೦೩

ಕಲಿಯುಗಧರ್ಮ ಮತ್ತು ಕಲಿಯುಗದ ದೋಷಗಳಿಂದ ಪಾರಾಗುವ ಉಪಾಯ ನಾಮಸಂಕೀರ್ತನೆ

ಶ್ರೀಶುಕ ಉವಾಚ

ದೃಷ್ಟ್ವಾತ್ಮನಿ ಜಯೇ ವ್ಯಗ್ರಾನ್ನೃಪಾನ್ ಹಸತಿ ಭೂರಿಯಮ್ ।
ಅಹೋ ಮಾ ವಿಜಿಗೀಷಂತಿ ಮೃತ್ಯೋಃ ಕ್ರೀಡನಕಾ ನೃಪಾಃ ॥

ಶ್ರೀಶುಕಮಹಾಮುನಿಗಳು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ — ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ರಾಜರುಗಳು ತನ್ನ ಮೇಲೆ ವಿಜಯ ಸಾಧಿಸಲು ಹಾತೊರೆಯುತ್ತಿರುವುದನ್ನು ನೋಡಿ ಭೂದೇವಿಯು - ‘ಎಂತಹ ಮೂರ್ಖರು ಇವರು? ತಾವೇ ಮೃತ್ಯುವಿನ ಬೊಂಬೆಯಾಗಿರುವಾಗ ನನ್ನನ್ನು ಜಯಿಸಬೇಕೆಂದು ಹವಣಿಸುತ್ತಿದ್ದಾರಲ್ಲ! ಎಂದು ನಗುತ್ತಾಳೆ. ॥1॥

ಕಾಮ ಏಷ ನರೇಂದ್ರಾಣಾಂ ಮೋಘಃ ಸ್ಯಾದ್ವಿದುಷಾಮಪಿ ।
ಯೇನ ೇನೋಪಮೇ ಪಿಂಡೇ ಯೇತಿವಿಶ್ರಂಭಿತಾ ನೃಪಾಃ ॥

ತಾವು ಒಂದಲ್ಲ ಒಂದುದಿನ ಸಾವನ್ನು ಅಪ್ಪಲೇಬೇಕು ಎಂದು ತಿಳಿದಿದ್ದರೂ ಈ ರಾಜರು ನನ್ನನ್ನು ಜಯಿಸಬೇಕೆಂದು ವ್ಯರ್ಥವಾಗಿ ಬಯಸುತ್ತಿದ್ದಾರಲ್ಲ! ನಿಜವಾಗಿ ಕಾಮನೆಗಳಿಂದ ಕುರುಡರಾದ ಇವರು ನೀರಮೇಲಣ ಗುಳ್ಳೆಯಂತೆ ಕ್ಷಣಭಂಗುರವಾದ ಶರೀರದ ಮೇಲೆ ವಿಶ್ವಾಸವಿರಿಸಿ ಮೋಸಹೋಗುತ್ತಿದ್ದಾರಲ್ಲ! ॥2॥

ಪೂರ್ವಂ ನಿರ್ಜಿತ್ಯ ಷಡ್ವರ್ಗಂ ಜೇಷ್ಯಾಮೋ ರಾಜಮಂತ್ರಿಣಃ ।
ತತಃ ಸಚಿವಪೌರಾಪ್ತಕರೀಂದ್ರಾನಸ್ಯ ಕಂಟಕಾನ್ ॥

ಅವರು ಯೋಚಿಸುತ್ತಾರೆ - ನಾವು ಮೊದಲು ಮನಸ್ಸು ಸಹಿತ ಐದು ಇಂದ್ರಿಯಗಳನ್ನು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುವೆವು. ಏಕೆಂದರೆ, ಇವನ್ನು ಗೆದ್ದುಕೊಳ್ಳದೆ ಹೊರಗಿನ ಶತ್ರುಗಳನ್ನು ಗೆಲ್ಲುವುದು ಕಷ್ಟವಾಗಿದೆ. ಅನಂತರ ನಮ್ಮ ಶತ್ರುಗಳನ್ನು, ಮಂತ್ರಿ-ಅಮಾತ್ಯರನ್ನು, ನಾಗರಿಕರನ್ನು, ಮುಖಂಡರನ್ನು, ಸೈನ್ಯವನ್ನು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುವೆವು. ನಮ್ಮ ವಿಜಯದ ಹಾದಿಯಲ್ಲಿ ಮುಳ್ಳಾಗುವವರನ್ನು ನಾವು ಜಯಿಸಿಬಿಡಬಹುದು. ॥3॥

ಏವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಜೇಷ್ಯಾಮಃ ಪೃಥ್ವೀಂ ಸಾಗರಮೇಖಲಾಮ್ ।
ಇತ್ಯಾಶಾಬದ್ಧಹೃದಯಾ ನ ಪಶ್ಯಂತ್ಯಂತಿಕೇಂತಕಮ್ ॥

ಹೀಗೆ ನಿಧಾನವಾಗಿ ಇಡೀ ಪೃಥ್ವಿಯೇ ನಮ್ಮ ಕೈವಶವಾಗಬಹುದು. ಮತ್ತೆ ಸಮುದ್ರವೇ ಕಂದಕದಂತೆ ನಮಗೆ ಉಪಯೋಗವಾಗಬಹುದು. ಇಂತಹ ಅನೇಕ ಆಸೆಗಳನ್ನು ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿರಿಸಿಕೊಳ್ಳುವರು. ಆದರೆ ಅವರ ತಲೆಯ ಮೇಲೆ ಮೃತ್ಯುವೇ ಕೂತಿದೆ ಎಂಬುದು ಸ್ವಲ್ಪವೂ ತೋಚುವುದಿಲ್ಲ. ॥4॥

ಸಮುದ್ರಾವರಣಾಂ ಜಿತ್ವಾ ಮಾಂ ವಿಶಂತ್ಯಬ್ಧಿಮೋಜಸಾ ।
ಕಿಯದಾತ್ಮಜಯಸ್ಯೈತನ್ಮುಕ್ತಿರಾತ್ಮಜಯೇ ಲಮ್ ॥

ಇಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲ, ಒಂದು ದ್ವೀಪವು ಕೈವಶವಾದರೆ ಮತ್ತೊಂದು ದ್ವೀಪವನ್ನು ಗೆದ್ದುಕೊಳ್ಳಲು ಬಹಳ ಆಸಕ್ತಿ, ಉತ್ಸಾಹದಿಂದ ಸಮುದ್ರ ಯಾತ್ರೆಯನ್ನು ಮಾಡುತ್ತಾರೆ. ತನ್ನ ಮನಸ್ಸು, ಇಂದ್ರಿಯ ಗಳನ್ನು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಂಡು ಜನರು ಮುಕ್ತಿಯನ್ನು ಪಡೆಯಬಹುದಾಗಿದೆ. ಆದರೆ ಇವರು ಅವುಗಳನ್ನು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಂಡರೂ ಅಲ್ಪವಾದ ಭೂಭಾಗವನ್ನು ಪಡೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಾರೆ. ಇಷ್ಪು ಪರಿಶ್ರಮದ ಮತ್ತು ಆತ್ಮಸಂಯದ ಫಲವು ಎಷ್ಟು ತುಚ್ಛವಾಗಿದೆ?’’ ॥5॥

ಯಾಂ ವಿಸೃಜ್ಯೈವ ಮನವಸ್ತತ್ಸುತಾಶ್ಚ ಕುರೂದ್ವಹ ।
ಗತಾ ಯಥಾಗತಂ ಯುದ್ಧೇ ತಾಂ ಮಾಂ ಜೇಷ್ಯಂತ್ಯಬುದ್ಧಯಃ ॥

ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಪೃಥಿವಿಯು ಹೇಳುತ್ತಾಳೆ - ‘‘ದೊಡ್ಡ-ದೊಡ್ಡ ಮನುಗಳು, ಅವರ ವೀರಪುತ್ರರು ನನ್ನನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಎಲ್ಲಿಂದ ಬಂದಿದ್ದರೋ ಅಲ್ಲಿಗೆ ಬರಿಗೈಯಿಂದ ಹೊರಟುಹೋದರು. ನನ್ನನ್ನು ತಮ್ಮೊಂದಿಗೆ ಕೊಂಡೊಯ್ಯಲಾಗಲಿಲ್ಲ. ಈಗ ಈ ಮೂರ್ಖ ರಾಜರು ನನ್ನನ್ನು ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಗೆದ್ದು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಬಯಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ॥6॥

ಮತ್ಕೃತೇ ಪಿತೃಪುತ್ರಾಣಾಂ ಭ್ರಾತೃಣಾಂ ಚಾಪಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ಜಾಯತೇ ಹ್ಯಸತಾಂ ರಾಜ್ಯೇ ಮಮತಾಬದ್ಧಚೇತಸಾಮ್ ॥

ಈ ಪೃಥಿವಿಯು ನನ್ನದಾಗಿದೆ ಎಂಬ ದುರಾಗ್ರಹವು ಯಾರ ಚಿತ್ತದಲ್ಲಿ ದೃಢಮೂಲವಾಗಿದೆಯೋ ಅಂತಹ ದುಷ್ಟರ ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿ ನನಗಾಗಿ ತಂದೆ-ಮಕ್ಕಳು, ಅಣ್ಣ-ತಮ್ಮಂದಿರು ಪರಸ್ಪರ ಕಾದಾಡುತ್ತಾರೆ. ॥7॥

ಮಮೈವೇಯಂ ಮಹೀ ಕೃತ್ಸ್ನಾ ನ ತೇ ಮೂಢೇತಿ ವಾದಿನಃ ।
ಸ್ಪರ್ಧಮಾನಾ ಮಿಥೋ ಘ್ನಂತಿ ಮ್ರಿಯಂತೇ ಮತ್ಕೃತೇ ನೃಪಾಃ ॥

ಅವರು ಒಬ್ಬರು ಮತ್ತೊಬ್ಬರಿಗೆ - ಎಲೈ ಮೂರ್ಖನೇ! ಈ ಇಡೀ ಪೃಥಿವಿಯು ನನ್ನದಾಗಿದೆ, ನಿನ್ನದಲ್ಲ. ಹೀಗೆ ರಾಜರು ಹೇಳುತ್ತಾ ಇರುತ್ತಾರೆ. ಹೀಗೆ ಪರಸ್ಪರ ಸ್ಪರ್ಧಿಸುತ್ತಾ ನನಗಾಗಿ ಒಬ್ಬರು ಮತ್ತೊಬ್ಬರನ್ನು ಕೊಲ್ಲುತ್ತಾ ತಾವು ಸತ್ತುಹೋಗುವರು. ॥8॥

ಪೃಥುಃ ಪುರೂರವಾ ಗಾಧಿರ್ನಹುಷೋ ಭರತೋರ್ಜುನಃ ।
ಮಾಂಧಾತಾ ಸಗರೋ ರಾಮಃ ಖಟ್ವಾಂಗೋ ಧುಂದುಹಾ ರಘುಃ ॥

ತೃಣಬಿಂದುರ್ಯಯಾತಿಶ್ಚ ಶರ್ಯಾತಿಃ ಶಂತನುರ್ಗಯಃ ।
ಭಗೀರಥಃ ಕುವಲಯಾಶ್ವಃ ಕಕುತ್ಸ್ಥೋ ನೈಷಧೋ ನೃಗಃ ॥

ಹಿರಣ್ಯಕಶಿಪುರ್ವೃತ್ರೋ ರಾವಣೋ ಲೋಕರಾವಣಃ ।
ನಮುಚಿಃ ಶಂಬರೋ ಭೌಮೋ ಹಿರಣ್ಯಾಕ್ಷೋಥ ತಾರಕಃ ॥

ಅನ್ಯೇ ಚ ಬಹವೋ ದೈತ್ಯಾ ರಾಜಾನೋ ಯೇ ಮಹೇಶ್ವರಾಃ ।
ಸರ್ವೇ ಸರ್ವವಿದಃ ಶೂರಾಃ ಸರ್ವೇ ಸರ್ವಜಿತೋಜಿತಾಃ ॥

ಮಮತಾಂ ಮಯ್ಯವರ್ತಂತ ಕೃತ್ವೋಚ್ಚೈರ್ಮರ್ತ್ಯಧರ್ಮಿಣಃ ।
ಕಥಾವಶೇಷಾಃ ಕಾಲೇನ ಹ್ಯಕೃತಾರ್ಥಾಃ ಕೃತಾ ವಿಭೋ ॥

ಪೃಥು, ಪುರೂರವ, ಗಾಧಿ, ನಹುಷ, ಭರತ, ಸಹಸ್ರಾರ್ಜುನ, ಮಾಂಧಾತಾ, ಸಗರ, ರಾಮ, ಖಟ್ವಾಂಗ, ಧುಂಧುಮಾರ, ರಘು, ತೃಣಬಿಂದು, ಯಯಾತಿ, ಶರ್ಯಾತಿ, ಶಂತನು, ಗಯ, ಭಗೀರಥ, ಕುವಲಯಾಶ್ವ, ಕಕುಸ್ಥ, ನಳ, ನೃಗ, ಹಿರಣ್ಯಕಶಿಪು, ವೃತ್ರಾಸುರ, ಲೋಕದ್ರೋಹಿರಾವಣ, ನಮೂಚಿ, ಶಂಬರ, ಭೌಮಾಸುರ, ಹಿರಣ್ಯಾಕ್ಷ, ತಾರಕಾ ಸುರ ಮತ್ತು ಅನೇಕ ದೈತ್ಯರು, ಶಕ್ತಿಶಾಲಿಯಾದ ರಾಜರು ಆಗಿ ಹೋದರು. ಇವರೆಲ್ಲರೂ ಎಲ್ಲವನ್ನೂ ಅರಿತಿದ್ದರು. ಶೂರರಾಗಿದ್ದರು. ಎಲ್ಲರೂ ದಿಗ್ವಿಜಯದಲ್ಲಿ ಇತರರನ್ನು ಸೋಲಿಸಿದರು, ಇತರರು ಇವರನ್ನು ಗೆಲ್ಲಲಾಗಲಿಲ್ಲ; ಆದರೆ ಎಲ್ಲರೂ ಮೃತ್ಯುವಿಗೆ ತುತ್ತಾದರು. ರಾಜನೇ! ಅವರು ತಮ್ಮ ಅಂತಃಕರಣದಲ್ಲಿ ನನ್ನ (ಪೃಥಿವಿ) ಕುರಿತು ಮಮತೆಯನ್ನಿಟ್ಟಿದ್ದರು ಹಾಗೂ ‘ಈ ಪೃಥಿವಿಯು ನನ್ನದಾಗಿದೆ’ ಎಂದು ಭಾವಿಸಿದ್ದರು. ಆದರೆ ವಿಕರಾಳವಾದ ಕಾಲನು ಅವರ ಲಾಲಸೆಯನ್ನು ಪೂರ್ಣವಾಗಲು ಬಿಡಲಿಲ್ಲ. ಈಗ ಅವರ ಬಲ-ಪೌರುಷ, ಶರೀರ ಮುಂತಾದವುಗಳು ಯಾವುದೂ ಉಳಿಯದೇ ಕೇವಲ ಅವರ ಕಥೆ ಮಾತ್ರ ಉಳಿದುಕೊಂಡಿದೆ. ॥9-13॥

ಕಥಾ ಇಮಾಸ್ತೇ ಕಥಿತಾ ಮಹೀಯಸಾಂ
ವಿತಾಯ ಲೋಕೇಷು ಯಶಃ ಪರೇಯುಷಾಮ್ ।
ವಿಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ವಿಭೋ
ವಚೋವಿಭೂತೀರ್ನ ತು ಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಮ್ ॥

ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ದೊಡ್ಡ-ದೊಡ್ಡ ಪ್ರತಾಪಿಗಳಾದ ಮಹಾಪುರುಷರು ಆಗಿದ್ದಾರೆ. ಅವರು ಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ಕೀರ್ತಿಯನ್ನು ವಿಸ್ತರಿಸಿ ಇಲ್ಲಿಂದ ಹೊರಟು ಹೋದರು. ನಾನು ನಿನಗೆ ಜ್ಞಾನ ಮತ್ತು ವೈರಾಗ್ಯದ ಉಪದೇಶವನ್ನು ಕೊಡಲೆಂದೇ ಅವರ ಕಥೆಗಳನ್ನು ಹೇಳಿರುವೆನು. ಇದೆಲ್ಲವೂ ವಾಣಿಯ ವಿಲಾಸವಾಗಿದೆ. ಇದರಲ್ಲಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಸತ್ಯವು ಸ್ವಲ್ಪವೂ ಇಲ್ಲ. ॥14॥

ಯಸ್ತೂತ್ತಮಶ್ಲೋಕಗುಣಾನುವಾದಃ
ಸಂಗೀಯತೇಭೀಕ್ಷ್ಣಮಮಂಗಲಘ್ನಃ ।
ತಮೇವ ನಿತ್ಯಂ ಶೃಣುಯಾದಭೀಕ್ಷ್ಣಂ
ಕೃಷ್ಣೇಮಲಾಂ ಭಕ್ತಿಮಭೀಪ್ಸಮಾನಃ ॥

ಭಗವಾನ್ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಗುಣಾನುವಾದವೇ ಸಮಸ್ತ ಅಮಂಗಳವನ್ನು ನಾಶಮಾಡುವಂತಹುದು. ದೊಡ್ಡ-ದೊಡ್ಡ ಮಹಾತ್ಮರೂ ಅದನ್ನೇ ಗಾಯನಮಾಡುತ್ತಾ ಇರುತ್ತಾರೆ. ಭಗವಾನ್ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಚರಣಗಳಲ್ಲಿ ಅನನ್ಯ ಪ್ರೇಮಮಯ ಭಕ್ತಿಯ ಬಯಕೆ ಯಿರುವವರು ನಿತ್ಯ-ನಿರಂತರ ಭಗವಂತನ ದಿವ್ಯ ಗುಣಾನು ವಾದವನ್ನೇ ಶ್ರವಣಿಸುತ್ತಾ ಇರಬೇಕು. ॥15॥

ರಾಜೋವಾಚ

ಕೇನೋಪಾಯೇನ ಭಗವನ್ಕಲೇರ್ದೋಷಾನ್ಕಲೌ ಜನಾಃ ।
ವಿಧಮಿಷ್ಯಂತ್ಯುಪಚಿತಾಂಸ್ತನ್ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ ಯಥಾ ಮುನೇ ॥

ಯುಗಾನಿ ಯುಗಧರ್ಮಾಂಶ್ಚ ಮಾನಂ ಪ್ರಲಯಕಲ್ಪಯೋಃ ।
ಕಾಲಸ್ಯೇಶ್ವರರೂಪಸ್ಯ ಗತಿಂ ವಿಷ್ಣೋರ್ಮಹಾತ್ಮನಃ ॥

ಪರೀಕ್ಷಿದ್ರಾಜನು ಕೇಳಿದನು — ಮಹಾತ್ಮರೇ! ನನಗಾದರೋ ಕಲಿಯುಗದಲ್ಲಿ ರಾಶಿ-ರಾಶಿಯಾಗಿ ದೋಷಗಳೇ ಕಂಡು ಬರುತ್ತವೆ. ಹಾಗಿರುವಾಗ ಜನರು ಯಾವ ಉಪಾಯದಿಂದ ಆ ದೋಷಗಳನ್ನು ನಾಶಪಡಿಸಬಲ್ಲರು? ಇದಲ್ಲದೆ ಯುಗಗಳ ಸ್ವರೂಪ, ಅವುಗಳ ಧರ್ಮ, ಕಲ್ಪದಸ್ಥಿತಿ, ಪ್ರಳಯದ ಪರಿಮಾಣ ಹಾಗೂ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಕ, ಸರ್ವಶಕ್ತನಾದ ಭಗವಂತನ ಕಾಲಸ್ವರೂಪವನ್ನು ನಿರೂಪಣೆ ಮಾಡಿರಿ. ॥16-17॥

ಶ್ರೀಶುಕ ಉವಾಚ

ಕೃತೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಧರ್ಮಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತಜ್ಜನೈರ್ಧೃತಃ ।
ಸತ್ಯಂ ದಯಾ ತಪೋ ದಾನಮಿತಿ ಪಾದಾ ವಿಭೋರ್ನೃಪ ॥

ಶ್ರೀಶುಕಮಹಾಮುನಿಗಳು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ — ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಕೃತಯುಗದಲ್ಲಿ ಧರ್ಮಕ್ಕೆ ನಾಲ್ಕು ಚರಣಗಳಿರುತ್ತವೆ. ಸತ್ಯ, ದಯೆ, ತಪಸ್ಸು, ದಾನ - ಇವೇ ಆ ನಾಲ್ಕು ಪಾದಗಳು. ಆ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಜನರು ಪೂರ್ಣನಿಷ್ಠೆಯಿಂದ ತಮ್ಮ-ತಮ್ಮ ಧರ್ಮವನ್ನು ಪಾಲಿಸುತ್ತಾರೆ. ಧರ್ಮವು ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಭಗವಂತನ ಸ್ವರೂಪವಾಗಿದೆ. ॥18॥

ಸಂತುಷ್ಟಾಃ ಕರುಣಾ ಮೈತ್ರಾಃ ಶಾಂತಾ ದಾಂತಾಸ್ತಿತಿಕ್ಷವಃ ।
ಆತ್ಮಾರಾಮಾಃ ಸಮದೃಶಃ ಪ್ರಾಯಶಃ ಶ್ರಮಣಾ ಜನಾಃ ॥

ಕೃತಯುಗದ ಜನರು ಬಹಳ ಸಂತೋಷಿಗಳೂ, ದಯಾಳುಗಳೂ ಆಗಿರುತ್ತಾರೆ. ಅವರು ಎಲ್ಲರೊಂದಿಗೆ ಮೈತ್ರಿಯ ವ್ಯವಹಾರ ಮಾಡುತ್ತಾ ಶಾಂತರಾಗಿರುತ್ತಾರೆ. ಮನಸ್ಸು-ಇಂದ್ರಿಯಗಳು ಅವರ ವಶದಲ್ಲಿರುತ್ತವೆ. ಸುಖ-ದುಃಖಾದಿ ದ್ವಂದ್ವಗಳನ್ನು ಅವರು ಸಮವಾಗಿ ಸಹಿಸುತ್ತಾರೆ. ಹೆಚ್ಚಿನವರು ಸಮದರ್ಶಿಯೂ, ಆತ್ಮಾರಾಮರೂ ಆಗಿರುತ್ತಾರೆ. ಉಳಿದ ಜನರು ಸ್ವಸ್ವರೂಪ ಸ್ಥಿತಿಗಾಗಿ ಅಭ್ಯಾಸದಲ್ಲಿ ತತ್ಪರರಾಗಿರುತ್ತಾರೆ. ॥19॥

ತ್ರೇತಾಯಾಂ ಧರ್ಮಪಾದಾನಾಂ ತುರ್ಯಾಂಶೋ ಹೀಯತೇ ಶನೈಃ ।
ಅಧರ್ಮಪಾದೈರನೃತಹಿಂಸಾಸಂತೋಷವಿಗ್ರಹೈಃ ॥

ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಧರ್ಮದಂತೆ ಅಧರ್ಮಕ್ಕೂ - ಅಸತ್ಯ, ಹಿಂಸೆ, ಅಸಂತೋಷ, ಕಲಹ ಎಂಬ ನಾಲ್ಕು ಚರಣಗಳಿರುತ್ತವೆ. ತ್ರೇತಾಯುಗದಲ್ಲಿ ಇವುಗಳ ಪ್ರಭಾವದಿಂದ ನಿಧಾನವಾಗಿ ಧರ್ಮದ ಸತ್ಯವೇ ಮುಂತಾದ ಚರಣಗಳು ನಾಲ್ಕನೆಯ ಒಂದಂಶ ಕ್ಷೀಣವಾಗುತ್ತವೆ. ॥20॥

(ಶ್ಲೋಕ - 21)
ತದಾ ಕ್ರಿಯಾತಪೋನಿಷ್ಠಾ ನಾತಿಹಿಂಸ್ರಾ ನ ಲಂಪಟಾಃ ।
ತ್ರೈವರ್ಗಿಕಾಸಯೀವೃದ್ಧಾ ವರ್ಣಾ ಬ್ರಹ್ಮೋತ್ತರಾ ನೃಪ ॥

ರಾಜೇಂದ್ರನೇ! ಆ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ವರ್ಣಗಳಲ್ಲಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರ ಪ್ರಧಾನತೆ ಅಚ್ಚಳಿಯದೆ ಇರುತ್ತದೆ. ಜನರಲ್ಲಿ ಹಿಂಸೆ ಮತ್ತು ವಿಷಯ ಲಂಪಟತೆಯ ಅಭಾವವಿರುತ್ತದೆ. ಸಮಸ್ತರೂ ಕರ್ಮಕಾಂಡ ಹಾಗೂ ತಪಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ನಿಷ್ಠರಾಗಿರುತ್ತಾರೆ. ಧರ್ಮ, ಅರ್ಥ ಹಾಗೂ ಕಾಮವೆಂಬ ತ್ರಿವರ್ಗವನ್ನು ಸೇವಿಸುತ್ತಿರುತ್ತಾರೆ. ಹೆಚ್ಚಿನ ಜನರು ಕರ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕವಾದ ವೇದಗಳಲ್ಲಿ ನಿಷ್ಣಾತರಾಗಿರುತ್ತಾರೆ. ॥21॥

ತಪಃಸತ್ಯದಯಾದಾನೇಷ್ವರ್ಧಂ ಹ್ರಸತಿ ದ್ವಾಪರೇ ।
ಹಿಂಸಾತುಷ್ಟ್ಯನೃತದ್ವೇಷೈರ್ಧರ್ಮಸ್ಯಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣೈಃ ॥

ದ್ವಾಪರಯುಗದಲ್ಲಿ ಹಿಂಸೆ, ಅಸಂತೋಷ, ಸುಳ್ಳು, ದ್ವೇಷ - ಈ ಅಧರ್ಮದ ಚರಣಗಳು ವೃದ್ಧಿಹೊಂದುವವು. ಇದರಿಂದಾಗಿ ಧರ್ಮದ - ತಪಸ್ಸು, ಸತ್ಯ, ದಯೆ, ದಾನಗಳೆಂಬ ನಾಲ್ಕು ಚರಣಗಳು ಅರ್ಧಭಾಗ ಕ್ಷೀಣವಾಗುತ್ತವೆ. ॥22॥

ಯಶಸ್ವಿನೋ ಮಹಾಶಾಲಾಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನೇ ರತಾಃ ।
ಆಢ್ಯಾಃ ಕುಟುಂಬಿನೋ ಹೃಷ್ಟಾ ವರ್ಣಾಃ ಕ್ಷತ್ರದ್ವಿಜೋತ್ತರಾಃ ॥

ಆ ಸಮಯದ ಜನರು ಬಹಳ ಯಶಸ್ವಿಗಳೂ, ಕರ್ಮಕಾಂಡಿಗಳೂ, ವೇದಗಳ ಅಧ್ಯಯನ-ಅಧ್ಯಾಪನೆಯಲ್ಲಿ ತತ್ಪರರಾಗಿರುತ್ತಾರೆ. ದೊಡ್ಡ-ದೊಡ್ಡ ಕುಟುಂಬಗಳಿದ್ದು, ಶ್ರೀಮಂತರೂ ಸುಖಿಗಳೂ ಆಗಿರುತ್ತಾರೆ. ಆಗ ವರ್ಣಗಳಲ್ಲಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯರು ಮತ್ತು ಬ್ರಾಹ್ಮಣರು ಪ್ರಧಾನರಾಗಿರುತ್ತಾರೆ. ॥23॥

ಕಲೌ ತು ಧರ್ಮಹೇತೂನಾಂ ತುರ್ಯಾಂಶೋಧರ್ಮಹೇತುಭಿಃ ।
ಏಧಮಾನೈಃ ಕ್ಷೀಯಮಾಣೋ ಹ್ಯಂತೇ ಸೋಪಿ ವಿನಂಕ್ಷ್ಯತಿ ॥

ಕಲಿಯುಗದಲ್ಲಾದರೋ ಅಧರ್ಮದ ನಾಲ್ಕು ಚರಣಗಳೂ ಬಹಳ ಬೆಳೆದು ಹೋಗುತ್ತವೆ. ಅದರಿಂದಾಗಿ ಧರ್ಮದ ನಾಲ್ಕೂ ಚರಣಗಳೂ ಕ್ಷೀಣಿಸತೊಡಗುತ್ತವೆ. ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ನಾಲ್ಕನೆಯ ಒಂದಂಶ ಮಾತ್ರ ಉಳಿಯುತ್ತವೆ. ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ಆ ನಾಲ್ಕನೆಯ ಒಂದಂಶವೂ ಲುಪ್ತವಾಗುತ್ತದೆ. ॥24॥

ತಸ್ಮಿಂಲ್ಲುಬ್ಧಾ ದುರಾಚಾರಾ ನಿರ್ದಯಾಃ ಶುಷ್ಕವೈರಿಣಃ ।
ದುರ್ಭಗಾ ಭೂರಿತರ್ಷಾಶ್ಚ ಶೂದ್ರದಾಶೋತ್ತರಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ॥

ಕಲಿಯುಗದಲ್ಲಿ ಜನರು ಲೋಭಿಗಳೂ, ದುರಾಚಾರಿಗಳೂ, ಕಠೋರ ಹೃದಯರೂ ಆಗಿರುತ್ತಾರೆ. ವಿನಾಕಾರಣ ವೈರವನ್ನು ಬೆಳೆಸಿಕೊಳ್ಳುವರು. ತೃಷ್ಣೆ-ಲಾಲಸೆಗಳ ಪ್ರವಾಹದಲ್ಲಿ ಕೊಚ್ಚಿಹೋಗಿರುತ್ತಾರೆ. ಆ ಸಮಯದ ದುರ್ಭಾಗ್ಯರಾದ ಜನರಲ್ಲಿ ಶೂದ್ರರೂ, ಬೆಸ್ತರೂ ಪ್ರಧಾನತೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತಾರೆ. ॥25॥

ಸತ್ತ್ವಂ ರಜಸ್ತಮ ಇತಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಪುರುಷೇ ಗುಣಾಃ ।
ಕಾಲಸಂಚೋದಿತಾಸ್ತೇ ವೈ ಪರಿವರ್ತಂತ ಆತ್ಮನಿ ॥

ಎಲ್ಲ ಪ್ರಾಣಿಗಳಲ್ಲಿ ಸತ್ತ್ವ, ರಜ, ತಮಗಳೆಂಬ ಮೂರು ಗುಣಗಳು ಇರುತ್ತವೆ. ಕಾಲನ ಪ್ರೇರಣೆಯಿಂದ ಸಮಯಕ್ಕನುಸಾರವಾಗಿ ಶರೀರ, ಪ್ರಾಣ ಮತ್ತು ಮನಸ್ಸುಗಳಲ್ಲಿ ಅವು ಹೆಚ್ಚು-ಕಡಿಮೆ ಆಗುತ್ತಿರುತ್ತವೆ. ॥26॥

ಪ್ರಭವಂತಿ ಯದಾ ಸತ್ತ್ವೇ ಮನೋಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ।
ತದಾ ಕೃತಯುಗಂ ವಿದ್ಯಾಜ್ಜ್ಞಾನೇ ತಪಸಿ ಯದ್ರುಚಿಃ ॥

ಮನಸ್ಸು, ಬುದ್ಧಿ, ಇಂದ್ರಿಯಗಳು ಸತ್ತ್ವ ಗುಣದಲ್ಲಿ ನೆಲೆಸಿ ತಮ್ಮ-ತಮ್ಮ ಕಾರ್ಯಗಳನ್ನು ಮಾಡಲು ತೊಡಗಿದಾಗ ಕೃತಯುಗವೆಂದು ತಿಳಿಯಬೇಕು. ಸತ್ವಗುಣದ ಪ್ರಧಾನತೆಯಿದ್ದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಮನುಷ್ಯನು ಜ್ಞಾನ, ತಪಸ್ಸುಗಳಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿನ ಪ್ರೇಮವನ್ನಿರಿಸುವರು. ॥27॥

ಯದಾ ಧರ್ಮಾರ್ಥಕಾಮೇಷು ಭಕ್ತಿರ್ಭವತಿ ದೇಹಿನಾಮ್ ।
ತದಾ ತ್ರೇತಾ ರಜೋವೃತ್ತಿರಿತಿ ಜಾನೀಹಿ ಬುದ್ಧಿಮನ್ ॥

ಬುದ್ಧಿವಂತನಾದ ರಾಜನೇ! ಮನುಷ್ಯರ ಪ್ರವೃತ್ತಿ ಮತ್ತು ಅಭಿರುಚಿಯು ಧರ್ಮ, ಅರ್ಥ ಹಾಗೂ ಲೌಕಿಕ-ಪಾರಲೌಕಿಕ ಸುಖಭೋಗಗಳ ಕಡೆಗೆ ಉಂಟಾದಾಗ, ಶರೀರ-ಮನಸ್ಸು-ಇಂದ್ರಿಯಗಳು ರಜೋಗುಣದಲ್ಲಿ ನೆಲೆಸಿ ಕಾರ್ಯಮಾಡಲು ತೊಡಗಿದಾಗ ಆ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ತ್ರೇತಾಯುಗವು ಕೆಲಸಮಾಡುತ್ತಿದೆ ಎಂದು ತಿಳಿಯಬೇಕು. ॥28॥

ಯದಾ ಲೋಭಸ್ತ್ವಸಂತೋಷೋ ಮಾನೋ ದಂಭೋಥ ಮತ್ಸರಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಚಾಪಿ ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ದ್ವಾಪರಂ ತದ್ರಜಸ್ತಮಃ ॥

ಲೋಭ ಅಸಂತೋಷ, ಅಭಿಮಾನ, ದಾಂಭಿಕತೆ, ಮತ್ಸರ ಮುಂತಾದ ದೋಷಗಳು ತಾಂಡವವಾಡತೊಡಗಿದಾಗ, ಮನುಷ್ಯರು ಉತ್ಸಾಹದಿಂದ ಮತ್ತು ಅಭಿರುಚಿಯೊಂದಿಗೆ ಸಕಾಮ ಕರ್ಮಗಳಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿದಾಗ ದ್ವಾಪರಯುಗ ನಡೆಯುತ್ತಿದೆ ಎಂದು ತಿಳಿಯಬೇಕು. ದ್ವಾಪರಯುಗದಲ್ಲಿ ರಜೋಗುಣ-ತಮೋ ಗುಣಗಳ ಮಿಶ್ರಣದ ಪ್ರಧಾನತೆ ಇರುತ್ತದೆ. ॥29॥

ಯದಾ ಮಾಯಾನೃತಂ ತಂದ್ರಾ ನಿದ್ರಾ ಹಿಂಸಾ ವಿಷಾದನಮ್ ।
ಶೋಕೋ ಮೋಹೋ ಭಯಂ ದೈನ್ಯಂ ಸ ಕಲಿಸ್ತಾಮಸಃ ಸ್ಮೃತಃ ॥

ಸುಳ್ಳು-ಕಪಟ, ನಿದ್ರಾ, ತಂದ್ರಾ, ಹಿಂಸೆ-ವಿಶಾದ, ಶೋಕ-ಮೋಹ, ಭಯ ಮತ್ತು ದೈನ್ಯ ಇವುಗಳ ಪ್ರಧಾನತೆ ಉಂಟಾದಾಗ ಅದನ್ನು ತಮೋಗುಣ ಪ್ರಧಾನವಾದ ಕಲಿಯುಗವೆಂದು ತಿಳಿಯಬೇಕು. ॥30॥

ಯಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷುದ್ರದೃಶೋ ಮರ್ತ್ಯಾಃ ಕ್ಷುದ್ರಭಾಗ್ಯಾ ಮಹಾಶನಾಃ ।
ಕಾಮಿನೋ ವಿತ್ತಹೀನಾಶ್ಚ ಸ್ವೈರಿಣ್ಯಶ್ಚ ಸಿಯೋಸತೀಃ ॥

ಕಲಿಯುಗದ ರಾಜ್ಯ ನಡೆದಾಗ ಜನರು ದೃಷ್ಟಿ ಕ್ಷುದ್ರವಾಗುತ್ತದೆ. ಹೆಚ್ಚಿನ ಜನರು ನಿರ್ಧನರಾಗಿದ್ದರೂ ಹೆಚ್ಚು ತಿನ್ನುವವರಾಗುತ್ತಾರೆ. ಮಂದಭಾಗ್ಯರಾಗಿದ್ದರೂ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ದೊಡ್ಡ-ದೊಡ್ಡ ಕಾಮನೆಗಳಿರುತ್ತವೆ. ಸ್ತ್ರೀಯರಲ್ಲಿ ದುಷ್ಟತೆ ಮತ್ತು ಕುಟಿಲತೆ ವೃದ್ಧಿಹೊಂದುತ್ತದೆ. ॥31॥

ದಸ್ಯೂತ್ಕೃಷ್ಟಾ ಜನಪದಾ ವೇದಾಃ ಪಾಖಂಡದೂಷಿತಾಃ ।
ರಾಜಾನಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಭಕ್ಷಾಃ ಶಿಶ್ನೋದರಪರಾ ದ್ವಿಜಾಃ ॥

ದೇಶದಲ್ಲೆಲ್ಲ ಕಳ್ಳ-ಕಾಕರ ಹಾವಳಿ ಹೆಚ್ಚುತ್ತದೆ. ಪಾಷಂಡಿಗಳ ಸಂಖ್ಯೆಯು ಹೆಚ್ಚಿ ಅವರು ವೇದ-ಶಾಸ್ತ್ರಗಳಿಗೆ ಅಪಾರ್ಥವನ್ನು ಮಾಡುತ್ತಾ ಅವುಗಳಿಗೆ ಕಳಂಕವನ್ನು ತರುವರು. ರಾಜರೆನಿಸಿದವರು ಪ್ರಜೆಯ ಸಂಪಾದನೆಯನ್ನು ಕಸಿದುಕೊಂಡು ಆವರ ಪ್ರಾಣಗಳನ್ನು ಹೀರುವರು. ಬ್ರಾಹ್ಮಣರೆನಿಸಿಕೊಂಡರೂ ಕೂಡ ಶಿಶ್ನೋದರ ಪರಾಯಣರಾಗುವರು. ॥32॥

ಅವ್ರತಾ ವಟವೋಶೌಚಾ ಭಿಕ್ಷವಶ್ಚ ಕುಟುಂಬಿನಃ ।
ತಪಸ್ವಿನೋ ಗ್ರಾಮವಾಸಾ ನ್ಯಾಸಿನೋತ್ಯರ್ಥಲೋಲುಪಾಃ ॥

ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಗಳು ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವ್ರತದಿಂದ ರಹಿತರಾಗಿ ಅಪವಿತ್ರರಾಗುತ್ತಾರೆ. ಗೃಹಸ್ಥರಾದವರು ಬೇರೆಯವರಿಗೆ ಭಿಕ್ಷೆಯನ್ನು ನೀಡದೆ ತಾವೇ ಸ್ವತಃ ಭಿಕ್ಷೆಬೇಡುವರು. ವಾನಪ್ರಸ್ಥಿಗಳು ನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಬಂದು ನೆಲೆಸುವರು. ಸಂನ್ಯಾಸಿಗಳು ಅತ್ಯಂತ ಲೋಭಿಗಳಾಗಿ ಧನಪಿ ಶಾಚಿಗಳಾಗುವರು. ॥33॥

ಹ್ರಸ್ವಕಾಯಾ ಮಹಾಹಾರಾ ಭೂರ್ಯಪತ್ಯಾ ಗತಹ್ರಿಯಃ ।
ಶಶ್ವತ್ಕಟುಕಭಾಷಿಣ್ಯಶ್ಚೌರ್ಯಮಾಯೋರುಸಾಹಸಾಃ ॥

ಸ್ತ್ರೀಯರ ಗಾತ್ರವೇನೋ ಸಣ್ಣದಾಗಿದ್ದರೂ ಹಸಿವೆಹೆಚ್ಚಿರುತ್ತದೆ. ಅವರಿಗೆ ಬಹಳ ಸಂತಾನಗಳಾಗುತ್ತವೆ. ಅವರು ಮರ್ಯಾದೆಯನ್ನು ಉಲ್ಲಂಘಿಸಿ, ಅವರಿಗೆ ಭೂಷಣ ಪ್ರಾಯವಾದ ಲಜ್ಜೆಯನ್ನು ತೊರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಯಾವಾಗಲೂ ಕಟುವಾದ ಮಾತುಗಳನ್ನೇ ಆಡುತ್ತಾರೆ. ಕಳ್ಳತನ, ಕಪಟಗಳಲ್ಲಿ ನಿಪುಣೆಯರಾಗುತ್ತಾರೆ. ಹೆಚ್ಚಾದ ಮಹಾ ಸಾಹಸಿಗಳಾಗುತ್ತಾರೆ. ॥34॥

ಪಣಯಿಷ್ಯಂತಿ ವೈ ಕ್ಷುದ್ರಾಃ ಕಿರಾಟಾಃ ಕೂಟಕಾರಿಣಃ ।
ಅನಾಪದ್ಯಪಿ ಮಂಸ್ಯಂತೇ ವಾರ್ತಾಂ ಸಾಧುಜುಗುಪ್ಸಿತಾಮ್ ॥

ವ್ಯಾಪಾರಿಗಳ ಮನಸ್ಸು ಕ್ಷುದ್ರವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಕಾಸು ಕವಡೆಯನ್ನು ಬಿಡದೆ ಸಂಗ್ರಹಿಸುವ ಕಡುಲೋಭಿಗಳೂ, ಕಪಟಿಗಳೂ ಆಗುವರು. ಆಪತ್ಕಾಲವಿಲ್ಲದಿದ್ದರೂ ನಿಂದ್ಯವಾದ ವ್ಯಾಪಾರದಲ್ಲಿ ತೊಡಗುತ್ತಾರೆ. ॥35॥

ಪತಿಂ ತ್ಯಕ್ಷ್ಯಂತಿ ನಿರ್ದ್ರವ್ಯಂ ಭೃತ್ಯಾ ಅಪ್ಯಖಿಲೋತ್ತಮಮ್ ।
ಭೃತ್ಯಂ ವಿಪನ್ನಂ ಪತಯಃ ಕೌಲಂ ಗಾಶ್ಚಾಪಯಸ್ವಿನೀಃ ॥

ಸೇವಕರು ತಮ್ಮ ಧಣಿಯು ಸರ್ವಶ್ರೇಷ್ಠನಾಗಿದ್ದರೂ ಆತನಲ್ಲಿ ಸಂಪತ್ತು ಕಡಿಮೆಯಾಯಿತೆಂದರೆ ಆತನನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಓಡಿಹೋಗುತ್ತಾರೆ. ಧಣಿಗಳೂ ಕೂಡ ಸೇವಕನು ಎಷ್ಟೇ ಸ್ವಾಮಿಭಕ್ತನಾಗಿದ್ದರೂ, ಹಳಬನಾಗಿದ್ದರೂ ಅವನು ಕಷ್ಟದಲ್ಲಿ ಸಿಲುಕಿದಾಗ ಆತನನ್ನು ಓಡಿಸಿಬಿಡುತ್ತಾರೆ. ಹಸುಗಳು ಹಾಲು ಕೊಡದಿರುವಾಗ ಅವನ್ನು ತೊರೆದು ಬಿಡುವುದಕ್ಕೂ ಅಳುಕುವುದಿಲ್ಲ. ॥36॥

ಪಿತೃಭ್ರಾತೃಸುಹೃಜ್ಜ್ಞಾತೀನ್ ಹಿತ್ವಾ ಸೌರತಸೌಹೃದಾಃ ।
ನನಾನ್ದೃಶ್ಯಾಲಸಂವಾದಾ ದೀನಾಃ ಸೈಣಾಃ ಕಲೌ ನರಾಃ ॥

ಪ್ರಿಯ ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಕಲಿಯುಗದ ಮನುಷ್ಯರು ಅತ್ಯಂತ ವಿಷಯಲಂಪಟರಾಗುತ್ತಾರೆ. ಅವರು ಕಾಮ ವಾಸನೆಯನ್ನು ತೃಪ್ತಿಗೊಳಿಸಲೆಂದೇ ಮದುವೆಯಾಗುತ್ತಾರೆ. ಅವರು ವಿಷಯವಾಸನೆಗಳಿಗೆ ತುತ್ತಾಗಿ ತಂದೆ-ತಾಯಿ, ಅಣ್ಣ-ತಮ್ಮ ಮತ್ತು ಮಿತ್ರರನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಕೇವಲ ಭಾವಮೈದ, ನಾದಿನಿಯರ ಸಲಹೆಯಂತೆ ನಡೆಯುತ್ತಾರೆ. ॥37॥

ಶೂದ್ರಾಃ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀಷ್ಯಂತಿ ತಪೋವೇಷೋಪಜೀವಿನಃ ।
ಧರ್ಮಂ ವಕ್ಷ್ಯಂತ್ಯಧರ್ಮಜ್ಞಾ ಅಧಿರುಹ್ಯೋತ್ತಮಾಸನಮ್ ॥

ಶೂದ್ರರು ತಪಸ್ವಿಗಳ ವೇಷವನ್ನು ತೊಟ್ಟುಕೊಂಡು ಹೊಟ್ಟೆ ಹೊರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಇತರರಿಂದ ದಾನಪಡೆಯುವರು. ಧರ್ಮದ ಕೊಂಚವೂ ಜ್ಞಾನವಿಲ್ಲದಿದ್ದರೂ ಎತ್ತರವಾದ ಸಿಂಹಾಸನದಲ್ಲಿ ಕುಳಿತು ಧರ್ಮವನ್ನು ಬೋಧಿಸುತ್ತಾರೆ. ॥38॥

ನಿತ್ಯಮುದ್ವಿಗ್ನಮನಸೋ ದುರ್ಭಿಕ್ಷಕರಕರ್ಶಿತಾಃ ।
ನಿರನ್ನೇ ಭೂತಲೇ ರಾಜನ್ ಅನಾವೃಷ್ಟಿಭಯಾತುರಾಃ ॥

ಪ್ರಿಯ ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಕಲಿಯುಗದ ಪ್ರಜೆಗಳು ಬರಗಾಲದಿಂದ ಅತ್ಯಂತ ಭಯಗೊಂಡು, ಕಳವಳಕ್ಕೆ ಈಡಾಗುವರು. ಒಂದು ಕಡೆಯಿಂದ ಕ್ಷಾಮದ ಬೇಗೆ, ಮತ್ತೊಂದು ಕಡೆ ಕಂದಾಯದ ಹೊರೆ. ಪ್ರಜೆಗಳ ಶರೀರದಲ್ಲಿ ಕೇವಲ ಅಸ್ಥಿಪಂಜರವಿದ್ದು, ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಕೇವಲ ಉದ್ವೇಗಮಾತ್ರ ಉಳಿದಿರುತ್ತದೆ. ಜೀವ ಉಳಿಯಲಿಕ್ಕಾಗಿ, ಗಂಜಿ ಸಿಗುವುದೂ ದುಸ್ತರವೇ ಆಗಿದೆ. ॥39॥

ವಾಸೋನ್ನಪಾನಶಯನವ್ಯವಾಯಸ್ನಾನಭೂಷಣೈಃ ।
ಹೀನಾಃ ಪಿಶಾಚಸಂದರ್ಶಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ ಕಲೌ ಪ್ರಜಾಃ ॥

ಕಲಿಯುಗದ ಪ್ರಜೆಯು ಮೈಮುಚ್ಚಿಕೊಳ್ಳಲು ಬಟ್ಟೆ, ಹೊಟ್ಟೆ ತುಂಬಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಹಿಟ್ಟು, ಕುಡಿಯಲು ನೀರು, ಮಲಗಲಿಕ್ಕಾಗಿ ಎರಡಡಿ ಜಾಗ ಇವುಗಳಿಂದ ವಂಚಿತರಾಗಿರುತ್ತಾರೆ. ಅವರಿಗೆ ದಾಂಪತ್ಯ ಜೀವನ, ಸ್ನಾನ, ತೊಡಲು ಆಭರಣಗಳೂ ದೊರೆಯದೆ ಹೋಗುತ್ತವೆ. ಜನರ ಆಕೃತಿ, ಪ್ರಕೃತಿ, ಚೇಷ್ಟೆಗಳು ಪಿಶಾಚಿಗಳಂತಿರುತ್ತವೆ. ॥40॥

ಕಲೌ ಕಾಕಿಣಿಕೇಪ್ಯರ್ಥೇ ವಿಗೃಹ್ಯ ತ್ಯಕ್ತಸೌಹೃದಾಃ ।
ತ್ಯಕ್ಷ್ಯಂತಿ ಚ ಪ್ರಿಯಾನ್ ಪ್ರಾಣಾನ್ ಹನಿಷ್ಯಂತಿ ಸ್ವಕಾನಪಿ ॥

ಕಲಿಯುಗದಲ್ಲಿ ಮನುಷ್ಯರು ಒಂದು ಕವಡೆಗೋಸ್ಕರವಾಗಿಯೂ ಕಲಹವಾಡುತ್ತಾ, ಸ್ನೇಹ-ಸೌಹಾರ್ದಗಳನ್ನು ತೊರೆದು ತಮಗೆ ಪ್ರಿಯವಾಗಿರುವ ಪ್ರಾಣಗಳನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಾರೆ. ತಮ್ಮ ಸ್ವಂತ ನೆಂಟರಿಷ್ಟರನ್ನು ಕೊಲೆಮಾಡಿಬಿಡುತ್ತಾರೆ. ॥41॥

ನ ರಕ್ಷಿಷ್ಯಂತಿ ಮನುಜಾಃ ಸ್ಥವಿರೌ ಪಿತರಾವಪಿ ।
ಪುತ್ರಾನ್ಸರ್ವಾರ್ಥಕುಶಲಾನ್ ಕ್ಷುದ್ರಾಃ ಶಿಶ್ನೋದರಂಬರಾಃ ॥

ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಕಲಿಯುಗದ ಕ್ಷುದ್ರಪ್ರಾಣಿಗಳು ಕೇವಲ ಕಾಮವಾಸನೆಯ ಪೂರ್ತಿಗಾಗಿ ಮತ್ತು ಹೊಟ್ಟೆ ತುಂಬಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದರಲ್ಲೇ ತೊಡಗಿರುತ್ತಾರೆ. ಮಕ್ಕಳಾದವರು ಮುದುಕರಾದ ತಂದೆ ತಾಯಂದಿರನ್ನು ಸಾಕದೆ ಉಪೇಕ್ಷಿಸುತ್ತಾರೆ. ತಂದೆಯು ನಿಪುಣನೂ, ಎಲ್ಲ ಕರ್ಮಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಯೋಗ್ಯನಾದ ಪುತ್ರನನ್ನು ಲೆಕ್ಕಿಸದೆ ಅವನನ್ನು ಬೇರೆಯಾಗಿಸಿಬಿಡುತ್ತಾನೆ. ॥42॥

ಕಲೌ ನ ರಾಜನ್ಜಗತಾಂ ಪರಂ ಗುರುಂ
ತ್ರಿಲೋಕನಾಥಾನತಪಾದಪಂಕಜಮ್ ।
ಪ್ರಾಯೇಣ ಮರ್ತ್ಯಾ ಭಗವಂತಮಚ್ಯುತಂ
ಯಕ್ಷ್ಯಂತಿ ಪಾಖಂಡ ವಿಭಿನ್ನಚೇತಸಃ ॥

ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಭಗವಂತನೇ ಚರಾಚರ ಜಗತ್ತಿಗೆ ಪರಮಪಿತನೂ, ಪರಮ ಗುರುವೂ ಆಗಿದ್ದಾನೆ. ಬ್ರಹ್ಮರುದ್ರೇಂದ್ರಾದಿ ತ್ರಿಲೋಕಾಧಿಪತಿಗಳೂ ಕೂಡ ಅವನ ಚರಣಕಮಲಗಳಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ಶಿರವನ್ನು ಬಾಗಿ ಸರ್ವಸ್ವವನ್ನೂ ಸಮರ್ಪಿಸುತ್ತಾರೆ. ಅವನ ಐಶ್ವರ್ಯವು ಅನಂತವಾಗಿದೆ. ಏಕರಸನಾಗಿದ್ದು ಸ್ವಸ್ವರೂಪದಲ್ಲಿ ಸ್ಥಿತನಾಗಿರುವನು. ಆದರೆ ಕಲಿಯುಗದ ಜನರು ಪಾಷಂಡಿಗಳ ಕಾರಣದಿಂದ ಮೂಢರಾಗಿ ತಮ್ಮ ಕರ್ಮ ಮತ್ತು ಭಾವನೆಗಳಿಂದ ಭಗವಂತನ ಪೂಜೆಯಿಂದ ವಿಮುಖರಾಗಿ ಅಲೆಯುತ್ತಾ ಇರುತ್ತಾರೆ. ॥43॥

ಯನ್ನಾಮಧೇಯಂ ಮ್ರಿಯಮಾಣ ಆತುರಃ
ಪತನ್ ಸ್ಖಲನ್ವಾ ವಿವಶೋ ಗೃಣನ್ಪುಮಾನ್ ।
ವಿಮುಕ್ತಕರ್ಮಾರ್ಗಲ ಉತ್ತಮಾಂ ಗತಿಂ
ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಯಕ್ಷ್ಯಂತಿ ನ ತಂ ಕಲೌ ಜನಾಃ ॥

ಮನುಷ್ಯನು ಸಾಯುವ ಆತುರ ಸಮಯದಲ್ಲಾಗಲೀ, ಮುಗ್ಗರಿಸಿ ಬೀಳುವಾಗ ಆಗಲೀ, ವಿವಶನಾಗಿ ಆಗಲೀ ಭಗವಂತನ ಯಾವುದೇ ನಾಮವನ್ನು ಉಚ್ಚರಿಸಿದರೂ ಅವನ ಸಮಸ್ತ ಕರ್ಮ ಬಂಧನಗಳು ಛಿನ್ನ-ಭಿನ್ನವಾಗಿ ಹೋಗುವುವು. ಅವನಿಗೆ ಉತ್ತಮೋತ್ತಮ ಗತಿಯು ಪ್ರಾಪ್ತವಾಗುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಅಯ್ಯೋ! ಕಲಿಯುಗವೇ! ಕಲಿಯುಗದಿಂದ ಪ್ರಭಾವಿತರಾದ ಜನರು ಭಗವಂತನ ಆರಾಧನೆಯಿಂದ ವಿಮುಖರಾಗುತ್ತಾರೆ. ॥44॥

ಪುಂಸಾಂ ಕಲಿಕೃತಾನ್ ದೋಷಾನ್ ದ್ರವ್ಯದೇಶಾತ್ಮಸಂಭವಾನ್ ।
ಸರ್ವಾನ್ ಹರತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಥೋ ಭಗವಾನ್ ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ ॥

ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಕಲಿಯುಗದಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ದೋಷಗಳಿವೆ. ಎಲ್ಲ ವಸ್ತುಗಳೂ ದೂಷಿತವಾಗಿ ಹೋಗುತ್ತವೆ. ಪವಿತ್ರ ಸ್ಥಾನಗಳಲ್ಲಿ ಕೂಡ ದೋಷಗಳೇ ಪ್ರಧಾನವಾಗಿರುತ್ತವೆ. ಎಲ್ಲ ದೋಷಗಳ ಮೂಲ ಸೆಲೆ ಅಂತಃಕರಣವೇ ಆಗಿದೆ. ಆದರೆ ಭಗವಾನ್ ಪುರುಷೋತ್ತಮನು ಹೃದಯದಲ್ಲಿ ಬಂದು ವಿರಾಜಿಸಿದಾಗ ಅವನ ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರದಿಂದಲೇ ಸಮಸ್ತ ದೋಷಗಳು ನಾಶವಾಗಿ ಹೋಗುತ್ತವೆ. ॥45॥

ಶ್ರುತಃ ಸಂಕೀರ್ತಿತೋ ಧ್ಯಾತಃ ಪೂಜಿತಶ್ಚಾದೃತೋಪಿ ವಾ ।
ನೃಣಾಂ ಧುನೋತಿ ಭಗವಾನ್ ಹೃತ್ಸ್ಥೋ ಜನ್ಮಾಯುತಾಶುಭಮ್ ॥

ಭಗವಂತನ ರೂಪ, ಗುಣ, ಲೀಲೆ, ಧಾಮ ಮತ್ತು ನಾಮದ ಶ್ರವಣ, ಸಂಕೀರ್ತನೆಯಿಂದ, ಧ್ಯಾನ, ಪೂಜೆಯಿಂದ ಅವನು ಮನುಷ್ಯರ ಹೃದಯದಲ್ಲಿ ಆದರದಿಂದ ಬಂದು ನೆಲೆಸುತ್ತಾನೆ ಮತ್ತು ಒಂದೆರಡು ಜನ್ಮಗಳ ಪಾಪಗಳ ಮಾತೇನು, ಸಾವಿರಾರು ಜನ್ಮಗಳ ರಾಶಿ-ರಾಶಿ ಪಾಪಗಳನ್ನೂ ಕೂಡ ಕ್ಷಣಾರ್ಧದಲ್ಲಿ ಸುಟ್ಟು ಬೂದಿಯಾಗಿಸಿ ಬಿಡುತ್ತಾನೆ. ॥46॥

ಯಥಾ ಹೇಮ್ನಿ ಸ್ಥಿತೋ ವಹ್ನಿರ್ದುರ್ವಣಂ ಹಂತಿ ಧಾತುಜಮ್ ।
ಏವಮಾತ್ಮಗತೋ ವಿಷ್ಣುರ್ಯೋಗಿನಾಮಶುಭಾಶಯಮ್ ॥

ಚಿನ್ನವನ್ನು ಅಗ್ನಿಯಲ್ಲಿರಿಸಿದಾಗ ಆ ಲೋಹದಲ್ಲಿ ಸೇರಿಕೊಂಡ ಕೊಳೆಯನ್ನು ಅಗ್ನಿಯು ನಾಶಪಡಿಸಿದಂತೆಯೇ ಸಾಧಕರ ಹೃದಯದಲ್ಲಿ ನೆಲೆಸಿದ ಭಗವಾನ್ ವಿಷ್ಣುವು ಅವರ ಅಶುಭ ಸಂಸ್ಕಾರಗಳನ್ನು ಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಧ್ವಂಸ ಮಾಡಿ ಬಿಡುವನು. ॥47॥

ವಿದ್ಯಾತಪಃ ಪ್ರಾಣನಿರೋಧಮೈತ್ರೀ ತೀರ್ಥಾಭಿಷೇಕವ್ರತದಾನಜಪ್ಯೈಃ ।
ನಾತ್ಯಂತಶುದ್ಧಿಂ ಲಭತೇಂತರಾತ್ಮಾ ಯಥಾ ಹೃದಿಸ್ಥೇ ಭಗವತ್ಯನಂತೇ ॥

ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಭಗವಂತನಾದ ಪುರುಷೋತ್ತಮನು ಹೃದಯದಲ್ಲಿ ವಿರಾಜಮಾನನಾದಾಗ ಮನುಷ್ಯನ ಅಂತಃಕರಣವು ಶುದ್ಧವಾಗುವಂತೆ, ವಿದ್ಯೆ, ತಪಸ್ಸು, ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ, ಸಮಸ್ತ ಪ್ರಾಣಿಗಳಲ್ಲಿ ಮೈತ್ರಿಭಾವ, ತೀರ್ಥಸ್ನಾನ, ವ್ರತ, ದಾನ ಮತ್ತು ಜಪಾದಿ ಯಾವುದೇ ಸಾಧನೆಗಳಿಂದ ಶುದ್ಧ ಆಗುವುದಿಲ್ಲ. ॥48॥

ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ರಾಜನ್ ಹೃದಿಸ್ಥಂ ಕುರು ಕೇಶವಮ್ ।
ಮ್ರಿಯಮಾಣೋ ಹ್ಯವಹಿತಸ್ತತೋ ಯಾಸಿ ಪರಾಂ ಗತಿಮ್ ॥

ಮ್ರಿಯಮಾಣೈರಭಿಧ್ಯೇಯೋ ಭಗವಾನ್ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ।
ಆತ್ಮಭಾವಂ ನಯತ್ಯಂಗ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಸಂಶ್ರಯಃ ॥

ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಈಗ ನಿನ್ನ ಮೃತ್ಯುವಿನ ಸಮಯವು ಸನ್ನಿಹಿತವಾಗಿದೆ. ಈಗ ಸಾವಧಾನವಾಗಿರು. ಪೂರ್ಣಶಕ್ತಿಯಿಂದ ಮತ್ತು ಅಂತಃಕರಣದ ಸಮಸ್ತ ವೃತ್ತಿಗಳಿಂದ ಭಗವಾನ್ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನನ್ನು ನಿನ್ನ ಹೃದಯ ಸಿಂಹಾಸನದ ಮೇಲೆ ಕುಳ್ಳಿರಿಸಿಕೋ. ಹೀಗೆ ಮಾಡುವುದರಿಂದ ಅವಶ್ಯವಾಗಿ ನೀನು ಪರಮಗತಿಯನ್ನು ಪಡೆದುಕೊಳ್ಳುವೆ. ಮೃತ್ಯವಿನ ಬಳಿಗೆ ತಲುಪಿದ ಜನರು ಎಲ್ಲ ವಿಧದಿಂದ ಪರಮ ಐಶ್ವರ್ಯಶಾಲಿ ಭಗವಂತನನ್ನೇ ಧ್ಯಾನಿಸಬೇಕು. ಪ್ರಿಯಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಎಲ್ಲರ ಪರಮಾಶ್ರಯನೂ, ಸರ್ವಾತ್ಮನೂ ಆದ ಭಗವಂತನು ತನ್ನನ್ನು ಧ್ಯಾನಿಸುವವನನ್ನು ತನ್ನ ಸ್ವರೂಪದಲ್ಲಿ ಲೀನಗೊಳಿಸಿಕೊಳ್ಳುವನು. ಅವನನ್ನು ತನ್ನ ಸ್ವರೂಪದಂತೆ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವನು. ॥49-50॥

ಕಲೇರ್ದೋಷನಿಧೇ ರಾಜನ್ನಸ್ತಿ ಹ್ಯೇಕೋ ಮಹಾನ್ಗುಣಃ ।
ಕೀರ್ತನಾದೇವ ಕೃಷ್ಣಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸಂಗಃ ಪರಂ ವ್ರಜೇತ್ ॥

ಪರೀಕ್ಷಿತನೇ! ಈ ಕಲಿಯುಗವು ದೋಷಗಳ ಭಂಡಾರವಾಗಿದೆ. ಆದರೆ ಇದರಲ್ಲಿ ಒಂದು ಮಹಾನ್ ಗುಣವಿದೆ. ಕಲಿಯುಗದಲ್ಲಿ ಕೇವಲ ಭಗವಾನ್ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಸಂಕೀರ್ತನೆ ಮಾಡುವ ಮಾತ್ರದಿಂದಲೇ ಎಲ್ಲ ಆಸಕ್ತಿಗಳು ಬಿಟ್ಟುಹೋಗಿ ಪರಮಾತ್ಮನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಯಾಗುವುದು. ॥51॥

ಕೃತೇ ಯದ್ಧ್ಯಾಯತೋ ವಿಷ್ಣುಂ ತ್ರೇತಾಯಾಂ ಯಜತೋ ಮಖೈಃ ।
ದ್ವಾಪರೇ ಪರಿಚರ್ಯಾಯಾಂ ಕಲೌ ತದ್ಧರಿಕೀರ್ತನಾತ್ ॥

ಕೃತಯುಗದಲ್ಲಿ ಭಗವಂತನ ಧ್ಯಾನ ಮಾಡುವುದರಿಂದ, ತ್ರೇತಾಯುಗದಲ್ಲಿ ದೊಡ್ಡ-ದೊಡ್ಡ ಯಜ್ಞಗಳಿಂದ ಅವನನ್ನು ಆರಾಧಿಸುವುದರಿಂದ, ದ್ವಾಪರದಲ್ಲಿ ವಿಧಿವತ್ತಾಗಿ ಪೂಜೆ ಮಾಡುವುದರಿಂದ ಸಿಗಬಹುದಾದ ಫಲವು ಕಲಿಯುಗದಲ್ಲಿ ಕೇವಲ ಭಗವನ್ನಾಮ ಕೀರ್ತನೆಯಿಂದ ದೊರೆಯುತ್ತದೆ. ॥52॥

ಮೂರನೆಯ ಅಧ್ಯಾಯವು ಮುಗಿಯಿತು. ॥3॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಗವತೇ ಮಹಾಪುರಾಣೇ ಪಾರಮಹಂಸ್ಯಾಂ ಸಂಹಿತಾಯಾಂ ದ್ವಾದಶ ಸ್ಕಂಧೇ ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥3॥