पुत्रशोकातुराः सर्वे पाण्डवाः सह कृष्णया

अथ अष्टमोऽध्यायः

सूत उवाच—

पुत्रशोकातुराः सर्वे पाण्डवाः सह कृष्णया ।

स्वानां मृतानां यत्कृत्यं चक्रुर्निर्हरणादिकम् ॥ १ ॥

पदरत्नावली

भक्तिविधानार्थं भक्तवात्सल्याद्यचिन्त्यमाहान्त्यं मुरारेर्निरूप्यतेऽस्मिन्नध्याये । तदर्थं मृतानां यत्कर्तव्यं लौकिकं तदुच्यते- पुत्रशोकेति ॥ सर्वे पाण्डवा मृतानां प्राणवियोगं प्राप्तानां स्वानां बन्धूनां यत्कृत्यं निर्हरणादिकं शवदाहादिकं तच्चक्ररित्यन्वयः ॥ १ ॥

प्रकाशिका

भक्तिविधानार्थं भक्तवात्सल्याख्याचिन्त्यमाहात्म्यं मुरारेर्निरूप्यतेऽस्मिन्नध्याये । निर्हरणं दाहानार्थं नयनम् ॥ १ ॥

अथो निशामयामास कृष्णायाः(कृष्णायै) भगवान्पुरा ।

पतितायाः पादमूले रुदन्त्या यत्प्रतिश्रुतम् ॥ २ ॥

पश्य राज्ञ्यरिदारांस्ते रुदतो मुक्तमूर्धजान् ।

याजयित्वाऽश्वमेधैस्तं त्रिभिरुत्तमकल्पकैः ।

तद्यशः पावनं दिक्षु शतमन्योरिवातनोत् ॥ ९ ॥

आमन्त्र्य पाण्डुपुत्रांश्च शैनेयोद्धवसंयुतः ।

द्वैपायनादिभिर्विप्रैः पूजितैः प्रतिपूजितः ॥ १० ॥

पदरत्नावली

मध्यमाधमकल्पयोर् उत्तमकल्पकैः । शतं मन्यवः क्रतवः यस्य स तथा तस्येन्द्रस्य यशः वामनावतारे हरिर् यथा ततान तथा आतनोत् । ‘तनु विस्तारे’ ॥ ९ ॥

प्रकाशिका

याजयित्वेत्यादि भाविकथासङ्क्षेपः । त्रिभिस्त्रिगुणफलैः । पञ्चभिरिति शेेषः । पञ्चानां त्रिगुणफलकत्वोपपादनायैवोत्तमकल्पकैरित्युक्तम् । दक्षिणादिविषये विहितोत्तमकल्पयुतैरित्यर्थः । यथोक्तं श्रीमहाभारततात्पर्यनिर्णये भगवत्पादैः । ‘तद्यज्ञपञ्चकमजस्त्रिगुणं स एभ्यः सद्दक्षिणां क्रतुपतिर्निखिलामवाप्य । चक्रेऽश्वमेधत्रयमेकमेकं तेषां हरिर्बहुसुवर्णकनामधेयम्’ इति । शतं मन्यवः क्रतवो यस्य स तथा । तस्येन्द्रस्य यशो यथा वामनावतारे ततान तथाऽऽतनोत् । तनु विस्तारे । व्याप्तं कृतवान् ॥ ९,१० ॥

गन्तुं कृतमतिर्ब्रह्मन्द्वरकां रथमास्थितः ।

उपलेभेऽभिधावन्तीमुत्तरां भयविह्वलाम् ॥ ११ ॥

पदरत्नावली

भगवान् यदा द्वारकां गन्तुं कृतमतिः रथमास्थितस् तदा पाहि पाहित्यादिवादिनीं भयेन विवशाम् आत्मानमुद्दिश्य आगच्छन्तीम् उत्तराम् उपलेभे ददर्शेत्यन्वयः ॥ ११ ॥

प्रकाशिका

उत्तरामभिमन्युभार्यामिभिमुखं धावतीमुपलेभे ददर्श ॥ ११ ॥

उत्तरा उवाच—

पाहि पाहि महायोगिन्देव देव जगत्पते ।

ब्रह्मतेजसा ब्रह्मास्त्रेण विनिर्मुक्तैरात्मजैर्युधिष्ठिरादिभिः । प्रयाणाभिमुखम् । सती साध्वी ॥ २० ॥

पृथा उवाच—

प्रकाशिका

भक्तिविधानेनाहं दृष्टुं शक्य इत्यात आह- तथेति ॥ अत्र मुनीनां भक्तियोग-विधानार्थं वयं कथं पश्येमहीति व्यधिकरणमुच्यते । अतोऽर्थशब्दस्य विवक्षितमर्थं दर्शयति- भक्तियोगेति ॥ भक्तियोगस्य विधानं करणं तस्य विषयमित्यर्थः । तथा चात्रार्थशब्दो विषयपर इति भावः । ततश्चायं श्लोकार्थः । तथाशब्दः समुच्चये । परमहंसानां सनकादीनां मुनीनां ध्यानशीलानाम-मलात्मनां देहाद्यभिमानशून्यमनसां भक्तिलक्षणोपायविषयं त्वां कथं पश्येमहि । सुदृढस्नेहपूर्वकमिति शेषः । यतःस्त्रियोऽतथाभूता इत्यर्थः । तथा च त्वं मादृशीनां भक्तियोगकरणविषयोऽपि न भवसीत्यर्थः

॥ २३ ॥

कृष्णाय वासुदेवाय देवकीनन्दनाय च ।

नन्दगोपकुमाराय गोविन्दाय नमो नमः ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

तर्हि स्त्रीणां भगवदुपासनाभावेन तज्ज्ञानाभावान् मोक्षाभाव इत्याशङ्क्य तत्स्तुतिरेव अपरोक्षज्ञानजनकतया मोक्षसाधिकेत्याभिप्रेत्य कृष्णं स्तौति- कृष्णायेति ॥ कृषति विलिखति दारयति मोहपटलमिति कृष्णः । तस्मै नमो नमः । नीलोत्पलदलश्यामलाय वा । वसुना दीव्यतीति वसुदेव आनकदुन्दुभिः । तस्य पुत्रो वासुदेवस् तस्मै । ‘वस आच्छादन’ इति धातोर् इदं जगद् आच्छाद्य दीव्यतीति वासुदेवस् तस्मै इति वा । बलाद् दैत्यनिरसनशीलक्रीडादिगुणसंपन्नाय वा । देवकी लक्ष्मीस् तां नन्दयितुं शीलमस्यास्तीति देवकीनन्दनः, तस्मै । नन्दगोपनाम्नः राज्ञः कुत्सितं कुष्टं मारयति नाशयति इति नन्दगोपकुमारः, तस्मै । पुराणान्तरसिद्धार्थमवलम्ब्य कथितोऽयमर्थः । अन्यः प्रसिद्धः । गवां विन्दो लाभो यस्य स तथा तस्मै । गवा वेदेन लभ्यत इति गोविन्द इति वा ॥२४॥

प्रकाशिका

एवं ज्ञानभक्तिविधानयोरशक्यात्वमुक्त्वा नमस्कारविधानमेवास्माकं पुरुषार्थसाधन-मित्याशयेन पुनःपुनर्नमति । कृष्णायेति ॥ गवां विन्दो लाभो यस्य स तथा । तस्मै ॥ २४ ॥

नमः पङ्कजनाभाय नमः पङ्कजमालिने ।

नमः पङ्कजनेत्राय नमस्ते पङ्कजांघ्रये ॥ २५ ॥

यथा हृषीकेश खलेन देवकी कंसेन रुद्धातिचिरं शुचार्पिता ।

पदरत्नावली

न विद्यते आदिनिधने यस्य सस् तथा तम् अनादिनिधनम् । अनस्य प्राणस्य जन्मलयकर्तारमिति वा ईशं शिवम् आनयति चेष्टयतीति ईशानस् तम् । सर्वेश्वरं वा । जगच्चेष्टाशक्तिमन्तं वा । परं सर्वस्मादन्यम् । सर्वत्र स्वपरेषु समं यथायोग्यं चरन्तम् । त्वां कालं संहर्तारं मन्ये । कुरु-पाण्डवादिभूतानां यद् यस्मात् त्वन् मिथो ऽन्योन्यं कलिः कलहः । तं त्वामिति वाक्यशेषः ॥ ३१ ॥

प्रकाशिका

न त्वं वसुदेवपुत्र इत्याशयेनाह- मन्य इति ॥ कालं संहारकमीशानं जगत्प्रेरकम् । आदिनिधनशून्यम् । परं लोकविलक्षणम् । तदेव दर्शयति- सममिति ॥ अत्र देवासुरमनुष्येष्वेक-प्रकारेणैव चरन्तमित्यन्यथाप्रतीतिवारणाय विवक्षितं समत्वं दर्शयति- तत्तद्योग्यतयेति ॥ तत्तद्योग्यता यादृशी तदनुरूपमेव फलं ददाति न योग्यतातिक्रमेणातो भगवान्सम इत्युच्यत इत्यर्थः । लोके तु नैवमित्याह- भूतानामिति ॥ लोके भूतानां प्राणिनां मिथोऽन्योन्यं यद्यस्मात्कलिः कलहः । योग्यतानुसारेण समत्वं नेत्यर्थः । अतस्तस्य परत्वमिति भावः ॥ ३१ ॥

न वेद कश्चिद्भगवंश्चिकीर्षितम् ।

तवेहमानस्य नृणां विडम्बनम् ।

प्रकाशिका

भवे क्लिश्यमानानां त्वत्कर्मश्रवणस्मरणैः किं साक्षादेव क्लेशनिवृत्तिर्भवति नेत्याह- शृृण्वन्तीति ॥ नन्दंत्यन्यैः कीर्त्यमानमभिनन्दन्ति । ईहितं चेष्टितम् । भवप्रवाहस्य सांसारिकक्लेश-परम्पराया उपरमो निवृत्तिर्यस्मात्तत्तावकं पदाम्बुजं पश्यन्ति । श्रवणादीनामपरोक्षज्ञानद्वारैव क्लेशनिवर्तकत्वादिति भावः ॥ ३९ ॥

अप्यद्य नस्त्वं स्वकृतेहितः प्रभो ।

जिहाससि स्वित्सुहृदोऽनुजीविनः ।

येषां न चान्यद्भवतः पदाम्बुजा-

त्परायणं राजसु योजितांहसाम् ॥ ४० ॥

पदरत्नावली

स्वात्मादिभ्योऽत्यन्तहितकरत्वात् त्वद्विरहो ऽस्माकम् अतिदुःसह इत्याभि-प्रेत्याह- अप्यद्येति ॥ हे प्रभो राजसु योजितांहसां कृतापराधानां येषाम् अस्माकं भवतः पदाम्बुजाद् अन्यत् परायणं नास्ति । त्वं तान् सुहृदो ऽनुजीविनः किङ्करान् त्वद्भुक्तभोजनसिक्थसेविनः नो ऽस्मान् जिहाससि अपिस्विद् द्वारकागमनव्याजेन त्युक्तुमिच्छसि किंस्वित् ? कीदृशस्त्वं स्वकृतेहितः स्वतन्त्रचेष्टितः । स्वार्थे भृत्यार्थे हितो वा । भृत्यप्रयोजनाय कृतचेष्टो वा । चशब्द एवार्थे ॥ ४० ॥

प्रकाशिका

इदानीं तवास्मत्परित्यागोऽनुचित इत्याशयेनाह- अपीति चतुर्भिः ॥ सुहृदोऽनु-जीविनः किङ्कराश्च । नोऽस्मान् । अद्यापि स्वित् किंस्वित् । त्वं जिहाससि द्धारकागमनव्याजेन त्यक्युमिच्छसि । येषामस्माकमन्यत्परायणं नास्ति । कुतः । राजसु योजितं कृतमंहोऽपराधो यैस्तेषां सर्वेऽप्यस्माकं वैरिण इति भावः । तान्सुहृद इत्यन्वयः । कथंभूतस्त्वम् । स्वकृतेहितः स्वानां कृतमीहितमपेक्षितं येन स तथा । स्वेनैव कृतमीहितं चेष्टितं यस्येति वा । स्वतन्त्रचेष्टित इत्यर्थः । स्वानामर्थे कृतं चेष्टितं यस्येति वा ॥ ४० ॥

ते वयं नामरूपाभ्यां यदुभिः सह पाण्डवाः ।

भवतो दर्शनं यर्हि हृषीकाणामिवेशितुः ॥ ४१ ॥

सूत उवाच—

पृथयेत्थं कलपदैः परिगीताखिलोदयः ।

मन्दं जहास वैकुण्ठो मोहयन्योगमायया ॥ ४७ ॥

तां बाढमित्युपामन्त्र्य प्रविश्य गजसाह्वयम् ।

स्त्रियश्च स्वपुरं यास्यन्प्रेम्णा राज्ञा निवारितः ॥ ४८ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते अष्टमोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

विकुण्ठा नाम काचिदृषिपत्नी । तत्पुत्रत्वेन जातः । वैकुण्ठपुरनाथोऽपि वैकुण्ठ इति वा । पृथया कुन्त्या कलपदैः स्त्रीत्वाद् अव्यक्तमधुरपदैः । योगमायया स्वरूपशक्त्या ॥ ४७ ॥

यत्त्वदभीष्टं तथास्त्विति बाढमिति तामुक्त्वा द्रौपदीपूर्वाः स्त्रियश्च द्वारकां गमिष्यामीत्युपामत्र्त्य गङ्गातीराद् गजसाह्वयं प्रविश्य स्वपुरं द्वारकां यास्यन् गमिष्यन् प्रेम्णा सम्प्रति न गन्तव्यमिति राज्ञा निवारितः । पाण्डववात्सल्यात् तत्रैवावात्सीदित्येकान्वयः ॥ ४८ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुविरचितायां प्रथमस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥

प्रकाशिका

कलानि मधुराणि पदानि येषु तैर्वाक्यैः परिगीतः स्तुतः । अखिल उदयो महिमा यस्य स तथा । मन्दमीषद्योगमायया योगसामर्थ्येन । त्वयि मेऽनन्यविषया मतिरिति यत्प्रार्थितं तद्वाढमित्युक्त्वा तां द्रौपद्याद्याः स्त्रियश्चोपामन्त्र्यानुज्ञाप्य रथस्थानाद् गजसाव्हयं गजसमाननामधेयं पुरं प्रविश्य राज्ञा युधिष्ठिरेण त्वत्प्रयाणसमयेऽस्माकमस्त्रदर्शनाद्यनिष्टजातं तत्त्वया परिहृतं त्वयि गते पुनरुद्भूतं भविष्यतीति शङ्कया निवारित इति भावः ॥ ४७,४८ ॥

**॥ इति श्रिमद्भागवते प्रथमस्कन्धे प्रथमाध्यायटिप्पण्यां **

वेदेशतीर्थपूज्यपादशिष्ययदुपतिविरचितायामष्टमोऽध्यायः ॥ १-८ ॥