्य मूर्धस्वद्यापि धृतम् । तेषु लोकेषु यदमृतादिपदवाच्यं हरिस्वरूपांशभूतमनन्तासनादिमूर्तित्रयं तदप्यधायीति । अनेन दिवि द्युशब्दवाच्येऽनन्तासनादि लोकत्रयेऽस्य पुंसोऽमृतं स्वरूपभूतं त्रिपादम् अंशत्रयं तिष्ठतीति वेदयोजनां सूचयति ॥ १८ ॥

पादास्त्रयो बहिस्त्वासन्नप्रजानां य आश्रयाः ।

अन्तस्त्रिलोक्यास्त्वपरो गृहमेधैर्बृहद्धुतः ॥ १९ ॥

तात्पर्यम्

**‘अनन्तासनवैकुण्ठनारायणपुराणि तु । त्रीणि धामानि वै विष्णोस्त्रिलोका-द्बहिरेव च । अदायादास्तु पुत्राणामुद्रिक्तज्ञानचक्षुषः । नारायणपरा देवा एवं तान्याप्नुवन्ति’ च ॥ ‘स एवान्यस्वरूपेण शक्रलोकसमीपगः । इज्यो यज्ञपुमान्नाम ज्ञानिनां गृहिणां पदम् । यतीनां ध्रुवलोकस्थो वनिनां मेरुमध्यगः । आदित्यमण्डलस्थस्तु ज्ञानिनां ब्रह्मचारिणामि‘ति ब्रह्माण्डे ॥ १९ ॥ **

पदरत्नावली

ते च लोकास्त्रिलोक्या बहिरेवेत्याह- पादा इति ॥ पादयन्ति प्रापयन्त्यात्मान-मिति पादाः । ये लोका ये च तेषु वसन्तः स्वरूपांशा अप्रजानाम् अपुत्राणाम् अदायादानां ब्रह्मादिदेवानाम् आश्रयास् ते भूम्यादित्रिलोक्या बहिरेवासन्नित्यन्वयः । अत्र तुना सूचितमिदं प्रमाणम्- ‘अनन्तासनवैकुण्ठनारायणपुराणि तु’ इत्यादि । तस्यैव त्रिधाम्नो विष्णोस् त्रिलोक्यन्तर्गतस्वरूपांशान्तर-माह- अन्तरिति ॥ बृहदिति भावप्रधानः । स एव विष्णुस् त्रिलोक्या अन्तो ऽपरः यज्ञपुरुषाख्यः गृहमेधैर् गृहस्थैर् बृहत्वेन ब्रह्मत्वेन । ब्रह्मार्पणबुध्येति यावत् । हुतो वसतीति शेषः । तुना तस्य स्थानस्य शक्रलोकसामीप्यं सूचयति । तदुक्तम्- ‘स एवान्यस्वरूपेण शक्रलोकसमीपग’ इत्यादि । न केवलं शक्रलोकनिकटवर्तिलोकस्थ एव पूज्यते अपि तु त्रिलोक्या अन्तर्ध्रुवादिलोकस्थोऽपि इतीममर्थमपिशब्देनाह । तदुक्तम्-‘यतीनां ध्रुवलोकस्थो वनिनां मेरुमध्यग’ इत्यादि ॥ १९ ॥

प्रकाशिका

त्रिपादूर्ध्व इत्यर्धर्चोक्तं माहात्म्यं दर्शयति ॥ पादास्त्रय इति ॥ तुशब्दोऽ-वधारणार्थः । अत्र बहिरित्यस्यावधिर्न प्रतीयते । त्रिलोक्या अवधित्वेऽपि उक्तपादत्रयस्य सृती विचक्रमे इत्यादिना त्रिलोकान्तर्गतत्वेऽपि विद्वदादिस्थितत्वस्य वक्ष्यमाणत्वेनावधारणानुपपत्तिः । अप्रजाना-मित्यस्यान्तस्त्रिलोक्यास्त्वपर इत्यस्य च विवक्षितोऽर्थो न प्रतीयतेऽतः श्लोकं प्रमाणेनैव व्याचष्टे ॥ अनन्तासनेति ॥ नारायणपुरं श्वेतद्वीपाख्यम् । धामानि व्यक्त्याऽऽवासस्थानानि । तेषु च विष्णोस्त्रीणि धामानि स्वरूपाणि । तिष्ठन्तीति शेषः । तथा च पादत्रयव्यक्तिस्थानानां त्रिलोक्या बहिरेव स्थितत्वात्तद्गते पादत्रये बहिरेव स्थितत्ववचनमौपचारिकमिति भावः । यद्यपि श्वेतद्वीपानन्तासनयोर्न त्रिलोकाद्बहिःस्थितत्वं तथाऽपि स्वर्गलोकत्वेन साङ्कल्पिकस्वर्गविवक्षायां तदुपरितनत्वं स्वर्गसमाने श्वेतद्वीपे बहुलक्षयोजनोच्छ्रितेऽनन्तासने चोपपद्यत इति ध्येयम् । अनन्तासनादिलोकेषु पुरुषस्य व्यक्त्यावासे प्रयोजनं वक्तुम् अप्रजानामित्युक्तम् । तत्राप्रजाशब्देन विवक्षितान्दर्शयति ॥ देवा इति ॥ तेषामप्रजात्वमुपपादयितुमुक्तम्- अदायादास्तु पुत्राणामिति ॥ अत एव तेषां ‘न पुत्रादायमुपयन्ती’ ति श्रुतिरिति भावः । तुशब्दोऽवधारणे । तेन प्रजाभावं व्यावर्तयति । देवानां तत्प्राप्तत्वमुपपादयितु-मुद्रिक्तज्ञानचक्षुषो नारायणपरा इति विशेषणद्वयम् । आप्नुवन्तीति संसारदशायां पूजाद्यर्थं मुक्तौ तु सायुज्यार्थमिति ज्ञातव्यम् । तथा चोक्तं पादत्रयं देवानामेव संसारदशायामिज्यमन्ते प्राप्यं चेत्युक्तं भवति । अत एव लोकत्रयान्तर्गतभगवदंशानां गृहस्थादीज्यत्वमन्ते तत्प्राप्यत्वं च वक्ष्यति । अनेन त्रिपात्पुरुषस्वरूपभूतस्त्रिविधोंऽश ऊर्ध्वस्त्रिलोक्युपरितनानन्तासनादिलोकगतः सन् उदैद्व्यक्तोऽभूदित्याद्य-पादयोजना सूचितेति ज्ञातव्यम् । पुरुषस्य त्रिलोक्यन्तर्गतान् अपरान्स्वरूपभूतांशान्दर्शयितुं प्रवृत्तस्य पादोऽस्येति द्वितीयपादस्यार्थं दर्शयितुं मूलेऽन्तस्त्रिलोक्या इत्युक्तम् । तत्र श्रौतपुनःशब्दार्थकथनायापर इत्युक्तम् । तद्व्याख्याति ॥ स एवेति ॥ इहेत्यस्य श्रौतपदस्यार्थो ऽन्तस्त्रिलोक्या इति । तत्रापि स्थानविशेषानाह ॥ शक्रेति ॥ इन्द्रलोकादधःस्थितवैश्वानरलोकगत इत्यर्थः । अत एवाह ॥ यज्ञपुमान्नामेति ॥ एतच्च मूले तु- शब्देन सूचितमिति ज्ञातव्यम् । तस्य प्रयोजनं वक्तुमुक्तस्य गृहमेधै-रित्यस्यार्थमाह ॥ गृहिणामिति ॥ पद्यत इति पदमाश्रयः । यतीनामित्यादौ ज्ञानिनामित्यस्यानुवृत्तिः । तथा च मूले गृहमेधैरित्येतदुपलक्षणतयोक्तमिति भावः । अत एव मन्त्रे इहेति मूले चान्तस्त्रिलोक्या इति सामान्यत एवोक्तस्थानान्युक्तानि । ततश्च गृहमेधैर्गृहस्थाश्रमोचितयज्ञवद्भिर्बृहत्पूर्णं सांगमिति यावत् । यथा स्यात्तथा हुत इष्ट आश्रितश्च वर्तत इति मूलं योज्यमिति भावः ॥ ततश्चायं मन्त्रार्थः ॥ अस्य पुरुषस्य पुनः पादोऽपरः पादः । समुदायापेक्षायामेकवचनम् । इह त्रिलोक्या अन्त इह शक्रलोकसमीपस्थे वैश्वानरलोके गृहिभिः पूज्यः प्राप्यश्चाभवदिति । तथा इह ध्रुवलोके यतिभिः, तथा इह मेरुमध्ये वानप्रस्थैस् तथा इह आदित्यमण्डले ब्रह्मचारिभिः पूज्यः प्राप्यश्च अभवदिति ॥ १९ ॥

सृती विचक्रमे विष्वक्साशनानशने उभे ।

यदविद्या च विद्या च पुरुषस्तूभयाश्रयः ॥ २० ॥

तात्पर्यम्

‘त्रिपात्स एव भगवान्सर्वप्राणिषु संस्थितः । निरन्नेषु च विद्वत्सु त्रिदशे-ष्वितरेषु च’ इत्यध्यात्मे ॥ २० ॥

पदरत्नावली

एते त्रयोऽपि स्वरूपांशा इति निर्णयाय मूलरूपवद्भिन्नांशेषु देवादिसर्वजीवेषु तेषां व्याप्तिप्रकारमाह- सृती इति ॥ अनन्तासनवैकुण्ठनारायणाख्यत्रिपाद्भगवान् यद् ये द्वे ब्रह्मविद्या तदविद्या च आश्रिते ते विरुद्धलक्षणत्वाद् उभे देवमुनुष्यसंज्ञे सृती सरणी मार्गौ विष्वक् सर्वतः विचक्रमे व्याप । देवमनुष्यसंज्ञे कुतोऽवगते इति तत्राह- साशनानशने इति ॥ साशना मनुष्या अनशना देवास् तद्विषयत्वात्तथोक्ते । यद्वा ये विद्या चाविद्या च ते सृती इत्यनेन तद्वन्तः पुरुषा लक्ष्यन्ते । तेषु विक्रम्य स्थितः । तदुक्तम्- ‘त्रिपात्स एव भगवान् सर्वप्राणिषु संस्थितः । निरन्नेषु च विद्वत्सु त्रिदशेष्वितरेषु च ॥ ’ इति । ननु हरेर् आधेयत्वेन पारतन्त्र्यमागतमत्राह- पुरुष इति ॥ पुरुषो विष्णुर् उभयोराश्रय आधारः । तुशब्देन अन्ये मत्स्यादयः स्वरूपांशा अपि सर्वव्याप्तिमन्त इति सूच्यते ॥ २० ॥

प्रकाशिका

एवं पुरुषस्यानन्तासनादिस्थानेषु देवादिप्राप्यत्वमुक्त्वेदानीं तत्साधनीभूत-ज्ञानकर्माधिकारिषु देवादिषु स्थित्वा पुरुषः स्वयमेव तत्कारयतीति वक्तुं प्रवृत्तस्य, ततो विष्वङ्व्य-क्रामदित्यर्धर्चस्यार्थकथनाय मूले सृतीति श्लोकः प्रवृत्तः । तत्र विष्वक्, साशनानशने, उभयाश्रय इति पदत्रयतात्पर्यं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ त्रिपादिति ॥ अनेन विविधं सुष्टु अञ्चत्यनन्तासनादिस्थानानि गच्छतीति विष्वक् इति विष्वक्पदार्थः सूचित इति ज्ञातव्यम् । एवकारेणात्र विष्वक्शब्देन क्षेत्रज्ञो विवक्षित इति व्याख्यानं प्रमाणविरुद्धमिति सूचयति । उभयाश्रयपदतात्पर्यप्रदर्शनं सर्वप्राणिषु संस्थित इति । तुशब्दार्थं दर्शयितुं समित्युक्तम् । कारयितृतयेत्यर्थः । तथा चोभयाश्रयपदस्य बहुव्रीहित्वमिति भावः । साशनानशनशब्दार्थौ दर्शयन् सर्वप्राणिष्वित्युक्तमेव विवृणोति ॥ निरन्नेष्विति ॥ अनशनशब्दस्य बहुव्रीहित्वज्ञापनाय निरन्नेत्युक्तम् । अतिप्रसङ्गपरिहाराय तद्विशेष्यमुक्तम्- त्रिदशे-ष्विति ॥ इतरेष्विति साशनशब्दार्थप्रदर्शनम् । तत्राप्यतिप्रसङ्गवारणाय विद्वत्स्विति तद्विशेषणमुक्तम् । तथा च देवतातिरिक्ता ज्ञानिनो ऋष्यादय एव साशनशब्दवाच्या इत्युक्तं भवति ।

ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ विविधरूपैः सुष्ट्वनन्तासनादिस्थानानि अञ्चतीति विष्वक् । त्रिपात्स पुरुषो यद् येऽविद्या हरिपूजारूपं कर्म विद्या तत्वज्ञानं चेत्युभे सृती ऊर्ध्वलोकगमनमार्गभूते । पुनः कथंभूते । साशनानशने तदुभयसंबन्धिन्यौ तत्कारयितृतया उभयाश्रयः साशनानशनरूपोभयविधाधिकारिगतः सन् स्वयमेव विचक्रमे विशेषेण कारितवानित्यर्थ इति । अनेन ततस्तदर्थम् उक्तलोकप्राप्त्यर्थमिति यावत् । विविधं सुष्ट्वञ्चति गच्छतीति विष्वक् त्रिपात् स पुरुषः । अत्रापूजार्थस्याप्यञ्चतेर्नुं लोपाभावश्छान्दसः । अभि सर्वतो विद्यमाने साशनानशने तत्संबन्धिन्यावुभे विद्याकर्मरूपे सृती व्युत्क्रामत्तदधिकारिषु देवेषु प्रेरकतया स्थित्वा स्वयमेव कारयामासेति मन्त्रयोजनां सूचयति ॥ २० ॥

तस्मादण्डाद्विराड् जज्ञे भूतेन्द्रियगुणाश्रयः ।

तद्द्रव्यमत्यगाद्विश्वं गोभिः सूर्य इवाश्रयम् ॥ २१ ॥

तात्पर्यम्

‘तस्माद्धरेरण्डमभूदण्डादपि चतुर्मुखः । स विराण्नामकस्तस्मादधिको हरिरेव तु ॥ ‘अण्डाज्जातस्य तस्यान्यद्रूपं पद्मादभूद्धरेः । यदोभयात्मको जज्ञे ब्रह्मा लोकपितामहः । तदैव सोऽतिरिक्तोऽभूच्छर्वपूर्वापराज्जनात् । त्रिलोकस्थानगं विष्णुमयजच्च समाहितः । तद्रूप-भूतांस्त्रींल्लोकान् पशून्कृत्वा महामना’ इति गारुडे ॥ २१ ॥

पदरत्नावली

अण्डव्याप्तचतुर्मुखोत्पत्तिमाह- तस्मादिति ॥ पूर्वं महदादितत्वोत्पादनाय हरिणा यदण्डं निरमायि तस्मादण्डाद् ब्रह्मनामा विराड् जज्ञे । अण्डव्यापिनं तं विशिनष्टि- भूतेति ॥ भूतानां पृथिव्यादीनां जीवानां वा, इन्द्रियाणां श्रोत्रादीनां, गुणानां शब्दादीनाम् इन्द्रियगुणानां, इन्द्रियाणां विषयवृत्तौ सहकारिणां दिगादिदेवानां वा आश्रय आधारः । यद्वा स्वसृष्टात् तस्मादण्डाद् विश्चासौ राट्चेति विराट् विष्णुर् जज्ञे शेषशायित्वेन प्रादुर्भूतः । किञ्च अण्डादभिव्यक्तात् तस्माच्छेषशायिनो हरेर् नाभिपद्माद् रूपान्तरेण भूतेन्द्रियगुणाश्रयो विराट् ब्रह्मा जज्ञ इत्यन्वयः । ‘तस्माद्धरेरण्डमभूदण्डादपि चतुर्मुख’ इत्यादेरुक्तार्थ एवायं श्लोकः । एतस्माद्गुणयोगात्परमेष्ठिनाम चास्याभूदिति भावेनाह- तद्द्रव्यमिति ॥ यदा ब्रह्माण्डान्तरुभयात्मको ब्रह्मा जज्ञे तदैव सः लोकपितामहः हरेः स्वस्माद्वा यत् शर्वपूर्वादिविश्वमुत्पन्नं तद्द्रव्यं गोभिर् भक्तिज्ञानादिगुणलक्षणाभिर् अत्यगाद् उद्रिक्तोऽभूत् । कथमिव यथा सूर्यः दिगन्तविश्रान्तैः रश्मिभिर् अन्तरिक्षाद्याश्रयमत्येति तथेत्यन्वयः । तदुक्तं ‘यदोभयात्मको जज्ञे ब्रह्मा लोकपितामहः’ इत्यादि ॥ २१ ॥

प्रकाशिका

तस्माद्विराडजायतेत्युत्तरमन्त्रोक्तं माहात्म्यं दर्शयितुं तस्मादण्डादित्यादिकं मूले प्रवृत्तम् । तदप्रतिपत्तिविप्रतिपत्तिनिरासाय प्रमाणेनैव व्याख्याति ॥ तस्माद्धरेरिति ॥ अनेन मूले तस्मादित्यस्य हरिपरामर्शकत्वमण्डाद्विराट् जज्ञ इत्यनुवादादण्डं जज्ञ इति विधिरध्याहर्तव्य इति सूचयति । अपिपदं जज्ञ इत्यस्यानुकर्षणार्थम् । चतुर्मुख इति पदं रूढ्या ब्रह्मपरं न तु योगेन पाद्मपरम् । विराण्नामक इत्यनेन विराडित्युक्तार्थम् । विराजोऽधिपूरुष इत्यनेन पुरुषस्य विराडाधिक्य-मुक्तम् । तदुपपादकं हेतुं वक्तुं मूले भूतेन्द्रियगुणाश्रय इत्युक्तम् । भूताद्यात्मकदेहवानित्यर्थः । तथा च विराट् भूतेन्द्रियात्मकदेहवान् यतोऽतो विराजोऽधिकः पुरुष इति शेषमभिप्रेत्य भूतेन्द्रियेत्यस्य श्रौतं साध्यं दर्शयति ॥ तस्मादिति ॥ विराज इत्यर्थः । तु इत्यनेन हरेर्भूताद्यात्मकदेहवत्त्वाभावरूपं विशेषं सूचयति । तस्माद्धरेरण्डाज्जातो विराट् अन्येन रूपेण भूताद्यात्मकपद्माश्रयः सन् जज्ञे इत्यस्यैव मूलस्यार्थान्तरमभिप्रेत्याह ॥ अण्डाज्जातस्येति ॥ स जातोऽत्यरिच्यत इत्यर्धर्चार्थं सदृष्टान्तमुपपादयितुं द्रव्यमत्यगादिति मूलं तत्तात्पर्यमाह ॥ यदोभयात्मक इति ॥ अनेन मूले उभयात्मको ब्रह्मेति कर्तृपदमध्याहार्यमिति सूचयति ॥ पितामह इति तस्य श्रैष्ठ्योपपादनाय । तदैव न तु कालविलम्बे-नेत्यर्थः । अतिरिक्तोऽतिक्रान्तः । श्रेष्ठ इति यावत् । शर्वेत्यनेन मूले द्रव्यपदं विश्वपदं च न जडमात्र-परमिति सूचयति । पुरः पश्चादिति श्रौतपदद्वयतात्पर्यकथनाय पूर्वापरादित्युक्तम् । अत्र पूर्वपदं तन्त्रेणोपात्तम् । तथा च शर्वः पूर्वो यस्य स शर्वपूर्वः । शर्वपूर्वश्चासौ पूर्वापरश्च तस्मादित्यर्थः ॥

ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ तस्मादुक्तमाहात्म्योपेताद्धरेरण्डं जज्ञे । अण्डादण्डमभिव्याप्य विराण्नामको ब्रह्मा जज्ञे । अण्डाज्जातो विराट् अन्येन रूपेण भूतेन्द्रियगुणाश्रयः पञ्चभूतैकादशेन्द्रियसत्त्वादिगुणात्मक- पद्माश्रितः सन् जज्ञे । तस्माद्ब्रह्मणोऽप्राकृतदिव्यविग्रहः पुरुषोऽधिक इति श्रुत्यनुसारेण पूरणीयम् । तत्र हेतुतया यतो विराट् भूतेन्द्रियगुणात्मकदेहाश्रितः । तद्बद्ध इति यावत् । अत इत्यपि योज्यम् । स उभयात्मको ब्रह्माऽऽश्रयं स्वाश्रयं तद्द्रव्यं तद्ब्रह्माण्डं पद्मं वा । श्रुतौ भूमिपदमुपलक्षणमित्यभिप्रेत्य विश्वमित्युक्तम् । भूम्यादिसर्वलोकमित्यर्थः । तदभिमानिनः शर्वादिदेवांश्च गोभिर्ज्ञानरश्मिभिरत्यगा-दुत्कृष्टोऽभूत् । अत्र दृष्टान्तः । आश्रयं स्वाश्रयमन्तरिक्षं तदभिमानिनं च गोभिः स्वरश्मिभिः सूर्य इवेति । अनेन तस्माद्धरेर्विशेषेण राजत इति विराडण्डम् अजायत । अण्डादण्डमभिव्याप्य विराट् विराण्णामा ब्रह्माऽजायत । तस्मात्पुरुषाद्विराट् अन्येन रूपेणाजायत । अयं विराट् यतो भूतेन्द्रिय-गुणबद्धोऽतोऽस्माद्विराजोऽधि अधिकः पुरुषोऽप्राकृतदेहवत्त्वात् । स उभयात्मको ब्रह्मा यदा जातस्तदैव पश्चाज्जायमानं भूमिपदोपलक्षितं विश्वं पुनः पूर्वजातं ब्रह्माण्डं पद्मं तदभिमानिनश्चात्यरिच्यताति-क्रान्तवानिति मन्त्रयोजनां सूचयति । अत्र ब्रह्माण्डोत्पत्तिकथनं पुर इत्यनेन वक्ष्यमाणपूर्वजातवस्तु-प्रदर्शनायेति मन्तव्यम् । ब्रह्मा विष्णोस्त्रीणि रूपाणि पशून् कृत्वा त्रीन् लोकानयजदिति कुत्रचिदुक्तस्य तात्पर्यमाह ॥ त्रिलोकेति ॥ तथा च तत्र त्रिलोकशब्देन तत्स्थानगो विष्णुरिज्यतया विष्णुप्रतिमाभूतं लोकत्रयमेव पशुतया विवक्षितं न तु विष्णुस्वरूपभूतरूपाणि । अतो न कोऽपि दोष इति भावः ॥२१॥

यदाऽस्य नाभ्यान्नलिनादहमासं महात्मनः ।

नाविन्दं यज्ञसम्भारान् पुरुषावयवानृते ॥ २२ ॥

पदरत्नावली

प्रथमरूपस्य विरिञ्चस्यापि स एष पुरुष इत्युक्तवैराजपुरुषाभिधहरेर् मुख्या-धिष्ठानत्वात् ‘यस्येहावयवैः’ इत्याद्युक्तलक्षणं चतुर्मुखेऽपि सम्भवतीति तत्परिहारायाह- यदेति ॥ यदा अस्य नाभ्यान् नाभिप्रदेशाज्जातान् नलिनाद् अहमासं द्वितीयरूपेणोत्पन्नोऽभवम् । महात्मन इत्यनेन तन्माहात्म्यात् स्वमाहात्म्यस्य अत्यन्तार्वाचीनत्वं सूचयति । तदा भक्त्या तं यियक्षुरहं पुरुषावयवानृते अण्डस्य पुरुषप्रतिमात्वाद् लोकादियागसम्भाराणामुक्तप्रकारेण तदवयवोत्पन्नत्वात्तदवयवव्याप्तत्वात् तदाश्रितत्वाच्च पुरुषावयवान्विहाय लोकादियज्ञसम्भारान्नाविन्दं न लब्धवानित्यन्वयः । अनेन यज्ञकर्मणा भगवद्विषयेण शुद्धान्तःकरणस्य पुंसः समुद्रिक्तभक्तिज्ञानादिभिस् तत्प्रसादातिशयो भवतीत्युक्तं भवति

॥ २२ ॥

प्रकाशिका

ब्रह्मा पाद्मो ब्रह्मा पुरुषावयवैर्यज्ञसाधनानि संपाद्य यज्ञेन पुरुषमयजदिति मूलवेदादावुक्तस्यार्थस्य सङ्ग्रहाय ‘यदाऽस्य नाभ्यादि’त्यादि मूलं प्रवृत्तम् । ततश्चायं मूलार्थः ॥ अस्य विराट्कल्पप्रलयजलशायिनः पुरुषस्य नाभौ भवं नाभ्यं तस्मात् । नाविन्दमित्यतः पूर्वं तदेति शेषः। यज्ञसंभारान् यज्ञानां साधनानि नाविन्दं न लब्धवान् । अनेन पुरुषावयवानां यज्ञसम्भारकारणत्वमुक्तम्

॥ २२ ॥

तेषु यज्ञाश्च पशवः सवनस्पतयः कुशाः ।

इदञ्च देवयजनं कालश्चात्मगुणान्वितः ॥ २३ ॥

पदरत्नावली

पुनः ब्रह्मणा किमकारीत्याशङ्क्य तदर्थत्वेन तत्सृष्टत्वेन तत्सन्निधानविशिष्टैस् तैस्तैर् हरियजनाद्धरिप्रीतिरेव भवतीति विमृश्य यज्ञसम्भरणप्रकारमाह- तेष्विति ॥ तेषु पुरुषावयवेषु तदाश्रिता यज्ञादिसम्भारा मया सम्भृताः सम्पादिता इत्यन्वयः । यज्ञा अग्निष्टोमादयः । पशवोऽजादयः । वनस्पतयोऽश्वत्थादयः यैर् अरण्यादिनिर्माणं क्रियते । देवयजनं यागभूमिः । कालो वसन्तादिः । तस्य गुणा धर्माद्याः ॥ २३ ॥

प्रकाशिका

तान्यज्ञसंभारान्दर्शयंस्तान्निगमयति ॥ तेष्वित्यादिना संभृता मयेत्यन्तेन ॥ तेषु यज्ञसंभारेषु मध्ये यज्ञाद्याः समर्पणान्ता एते प्रधानभूताः संभारा मया संभृताः संपादिता इत्यन्वयः । यज्ञाः प्रयाजाद्याः । पशवोऽजादयः । वनस्पतयोऽश्वत्थादयः ॥ देवयजनं यागभूमिः । इदं चेति वचनाद्यज्ञार्हस्थाने उपविष्टः कथयतीति गम्यते । कालो वसन्तादिः । आत्मनः स्वस्य गुणा धर्मादयस्तदन्वितः ॥ २३ ॥

वसून्योषधयः स्नेहा रसलोहमृदो जलम् ।

ऋचो यजूंषि सामानि चातुर्होत्रञ्च सत्तम ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

वसूनि काञ्चनादीनि । ओषधयः व्रीह्यादयः । स्नेहा आज्यादयः । रसाः क्षीरगुडादयः । लोहा अयःप्रभृतयः । मृदो वल्मीकमृदिष्टकादयः । जलं गङ्गादिजलम् । नियतपाद-बद्धा ऋचः । अनियतच्छन्दोबन्धोपेतानि यजूंषि । गानप्रधानानि सामानि । चतुर्भिर् अध्वर्य्वादिभिः क्रियमाणं कर्म चातुर्होत्रम् ॥ २४ ॥

प्रकाशिका

वसूनि धनानि । ओषधयो व्रीह्यादयः । स्नेहा आज्यादयः । रसा मधुराद्याः क्षीरगुडादयो वा । लोहोऽयःप्रभृतयः । मृद इष्टिकादिसाधनभूताः । जलं गङ्गादिसम्बन्धि । चतुर्भिर्होतृपोतृउद्गातृप्रतिहर्तृसंज्ञकैर् ऋत्विग्भिः क्रियमाणं कर्म चातुर्होत्रम् ॥ २४ ॥

नामधेयानि मन्त्राश्च दक्षिणाश्च व्रतानि च ।

देवतानुक्रमः कल्पः सङ्कल्पः सूत्रमेव च ॥ २५ ॥

गतयो मतयः श्रद्धा प्रायश्चित्तं समर्पणम् ।

पुरुषावयवैरेतैः सम्भाराः सम्भृता मया ॥ २६ ॥

तात्पर्यम्

सूत्रं मीमांसासूत्रम् ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

नामधेयानि इन्द्र इत्यादीनि । अग्निहोत्रदर्शादीनि वा । मन्त्रा द्विविधा बीजात्मका मालात्मकाः । त्रिंशद्वर्णादर्वाक् बीजमन्त्राः । ततोऽधिका मालाख्याः । ते च द्रव्य-देवतादिप्रकाशकाः । चन्द्रकलावद् बिन्दुमण्डितशिरसोवर्णा बीजाख्याः । चतुर्थ्यन्तेन्द्रादिनामविशिष्टा नमःस्वाहाफडन्ता मालामन्त्राः । उभये च जपाधिका न्यूनजपा इति । कर्म दक्षयन्तीति दक्षिणा होत्रादिभ्यो द्रव्यदानसम्बन्धाः । व्रतानि ब्रह्मचर्यादीनि । देवतास् तत्तन्मन्त्रवाच्या अग्न्यादिकाः । अनुक्रमस् तासां तारतम्यं पौर्वापर्यलक्षणम् । अनुपाठो वा । कर्मक्रमो वा । कल्पः प्रयोग-विधिप्रतिपादको बौधायनादिः । सङ्कल्प इदं करिष्ये इति मनोवाग्भ्यां स्मरणकीर्तनलक्षणः । सूत्रं मीमांसासूत्रम् । चशब्दात् कर्मदेवमीमांसासूत्रे च गृहीते ॥ २५ ॥

गतयः स्वर्गादिफलानि । मतयो ज्ञानानि । ऋषिमतभेदभिन्नानि वा । श्रद्धा आस्तिक्यबुद्धिः ‘इदं सत्यम् अस्मात्प्रयोजनमस्ति’ इत्येवंरूपा । प्रायश्चित्तम् अन्तराावाप्तान्तरायपरिहारत्वेन यथोक्तफलसाधनं कर्म । समर्पणं ब्रह्मणीति शेषः ॥ २६ ॥

पदरत्नावली

काले वसन्तादिसमये । अपरे मरीच्यादिव्यतिरिक्ताः । पितरोऽग्निष्वात्तादयः । विबुधा इन्द्रादयः । दैत्याः प्रह्लादादयः । मनुष्याः प्रियव्रतप्रभृतयः । क्रतुभिर् यागैः । अत्राहं भवानित्यारभ्य ततश्च मनव इत्यन्तैर् ग्रन्थैः पुरुषसूक्तार्थो विवृत इति ज्ञातव्यम् । तथा हि- सर्वं पुरुष इत्यनेन पुरुष एवेदं सर्वमित्यस्यार्थः प्रदर्शितः । तेनेदमित्यनेन सहस्रशीर्षेत्यस्य । सोऽमृतस्येत्यनेन उतामृतत्वस्येशान इत्यस्य । महिमैव इत्यनेन एतावानस्येत्यस्य । पादास्त्रय इत्यनेन त्रिपादूर्ध्वमित्यस्य । सृती इत्यनेन ततो विष्वङ् इत्यस्य । तस्मादण्डादित्यनेन तस्माद्विराजायतेत्यस्य । तद्द्रव्यमित्यनेन स जात इत्यस्य । तेषु यज्ञा इत्यनेन ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीदित्यस्य । इति संभृतेत्यनेन यत्पुरुषेणेत्यस्य । ततस्ते भ्रातर इत्यनेन यज्ञेन यज्ञम् इत्यादेः ॥ २९ ॥

प्रकाशिका

काले वसन्तादिरूपे । स्वस्वकाल इति वा । अपरे मरीच्यादिव्यतिरिक्ताः । पितरोऽर्यमादयः । विबुधा इन्द्रादयः । दैत्याः प्रल्हादादयः । मनुष्याः प्रियव्रतप्रभृतयः । क्रतुभिर्यज्ञैः

॥ २९ ॥

नारायणे भगवति तदिदं विश्वमाहितम् ।

गृहीतमायोरुगुणे सर्गादावगुणे स्वतः ॥ ३० ॥

तात्पर्यम्

यस्मात्तमेवायजंस्तस्मादिदं तस्मिन्नाहितम् । ‘नित्यं गृहीताः सत्वाद्या जीव-वज्जडवन्न तु । मिथ्यामानात्स्वरूपत्वात्स्वातन्त्र्याद्बहिरेव त्वि’ति ब्रह्मतर्के ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

तद्द्रव्यमत्यगादित्यनेन भक्त्यादिभिरेवोत्तमत्वमुच्यते । न तु स्वरूपत इत्युक्तमेवार्थं स्फुटयन्नुपसंहरति- नारायण इति ॥ श्रीमत्पुण्डरीकाक्षकटाक्षप्रेक्षणप्राप्तसर्वप्रभावोऽहं तमेव नारायणं यज्ञादिभिरयजमिति यस्मात्तत्तस्मादिदमस्मदादिविश्वं तस्मिन्नारायण एवाहितं तदाधारतया तदधीनतया तद्व्याप्ततयाऽवस्थितमित्यन्वयः । आहितत्वे हेतुमाह- गृहीतेति ॥ सत्वादिगुणाधीनं सर्वम् । ते चानेन गृहीताः । अतः सर्वं तस्मिन्नाहितम् । ग्रह उपादान इति धातोः । सर्गादौ उपादानीकृतप्रकृत्युरुगुणे अन्यदा समीपावाप्तमायोरुगुणे । ननु हरेर् जीवजडवद् गुणसंबन्धः किं न स्यादिति तत्राह- अगुण इति ॥ जीवस्य स्वतो गुणराहित्येऽपि मिथ्याभिमानाज् जडस्य तु तन्मयत्वाद्गुणित्वं युक्तम् । हरेस्तदुभयाभावादगुणत्वम् । गुणस्वातन्त्र्याद् बहिः समीप एव सदाऽवस्थानाद् गृहीतगुणत्वं युक्तम् । उर्वित्यनेन हरेरतिशयितमाहात्म्यं सूचयति । ‘नित्यं गृहीताः सत्वाद्या जीववज्जडवन्न तु । मिथ्यामानात्स्वरूपत्वात्स्वातन्त्र्याद्बहिरेव तु ॥’ इत्येतदत्र मानम् ॥ ३० ॥

प्रकाशिका

नारायणे भगवतीत्युत्तरश्लोकस्य पूर्वेण सङ्गत्यप्रतीतेस्तां दर्शयति ॥ यस्मात्त-मेवेति ॥ अनेन मूले तच्छब्दस्तस्मात्तस्मिन्नित्यावृत्त्या योजनीय इति सूचयति । तदपेक्षया यस्मादिति पूरितम् । तथा च जगत्पूज्या अस्मदादयोऽपि यस्मात्तं पुरुषमेवायजंस्तस्मादस्मदादिपूज्यतया तस्यैव सर्वोत्तमत्वादिदं महदादिकं विश्वं तस्मिन्पुरुषशब्दाभिधेये नारायणे आहितमाश्रितम् । तदधीनमिति यावत् । तथा च पुरुष एवेदं सर्वमित्यत्र यद्विश्वस्य पुरुषाधीनत्वमुक्तं तत्रास्मदादिभिर्हीज्यत्वरूपं हेतुं सविस्तरमुक्त्वा तदेव पुनर्निगमयति ॥ नारायण इति ॥ इति अस्य श्लोकस्य सङ्गतिर्वक्तव्येति भावः । नारायणस्य पुरुषशब्दाभिधेयत्वं दर्शयितुं भगवतीत्युक्तम् । अनेन पुरवः षाः षड्गुणा यस्येति निर्वचनं सूचयति ॥ ननु विश्वं रजःप्रभृतिभिः प्रकृतिगुणैः सृष्ट्यादिकं प्राप्नोतीति श्रुत्यादावुच्यतेऽतस्तदधीनमेवेदं स्यादित्यत उक्तम् ॥ गृहीतमायोरुगुण इति ॥ अत्र सर्गादौ सर्गाद्यर्थम् । गृहीतमायोरुगुण इत्युक्त्या पूर्वं न तद्ग्रहणमिति भाति । तथात्वे भगवदगृहीतानां तेषामवस्थानासंभवेनानादित्वोक्तिविरोधः । किञ्च भगवतो गुणग्रहणं जीववच्चेद्बद्धत्वं स्याज्जडवच्चेद्विकारित्वम् । स्वतोऽगुण इत्युक्तिविरुद्धं चातः कथमेतदित्याशङ्कां प्रमाणेनैव परिहरति ॥ नित्यं गृहीता इति ॥ आद्यस्तुशब्दोऽवधाराणार्थः । अन्त्यो विशेषार्थः । तथा च यद्यपि सत्त्वाद्या नित्यं गृहीतास्तथाऽपि सर्गाद्यर्थं, तु विशेषेण कार्योन्मुख-तयोपगृह्यन्तेऽतः सर्गाद्यर्थं गृहीता इत्युच्यन्त इति भाव उक्तो भवति । द्वितीयशङ्कां परिहर्तुमुक्तम् ॥ जीववदित्यादि ॥ जीवानां यथा मिथ्याभिमानादस्वकीयेषु स्वकीयत्वभ्रमाज् ज्ञानेन्द्रियैश्च मनसेत्यादि-नोक्तरीत्या तदापादकतयेति यावत् सत्वादिग्रहणं तथा जडवज् जडानां स्वरूपत्वाद् विकारित्वात् तदापादकतया इति यावद् यथा तद्ग्रहणं तथा नैवेत्यर्थः । किं त्वित्यतस्तृतीयशङ्कां परिहर्तुमगुण इत्यस्य तात्पर्यं दर्शयति ॥ बहिरेवेति ॥ उक्ताभिमानविकारानापादकतयैवेत्यर्थः । कुत इत्यत उक्तम् ॥ स्वातन्त्र्यादिति । तत्सत्तादेर्भगवदधीनत्वेन तेषां तद्बन्धनाद्यापादनाक्षमत्वादिति भावः । तथा च सर्गादौ सर्गस्थितिसंहारार्थं गृहीता मायायाः प्रकृतेरुरव उत्कृष्टाः कार्योन्मुखा गुणा रजआद्या येन तस्मिन्स्वतः स्वभावतोऽगुणे गुणकृताभिमानविकाररहिते नारायण इति मूलयोजना द्रष्टव्या ॥ ३० ॥

नाहं न यूयं बत तद्गतिं विदुः

न वामदेवः किमुतापरे सुराः ।

प्रकाशिका

अवतारकर्माणि संक्षेपतस्तावद्दर्शयति ॥ स एष इति ॥ अत्रात्मानमित्यस्य सृजतीत्यनेनेव संयच्छति पाति चेति क्रियाद्वयेनापि सम्बन्धः प्रतीयते । आत्मादिशब्दानां च विवक्षितार्थो न प्रतीयतेऽतः प्रमाणान्तरेणैवेमं श्लोकं व्याचष्टे ॥ स्वयमेवेति ॥ आत्मेत्यस्यार्थः स्वय-मेवेति । आत्मशब्दस्य स्वयमेवेत्यर्थकत्वम् ‘अथवा स्वयमेवे’ति पूर्वोदाहृतप्रमाणसिद्धम् । आत्मान-मित्यस्यार्थः ॥ स्वरूपाणीत्यादि ॥ स्वाभिन्नानीत्यर्थः । आत्मनीत्यस्य स्वात्मनीति । एवेत्यनेना-धारान्तरव्यवच्छेदः । आत्मनेत्यस्य तात्पर्यम् ॥ इच्छयेति ॥ पातीत्यत्र देवादीनिति शेषः पूरणीय इत्याशयेनाह ॥ देवादीनिति ॥ संयच्छतीत्यत्रासुरानिति शेष इत्याशयेनाह ॥ असुरानिति ॥ कल्पे कल्पे प्रतिकल्पम् । अयं कल्पो दैनन्दिनः । पातीत्यस्यार्थान्तरमभिप्रेत्य व्यासाद्यवतारकर्माण्याह ॥ तिरोहितमिति ॥ शास्त्रतः कुसमयेभ्यस्तिरोहितमाच्छादितं स्वस्य स्वरूपं स्वातन्त्र्येण सर्वकर्तृत्वादिकं शास्त्रतो ब्रह्ममीमांसादिशास्त्रेभ्यः प्रकाशयति ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ स पुरुषसूक्ताद्युक्तमाहात्म्योपेतः । एषः साकल्येन वर्णयितुमशक्यतयोक्तः पुरुषः पद्मनाभः कल्पे कल्पे प्रतिब्रह्मदिवसम् । अजो देहोत्पत्तिशून्य आत्मा स्वयमेवात्मनि स्वात्माधारतयैवात्मना स्वेच्छयाऽऽत्मानं स्वाभिन्नमेव मत्स्यादिकं रूपं सृजति व्यक्तं करोति । तैरसुरान्संयच्छति संहरति सुरादीन्पाति । तिरोहितमात्मानं स्वस्वरूपं व्यासादिरूपैः पाति प्रकाशयति चेति ॥ ३८ ॥

विशुद्धं केवलं ज्ञानं प्रत्यक् सम्यगवस्थितम् ।

सत्यं पूर्णमनाद्यन्तं निर्गुणं नित्यमद्वयम् ॥ ३९ ॥

ऋतं विद(न्द)न्ति मुनयः प्रशान्तात्मेन्द्रियाशयाः ।

यदा तदैवासत्तर्कैस्तिरोधीयेत विप्लुतम् ॥ ४० ॥

तात्पर्यम्

‘ऋतं तदात्मना ज्ञप्तेः सत्यं साधुत्वतः परम् । सम्यक्संस्थमदूष्यत्वाच्छुद्धं दोषोज्झितत्वतः । केवलं तादृशाभावात्प्रत्यगन्तरवस्थितेः । एतदेतादृशं तत्त्वं यो वेद स विमुच्यत’ इति ब्रह्मतर्के ॥ ३९, ४० ॥

पदरत्नावली

शास्त्रतः कीदृशं प्रकाशितमत्राह- विशुद्धमिति ॥ विशुद्धं निर्दोषत्वात् । केवलम् अद्वितीयम् । ज्ञानं विषयनिरपेक्षसंविसद्रूपम् । प्रत्यक् सर्वेषामन्तरभिमुखत्वेन स्थितम् । स्वतः शुद्धस्यापि परतो दोषित्वं स्यादित्यतः सम्यगवस्थितं दूष्यांशरहितत्वात् । सत्यं निर्दुःखनित्यनिरतिशया-नन्दानुभवरूपम् । पूर्णं देशतः कालतो गुणतश्चापरिच्छिन्नम् । अनाद्यन्तम् आदिविनाशवर्जितम् । निर्गुणं सत्वादिगुणरहितम् । अत एव नित्यं परिणामस्वभाववर्जितम् । अद्वयं स्वगतभेदवर्जितम् ॥

स्वतो विकाराभावेऽपि निमित्तेन स्यादित्यत आह- ऋतमिति ॥ शश्वदेकप्रकारम् । तदुक्तम्- ऋतं तदात्मना ज्ञप्तेः सत्यं साधुत्वतः परमित्यादि । एतज्ज्ञानस्य मोक्षैकफलहेतुत्वादिदमेव शास्त्रेण प्रकाशितं नान्यदित्याशयेनाह- विन्दन्तीति ॥ प्रकर्षेण शान्ता मङ्गलीभूता, आत्मा, मनः श्रोत्रादी-नीन्द्रियाणि, आशयो बुद्धिर्येषान्ते तथोक्ताः । यदा भगवदेकनिष्ठया निर्मलीभूतमनआदीन्द्रियप्रवृत्तयो मुनयः सर्वज्ञा ब्रह्मादय एवंविधगुणोपेतं ब्रह्मापरोक्षीकृत्य विन्दन्ति स्वानन्दं लभन्ते तदैवासत्तर्कैर् विमतं मिथ्या दृश्यत्वादित्यादिलक्षणैर् विप्लुतमुपहतम् अन्यथाभूतं बाह्यान्तःकरणं संसारबीजभूतं तिरोधीयेत दग्धबीजवद्भवतीत्यन्वयः । अनेन अवतारकर्मकीर्तनश्रवणादिना किम्फलमिति चोद्यमपि निरस्तम् । किञ्च मूलरूपस्य यादृशं रूपं यादृशं कर्म यादृशो गुणस् तत्सर्वमवताराणामप्यस्तीति अतस् तत्स्वरूपत्वं युक्तमिति च ज्ञापितम् ।

यद्वा असत्तर्कैः ‘यदि गुणवान् तर्हि दोषवान्, यदि कर्ता तर्हि श्रान्तः स्याद् देवदत्तादौ दृष्टत्वादित्यादिरूपैस् तिरोहितं विशुद्धत्वादिलक्षणं रूपं व्यासादिप्रणीतशास्त्रानिशितया बुद्ध्या यदा सम्यग्विन्दन्ति मुनयस् तदैव दोषित्वादिरूपं तिरोधीयेत तत्तद्विषया बुद्धिर्निवर्तत’ इति । कदा अवतारप्रसङ्ग इत्यतो वाऽऽह- स एष इति ॥ यदा बौद्धाद्यसत्तर्कैर् विप्लुतं धर्मशास्त्रं तिरोधीयेत । अधर्मशास्त्रमुज्जृम्भेत च तदाऽऽत्मानं सृजतीत्यन्वयः । कीदृशमात्मानमित्यत उक्तम्- विशुद्धमित्यादि ॥ मत्स्याद्यवतारा विष्णोः स्वरूपांशा इत्यत्र तेषां प्रत्यक्षं प्रमाणमवतारप्रसङ्गे चेत्यर्थः ॥ ३९-४० ॥

प्रकाशिका

व्यासादिरूपैः कीदृशं भगवत्स्वरूपं प्रकाशितं किं तज्ज्ञानेन फलमित्यत आह ॥ विशुद्धमिति ॥ अत्र ऋतसत्यादिशब्दानामेकार्थत्वप्रतीतिनिरासायार्थभेदं प्रमाणेनैवाह ॥ ऋतमिति ॥ तदात्मना पूर्वावगतस्वरूपेणैव ज्ञप्तेर्ज्ञायमानत्वात् । ऋगताविति धातोर्ऋतं ज्ञातं तदात्मनेति योग्यतया सम्बध्यते । तथा च पूर्वं यथा ज्ञातं तथैव सर्वदा ज्ञायतेऽतो ऋतशब्दस्य शश्वदेकप्रकारत्वमर्थ इति भावः । साधुत्वतो गुणपूर्णत्वतः । परं तत्वमिति सम्बन्धः । सम्यगवस्थितमित्येतदर्थतोऽनूद्य व्याख्याति ॥ सम्यक् संस्थमिति ॥ अदूष्यत्वात् । अपवित्रस्पर्शादिनेति शेषः । दोषोज्झितत्त्वतः स्वतो निर्दोषत्वात्परं तत्त्वमेतदुक्तरूपम् । एतादृशमेवंविधं यो वेद स विमुच्यते दग्धबीजायितजडान्तःकरणो भवतीत्यर्थः । अनेन विदन्ति मुनय इत्यादिकमुक्तार्थम् ।

ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ विशुद्धं स्वतो निर्दोषम् । केवलं स्वसमरहितम् । ज्ञानमखिलज्ञप्तिरूपम् । प्रत्यक् सर्वान्तस्थम् । सम्यगवस्थितम् अपवित्रस्पर्शेऽपीति शेषः । तथा च परतोऽपि दोषित्वं नास्तीति भावः। सत्यं साधुगुणं पूर्णं देशतोऽपरिच्छिन्नम् । अनाद्यन्तं कालतोऽपि परिच्छेदशून्यम् । निर्गुणं सत्त्वादिगुणाबद्धम् । नित्यं देहतोऽपि नित्यम् । अथवा । नित्यं सर्वदाऽस्य पूर्वोत्तरेण वा सम्बन्धः। अद्वयं स्वगतभेदशून्यम् ॥

ऋतम् अपरिणामि भगवत्स्वरूपम् । मुनयः प्रशान्तात्मेन्द्रियाशयाः । आशयो मनः प्रकर्षेण शान्ता विषयेष्वलंबुद्धिं प्राप्ता देहेन्द्रियमनसो येषां ते तथा सन्तः । यदा विदन्ति व्यासादिकृतसच्छास्त्र-श्रवणमननादिनाऽपरोक्षतो जानन्ति । तदैवासत्तर्कैरसच्छास्त्रोदिततर्काभासैर्विप्लुतं मिथ्याज्ञानपरंपराजनक-तया दूषितं जडान्तःकरणं तिरोधीयेत दग्धबीजवद्भवतीति ॥ ३९-४० ॥

आद्योऽवतारः पुरुषः परस्य

कालः स्वभावः सदसन्मनश्च ।

द्रव्यं विकारो गुण इन्द्रियाणि

विराड् स्वराट्स्थास्नु चरिष्णु भूम्नः ॥ ४१ ॥

तात्पर्यम्

**‘यः शेते प्रलये विष्णुः शून्यनामा महाकृतिः । स तु नारायणो नाम नराणामयनत्वतः । रूपं द्वितीयं भवति दीपाद्दीपान्तरं यथा । सिसृक्षोस्तस्य पुरुष इत्याहुस्तद्विदो जनाः । स रमाया द्वितीये तु रूपे प्रकृतिसंज्ञिते । वीर्यमाधत्त पुरुषो महांस्तस्मादजायत । योऽसौ हिरण्यगर्भाख्यः पुरुषः सोऽपि भण्यते । श्रद्धेत्युक्ता तु तत्पत्नी साऽपि प्रकृतिरुच्यते । प्रलये त्वशरीरौ तौ विभागेन व्यवस्थितौ । शरीरं प्राप्य पुरुषात्संयोगं तौ प्रचक्रतुः । ततः पुनर्महत्तत्त्वं प्रजातं जगदङ्कुरम् । स्वस्यैव पुत्रतां यातमहङ्कारस्ततोऽजनी’ति व्योमसंहितायाम् । पुरुषस्तस्यैवाद्योऽवतारः । कालादयो रूपवत् । अस्वरूपमपि प्रियत्वात् । ‘पुरुषाद्या हरेरूपं ब्रह्माद्यास्तत्प्रियाः स्मृताः । स्वरूपभूता नैवैते तत्सन्निधियुता अपी’ति पाद्मे । ‘कालो वस्तु-स्वभावश्च प्रकृतिः प्राण एव च । मनश्च पञ्चभूतानि विकारस्त्रिगुणा अपि । न स्वरूपं हरेरेतत्तथाप्येषु हरिः स्थित’ इति पाद्मे । सत्प्राणः । ‘सदिति प्राण’ इति श्रुतेः । ‘द्रव्यं तु पञ्चभूतानि विकारोऽण्डमुदाहृतम् । विराजं गरुडं प्राहुः स्वराडिन्द्र उदाहृत’ इति षाड्गुण्ये । सर्वं तु रूपवद्विष्णोर्विशेषेण विभूतिमत् । अतिप्रियत्वान्नैवैतत्स्वरूपमपि भण्यत’ इति स्कान्दे । ‘स्वतो महत्वं तु महोविशेषप्राप्तिशक्तिता । विभूतिर्लक्षणोन्नाहो लक्ष्मीशब्देन भण्यत’ इति ब्रह्मतर्के । ‘प्रधानत्वेन सर्वस्मान्मत्स्यकूर्मादयो हरेः । अवताराः श्रुतौ ख्याताः स एवैते ततः स्मृताः । न स्वरूपं तु ब्रह्माद्याः स्मृता मायाविभूतयः । स्वेच्छयैषां विशिष्टत्वं कुरुते तत्तथा स्मृत’ इति व्योमसंहितायाम् ॥ ‘यज्ञशब्दोदितौ द्वौ तु देवौ लोकपुरस्कृतौ । एको नारायणस्तत्र रुद्रच्छिन्नस्तथापरः । स तु यज्ञाभिमानी स्यात्तत्पतिः केशवः स्मृत’ इति पाद्मे ॥ ४१ ॥ **

॥ इति द्वितीयतात्पर्ये षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

तत्र प्रथमावतारः क इत्याशङ्क्य तमाह- आद्य इति ॥ परस्य परायणस्य हरेर् आद्योऽवतारः पुरुष इति वदन्तीति शेषः । प्रलयोदके शयानो महाकृतिर्नराणामाश्रयत्वेन नारायणः शून्यनामाऽभूत् । सिसृक्षोस् तस्य दीपाद्दीपान्तरं यथा तथा द्वितीयं रूपमभूत् । तत्तत्वविदो जनास् तद्रूपं नाम्ना पुरुष इति संवदन्ते । स पुरुषः प्रकृतिनामि्न रमाया द्वितीये रूपे स्ववीर्यमाधत्त । तस्माद् वीर्यान् नाम्ना महानभूत् । यः हिरण्यगर्भः स पुरुष इति भण्यते । तत्पत्नी चोच्यते श्रद्धेति । तौ प्रलये स्थूलशरीररहितत्वाद् विश्लिष्टौ पुरुषाद्देहं प्राप्य संयोगं कृत्वा जगदङ्कुरं महत्तत्वं पुनरुदभावयताम् । स्वस्यैव पुत्रतां यातान् महत्तत्वाद् अहंतत्त्वमजनीति इतिहासम् आचक्षते ‘यः शेते प्रलये विष्णुः शून्यनामा महाकृतिः’ इत्यादिवाक्यसिद्धम् । सन्निधानविशेषाधिष्ठानत्वाद् अंशत्वं ब्रह्मादीनां न साक्षादितीममर्थं स्पष्टमाह- काल इत्यादिना ॥ यद्यत् कालाद्यद्भुतार्णान्तं, तत्तत्परं विशिष्टं सर्वं नारायणस्य रूपवत् प्रतिमावदधिष्ठानं प्रीतिहेतुत्वात् । स्वतो अस्वरूपं प्राकृतत्वात् । ‘पुरुषाद्या हरे रूपं ब्रह्माद्यास्तत्प्रिया स्मृताः । प्रधानत्वेन सर्वस्मान् मत्स्यकूर्मादयो हरेः । अवताराः श्रुतौ ख्याताः स एवैते ततः स्मृताः’ इत्यादेः । कालः परमाण्वादिपरममहदन्तः । स्वभावः वस्तुस्वभावः । सत् प्राणो ऽसत् सूक्ष्मत्वान्मूलप्रकृतिः । मनः मनस्तत्वम् । ‘कालो वस्तुस्वभावश्च प्रकृतिः प्राण एव च’ इत्यादेः । ‘सदिति प्राणः’ इति श्रुतेश्च । द्रव्यं पञ्चभूतानि । विकारोऽण्डम् । गुणः सत्वादिः । विराड् गरुडः । स्वराडिन्द्रः । ‘दिव्यन्तु पञ्चभूतानि विकारोऽण्डमुदाहृतम् । विराजं गरुडं प्राहुः स्वराडिन्द्र उदाहृतः ॥’ इति च । स्थास्नु चरिष्णु स्थावरं जङ्गमञ्च ॥ ४१ ॥

प्रकाशिका

अथ विस्तरतोऽवतारान्दर्शयिष्यन्प्रथमावतारं तावद्दर्शयति ॥ आद्य इति ॥ अत्र परस्येत्यस्योक्तविशुद्धस्वरूपादन्यस्य मायावच्छिन्नस्येत्यर्थः प्रतीयते । पुरुषपदेन च पुन्नामको ब्रह्मा । एतदुभयं प्रमाणविरुद्धमित्याशयेन परपुरुषशब्दौ सम्यग्व्याख्यातुं तावत्प्रमाणमुदाहरति ॥ यः शेत इति ॥ प्रलये सर्वकार्यद्रव्यविनाशकाले । अत एव शून्यनामा । तर्हि निराकारत्वप्रसङ्ग इत्यत उक्तम् ॥ महाकृतिरिति ॥ अपरिच्छिन्नशरीरः । नन्वेवमेको नारायण आसीदिति श्रुतिविरोध इत्यत आह ॥ स त्विति ॥ स एव । नरशब्दश्चेतनपरः । सर्वचेतनानां प्रलये तदुदरगतत्वान्नराणामयनत्वत इत्युपपन्नम् । अनेन परशब्दार्थो दर्शित इति ज्ञातव्यम् । आद्योऽवतारः पुरुष इत्यस्यार्थं दर्शयति ॥ द्वितीयमिति ॥ तदेवाद्यपदेनात्र विवक्षितमिति भावः । अवतारशब्दं व्याख्याति ॥ दीपादिति ॥ अभिमानि-देवतापेक्षयैतत् । जडस्य भिन्नाभिन्नत्वेन प्रकृते दृष्टान्तताऽयोगात् । अनेन मूलरूपादत्यन्ताभिन्न-स्यांशस्यातिरेक एवावतारशब्दार्थो न देहसम्बन्धेन जनिरित्युक्तं भवति । तस्य शून्यनामकस्य सकाशात् । विदो ज्ञानिनस्तद् द्वितीयं रूपं पुरुष इत्याहुः । अनेन पुरुषशब्दार्थो ज्ञानिवचनसंमतिप्रदर्शनेनोप-पादितः । परमसाङ्ख्योक्तप्रकृतिपतित्व, महदादितत्त्वस्रष्टृत्वरूपपुरुषलक्षणवत्त्वाच्चास्य पुरुषनामेत्या-

शयेनाह ॥ स रमाया इति ॥ मूलगतावतारशब्दव्यावृत्त्यं पुरुषशब्दाभिधेयमन्यं दर्शयति ॥ योऽसाविति ॥

ननु तस्मिन्साङ्ख्योक्तप्रकृतिपतित्वमहदादितत्त्वस्रष्टृत्वरूपपुरुषलक्षणाभावे कथं तस्य पुरुषशब्दाभि-धेयत्वप्रसक्तिरित्यतस्तदप्यस्तीति दर्शयति ॥ श्रद्धेत्यादिना ॥ पुनः स्थूलात्मना । तथा चायं पुरुष-शब्दाभिधेयो यद्यपि भवति, तथाऽपि पुरुषाद्देहसम्बन्धेन जन्मोक्त्याऽवतार इत्युक्त्यैवास्य व्यावृत्तिर्मूले दर्शितेति भावः । एवं प्रमाणमुदाहृत्याद्योऽवतारः पुरुषः परस्येत्येतत् स्ववचनेनापि व्याचष्टे ॥ पुरुष इति ॥ तस्य विशुद्धस्य शून्यनामकस्य नारायणस्यैवेत्यर्थः । एवकारो मायावच्छिन्नव्यावृत्त्यर्थः । तथा च परस्येत्येतदुत्तमस्येति व्याख्येयमिति भावः । अण्डान्तर्गतपुरुषव्यावृत्यर्थमाद्य इत्युक्तम् । पुन्नामक-ब्रह्मव्यावृत्यर्थम्- अवतार इति ॥ पुरुष एवेदं सर्वमित्यादिवचनात् कालादीनामप्यवतारत्वप्रतीति-मुत्तरवाक्येनान्वयप्रदर्शनेनैवापाकरोति ॥ कालादय इति ॥ रूपवत्स्वरूपवत् । अवतारवदिति यावत् । उच्यन्त इति शेषः । ननु स्वरूपत्वमेव कालादीनां किं न स्यादित्यत उक्तम् ॥ अस्वरूपमिति ॥ स्वरूपभिन्नं प्रमितम् । यत इति शेषः ।

ननु तर्हि स्वरूपभिन्ने स्वरूपत्वोक्तिः किंनिमित्तेत्यपेक्षायां तदनूद्य तन्निमित्तं दर्शयति ॥ अस्वरूपमपीति ॥ परमात्मस्वरूपत्वाभावेऽपि कालादयो रूपवदुच्यन्ते । परमात्मप्रियत्वादित्यर्थः । राजप्रियेऽमात्ये राजशब्दप्रयोगदर्शनादिति भावः । अत्र प्रमाणमाह ॥ पुरुषाद्या इति ॥ ब्रह्माद्याः कालाद्यभिमानिनः । स्वरूपत्वोक्तौ निमित्तान्तरमाह ॥ तत्सन्निधीति ॥ तत्सन्निधियुताश्च यतोऽतः । स्वरूपवदुच्यन्त इति शेषः । कालादीनां न हरिस्वरूपत्वं किन्तु तत्सन्निधियुतत्वमेवेत्यत्र प्रमाणान्तर-माह ॥ काल इति ॥ वस्तुस्वभाव इत्यनेन स्वभावपदं व्याख्यातम् । असच्छब्दार्थप्रदर्शनम्- प्रकृतिरिति ॥ सच्छब्दार्थः- प्राण एवेति ॥ चशब्द इन्द्रियाणां समुच्चायकः । द्रव्यशब्दार्थः- पञ्चभूतानीति ॥ विकारोऽण्डम् । गुण इत्यस्यार्थः- त्रिगुण इति ॥ उदाहृतप्रमाणे प्राणस्य सच्छब्द-वाच्यत्ववचनात् श्रुतिसंमत्या सच्छब्दं प्राणपरतया व्याख्याति ॥ सदिति ॥

ननु सदसच्छब्दौ मूर्तामूर्तपञ्चभूतपरावन्यत्र व्याख्यातौ । तथैवात्र कुतो न व्याख्याताविति चेत् । तथात्वे द्रव्यपदेन पुनरुक्तिप्रसङ्ग इत्याशयेन द्रव्यादिपदार्थान्प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ द्रव्यं त्विति ॥ गरुडमिति ॥ विशब्दवाच्यपक्षिराजत्वादिति भावः । इन्द्र इति ॥ स्वशब्दोऽपि स्वशब्दवत्स्वर्ग-वाचकोऽस्तीति भावः ।

ननु विभूत्यादिमतोऽद्भुतार्णवस्य प्राचुर्येणावतारत्ववचनात्स्वरूपांशत्वमेवास्त्वित्याशङ्कायां तत्र प्राचुर्येण स्वरूपत्ववचने निमित्तान्तरं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ सर्वमिति ॥ तुशब्दो हेतुसूचनार्थः, स च प्रियत्वादिरूपः । रूपवदुच्यत इति शेषः । विभूतिमद्विभूत्यादिमत् । विशेषेण प्राचुर्येण रूपवदि-त्युच्यते । कुत एतदित्यत उक्तम् ॥ नैवेतदिति ॥ एतदपि स्वरूपं नैवेति श्रुत्यादौ भण्यत यत इत्यर्थः। महत्वादित्यादौ महो विभूति श्रीशब्दार्थान्प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ स्वतो महत्वमिति ॥ स्वतो महत्वं न वरादिप्राप्तमिति तुशब्दार्थः । उन्नाह उत्कर्षः । लक्ष्मीशब्दस्य श्रीशब्दपर्यायत्वान्नासङ्गतिः । प्राधान्यतो यानित्यत्र मत्स्यादीनामवतारत्वे प्राधान्यत इति हेतुरुक्तस्तमुपपादयन् कालादिषु मध्ये विभूत्यादिमन्तः के इत्यपेक्षायां तानपि दर्शयन्प्रमाणमुदाहरति ॥ प्रधानत्वेनेति ॥ श्रुतौ ख्याता इत्यनेन ऋषयो वेदद्रष्टार आमनन्तीति व्याख्येयमिति सूचयति । न तु नैव स्वरूपमिति कुत इत्यतोऽत्र स्मार्ते हेतुमाह ॥ मायेति ॥ यत इति शेषः । स्मृतिगतमायाविभूतिपदमनूद्य व्याचष्टे ॥ स्वेच्छयेति ॥ विशिष्टत्वं स्वजात्याधिक्यं तत्तस्मात् । अनेन मायया ईशेच्छया विशिष्टभूतिर्भवनं येषामिति विग्रहो दर्शित इति ज्ञातव्यम् । अहं भवो यज्ञ इत्यत्र यज्ञशब्देन रुचिसूनुः प्रतीयते । तस्य च भगवदवतारत्वेन प्रमाणसिद्धस्य विभूतिरूपेषु गणनं बाधितमतोऽत्र विवक्षितं यज्ञशब्दार्थं दर्शयितुं यज्ञशब्दाभिधेयं प्रमाणेनैवाह ॥ यज्ञशब्देति ॥ तुशब्दोऽवधारणे । तत्र तयोर्मध्ये । केशवस्त्विति सम्बन्धः । सर्वेषां यज्ञानामभिमानी । अत एव यदा रुद्रेण दक्षाध्वरो ध्वंसितस्तदाऽयं यज्ञनामा देव एव छिन्न इति दर्शयितुं रुद्रच्छिन्न इत्युक्तम् ।

नन्वेवं यज्ञशब्दोदितयोः किं साम्यं नेत्याह ॥ तत्पतिरिति ॥ केशवो ब्रह्मरुद्रप्रवर्तक इति कैमुत्येन तत्पतित्वोपपादनायोक्तम् । जातो रुचेरजनयदित्युत्तराध्यायगतश्लोकस्थ यज्ञशब्दतात्पर्यमनेनाप्युप-पादयितुमस्य प्रमाणस्यान्ते निवेश इति ज्ञेयम् । ततश्च कालः स्वभाव इत्यादेरयमर्थः ॥

ननु कथं पुरुषादेरेवातारत्वं प्रमाणान्तरेषु कालादेरपि भगवदवतारत्वकथनादित्याशङ्कापरिहाराय कालादीनां भगवत्स्वरूपत्वप्रतिपादकवचनानि गौणार्थानीति वक्तुं कालादिकं तावदनुवदति ॥ काल इत्यादि ॥ अत्र कालादिशब्दैस्तदभिमानिनोऽपि ग्राह्याः । स्थास्नु स्थावरम् । चरिष्णु जङ्गमम् । भूम्न इत्यनेन कालादिषु तत्सन्निधिं सूचयति ॥ ४१ ॥

अहं भवो यज्ञ इमे प्रजेशा दक्षादयो ये भवदादयश्च ।

स्वर्लोकपालाः खगलोकपाला नृलोकपालास्तललोकपालाः ॥ ४२ ॥

पदरत्नावली

भूम्न इत्यनेन स्थावरादिव्यापित्वं युक्तमित्याह- अहमिति ॥ अहं चतुर्मुखः । भवः शिवः । यज्ञः यज्ञाभिमानी रुद्रच्छिन्नः । ‘यज्ञशब्दोदितौ द्वौ तु देवो लोकपुरस्कृतौ’ इत्यादेः । भवदादयः परमहंसाः । स्वर्लोकपाला इन्द्रादयः । खगलोकपाला गरुडादयः । नृलोकपालाः प्रियव्रतादयः । तललोकपाला अनन्तबल्यादयः ॥ ४२ ॥

प्रकाशिका

कालाभिमानित्वेन ब्रह्मण उक्तत्वेऽपि रूपान्तरविवक्षयाऽहमित्युक्तिः । भवः शिवो, भवदादयः परमहंसाः । स्वर्लोकपाला इन्द्रादयः । खगलोकपाला अरुणादयो, नृलोकपालाः प्रियव्रतादयस्तललोकपाला बल्यादयः ॥ ४२ ॥

गन्धर्वविद्याधरचारणेशा ये यक्षरक्षोरगनागनाथाः ।

ये वा ऋषीणामृषभाः पितॄणां दैत्येन्द्रसिद्धेश्वरदानवेन्द्राः ॥ ४३ ॥

पदरत्नावली

गन्धर्वेशा विश्वावस्वादयः । विद्याधरेशाश् चित्रकेत्वादयः । चारणेशाः पुष्प-दन्तादयः । यक्षनाथाः कुबेरादयः । रक्षोनाथा निर्ऋत्यादयः । उरगनाथा वासुक्यादयः । नागनाथा अनन्तादयः । पूर्वोक्तोऽनन्तो एककुण्डलः । ऋषीणामृषभा वसिष्ठादयः । पितृणाम् ऋषभो यमः । दैत्येन्द्राः प्रह्लादादयः । सिद्धेशाः सनकादयः । दानवेन्द्रा वृषपर्वादयः ॥ ४३ ॥

प्रकाशिका

गन्धर्वेशा विश्वावस्वादयो विद्याधरेशाश्चित्रकेत्वादयश्चारणेशाः पुष्पदन्तादयः । रक्षोरगेति सन्धिश्छान्दसः । यक्षनाथाः कुबेरादयो, रक्षनाथा निर्ऋत्यादय उरगनाथा वासुक्यादयो, नागनाथा अनन्तादयो, ऋषीणामृषभा वसिष्ठादयः, पितॄणामृषभा अग्निष्वात्तादयो, दैत्येन्द्रा प्रह्लादादयः, सिद्धेश्वराः सनकादयो, दानवेन्द्रा वृषपर्वादयः ॥ ४३ ॥

अन्ये च ये प्रेतपिशाचभूतकूष्माण्डयादोमृगपश्वधीशाः ।

यत्किञ्च लोके भगवन्महस्वदोजः सहस्वद्बलवत्क्षमावत् ।

ह्रीश्रीविभूत्यात्मवदद्भुतार्णं तत्तत्परं रूपवदस्वरूपम् ॥ ४४ ॥

पदरत्नावली

प्रेतेशोऽपि यमः । रूपान्तरविवक्षया पुनर्वचनम् । व्यासवासुदेववत् । पिशाचेशा घण्टाकर्णादयः । भूतेशा भैरवादयः । कूष्माण्डेशा भृङ्गिरुट्यादयः । यादसामीशास् तिमिङ्गिलादयः । मृगाणामीशाः सिंहादयः । पशूनामीशा नन्दिकेश्वरादयः । भगवद्यशोज्ञानादिमत् । महस्वत् स्वतो महत्ववत् । ओजस्वद् अवष्टम्भवत् । सहस्वत् सहनगुणवत् । बलवद् इच्छाकरणशक्तिमत् । क्षमावत् क्रोधासमुत्थितिमत् । ह्रीमद् योग्यलज्जावत् । श्रीमल्लक्षणोन्नद्धम् । विभूतिमद् विशेषप्राप्तियोग्यतावत् । ‘स्वतो महत्वन्तु महो विशेषप्राप्तिशक्तिता । विभूतिर्लक्षणोन्नाहो लक्ष्मीशब्देन भण्यत’ इति । आत्मवद् धृतिमन् मनोजयवद्वा । अद्भुतार्णम् आश्चर्यसमुद्रम् । स्वेच्छयैषां विशिष्टत्वं कुरुते तत्तथा स्मृत’मित्यतो मिथ्याविभूतित्वं प्रत्युक्तम् ॥ ४४ ॥

प्रकाशिका

प्रेतेशो यमः । पिशाचेशा घण्टाकर्णादयः । भूतेशा भैरवादयः । कूष्माण्डेशा भृङ्ग्यादयो, यादसां जलचराणामीशास्तिमिङ्गलादयः । मृगाणामीशाः सिंहादयः । पशूनामीशा नन्दिकेश्वरादयः । भगवदैश्वर्यादिषड्गुणवत् । महस्वत्स्वतो महत्ववत् । ओजस्ववदवष्ठम्भकशक्तिमत् । सहस्ववत्सहनवत् । बलवच्छरीरशक्तिमत् । क्षमावत्क्रोधासमुत्थितवत् । ह्रीमल्लज्जायोग्यलज्जावत् । श्रीमल्लक्षणोन्नाहवत् । विभूतिमद्विशेषप्राप्तिशक्तिमत् । आत्मवन्मनोजयवत् । अद्भुतार्णमाश्चर्यसमुद्रम् । परं विशिष्टम् । सर्वं नारायणस्य अस्वरूपं पुरुषादिवत्स्वरूपं न भवति तथाऽपि रूपवत्स्वरूप-वदामनन्तीति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः । तत्प्रियत्वात्तत्सन्निधियुतत्वाच्च । विभूत्यादिमदतिप्रियत्वाद्रूप-वदतिशयेन रूपवदामनन्ति ॥ ४४ ॥

प्राधान्यतो यानृषय आमनन्ति लीलावतारान्पुरुषस्य भूम्नः ।

आपीयतां कर्मकषायशोषाननुक्रमिष्ये त इमान्सुपेशलान् ॥ ४५ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते द्वितीयस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

पुरुषनामैक एव स्वरूपांशावतारः नान्य इति शङ्कां परिहरन्निव तदवतारानु-क्रमणं प्रतिजानीते- प्राधान्यत इति ॥ ऋषयः ब्रह्मादिज्ञानिनः । भूम्न आनन्दादिगुणपूर्णस्य पुरुषस्य यान् लीलावतारान् आमनन्ति पठन्ति अभ्यासेनोपासते च तान्, ते तव प्राधान्यतो अनुक्रमिष्ये गणयिष्यामीत्यन्वयः । भवता तदनुक्रमणरसः कर्णपुटेन आपीयताम् अभिगम्यताम् । यद्वा आपीयतां गायतां ध्यायतां पश्यतां पिबतां जनानां कर्मकषायः देहारम्भहेतुकर्माख्यरसस् तस्य शोषो यैस् ते तथोक्तास् तान् । पेयत्वे गुणमाह- सुपेशलानिति ॥ मधुरेभ्योऽप्यतिमधुरान् । इमानिति स्वमनसि प्रकाशितत्वेन कालक्षेपं क्षिपति ॥ ४५ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

द्वितीयस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

मत्स्यादीनामवतारत्वे युक्तिं वदंस्तेषामनुक्रमेण कथनं प्रतिजानीते ॥ प्राधान्यत इति ॥ सर्वोत्तमत्वेनेत्यर्थः । ऋषयो वेदद्रष्टारः ॥ आपीयतां तत्कथामृतं त्वयाऽपीयतामभिगम्यताम् । यद्वा । सुबन्तोऽयम् । कर्णपुटेन पिबतां पुरुषाणां कर्मकषायो देहारंभककर्मकषाय इव नानाविधौषध-रसक्वाथ इव तस्य शोषो यैस्ते तथोक्तास्तान् । अत एव सुपेशलान्मधुरान् । श्रवणसुखप्रदानिति यावत् । ते तुभ्यमनुक्रमिष्येऽनुक्रमेण वर्णयिष्य इति ॥ ४५ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां षष्ठोऽध्यायः ॥ २-६ ॥