देवदेव नमस्तेस्तु भूतभावनपूर्वज

अथ पञ्चमोऽध्यायः

नारद उवाच—

देवदेव नमस्तेस्तु भूतभावनपूर्वज ।

तद्विजानीहि यज्ज्ञानमात्मतत्वनिदर्शनम् ॥ १ ॥

तात्पर्यम्

विजानीहि विज्ञापय । ‘व्यत्ययोऽभेदस्वातन्त्र्यकरणेष्वि’ति वचनात् ॥ १ ॥

पदरत्नावली

अस्मिन्नध्याये वेदगर्भनारदाख्यायिकाकथनव्याजेन ग्रन्थादौ प्रतिज्ञातं जगज्जन्मादिकारणत्वलक्षणं तदेकनिष्ठमिति सप्रपञ्चं प्रतिपाद्यते । तत्रादौ नारदप्रश्नप्रकारमाह- देव-देवेति ॥ यज्ज्ञानं, आत्मनः परमात्मनस् तत्वं नितरां दर्शयतीति आत्मतत्वनिदर्शनं तज्ज्ञानं मह्यं विजानीहि विज्ञापय । आत्मब्रह्मणोस् तत्वज्ञाने महान्विशेषोऽस्तीति भेदस्य, परमेश्वरप्रसादमन्तरेण वागादीन्द्रियप्रवृत्तिरपि विपरीता भवतीति तत्स्वातन्त्र्यस्य, अत्र ब्रह्मा कर्ता अहं करणमिति करणत्वस्य विवक्षया व्यत्यस्योक्तम् । जीवब्रह्मभेदः, हरेः स्वातन्त्र्यं, नारदस्य करणत्वमिति त्रयं व्यत्ययार्थः । तदुक्तं- ‘व्यत्ययोऽभेदस्वातन्त्र्यकरणेष्विति वचनात्’ इति ॥ १ ॥

प्रकाशिका

नारदो ब्रह्माणं प्रवचनाय नतिपूर्वकं प्रार्थयते ॥ देवदेवेति ॥ अत्र नारदेन स्वस्य ब्रह्माभेदाभिप्रायेण विजानीहीत्युच्यत इति भाति । अतोऽत्र विजानीहीत्येतदनूद्य प्रकृतसङ्गततया व्याख्याति ॥ विजानीहीति ॥ नन्वेवं विज्ञापयेत्येव वक्तव्ये विजानीहीति व्यत्ययेन वचनं किमर्थ-मित्यतोऽत्र प्रयोजनं महाव्याकरणसूत्रेणैव दर्शयति ॥ व्यत्यय इति ॥ सुप् तिप् विकरणलिङ्ग-पुरुषादिव्यत्ययोऽभेदकरणस्वातन्त्र्येषु विवक्षितेषु व्याख्यातव्य इति सूत्रार्थः । तत्र हि हरिरूपाणां तद्गुणक्रियादीनां च हरिणा परस्परं चाभेदे वक्तुः स्वातन्त्र्ये करणत्वे च विवक्षिते सुप् तिङादीनां व्यत्ययो भवति । प्रकृते च ब्रह्मनारदान्तर्यामिणोरभेदो वक्तुर्ब्रह्मणः प्रयोजककर्तृत्वरूपं स्वातन्त्र्यं नारदचित्ताभिमानितया करणत्वं चाभिप्रेतम् । अत एतत्त्रितयज्ञापनाय व्यत्ययेनोक्तिरिति भावः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ हे भूतभावन । अत एव सर्वेषां पूर्वज । यदात्मतत्त्वं परमात्मस्वरूपं नितरामतिशयेन दर्शयति प्रतिपादयति । तज् ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानं ज्ञानसाधनं पुराणं विजानीहि विज्ञापय । त्वमेव मच्चित्तं प्रेरयित्वा तत्पुराणमहं यथा सम्यक् जानीयां तथा कुर्वित्यर्थः ॥ १ ॥

यद्रूपं यदधिष्ठानं यतः सृष्टमिदं विभो ।

यत्संस्थं यत्परं यच्च तत्तत्वं वद तत्वतः ॥ २ ॥

तात्पर्यम्

तद्वशत्वादिदं रूपं हरेर्नैव स्वरूपत’ इति मानससंहितायाम् । ‘अधिष्ठानमिति प्रोक्तं मूलाधारं विचक्षणैः । यत्स्थितं दृश्यते वस्तु संस्थानं तदुदीरितम् । उभयं हरिरेवास्य जगतो मुनिपुङ्गवे’ति वामने ॥ ‘हरिः परोऽस्य जगतो ह्यव्यक्तादेश्च कृत्स्नशः । अतस्तत्परमेवेदं वदन्ति मुनयोऽमला’ इति सात्वतसंहितायाम् । ‘यदधीना यस्य सत्ता तत्तदित्येव भण्यते । विद्यमाने विभेदेऽपि मिथोनित्यं स्वरूपत’ इति भविष्यत्पर्वणि ॥ २ ॥

पदरत्नावली

ज्ञेयं पृच्छति- यद्रूपमिति ॥ इदं विश्वं यस्य रूपमिव रूपम् । न तु साक्षा-द्रूपम् । चित्वेन सत्वेन च सादृश्यात् तद्वशत्वाच्च । तदुक्तम्- ‘तद्वशत्वादिदं रूपं हरेर्नैव स्वरूपतः’ इति । योऽधिष्ठानं मूलाधारो यस्य तद् यदधिष्ठानम् । न त्वारोप्यमाणसर्पस्य रज्जुवदधिष्ठानम् । ‘अधिष्ठानमिति प्रोक्तं मूलाधारं विचक्षणैः’ इति । इदं यतः सृष्टं संभूतम् । ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्त’ इति श्रुतेः । पीठवद् यस्मिन् संस्था संस्थानं यस्य तद् यत्संस्थम् । ‘यत्स्थितं दृश्यते वस्तु संस्थानं तदुदीरितम्’ इति च । पूर्वत्र पृथिवीवद् अत्र पीठवदिति विशेषान् न पुनरुक्तिः । यः परो यस्माज्जगतस् तद् यत्परम् । हरिः परोऽस्य जगतो ह्यव्यक्तादेश्च कृत्स्नश इति । यस्मात् संस्था मृत्युः संहारो यस्य तद् यत्संस्थम् । येन परं पालनं यस्य तद् यत्परम् । ‘येन जातानि जीवन्ति, यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति’ इति वा । यच्च यदधीनञ्च । यदधीना यस्य सत्ता तत्तदित्येव भण्यते’ इति च । तस्य हरेस् तत्वं तत्वतो यथावद् वदेत्यन्वयः ॥ २ ॥

प्रकाशिका

नारदः सामान्यतः स्वावगतं भगवन्माहात्म्यमनुवदन् विशेषतो वदेति प्रार्थयते ॥ यद्रूपमिति ॥ अत्र यद्रूपमित्येतद्यत्स्वरूपमिति प्रतीतिवारणाय प्रमाणेनैव व्याचष्टे ॥ तद्वशत्वादिति ॥ इदं जगद्रूपं रूपमित्युच्यत इत्यर्थः ॥ स्वरूपत इति ॥ मत्स्यादिवत् स्वरूपत्वेनेत्यर्थः । यदधिष्ठानं यत्संस्थ-मित्यनयोर्यदधिष्ठानं यस्य यस्मिन्संस्थितमित्यर्थकत्वात्पौनरुक्त्यमित्याशङ्कायां प्रमाणेनैव तयोरर्थभेदं दर्शयति ॥ अधिष्ठानमितीति ॥ मूलाधारमिति ॥ साक्षादाधारस्याधारमित्यर्थः । गृहे पीठे तिष्ठतीत्यत्र गृहमिवेति भावः । यत्स्थितं यस्मिन्साक्षात्स्थितं सम्यक् स्थीयते वस्तु यस्मिंस्तत्संस्थानं पीठवदिति भावः ।

नन्वेवं यत्संस्थमित्यत्र यच्छब्देन मूलाधारभूतभगवदितरस्यैव ग्रहणप्राप्तौ प्रायपाठविरोध इत्यत आह ॥ उभयं हरिरेवेति ॥ रूपभेदेनेति भावः । यत्परमित्येतद्यस्मात्परमिति प्रतीतिवारणाय प्रमाणेनैव व्याचष्टे ॥ हरिः पर इति ॥ अत एवेति सम्बन्धः । बहुव्रीह्यभिप्रायादेवेत्यर्थः । अनेन यः परो यस्य तद्यत्परमिति मूलं व्याख्यातमिति मन्तव्यम् । यच्चेत्येतदप्यभेदप्रतीतिवारणाय प्रमाणेनैव व्याचष्टे ॥ यदधीनेति ॥ ततश्चायं मूलार्थः ॥ इदं विश्वं यद्रूपं यस्य हरे रूपमिव रूपं तद्वशत्वात् । योऽधिष्ठानो गृहवन्मूलाधारो यस्य तद्यदधिष्ठानम् । यस्मिन्पीठ इव सम्यक् साक्षात्तिष्ठतीति यत्संस्थम् । यः परो यस्य तद्यत्परम् । यच्च यदधीनं च तस्य हरेस्तत्त्वं त्वदपेक्षयोत्तमत्त्वादिरूपं माहात्म्यं तत्त्वतो यथा-वद्वदेति ॥ २ ॥

सर्वं ह्येतद्भवान् वेद भूतभव्यभवत्प्रभुः ।

करामलकवद्विश्वं विज्ञानावसितं तव ॥ ३ ॥

पदरत्नावली

मम वक्तव्यांशे भवतो ज्ञानसामग्री विद्यत इत्याह- सर्वमिति ॥ हिशब्देन ‘प्रजापते नत्वदेतान्’ इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धिं द्योतयति । सर्वमेतदिति प्रतिज्ञा । भूतादिप्रभुरिति हेतुः । हीतिव्याप्तिप्रदर्शनम् । करामलकवदिति निदर्शनम् । विज्ञानेति निगमनम् ॥ ३ ॥

प्रकाशिका

मम वक्तव्यांशे तव तत्त्वज्ञानमस्ति । अतो न जानामीति न वाच्यमित्याशये-नाह ॥ सर्वं ह्येतदिति ॥ एतन्मां प्रति वक्तव्यम् । भवान्वेद । कुत इत्यतोऽत्र कैमुत्यं हेतुमाह । हि यस्माद्भूतं जातं भव्यं जनिष्यमाणं भवज्जायमानं तेषां त्वं प्रभुर्यतोऽतस्तव विशिष्टज्ञानेन विश्वं सर्वशास्त्रवेद्यं परमपरं च तत्त्वं करामलकवद् अवसितं निश्चितं तस्मात्सर्वमेतन्मम वक्तव्यं भवान्वेदेति किं वाच्यमिति ॥ ३ ॥

यद्विज्ञानो यदाधारो यत्परस्त्वं यदात्मकः ।

एकः सृजसि भूतानि भूतैरेवात्ममायया ॥ ४ ॥

प्रकाशिका

सर्वज्ञ सकलेश्वरेत्युक्तार्थस्थिरीकरणायोक्तम् । अनुशासितः शिक्षितः सन् । बुद्ध्ये बुद्ध्येयम् । तथा विजानीहि विशेषेण ज्ञापयेत्यर्थः । कुतोऽयं पूर्वपक्ष इत्यतस्तदुपपादनाय प्रमाणमाह ॥ त्वदधीनेति ॥ तदप्यवरमपीत्यपिशब्दसम्बन्धः । भवानित्युच्यते । वैदिकैरिति शेषः । एकः सृजसी-त्यादिना नारदेन ब्रह्माणं प्रति त्वमेवेश्वर इत्युक्तं सकलेश्वरेति सम्बोधितत्त्वात् । सिद्धान्ते च जीवेश्वरा-भेदवचनस्यैतत्प्रमाणबलेन तदधीनसत्ताकत्वमेवार्थतया वर्णनीयम् । न च नारदेनात्र तथोक्तम् । नाहं वेद परं त्वस्मादित्युक्तत्वात् । अविज्ञाय परं मत्त इति वक्ष्यमाणत्वाच्च । अतोऽयं पूर्वपक्ष एवेति ज्ञायत इति भावः ॥ ८ ॥

ब्रह्मोवाच—

सम्यक्कारुणिकस्येदं वत्स ते विचिकित्सितम् ।

यदहं चोदितः सौम्य भगवद्वीर्यदर्शने ॥ ९ ॥

पदरत्नावली

बुभूषुणा दुर्मतश्रवणप्राप्तापराधो भगवन्नमनेन परिहर्तव्य इति भावेन भगवन्तं नमति- नम इति ॥ तस्मै वासुदेवाय भगवते नमः । वयं तं धीमहि इत्यन्वयः । अनेन ॐ नमो भगवते वासुदेवाय’ ‘नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि । तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्’ इति द्वादशाक्षरी चतुर्विंशदक्षरी चेति द्वे विद्ये हिरण्यगर्भेण नित्यं सेव्ये इति दर्शितम् ।

यद्वा मत्तः परमविज्ञाय यथा एकः सृजसीत्यादि यं प्रकारं मां प्रब्रवीषि तच्च तत्प्रकारविषयवचन-मेवानृतम् । नान्यद् यद्रूपमित्यादि । तदेवानृतं कुत इत्यत आह- नेति ॥ प्रमाणविरोधात् । ‘नाभावान्यविरोधेष्वि’ति वचनात् । अयं पक्षः सम्भावित इत्याह- अपीति ॥ बत सन्तोषहेतुत्वात् । कुतोऽनृतमिति तत्राह- एतावत्वमिति ॥ यतः यस्माद् विष्णोर् मे एतावत्वं परिच्छिन्नप्रभावत्वं हि प्रसिद्धम् । कथं प्रसिद्धमित्यत उक्तमेव विशिनष्टि- येनेति ॥ अनेन हरेः करणत्वं तव कर्तृत्वं प्रतीतं, न तु हरेः स्वातन्त्र्यकर्तृत्वमित्याशङ्क्य दासभावकथनेन स्पष्टयति- नम इति ॥ रामेण मुक्तः शरो रावणमवधीदित्यादाविव करणत्वमपि मुख्यकर्तृत्वं प्रयोजयतीत्यतः करणत्वप्रयोगोऽकिञ्चित्करः । नन्वेवं चेत् तव कर्तृत्वप्रवादः कथं, अत्राह- यन्माययेति ॥

त्रिविधा माया । एका हरेरिच्छा मुख्या । द्वितीया अमुख्या प्रकृतिः । तृतीया अमुख्यतमा दीना जीवानां बन्धकशक्तिरिति । तत्र यस्य विष्णोर् इच्छाधीनया दुर्जयया हरिभजनवर्जितैर् जेतुमशक््यया यस्य हरेर् ईक्षापथे दृष्टिमार्गे स्थातुं विलज्जमानया चित्प्रकृत्या अभिमन्यमानया शैवल्याख्यया जीवस्वरूपाच्छादिकया अमुया मायया मोहिता अन्यथाज्ञानमाप्ता अत एव दुर्धियः जना मम वशे विश्वमस्ति सर्वस्याहं कर्तेति च विकत्थन्ते तं धीमहीत्यन्वयः । ‘मुख्या माया हरेः शक्तिरमुख्या प्रकृतिर्मते’ त्यादिना त्रैविध्यावगमान् नेन्द्रजाललक्षणा मायाऽत्रोच्यते ॥ १२,१३ ॥

प्रकाशिका

दुर्मतश्रवणजनितपापपरिहाराय वासुदेवद्वादशाक्षरविद्यां विष्णुगायत्रीं च स्मरन्न-मति ॥ नम इति ॥ अनेन हरिमाहात्म्यं वक्तुमादौ नमनरूपं मङ्गलं कृतमित्यपि ज्ञातव्यम् । नन्वेवं चेत्तव कर्तृत्वप्रवादो लोके किंनिबन्धन इत्यत आह ॥ यन्माययेति ॥ मोहिताः सन्त इति शेषः । जगद्गुरुं जगज्जनकम् । अत्रानिर्वाच्याऽविद्यैव मायाशब्दवाच्येत्यन्यथाप्रतीतिवारणाय प्रमाणेनैवात्र विवक्षितां मायां दर्शयति ॥ मुख्या मायेति ॥ प्रकृतिश्चेतना । दीना दुःखिता । स्वगुणाच्छादिकारूपा । तथा चात्र त्रिविधाऽपि ग्राह्येति भावः । दुर्जयया हरिभजनवर्जितैर्जेतुमशक्यया ॥ १२ ॥

दीनां मायामभिप्रेत्याह ॥ विलज्जमानयेति ॥ यस्य हरेरीक्षापथे कृपाकटाक्षमार्गे । तद्विषय इति यावत् । हरिर्यमुद्धरिष्यामीति कृपाकटाक्षेणेक्षते तस्मिन्पुरुषे स्थातुं विलज्जमानयैव तस्मिन्स्वकार्य-मकुर्वन्त्येति यावत् । अमुया स्वगुणाच्छादिकरूपया मोहिता अत एव ममाहमिति दुर्धियो दुरभिमान-युक्ता विकत्थन्ते । सर्वप्रमाणविरुद्धं ममैव सर्वोत्तमत्वकथनं कुर्वन्ति ये एवं कथयन्ति ते न हरेः कृपाकटाक्षविषया इति भावः । तं धीमहीत्यन्वयः ॥ १३ ॥

द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावो जीव एव च ।

वासुदेवात्परो ब्रह्मन्न चान्योऽर्थोऽस्ति तात्वतः ॥ १४ ॥

तात्पर्यम्

परो ऽधिकः । ‘तद्वदेव स्थितं यत्तु तात्वतं तत्प्रचक्षत’ इति कौर्मे ॥ १४ ॥

पदरत्नावली

ननु विष्णोरितरत्कारणं नास्तीति कथमुच्यते । पृथिव्यादीनां प्रातिस्विककारणत्व-प्रतीतेरिति तत्राह- द्रव्यमिति ॥ द्रव्यं पृथिव्यादि । कर्म पुण्यपापलक्षणम् । पृथिव्यादीनां परिणामविशेषो वा । कालः परिणामहेतुस् त्रुटिलवात्मकः । स्वभावः सात्विकादिः । जीवः सुख-दुःखाश्रयः । द्रव्यं पुरोडाशादि । कर्म ऋत्विगादिव्यापारः । कालः वसन्तादिः । स्वभावो ब्राह्मणत्वादिः । जीवः यजमानसंज्ञ इति वा । द्रव्याद्यन्यतमोऽन्योर्थः वासुदेवात् परो ऽधिकः नास्ति । तर्हि तत्समः कश्चित् स्यात् । अत्राह- तात्वत इति ॥ नेत्यनुवर्तते । तात्वतस् तद्वदेव स्थितः समोऽपि नास्तीत्यर्थः । ‘तद्वदेव स्थितं यत्तु तात्वतं तत्प्रचक्षत’ इति वचनात् । अनेन द्रव्यादीनां प्रातिस्विककारणत्वस्य भगवदेकनियतत्वेन हरेर् अखण्डकर्तृत्वं सुस्थिरमिति सिद्धम् ॥ १४ ॥

प्रकाशिका

ननु भवतो भगवदधीनत्वेन तदुत्तमत्वतत्समत्वयोरसम्भवेऽपि साङ्ख्याद्युक्तरीत्या प्रकृतिकर्मादिकमेव भगवदुत्तमं तत्समं वा स्यादित्यत आह ॥ द्रव्यमिति ॥ अत्र परशब्दस्यान्यार्थ-त्वेऽन्य इति पदं व्यर्थमतस्तदनूद्य व्याचष्टे ॥ परोऽधिक इति ॥ अप्रतीत्या तात्वतशब्दं प्रमाणेनैव व्याचष्टे ॥ तद्वदेवेति ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ द्रव्यं प्रकृतिः, कर्मेष्टानिष्टप्रापकं, कालो वसन्तादिः, स्वभावस्तत्तद्वस्तुस्वभावः । जीवो देवदत्तादिः । जीवाद्भवन्ति भूतानीत्यादिश्रुतेः । उक्तादन्यश्चार्थः शिवशक्त्यादिरूपो वासुदेवात्परोऽधिको नैव । तात्वतश्च तद्वदेव स्थितश्च तत्समश्च नैव । प्रकृत्या-दीनामचेतनत्वेनास्वातन्त्र्यात् । जीवस्यापि हिताहिताकरणादिना तथात्वस्यानुभवसिद्धत्वात् । शिवादीनामप्यस्वतन्त्रतया श्रुत्यादिसिद्धत्वादिति भावः ॥ १४ ॥

नारायणपरा वेदा देवा नारायणाङ्गजाः ।

नारायणपरा लोका नारायणपरा मखाः ॥ १५ ॥

तात्पर्यम्

वेदप्रतिपाद्येषु स पर इत्यादि । ‘गम्येज्यज्ञेयवाच्येषु योज्येषु च परो हरिः । तपसा पूज्यमानानां सर्वलोकेभ्य एव चे’ति वाराहे ॥ १५ ॥

एवं नारदेनाक्षिप्तं स्वकर्तृत्वं प्रतिषिध्य भगवत एव कर्तृत्वमुपपादितम् । इदानीं सत्त्वंरजस्तम इत्यादिना प्रकृतासङ्गतं किमुच्यत इत्याशङ्कायां तस्य सङ्गतिमाह ॥ युगपत्क्रमशोऽपीति ॥ न चायं प्रश्नो राज्ञैव कृतो न नारदेनेति वाच्यम् । नारदायेति पृच्छत इत्यत्र राजकृतप्रश्नप्रकारेणैव नारदेनापि प्रश्नः कृत इति सूचितत्वात् । तथा च युगपत्क्रमशोऽपि वेत्यस्य प्रश्नस्य परिहारो यथा स्यात्तथा प्रागुक्तं भगवतः कर्तृत्वं विशदयतीत्यर्थः । प्रश्नपरिहारप्रकारं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ नित्यं गृहीता इति ॥ यद्यपि नित्यं गृहीतास्तथाऽपीत्यर्थः । स्थित्यादिषु स्थित्याद्यर्थं विशेषतः स्वस्वकार्य-करणक्षमत्वेन । स्वयमेवेति ब्रह्मरुद्रयो रजस्तमसोर्ग्रहणं व्यावर्तयति । इदानीं युगपत्केषाञ्चित्सृष्टिसमय एव केषाञ्चित्स्थितेरन्येषां लयस्य च दर्शनाद् आदिसृष्टिं, महाप्रलयम्, तदन्तरां स्थितिं चापेक्ष्य क्रमश इत्यभिप्रेत्य युगपत्क्रमशश्चेत्युक्तम् । ततश्च निर्गुणस्य सत्त्वादिगुणकृतविकारशून्यस्य सत्त्वादिग्रहणेऽपि जीववन्न तत्कृतविकारोऽस्यास्तीति दर्शयितुमिदमुक्तम् । तृतीयार्थे षष्ठी । निर्गुणेन विभुनेत्यर्थः । मायया स्वेच्छया नित्यं गृहीता अपि स्थितिसर्गनिरोधार्थं विशेषतो युगपक्रत्मशश्च गृहीता इत्यध्याहारेण मूलं योज्यमिति भावः ॥ १८ ॥

कार्यकारणकर्तृत्वे द्रव्यज्ञानक्रियाश्रयाः ।

बध्नन्ति नित्यदा मुक्तं मायिनं पुरुषं गुणाः ॥ १९ ॥

तात्पर्यम्

‘ज्ञानेन्द्रियैश्च मनसा सत्वं बध्नाति पूरुषम् । रजः कर्मेन्द्रियैर्नित्यं शरीरेण तमस्तथा ॥ आन्तरं यत्तु कर्तृत्वं तत्सत्वेनाभिमन्यते । रजसा त्वभिमन्येत करणैः कर्म-कारणैः ॥ शारीरं वेदनाद्यं तु तमसा ह्यभिमन्यते । अकर्ता करणैर्हीनः शरीरेण विवर्जितः ॥ नित्यज्ञानस्वरूपोऽसौ गुणैरेवाभिमन्यते । एवं जीवः परेणैव प्रेरितः संसृतिं व्रजेत् । न परः संसृतिं क्वापि स्वातन्त्र्यादधिकत्वतः॥ एवं जीवपरौ भिन्नौ किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसी’ति पाद्मे ॥ मायिनं ज्ञानिनं स्वतः ॥ १९ ॥

पदरत्नावली

पदरत्नावली

गुणव्यतिकरात्मकमूलप्रकृतेर् महत्तत्वोत्पत्तिप्रकारमाह- कालादिति ॥ यदा सिसृक्षुर् विष्णुः कालकर्मस्वभावरजोगुणानाविश्य सृष्टये प्रेरकः, तमोगुणो रजोगुणेन च संयुक्तोऽभूत्, सः गुणवैषम्यात्मको गुणव्यतिकरः । तस्मात् । कालादिति पञ्चमी तृतीयार्थे । कालेन सृष्टिहेतुना । कर्मणः कर्मणा हिरण्यगर्भादृष्टेन तदुपकृतत्वात् । परिणामस्वभावत इति तसिः । सस् तृतीयार्थे । विकारस्वभावया मूलप्रकृत्या च सहितात् । पुरुषाधिष्ठितादिति पुरुषेण विष्णुना अधिष्ठाय क्षोभ्यमाणान् महतः महत्तत्वस्य चतुर्मुखदेहस्थानीयस्य जन्माभूदित्यन्वयः । गुणानां व्यतिकरो विषमावस्था यस्मिन् तस्मादव्यक्तादिति वा । तदुक्तं- ‘गुणकालस्वभावेभ्य ईशेनाधिष्ठितत्वतः । जगदादिमहत्तत्वम-भूत्तस्येच्छया हरेः ॥’ इति ॥ २२ ॥

प्रकाशिका

इदानीं तस्मान्महत्तत्त्वसृष्टिमाह ॥ कालादिति ॥ अत्र परिणामस्वभावत इत्येतद्बहव्रीहितया कालस्य कर्मणो वा विशेषणमिति भाति । न च तद्युज्यते । तटस्थतया तयो-र्निमित्ततास्वभावत्वादतः कर्मधारयोऽयमित्याशयेन प्रकृतेरित्यध्याहृत्य योजयति ॥ प्रकृतेरिति ॥ परिणामरूपस्वभावादित्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । कालस्य कर्मणश्च तटस्थतया निमित्ततास्वभावादित्यपि द्रष्टव्यम् । पुरुषाधिष्ठितादित्येतद्धेतुगर्भं सत् कालादित्यादौ सर्वत्र सम्बध्यत इत्याशयेन तत्र प्रमाण-माह ॥ गुणकालेति ॥ गुणेत्यनेन गुणव्यतिकरादित्युक्तगुणग्रहणम् । अत्र कर्मापि ग्राह्यम् । अधिष्ठि-तत्वतो नियामकतयाऽन्तराश्रितत्वादित्यर्थः । जगदादि जगत्कारणम् । न केवलमुपादाननिमित्तान्त-र्नियामकतयैव हरेः कारणत्वं किन्तु कुलालादिवद्बहिः स्थितस्य कर्तृतयाऽपीत्याशयेनोक्तं तस्य हरेरिच्छयेति ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ गुणव्यतिकाराद्गुणानां सत्त्वादीनां व्यतिकरो वैषम्यं तस्मात् । तृतीये वक्ष्यमाणरीत्या वैषम्यावस्थापन्नगुणेभ्य इति यावत् । प्रकृतेः परिणामस्वभावात्कालादे-र्निमित्ततास्वभावाच्च कर्मणश्चतुर्मुखजनकादृष्टात् । महतो महत्तत्त्वस्य जन्म जननम् । नन्वचेतनस्य कालादेः स्वतः प्रवृत्त्यनुपपत्तेः कथं जनकत्वमित्यत उक्तम् ॥ पुरुषेति ॥ कालादीनां चतुर्णामपीदं विशेषणम् । कालादिस्वभावस्यापि पृथक् कारणत्वं गुणकालस्वभावेभ्य इति प्रमाणानुसारेणोक्तमिति मन्तव्यमिति ॥ २२ ॥

महतस्तु विकुर्वाणाद्रजस्सत्वोपबृंहितात् ।

तमः प्रधानस्त्वभवद्द्रव्यज्ञानक्रियात्मकः ॥ २३ ॥

तात्पर्यम्

‘भूतानि द्रव्यनामानि ज्ञानं ज्ञानेन्द्रियाण्यपि । क्रिया कर्मेन्द्रियाण्याहु-स्तन्मूलत्वादहं त्रिधे’ति गारुडे ॥ २३ ॥

पदरत्नावली

तुशब्देन कालादिकमनुकर्षति । कालकर्मस्वभावेभ्यः विकुर्वाणात् । रजःसत्वोप-बृंहितात् सत्वेनानुस्यूतरजोगुणेन प्रवृद्धात् । महत्तत्वात्, तमःप्रधानस् तत्वविशेषोऽभवदित्यन्वयः । द्वितीयस्तुशब्दो महत्तत्वमपेक्ष्य तमःप्रधानत्वं नेतरापेक्षया तदपेक्षया सत्वप्रधान एवेत्यस्मिन्नर्थे । इतोऽपि तमःप्रधानत्वमौपचारिकमिति भावेनाह- द्रव्येति ॥ द्रव्याणि भूतानि, ज्ञानं ज्ञानेन्द्रियाणि क्रिया कर्मेन्द्रियाणि च आत्मा स्वरूपं यस्य स तथा ॥ २३ ॥

प्रकाशिका

महतस्त्वित्यत्र तुशब्दसूचितमहत्तत्त्वे विशेषं दर्शयति ॥ रजःसत्त्वोपबृंहिता-दिति ॥ सत्त्वोपबृंहितरजःपूर्णादित्यर्थः । एतच्च स्पष्टयिष्यत्याचार्यः । तमःप्रधानस्त्वित्यत्र तुशब्दो महत्तत्त्वमपेक्ष्यैव तमःप्रधानत्वं नेतरापेक्षयेति विशेषं दर्शयितुम् । अत्र तमसः प्राधान्यं नाम कदाचित्सत्वकार्यप्रतिरोधकत्वमेव न समानाधिकरणसत्त्वाद्यपेक्षयाऽऽधिक्यं वक्ष्यमाणविरोधात् । महत्तत्त्वे त्वितोऽधिकतमःसत्वेऽपि तस्य कदाऽपि सत्त्वकार्याप्रतिरोधकत्वात् तन्न तमःप्रधानमित्युच्यत इति द्रष्टव्यम् । तमःप्रधानकत्वमुक्तरूपेणौपचारिकमेव न मुख्यम् । तथात्वेऽहङ्कारस्य सत्त्वादिकार्यज्ञान- कर्मेन्द्रियाद्यात्मकत्वासम्भवादित्याशयेनाह ॥ द्रव्येति ॥ एतदर्थमेव रजःसत्त्वोपबृंहितादिति । एतदुपादाने महत्तत्त्वे विशेषणम् । अत्र विवक्षितान्द्रव्यादिपदार्थान्प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ भूतानीति ॥ भूतानि पञ्चभूतानि ज्ञानं ज्ञाननामानि क्रिया क्रियानामानि । नन्वेवं मूलेऽहङ्कारस्य कथं द्रव्याद्यात्म-कत्वोक्तिरित्यतस्तदुपपादयति ॥ तन्मूलत्वादिति ॥ तेषां त्रयाणामुपादानत्वादहङ्कारस्त्रिधा त्रिप्रकारात्मक उच्यत इत्यर्थः ॥ २३ ॥

सोऽहङ्कार इति प्रोक्तो विकुर्वन्समभूत्त्रिधा ।

वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्चेति यद्भिदा ।

द्रव्यशक्तिः क्रियाशक्तिर्ज्ञानशक्तिरिति प्रभोः ॥ २४ ॥

तात्पर्यम्

विशिष्टकार्यशक्तित्वाद्देवा वैकारिकाः स्मृताः ॥ अतिजाज्वल्यमानत्वात्तै-जसानीन्द्रियाण्यपि । तामसानि तु भूतानि यतस्तावन्न तूभयमि’ति पाद्मे । ज्ञानेन्द्रियाणां देवानां ज्ञानशक्तिरुदीरिता । क्रिया कर्मेन्द्रियाणां च भूतानां द्रव्यशक्तिते’ति स्कान्दे । ‘द्रव्यं तु द्रवणप्राप्यं द्वयोर्विवदमानयोः । पूर्वं वेगाभिसम्बन्धादाकाशस्तु प्रदेशत’ इति प्रकाशसंहितायाम्

॥ २४ ॥

तेजसस्तु विकुर्वाणादासीदम्भो रसात्मकम् ।

रूपवत्स्पर्शवच्चाम्भो घोषवच्च तदन्वयात् ॥ २८ ॥

विशेषस्तु विकुर्वाणादम्भसो गन्धवानभूत् ।

परान्वयाद्रसस्पर्शरूपशब्दगुणान्वितः ॥ २९ ॥

वैकारिकान्मनो जज्ञे देवा वैकारिका दश ।

दिग्वातार्कप्रचेतोश्विवह्नीन्द्रोपेन्द्रमित्रकाः ॥ ३० ॥

तात्पर्यम्

अनाद्यनन्तोऽपि हरिर्वैकारिकगणेष्वजः । अवतीर्णः पदाङ्गुष्ठमध्यास्ते विश्व-भुग्विभुः । पाददेवस्तु यज्ञोऽन्यस्तं प्रविश्य हरिः स्वयम् । सर्वं विधारयन्देहे वर्ततेऽ-नन्तशक्तिधृगि’ति वह्निपुराणे ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

कालकर्मस्वभावतः विकृर्वाणाद् वायोस् तेज उदपद्यत उत्पन्नमभूत् । तेजः स्वतो रूपवत् । कारणानुस्यूतत्वात् स्पर्शादिगुणवत् । उपाधिवशात् स्पर्शादिगुणवत्वं न स्वत इति वैशेषिककल्पितं स्वकपोलकल्पितमिति दर्शितं, वा इत्यनेन ।

विकुर्वाणात्तेजस इत्यादौ कालकर्मस्वभावत इत्येतदनुवर्तनीयम् । तदन्वयात् कारणपरम्परान्वयात् । रूपस्पर्शघोषवत् । रसगुण आत्मा स्वरूपं यस्य तत्तथा । रसगुणोत्पत्तिपूर्वकमिति भावः । घोषवत् शब्दवत् ।

सर्वे गुणाः पृथिव्यां विशिष्यन्त इति विशेषः पृथिवी । गन्धवानिति गन्धतन्मात्रागुणोत्पत्ति-पूर्वकमित्यर्थः । परान्वयात् कारणसंसर्गात् ।

वैकारिकाहङ्कारात् सृष्टिप्रकारमाह- वैकारिकादिति ॥ वैकारिकाहङ्कारात् सात्विकांशान् मनो ऽन्तःकरणम् । शब्दज्ञानादिविशिष्टकार्यशक्तित्वाद् वैकारिकनामानो देवाः । ते अपि तस्माज्जज्ञिर इति शेषः । तदुक्तम्- ‘विशिष्टकार्यशक्तित्वाद्देवा वैकारिकाः स्मृताः’ इति । न्यूनाधिकसंख्याव्यवच्छेदार्थं दशेति । तेषां नामसङ्कीर्तनं करोति- दिग्वातेति ॥ प्रचेता वरुणः । अश्वीत्यश्विनौ । उपेन्द्रो विष्णुः । तस्य न पादाभिमानित्वम् । किन्तु पादाभिमानिनो यज्ञनाम्नो देवस्यान्तर्यामित्वेन पादाङ्गुष्ठमधिष्ठाय शरीरधारकत्वात्तन्नामकीर्तनम् । ‘अनाद्यनन्तोऽपि हरिर्वैकारिकगुणेष्वजः । अवतीर्णः पदाङ्गुष्ठमध्यास्ते विश्वभुग्विभुः ॥’ इत्यादेः । को दक्षप्रजापतिः ॥ २७-३० ॥

प्रकाशिका

घोषवच्छब्दवत् । तदन्वयात्पूर्वपूर्वकारणानामन्वयादनुगमादित्यर्थः । सर्वे गुणाः पृथिव्यां विशिष्यन्त इति विशेषः पृथिवी ॥ वैकारिकान् दश देवान्निर्दिशति ॥ दिगिति ॥ दिक्- शब्दवाच्या देवाः श्रोत्राभिमानिनः । वातशब्दवाच्यः प्राणस्त्वगभिमानी । अर्कः सूर्यश्चक्षुरभिमानी । प्रचेता वरुणो जिह्वाभिमानी । अश्विनौ घ्राणाभिमानिनौ । वह्निर्वागभिमानी । इन्द्रो हस्ताभिमानी । उपेन्द्रो वामनः पादाभिमानी । मित्रः पाय्वभिमानी । को दक्षो मेढ्राभिमानी । इति वक्ष्यमाण-दशेन्द्रियाभिमानिनो देवा एवात्र कथ्यन्ते । तत्रोपेन्द्रस्य विष्णुत्वात्कथमिन्द्रियाभिमानिषु गणनमित्यतस् तदभिप्रायं प्रमाणेनैव दर्शयति ॥ अनाद्यनन्तोऽपीति ॥ वैकारिकगणेषु वैकारिकाहंकारकार्यदेह-वदिन्द्रियाभिमानिदेवगणेषु । विश्वभुक् सर्वपालकः ।

ननु तर्हीन्द्रसूनोर्यज्ञनाम्नः पाददेवतात्वप्रसिद्धिविरोध इत्यत आह ॥ पाददेव इति ॥ अन्यो भगवदपेक्षया । यज्ञो रुद्रच्छिन्नयज्ञाभिमानी । तर्ह्युपेन्द्रस्य किं कृत्यं येन सोऽत्र गणेऽवतीर्ण इत्यत आह ॥ तं प्रविश्येति ॥ २७-३० ॥

तैजसात्तु विकुर्वाणादिन्द्रियाणि दशाभवन् ।

ज्ञानशक्तिः क्रियाशक्तिर्बुद्धिः प्राणस्तु तैजसौ ॥ ३१ ॥

श्रोत्रत्वग्घ्राणदृग्जिह्वावाग्दोर्मेढ्राङ्घ्रिपायवः ।

य एतेऽसङ्गता भावा भूतेन्द्रियमनोगुणाः ।

यदायतननिर्माणे न शेकुर्ब्रह्मवित्तम ॥ ३२ ॥

पदरत्नावली

तैजसाहङ्कारकार्याणि किमिति नोच्यत इति । पक्वं भक्षयेति भावेनाह- तैजसादिति ॥ अत्रापि कालाद्यनुकर्षः कर्तव्यः । तेषां शक्तिवैषम्यात् क्रोडीकारेण विभागमाह- ज्ञानशक्तिरिति ॥ अचेतनानामिन्द्रियाणां ज्ञानादिजनकत्वं कथं घटते इति तत्राह- बुद्धिरिति ॥ ज्ञानेन्द्रियाणां ज्ञाने ज्ञानजनने शक्तिर् यस्याः सा ज्ञानशक्तिर् बुद्ध्यभिमानिन्युमा बुद्धिः, कर्मेन्द्रियाणां क्रियायां क्रियाजनने शक्तिर् यस्य सः क्रियाशक्तिः प्राण आहङ्कारिकश्च तैजसौ तैजसाहङ्कारा-दुत्पन्नावित्यर्थः । ‘ज्ञानेन्द्रियाणां देवानां ज्ञानशक्तिरुदाहृते’ त्यादावुदीर्यमाणदेवानां ज्ञानादिशक्तिरपि बुद्धिप्राणयोः प्रसादादित्यवगन्तव्यम् । इन्द्रियाणां तैजसाभिधानम् अतिजाज्वल्यमानत्वात् । भूतानां तामसत्वञ्च ज्ञानक्रियाशक्त्योरभावात् । तदुक्तम्- ‘अतिजाज्वल्यमानत्वात्तैजसानीन्द्रियाण्यपि’ इत्यादि भूतानां द्रव्यत्वञ्च द्रवणप्राप्यनिमित्तम् । अहं पूर्वमहं पूर्वमिति विवदमानयोरिव स्थितयोर्द्वयोः पृथिव्यपोर् वायुतेजसोर्वा वेगलक्षणसंस्कारसंपर्कान् मिथो द्रवणं युज्यते । आकाशस्य व्याप्तत्वेन द्रवणाभावेऽपि प्रदेशात्मना तत्संभवाद् द्रव्यत्वं युक्तम् । तदुक्तम्- ‘द्रव्यं तु द्रवणप्राप्यं द्वयोर्विवद-मानयोः । पूर्वं वेगाभिसम्बन्धादाकाशश्च प्रदेशत’ इति ।

इन्द्रियाणां विशेषनामान्याह- श्रोत्रेति ॥ त्वक् त्वगिन्द्रियम् । दोषौ हस्तौ । मेढ्रं गुह्येन्द्रियम् । बाह्यसृष्टिमुक्त्वा तेभ्यस्तत्वेभ्यो ब्रह्माण्डसृष्टिप्रकारमाह- य एत इति ॥ ये एते कथिताः । भूतेन्द्रियमनोगुणा इत्युपलक्षणम् । पञ्चभूतदशेन्द्रियतैजसबुद्धिप्राणमनःशब्दादिसत्वादिगुण- मह-दहङ्काराख्या भावाः पदार्था अन्योन्यमसङ्गता असंश्लिष्टा यदा आयतननिर्माणे ब्रह्माण्डकरणे न शेकुः शक्तिमन्तो नासन् ॥ ३१-३२ ॥

प्रकाशिका

मूले ज्ञानशक्तिर्बुद्धिः क्रियादिशक्तिः प्राण इति विवेकः । तैजसौ तैजसाहङ्कारकार्यौ ॥ इन्द्रियाणां विशेषनामान्याह ॥ श्रोत्रेति ॥ दोः पाणिः । मेढ्रो गुह्येन्द्रियम् । क्रमश्च न विवक्षितः ॥ एवं बाह्यतत्त्वसृष्टिमुक्त्वा तेभ्यो ब्रह्माण्डसृष्टिप्रकारमाह ॥ य एत इति ॥ गुणाः शब्दाद्याः सत्त्वाद्याश्च । इदमुपलक्षणम् । महदहङ्कारप्राणबुद्धयोऽपि ग्राह्याः । भावाः पदार्थाः । असङ्गताः परस्परमसंश्लिष्टाः । यदायतनस्य ब्रह्माण्डस्य निर्माणे जनने न शेकुः शक्तिमन्तो नासन्

॥ ३१-३२ ॥

तदा संहत्य चान्योन्यं भगवच्छक्तिचोदिताः ।

सदसत्वमुपादाय नो भयं ससृजुर्ह्यदः ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

तामेवाभिव्यक्तिं स्फुटीकरोति- स एष इति ॥ अयमर्थः । यो महदादितत्वानि सृष्ट्वा तदन्तःप्रविष्टस् तदुपादानतया अण्डं निर्माय तदन्तः प्राविशत् स एषः पुरुषः करचरणाद्यवयव-वत्त्वेन पुरुषनामा हरिर् अण्डं निर्भिद्य बृंहयित्वा तस्मादण्डान् निर्गतः प्रकाशितोऽभूत् । पुरुषत्वेऽपि लोकविलक्षणोऽयमिति भावेन विशिनष्टि- सहस्रेति ॥ अत्र सहस्रशब्दस्य यथासम्भवमर्थो वक्तव्यः

॥ ३५ ॥

प्रकाशिका

एवं ब्रह्माण्डबृंहणमुक्त्वेदानीं तत्र पुरुषरूपेण भगवतः प्रादुर्भावमाह ॥ स एष इति ॥ सः यो महत्तत्त्वादिब्रह्माण्डान्तपदार्थजनकः परमेश्वरोऽण्डं निर्भिद्योक्तरीत्या बृंहयित्वा तस्मादण्डादभिव्याप्य पुरुषः पुरुषनामा सन्निर्गतो नितरां प्रकाशितः । प्रादुर्भूत इति यावत् । अत्रैष इति कर्त्रन्तरोक्त्या एष मन्मूलरूपो मल्लक्षणपुरुषस्तस्मात्तदभिव्याप्य निर्गत उत्पन्न इत्यपि व्याख्येयमित्याशयेनात्र प्रमाणमाह ॥ अण्ड इति ॥ अण्ड इति सप्तमीनिर्देशेन तस्मादिति उक्तरीत्या ल्यब्लोपनिमित्ता पञ्चमीति सूचयति । तथाचशब्दौ परस्परसमुच्चये । अनादिरेवेत्येवशब्दसंबन्धः । तुशब्दो हरेः प्रादुर्भावरूपजनिलक्षण-विशेषद्योतकः । पूर्वोक्तजीवत्वोपपादनायास्य पुरुषसूक्तोक्तं माहात्म्यं वक्तुं तावत् सहस्रशीर्षेत्यर्धर्चोक्तं माहात्म्यमाह ॥ सहस्रेति ॥ ऊर्वादिग्रहणेन सूक्ते शीर्षादिपदानि तदुपलक्षकानीति सूचयति ॥ ३५ ॥

यस्येहावयवैर्लोकान् कल्पयन्ति मनीषिणः ।

ऊर्वादिभिरधः सप्त सप्तोर्ध्वं जघनादिभिः ॥ ३६ ॥

तात्पर्यम्

‘हरेरवयवैर्लोकाः सृष्टा इति विकल्पनम् । साक्षात्सत्यमतोऽन्यस्माद् व्यावहारिकमुच्यत’ इति मात्स्ये ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

पुरुषाख्यविष्णोरवयवेभ्य एव चतुर्दशभुवनसृष्टिर् अन्येभ्यस्त्वमुख्येति भावेनाह- यस्येति ॥ इह पञ्चाशत्कोटिविस्तीर्णब्रह्माण्डे आयामतो विस्तारतस्तावद् विपुलानन्दादिदेहत्वेनावतीर्णस्य चतुर्दशभुवनेभ्यो अण्डाच्च भिन्नस्य पुरुषाख्यस्य हरेर् अवयवैर्निमित्तकारणैः । मनीषिणश् चतुर्दशलोकान् सृष्टान् कल्पयन्तीति यस्मात् तस्मात् तत्सृष्टेर् ज्ञानिप्रत्यक्षसिद्धत्वाद् अन्यतः सृष्टिरमुख्येति भावः । ‘हरेरवयवैर्लोकाः सृष्टा इति विकल्पनम्’ इत्यादेश्च । तत्सृष्टिकल्पनाप्रकारमाह- ऊर्वादिभिरिति ॥ ऊर्वादिभिः पादतलान्तैरवयवैरतलादिपातालान्ताः सप्तलोका निर्मिताः । जघनादिभिर् मूर्धान्तैरवयवैर् ऊर्ध्वं पृथिव्यादिसत्यान्ताः सप्तलोकाः सृष्टा इति ॥ ३६ ॥

प्रकाशिका

नाभ्या आसीदन्तरिक्षमिति ऋगुक्तमाहात्म्यमाह ॥ यस्येति ॥ अत्र यच्छब्देन पूर्वप्रकृतयोरुभयोः पुरुषयोर्ग्रहणे तयोर्लोककल्पकावयवत्वं समकक्षमिति प्रतीयते । कल्पयन्तीत्यनेनोक्तं कल्पनं च भ्रम इति । अत एतदुभयप्रतीतिनिरासाय प्रमाणेनैव श्लोकतात्पर्यमाह ॥ हरेरिति ॥ साक्षात्सृष्टा इति विकल्पनं ज्ञानं सत्यमबाध्यं न भ्रम इत्यर्थः । अन्यस्माद्विरिञ्चावयवसमूहाद्य-ल्लोककल्पनमुच्यते तद्व्यावहारिकं व्यवहारमात्रसिद्धं सत्यं न मुख्यमित्यर्थः । अत्र हरेरवयवैरिति तृतीयया हर्यवयवानां स्रष्टृत्वमुच्यते । तत्तु हर्यवयवेषु मुख्यं न विरिञ्चावयवेषु तेषां लोकोपादानत्वेन च तत्सृष्टृत्वाभावादतस्तत्र तृतीयाऽमुख्येति भावः । तथा च यस्य परमपुरुषस्यावयवैरिह ब्रह्माण्डे लोका-न्मनीषिणो ज्ञानिनः कल्पयन्ति साक्षात्स्रष्टा इति जानन्ति । स निर्गत इति पूर्वेणान्वय इति योजना द्रष्टव्या । विरिञ्चपक्षे तु यस्य विरिञ्चस्यावयवैर्लोकान्कल्पयन्त्यवयवा एव लोकाकारतया परिणता भवन्तीति जानन्तीति व्याख्येयम् । लोकानां चतुर्दशत्वविवक्षायां तत्कल्पनाप्रकारमाह ॥ ऊर्वादिभि-रिति ॥ ऊर्वादिभिः पादतलान्तैरवयवैरतलादिपातालान्तान् अधो विद्यमानान् सप्तलोकान्कल्पयन्तीति । जघनादिभिर्मूर्धान्तैरवयवैरूर्ध्वं विद्यमानान् पृथिव्यादिसत्यान्तान् सप्तलोकान्कल्पयन्तीत्यन्वयः ॥ ३६ ॥

पुरुषस्य मुखं ब्रह्म क्षत्रमेतस्य बाहवः ।

ऊर्वोर्वैश्यो भगवतः पद्भ्यां शूद्रो व्यजायत ॥ ३७ ॥

तात्पर्यम्

‘ब्राह्मणो मुखमित्येव मुखाज्जातत्वहेतुतः । यथावदत् श्रुतौ तद्वज्जीवो ब्रह्मेति वाग्भवेदि’ति ब्राह्मे ॥ ३७ ॥

॥ इति द्वितीयतात्पर्ये पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

इदानीं पुरुषस्य मुखाद्यङ्गेभ्यो ब्राह्मणादिजातिजनिमाह- पुरुषस्येति ॥ ‘ब्राह्मणो मुखमित्येव मुखाज्जातत्वहेतुतः’ इत्यादेर् मुखमित्यादिप्रथमा पञ्चम्यर्थे । प्रमाणान्तरगवेषणायासो न कर्तव्यः । अत्रैव दर्शनादिति भावेनाह- ऊर्वोरिति ॥ अनेन पुरुषनाम्नो हरेर् यथा मुखाद्यङ्गेभ्यो ब्राह्मणादिजात्युत्पत्तिर् एवं लोकसृष्टिरपि तदङ्गेभ्यः सिद्धा । नान्यतः ॥ ३७ ॥

प्रकाशिका

इदानीं ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीदिति ऋगुक्तं तदङ्गेभ्यो ब्राह्मणादिजातिजन्माह ॥ पुरुषस्येति ॥ अत्र जनकस्य मुखादेर्जन्येन ब्राह्मणादिनाऽभेदप्रतीतिवारणाय तदुक्तेरभिप्रायं प्रमाणे-नैवाह ॥ ब्राह्मण इति ॥ वाग्भवेद् ब्रह्मजातत्वहेतुत इति शेषः । तथा च सप्तसु प्रथमेति सूत्रान्मुख-मित्यादि प्रथमा पञ्चम्यर्थे व्याख्येय इति भावः ॥ ३७ ॥

भूर्लोकः कल्पितः पद्भ्यां भुवर्लोकोऽस्य नाभितः ।

हृदा स्वर्लोक उरसा महर्लोको महात्मनः ॥ ३८ ॥

ग्रीवायां जनलोकश्च तपोलोकोऽस्य नेत्रयोः ।

मूर्धभिः सत्यलोकस्तु ब्रह्मलोकः सनातनः ॥ ३९ ॥

तत्कट्यामतलं क्लृप्तमूरूभ्यां वितलं विभोः ।

जानुभ्यां सुतलं क्लृप्तं जङ्घाभ्यान्तु तलातलम् ॥ ४० ॥

महातलन्तु गुल्फाभ्यां प्रपदाभ्यां रसातलम् ।

पातालं पादतलत इति लोकमयः पुमान् ॥ ४१ ॥

भूर्लोकः कल्पितः पद्भ्यां भुवर्लोकस्तु नाभितः ।

स्वर्लोकः कल्पितो मूधर्ि्न इति वा लोककल्पना ॥ ४२ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते द्वितीयस्कन्धे पञ्चमोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

तामेव सृष्टिं प्रपञ्चयति- भूर्लोक इति ॥ भूरिति भूमेर् अव्ययं नामान्तरम् । भूर्लोकः पद्भ्यां जात इति कल्पित इत्यन्वेतव्यम् । भुवरित्यन्तरिक्षलोकः । इदमप्यव्ययम् । जघन-पादयोः सामीप्याज् जघनादिभिरित्यनेन न विरोधः । कट्योर्जघनान्तर्भावेऽपि ऊर्वोस् तत्सामीप्याद् ऊर्वादिभिरित्यस्य अविरोध इति । उपसंहरति- इतीति ॥ यत एवं हरेर् लोकनिर्मातृत्वं लोकाधारत्वं लोकोत्तमत्वम्, अतो वैराजाख्यो विष्णुर् लोकमय इत्युपासीतेति शेषः । प्रकारान्तरेण पुरुषावयवेभ्यो लोकसृष्टिप्रकारमाह- भूर्लोक इति ॥ अत्र अतलादीनां भूम्यन्तर्भावेन महरादीनां स्वर्लोकान्तर्भावेन त्रिलोकविवक्षा ज्ञेया । अतो नोक्तविरोधः । अत्रेदं तात्पर्यमुक्तं भवति । चतुर्दशलोकस्त्वेकः । सप्तलोकपक्षस्त्वपरः । त्रिलोकपक्षस्त्वन्यः । अधिकारिभेदेन ध्यानार्थत्वात्कल्पनायास् ततो विकल्प उपपन्न इति ॥ ३८-४२ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां द्वितीयस्कन्धे पञ्चमोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

ऊर्वादिभिरित्यत्र सामान्यत उक्तं चतुर्दशलोकसृष्टिं प्रपञ्चयति ॥ भूर्लोक इति भूरित्यव्ययं भूमेर्नामन्तरम् । भूर्लोकः पद्भ्यां जात इति कल्पितो ज्ञात इत्यर्थः । एवमग्रेऽपि । भुवरित्यन्तरिक्षलोकः । इदमप्यव्ययम् । जघनपादयोः सामीप्याज् जघनादिभिरित्यनेनाविरोधः । कटेरप्यूरुसामीप्यादूर्वादिभिरित्यनेनाविरोधः । उपसंहरति ॥ इति लोकमय इति ॥ लोकनिर्मातेत्यर्थः। यद्वा ऊर्वादिभिरिति चतुर्दशलोकविवक्षया लोककल्पनामुक्त्वेदानीं पक्षे सप्तलोकविवक्षायां लोककल्पनां दर्शयति ॥ भूर्लोक इत्यादिना ॥ अस्मिन्पक्षेऽतलादीनां भूलोक एवान्तर्भाव इति भावः । पच्छब्देन पादतलमारभ्योरूपर्यन्तं ग्राह्यम् । अतो न कोऽपि विरोधः । प्रकारान्तरेणापि सप्तलोककल्पनामाह ॥ तत्कट्यामित्यादिना ॥ अस्मिन्पक्षे भूम्यादीनामतललोक एवान्तर्भाव इति ज्ञातव्यम् । ऊरुलक्षणकेन कटिशब्देन जघनादिशीर्षान्तं ग्राह्यम् । अनेन ऋचि तथा लोकानकल्पयन्निति यत्सामान्यतो लोककल्पनमुक्तं तत्प्रपञ्चितमिति ज्ञातव्यम् । इदानीं त्रिलोकविवक्षायाम् ऋगुक्तं लोककल्पनं दर्शयति ॥ भूर्लोक इति ॥ अस्मिन्नपि पक्षेऽतलादीनां भुव्यन्तर्भावः । महरादीनां स्वर्लोक इति ज्ञेयम् ॥३८-४२॥

॥ इति श्रीमद्भागवततात्पर्यटिप्पण्यां द्वितीयस्कन्धे पञ्चमोऽध्यायः ॥ २-५ ॥