एवं कृष्णसखः कृष्णो भ्रात्रा राज्ञा विकल्पितः

अथ चतुर्दशोऽध्यायः

सूत उवाच—

एवं कृष्णसखः कृष्णो भ्रात्रा राज्ञा विकल्पितः ।

नानाशङ्कास्पदं रूपं कृष्णविश्लेषकर्शितः ॥ १ ॥

शोकाग्निशुष्यद्वदनहृत्सरोजं हतप्रभम् ।

विभुं तमेवानुध्यायन्नाशक्नोत्प्रतिभाषितुम् ॥ २ ॥

पदरत्नावली

भगवति भक्तिविधानार्थं दुःखकथनव्याजेन तन्महिमा प्रतिपाद्यतेऽस्मिन्नध्याये । कृष्णस्य विश्लेषेण वियोगेन कर्शितः । उक्तनानाशङ्काया आस्पदं शोकाग्निना शुष्यती वदनहृत्सरोजे यस्य तत्तथोक्तम् । अत एव हतप्रभं नष्टकान्तिरूपम् आकारं दृष्ट्वा भ्रात्रा राज्ञा विकल्पित एवं वा नैवं वेति बहुकोटिविषयीकृतस् तमेव विभुम् अनुध्यायन् निरन्तरं चिन्तयन् कृष्णस्य सखा अर्जुनः प्रतिभाषितुं नाशक्नोदित्येकान्वयः ॥ १,२ ॥

येन मेऽपहृतं तेजो देवविस्मापनं महत् ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

देवानपि विस्मापयतीति देवविस्मापनम् । महान् तेजः सामर्थ्यलक्षणं येन कृष्णेन अपहृतं सहैव नीतं तेन बन्धुरूपिणा प्रधानबन्धुना हरिणा अर्जुनोऽहं वञ्चित इत्येकान्वयः । वञ्चित इति हरौ न दोष आरोप्यते । किन्तु तेन वियुक्त इति तद्वियोगमात्रम् । वियोगोऽपि गृहीतमानुषाकारेण । न साक्षात्, सर्वदा हृदि सन्निहितत्वात्तस्येत्यभिप्रायेण बन्धुरूपिणेत्युक्तम् । तस्माच्छोकाच्छून्योऽस्मीति भावः

स रथो हयास्ते । तादृशा इत्यर्थः । त इषव इतिवत् । सदृशे वा प्रधाने वा कारणे वा तदित्ययम् । शब्दः सङ्घटते भेदे विद्यमानेऽपि तत्त्वतः ॥ इति ब्रह्मतर्के । तद्रथहयानां दाहोक्तेः ॥ २१ ॥

पदरत्नावली

तदेव स्पष्टयति इत्याह- तदिति ॥ धनुस् तद्वै तदेव । त इषवस् तादृशाः शराः। स रथ तादृशो रथः । ते हयास् तादृशा अश्वाः । रथी सोऽहं नान्यः । यतः यस्मै नृपतय आनमन्ति । तत्सर्वम् ईशरिक्तं श्रीकृष्णतेजसा विहीनं क्षणेन असद् अशक्तम् अप्रयोजकमभूत् । कथमिव ? भस्मन् भस्मानि हुतमिव । कुहकेन राद्धं चोरेण सिद्धमिव । ऊषे ऊषरे उप्तमिव । भस्मनि हुतस्य मन्त्रोच्चारणादिना किञ्चित् फलं स्यादित्यतः- कुहकेति ॥ ऐन्द्रजालिकेन कुटुम्बभरणमुद्दिश्य द्रव्याहरणात् तज्जीवनेन ऐहिकफलदर्शनादित्यत उक्तं- उप्तमूष इति ॥ न तत्र किञ्चिद् बीजं प्ररोहति इत्यभिप्रायेण निदर्शनत्रयमुक्तमिति वेदितव्यम् ॥ २१ ॥

प्रकाशिका

श्रीकृष्णवियोगेनैवायं मम पराभवो नान्येनेत्येतदेव विशदयति- तद्वै धनुरिति ॥ अत्र सरथो हयास्त इति तच्छब्दाभ्यां युद्धकालीना एव हयाः परामृश्यन्त इति प्रतीतिवारणाय तयोस्तच्छब्दयोरर्थं दर्शयति- सरथ इति ॥ तथा च स तादृशो रथस्ते तादृशा हया इत्येव व्याख्येयमिति भावः । ननु कुत एवं तच्छब्दयोः सादृश्यार्थत्वमित्यतोऽत्रैव सादृश्ये प्रयोगादित्याह- त इषव इतीवेति ॥ त इषव इत्यत्र युद्धकाले मुक्तानामिषूणां पुनरर्जुनं प्रत्यनागतत्वात्सादृश्यार्थत्वमेव वर्णनीयमिति भावः । तच्छब्दस्य सादृश्यार्थत्वे प्रमाणमपि दर्शयति- सदृश इति ॥ वाशब्दाः समुच्चयार्थाः । एषामुदाहरणं तत्त्वमसीत्यादिकम् । त्वं तत्सदृशस्तत्प्रधानकस्तत्कारणकश्चेत्यन्यत्र व्याख्यातत्वात् । यद्वा । सादृश्ये प्रयोगः प्रकृते । प्राधान्ये प्रयोगस् तं दुर्जयं शत्रुमसह्यवेगमरुन्तुदं तान्नविजित्य केचिदित्येकादशस्कंधे भिक्षुगीतायाम् । यथोक्तं तात्पर्ये । एकस्थानाधिपत्ये तु भिन्नानामपि युज्यते । अभेदेन परामर्शः सादृश्येनापि वस्तुनोः’इति । कारणत्वे प्रयोगः । स एष भगवान्द्रोणः प्रजारूपेण वर्तत इति अस्मिन्नेव स्कन्धे सप्तमेऽध्याये । भेदे समभिव्याहृतपदार्थयोः । ननु कुत एवं व्याख्येयम् । प्रतीत एवार्थः किं न स्यादित्यतोऽत्र बाधकमाह- तद्रथहयानामिति ॥ युद्धसमाप्त्यनन्तरं युद्धकालीनस्य रथस्य हयानां च कर्णादिभिर्विमुक्तास्त्रतेजसा भारते दाहस्योक्तत्वादित्यर्थः । युद्धसमये कर्णादिभिरर्जुनरथदाहायास्त्राणि प्रयुक्तान्यपि कृष्णसंन्निधानेन तत्समीपं प्राप्तानि युद्धानन्तरं श्रीकृष्णवियोगेन तद्रथादिकं तैरस्त्रैर्दग्धमिति हि भारती कथा । ततश्चायं श्लोकार्थः- धनुस्तद्वै तदेव । गाण्डीवस्याद्याप्यर्जुने सत्वात् । ते तत्सदृशा इषवो बाणाः । रथस्तस्तादृशः । हयास्ते तत्सदृशा रथी सोऽहं नान्यः । यतो यस्मै मह्यं तत्सर्वं धनुरादिकमीशेन श्रीकृष्णेन रिक्तमरक्षितं क्षणेनासत् कार्याक्षम-मभूत् । कथमिव । भस्माद् भस्मनि मन्त्रोच्चारणादिना हुतमिव । कुहकादैन्द्रजालिकान्मायाविनः पुरुषाद्राद्धं लब्धं तत्फलादि यथा कार्याक्षममविद्यमानत्वात् । तथैव । आद्यदृष्टान्ते मन्त्रोच्चारणजनितं किञ्चित्पुण्यमस्त्यतो न सर्वथा वैयर्थ्यमित्यतो द्वितीयदृष्टान्तः । तत्रापि न सर्वथा वैयर्थ्यमैन्द्रजालीकाय तुष्टैः राजादिभिर्द्रव्यस्य दीयमानत्वादतोऽन्यदृष्टान्तमाह ऊषे ऊषरे भूप्रदेशे उप्तं बीजमिवेति । ऊषरे बीजावापो न सर्वथा कस्यापि कार्यक्षम इति भावः ॥ २१ ॥

राजंस्त्वयाभिपृष्टानां सुहृदां नः सुहृत्पुरे

विप्रशापविभूढानां निघ्नतां मुष्टिभिर्मिथः ॥ २२ ॥

पदरत्नावली

‘कञ्चिदानर्तपुर्यामि’त्यादिबान्धवकुशलप्रश्नं परिहरतीत्याह- राजन्निति ॥ सुहृत्पुरे द्वारवत्याम् ॥ २२ ॥

प्रकाशिका

इदानीं कश्चिदानर्तपुर्यामित्यादिना पृष्टस्योत्तरमाह- राजंस्त्वयेति ॥ सृहृत्पुरे द्वारवत्यां त्वयाऽभिपृष्ठानां नः सुहृदां मध्ये चत्वारः पञ्च वाऽवशेषिताः । अत्र हेतुः । विप्रशापे-त्यादि । ब्राह्मणशापेन विमूढानां कार्याकार्यमजानताम् ॥ २२ ॥

वारुणीं मदिरां पीत्वा मदोन्मथितचेतसाम् ।

एवं बलिष्ठैर्यदुभिर्महद्भिरितरान्विभुः ।

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां प्रथमस्कन्धे चतुर्दशोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

एवं चिन्तयत इति सूतवाक्यम् । सौहार्देन स्नेहेन । भक्त्येति यावत् । मतिर्मननरूपा बुद्धिः । शान्ता सुखपूर्णाऽऽसीत् । विमला विषयरागादिरहिता । श्रीकृष्णगुणान् बुद्ध्याऽऽलोच्य परमानन्दमग्नो जात इति भावः ॥ २८ ॥

**॥ इति श्रिमद्भागवते प्रथमस्कन्धे प्रथमाध्यायटिप्पण्यां **

वेदेशतीर्थपूज्यपादशिष्ययदुपतिविरचितायां चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १-१४ ॥