१३ मन्वन्तरानुवर्णनम्

आगामी सात मन्वन्तरोंका वर्णन

श्रीशुक उवाच

मनुर्विवस्वतः पुत्रः श्राद्धदेव इति श्रुतः।
सप्तमो वर्तमानो यस्तदपत्यानि मे शृणु॥

मनुर्विवस्वतः पुत्रः श्राद्धदेव इति श्रुतः।
सप्तमो वर्तमानो यस्तदपत्यानि मे शृणु॥ १ ॥

श्रीशुकदेवजी कहते हैं—परीक्षित्! विवस्वान् के पुत्र यशस्वी श्राद्धदेव ही सातवें (वैवस्वत) मनु हैं। यह वर्तमान मन्वन्तर ही उनका कार्यकाल है। उनकी सन्तानका वर्णन मैं करता हूँ॥ १॥

तद् एवं षष्ठं चाक्षुष-मन्वन्तरं सचरित्राजितावतारं निरूप्या ऽथ सप्तमादि-मन्वन्तराण्य् आह मुनिः यावद्-अध्याय-समाप्ति - मनुरिति । अधुना विद्यमानः सप्तमो मनुः विवस्वतः पुत्रः श्राद्ध-देव इति प्रसिद्धः । तस्य श्राद्ध-देवस्या ऽपत्यानि पुत्रान् कथयतो मे मत्तः शृणु ॥ १ ॥

इक्ष्वाकुर्नभगश्चैव धृष्टः शर्यातिरेव च।
नरिष्यन्तोऽथ नाभागः सप्तमो दिष्ट उच्यते॥

इक्ष्वा¹कुर्नभगश्चैव¹ धृष्टः शर्यातिरेव च।
नरिष्यन्तोऽथ नाभागः सप्तमो दिष्ट उच्यते॥ २ ॥

करूषश्च पृषध्रश्च दशमो वसुमान्स्मृतः।
मनोर्वैवस्वतस्यैते दश पुत्राः परन्तप॥

करू²षकः पृषध्रश्च दशमो वसुमान्स्मृतः।
मनोर्वैवस्वतस्यैते दश पुत्राः परन्तप॥ ३ ॥

वैवस्वत मनुके दस पुत्र हैं—इक्ष्वाकु, नभग, धृष्ट, शर्याति, नरिष्यन्त, नाभाग, दिष्ट, करूष, पृषध्र और वसुमान॥ २-३॥

हे परन्तप ! इक्ष्वाक्-वादयश्-चैते दश वैवस्वतस्य मनोः पुत्राः ॥ २,३ ॥

आदित्या वसवो रुद्रा विश्वेदेवा मरुद‍्गणाः।
अश्विनावृभवो राजन्निन्द्रस्तेषां पुरन्दरः॥

आदित्या वसवो रुद्रा विश्वेदेवा मरुद‍्गणाः।
अश्विनावृ³भवो राजन्निन्द्रस्तेषां पुरन्दरः॥ ४ ॥

परीक्षित्! इस मन्वन्तरमें आदित्य, वसु, रुद्र, विश्वेदेव, मरुद‍्गण, अश्विनीकुमार और ऋभु—ये देवताओंके प्रधान गण हैं और पुरन्दर उनका इन्द्र है॥ ४॥

देवानाह - आदित्या इति । आदित्यादयो देवा इत्य् अन्वयः । इन्द्रम् आह - हे राजन् । तेषां ⁴देवानाम् अधिपतिः इन्द्रः पुरन्दराख्यः ॥ ४ ॥

कश्यपोऽत्रिर्वसिष्ठश्च विश्वामित्रोऽथ गौतमः।
जमदग्निर्भरद्वाज इति सप्तर्षयः स्मृताः॥

कश्यपोऽत्रिर्वसिष्ठश्च विश्वामित्रोऽथ गौतमः।
जमदग्निर्भरद्वाज इति ⁵सप्तर्षयः स्मृताः॥ ५ ॥

कश्यप, अत्रि, वसिष्ठ, विश्वामित्र, गौतम, जमदग्नि और भरद्वाज—ये सप्तर्षि हैं॥ ५॥

सप्तर्षीनाह - कश्यप इति ॥ ५ ॥

अत्रापि भगवज्जन्म कश्यपाददितेरभूत्।
आदित्यानामवरजो विष्णुर्वामनरूपधृक्॥

⁶अत्रापि भगवज्जन्म कश्यपाददितेरभूत्।
आदित्यानामवरजो विष्णुर्वामनरूप⁷धृत्॥ ६ ॥

इस मन्वन्तरमें भी कश्यपकी पत्नी अदितिके गर्भसे आदित्योंके छोटे भाई वामनके रूपमें भगवान् विष्णुने अवतार ग्रहण किया था॥ ६॥

अवतारम्-आह - अत्रापीति । अत्रा ऽपि सप्तमे मन्वन्तरे कश्यपात्पितुः अदितेर्-मातुश्-च भगवज्-जन्मा ऽभूत्, भगवान् अवततारेत्य् अर्थः । स च विष्णुः उपेन्द्राख्यो वामन-रूपं धरतीति तथा आदित्यानां विवस्वानर्यमा पूषेत्य्-आदीनां षष्ठ-स्कन्धोक्तानां मध्ये अवरं जन्म यस्य सः, आदित्यानां कनीयान् इत्य् अर्थः ॥ ६ ॥

संक्षेपतो मयोक्तानि सप्त मन्वन्तराणि ते।
भविष्याण्यथ वक्ष्यामि विष्णोः शक्त्यान्वितानि च॥

संक्षेपतो मयोक्तानि सप्त मन्वन्तराणि ते।
भविष्या⁸ण्यपि वक्ष्यामि विष्णोः श⁹क्त्यन्वितानि च॥ ७ ॥

परीक्षित्! इस प्रकार मैंने संक्षेपसे तुम्हें सात मन्वन्तरोंका वर्णन सुनाया; अब भगवान‍्की शक्तिसे युक्त अगले (आनेवाले) सात मन्वन्तरोंका वर्णन करता हूँ॥ ७॥

एवं वर्तमानं सप्तम-मन्वन्तरम्-उक्तम्, षडतीतान्य्-उक्तानि । अथ भविष्याणि अष्टमादि-मन्वन्तराणि विवक्षुः उक्तान्य् अनुवदति - संक्षेपत इति । एवं सप्त मन्वन्तराणि संक्षेपतः तुभ्यं मयोक्तानि, अथ भविष्याणि वक्तुं प्रतिजानीते - भविष्याणीति । ¹⁰अथ विष्णोः शक्तिभिर् अंशैः, अवतारैर्-इति यावत् अन्वितानि भविष्याणि मन्वन्तराण्य् अष्टमादीनि वक्ष्यामि । विष्णोः शक्त्य्-अन्वितानि इत्य्-अनेन तेषाम् अवश्य-श्रोतव्यत्वं सूच्यते ॥ ७ ॥

विवस्वतश्च द्वे जाये विश्वकर्मसुते उभे।
संज्ञा छाया च राजेन्द्र ये प्रागभिहिते तव॥

विवस्वतश्च द्वे ¹¹जाये विश्वकर्मसुते उभे।
संज्ञा छाया च राजेन्द्र ये प्रागभिहिते तव॥ ८ ॥

परीक्षित्! यह तो मैं तुम्हें पहले (छठे स्कन्धमें) बता चुका हूँ कि विवस्वान् (भगवान् सूर्य)-की दो पत्नियाँ थीं—संज्ञा और छाया। ये दोनों ही विश्वकर्माकी पुत्री थीं॥ ८॥

अष्टमं मन्वन्तरं वक्तुं तावत् तद् उपोद्घात-रूपाम् कथाम् आह - विवस्वत ¹²इत्य्-आदिभिः¹² त्रिभिः । विश्व-कर्मणः प्रजापते दुहितरौ उभे संज्ञाच्छाया-नाम्न्यौ विवस्वतः द्वे भार्ये । हे राजेन्द्र ! ये संज्ञाच्छाये तव तुभ्यं मया प्राक् षष्ठ-स्कन्धे ऽभिहिते उक्ते ॥ ८ ॥

तृतीयां वडवामेके तासां संज्ञासुतास्त्रयः।
यमो यमी श्राद्धदेवश्छायायाश्च सुताञ्छृणु॥

तृती¹³यां वडवामेके¹³ तासां संज्ञासुतास्त्रयः।
यमो यमी श्राद्धदेवश्छायायाश्च सुताञ्छृणु॥ ९ ॥

बडबाख्यां विवस्वतस् तृतीयां भार्याम् एके आहुः । मम तु ¹⁴नैव बडबेति मतम्¹⁴ । “सैव भूत्वा ऽथ बडबा नासत्यौ सुषुवे भुवि” (भाग. ६-६-४०) इति ¹⁵षष्ठ-स्कन्धोक्तेः¹⁵ । तासां तिसृणां भार्याणां मध्ये संज्ञायाः सुतास् त्रयः । सुता च सुतौ च सुताः । “पुमान् स्त्रिया” (अष्टा. १-२-६७) इत्य् एक-शेषः । एका सुता द्वौ सुतौ इत्य् अर्थः । अथ छायायाः सुतान् शृणु । अत्रापि पूर्ववद्-एक-शेषः । तद्-एवाह - यमश् च यमी च यमुना-नदी च श्राद्ध-देवश् चेति त्रयः सुता इत्य् अर्थः ॥ ९ ॥

सावर्णिस्तपती कन्या भार्या संवरणस्य या।
शनैश्चरस्तृतीयोऽभूदश्विनौ वडवात्मजौ॥

सावर्णिस्तपती¹⁶ कन्या भार्या संवरणस्य या।
शनैश्चरस्तृतीयोऽभूदश्विनौ वडवात्मजौ॥ १० ॥

कुछ लोग ऐसा कहते हैं कि उनकी एक तीसरी पत्नी बडवा भी थी। (मेरे विचारसे तो संज्ञाका ही नाम बडवा हो गया था।) उन सूर्यपत्नियोंमें संज्ञासे तीन सन्तानें हुईं—यम, यमी और श्राद्धदेव। छायाके भी तीन सन्तानें हुईं—सावर्णि, शनैश्चर और तपती नामकी कन्या जो संवरणकी पत्नी हुई। जब संज्ञाने वडवाका रूप धारण कर लिया, तब उससे दोनों अश्विनीकुमार हुए॥ ९-१०॥

तद्-एवाह - सावर्णिः सुतः तपत्य्-आख्या कन्या सुता या तपतिः संवरणस्य भार्या कथिता । शनैश्चरस् तृतीयः, सावर्णि-शनैश्वरौ द्वौ ¹⁷पुत्रौ तपतिः एका सुता चेत्य् अर्थः । अश्विनौ तु बडबायाः सुतौ ॥ १० ॥

अष्टमेऽन्तर आयाते सावर्णिर्भविता मनुः।
निर्मोकविरजस्काद्याः सावर्णितनया नृप॥

अष्टमेऽन्तर¹⁸ आयाते सावर्णिर्भविता मनुः।
निर्मोह¹⁹विरजस्काद्याः सा²⁰वर्णेस्तनया ²¹नृपाः॥ ११ ॥

आठवें मन्वन्तरमें सावर्णि मनु होंगे। उनके पुत्र होंगे निर्मोक, विरजस्क आदि॥ ११॥

अथ अष्टम-मन्वन्तर-षट्कम् आह - अष्टम इत्य्-आदिना, नवमो दक्ष-सावर्णिर् इत्यतः प्राक्तनेन ग्रन्थेन । अष्टमे मन्वन्तरे आयाते सति सावर्णिर् विवस्वत एव पुत्रो मनुः ²²भविता भविष्यति । निर्मोहादयः सावर्णेर् मनोः पुत्रा भवितारः ॥ ११ ॥

तत्र देवाः सुतपसो विरजा अमृतप्रभाः।
तेषां विरोचनसुतो बलिरिन्द्रो भविष्यति॥

तत्र देवाः सुतपसो विरजा अमृतप्र²³भाः।
तेषां विरोचनसुतो बलिरिन्द्रो भविष्यति॥ १२ ॥

परीक्षित्! उस समय सुतपा, विरजा और अमृतप्रभ नामक देवगण होंगे। उन देवताओंके इन्द्र होंगे विरोचनके पुत्र बलि॥ १२॥

तत्र मन्वन्तरे सुतप-आद्याख्या देव-गणाः, तेषां देव-गणानां अधि²⁴पतिर् इन्द्रो विरोचन-सुतो बलिः भविष्यति ॥ १२ ॥

दत्त्वेमां याचमानाय विष्णवे यः पदत्रयम्।
राद्धमिन्द्रपदं हित्वा ततः सिद्धिमवाप्स्यति॥

दत्त्वेमां याचमानाय विष्णवे यः पदत्रयम्।
राद्धमिन्द्रपदं ²⁵हित्वा ततः सिद्धिमवाप्स्य²⁶ति॥ १३ ॥

तं विशिनष्टि - दत्त्वेति द्वाभ्याम् । यो बलिः पद-त्रयं याचमानाय विष्णवे वामनाय इमां पृथ्वीं दत्त्वा ²⁷विष्णोः प्रसादात् राद्धं लब्धं इन्द्र-पदं हित्वा, अनुभव-पूर्वकं हित्वेत्य् अर्थः । ततः सिद्धिं मुक्तिम् अवाप्स्यति ॥ १३ ॥

योऽसौ भगवता बद्धः प्रीतेन सुतले पुनः।
निवेशितोऽधिके स्वर्गादधुनाऽऽस्ते स्वराडिव॥

योऽसौ भगवता बद्धः प्रीतेन सुतले पुनः।
निवेशितोऽधिके स्वर्गादधुनाऽऽस्ते स्वराडिव॥ १४ ॥

विष्णुभगवान‍्ने वामन अवतार ग्रहण करके इन्हींसे तीन पग पृथ्वी माँगी थी; परन्तु इन्होंने उनको सारी त्रिलोकी दे दी। राजा बलिको एक बार तो भगवान‍्ने बाँध दिया था, परन्तु फिर प्रसन्न होकर उन्होंने इनको स्वर्गसे भी श्रेष्ठ सुतल लोकका राज्य दे दिया। वे इस समय वहीं इन्द्रके समान विराजमान हैं। आगे चलकर ये ही इन्द्र होंगे और समस्त ऐश्वर्योंसे परिपूर्ण इन्द्रपदका भी परित्याग करके परम सिद्धि प्राप्त करेंगे॥ १३-१४॥

यो ऽसौ बलिर् भगवता बद्धः पुनः प्रीतेन तेनैव भगवता सुतले स्वर्गाद् अप्य् अधिके लोके निवेशितो ऽधुना स्वराड्-इन्द्र इवा ऽऽस्ते ॥ १४ ॥

गालवो दीप्तिमान् रामो द्रोणपुत्रः कृपस्तथा।
ऋष्यशृङ्गः पितास्माकं भगवान् बादरायणः॥

गालवो दीप्तिमान् रामो द्रोणपुत्रः कृपस्तथा।
ऋष्यशृङ्गः पितास्माकं भगवान् बादरायणः॥ १५ ॥

अत्र मन्वन्तरे भविष्यतः सप्तर्षीन् आह - गालव इति । रामः परशुरामः, द्रोण-पुत्रो ऽश्वत्थामा, कृपः कृपाचार्यः ॥ १५ ॥

इमे सप्तर्षयस्तत्र भविष्यन्ति स्वयोगतः।
इदानीमासते राजन् स्वे स्व आश्रममण्डले॥

इमे सप्तर्षय²⁸स्तस्मिन् भविष्यन्ति स्वयोगतः।
इदानीमासते राजन् स्वे स्व आश्रममण्डले॥ १६ ॥

गालव, दीप्तिमान्, परशुराम, अश्वत्थामा, कृपाचार्य, ऋष्यशृंग और हमारे पिता भगवान् व्यास—ये आठवें मन्वन्तरमें सप्तर्षि होंगे। इस समय ये लोग योगबलसे अपने-अपने आश्रममण्डलमें स्थित हैं॥ १५-१६॥

इमे गालवादयः स्व-योगतः स्व-योग-प्रभावात् सप्तर्षयो भविष्यन्ति । हे राजन् ! इदानीं त एते गालवादयः स्वकीया²⁹श्रम-स्थानेषु वर्तन्ते ॥ १६ ॥

देवगुह्यात्सरस्वत्यां सार्वभौम इति प्रभुः।
स्थानं पुरन्दराद्‍धृत्वा बलये दास्यतीश्वरः॥

³⁰देवगुह्यात्सरस्वत्यां सार्वभौ³¹म इति प्रभुः।
स्थानं पुरन्दराद्‍धृत्वा बलये दास्यतीश्वरः॥ १७ ॥

देवगुह्यकी पत्नी सरस्वतीके गर्भसे सार्वभौम नामक भगवान‍्का अवतार होगा। ये ही प्रभु पुरन्दर इन्द्रसे स्वर्गका राज्य छीनकर राजा बलिको दे देंगे॥ १७॥

अवतारं तच् चरितच् चा ऽऽह - देव-गुह्याद् इति । ईश्वरो भगवान् देव-गुह्यात् सरस्वत्याम् अवतीर्णः सार्व-भौम इति प्रसिद्धो विभुः समर्थः, अत एव पुरन्दरात् सप्तम-मन्वन्तरस्थाद् इन्द्रात् स्थानम् इन्द्र-पदं हृत्वा ऽपनीय बलये दास्यति । अत्रेदम् अनुसन्धेयम् - चाक्षुषाख्ये षष्ठे मन्वन्तरे यदा दुर्वा³²ससश् शापेन गतश्रीर् इन्द्रो ऽजित-शरण-वरणात् तत्-सहायो ऽमृतं प्राश्य बलिं विजित्य सश्रीकः स-देव-गणस् त्रि-लोकाधिपत्यं कृतवान् तदा बलिः भार्गवैर् आहित-बलः तम् इन्द्रम् उच्चाट्य त्रिविष्टपम् अधितस्थौ । तदा पुनर् अदित्या ऽऽराधितो भगवान् आदित्यानाम् ³³अनुजो वामनो भूत्वा पद-त्रय-याच्ञा-व्याजेन बलेस् त्रि-विष्टपं गृहीत्वा इन्द्राय पुरन्दराय प्रदाय बलिम् अनुगृह्णन् इदम् आह - “एष मे प्रापितः स्थानं दुष्प्रापम् अमरैर् अपि । सावर्णेर् अन्तरस्या ऽयं भवितेन्द्रो मदाश्रयः ॥ तावत् सुतलम् अध्यास्ते विश्व-कर्म-विनिर्मितम् ॥” (भाग ८-२२-३१-३२) इति तद् एवम् अनुगृहीतस् तत्-प्रभृति-सुतले³⁴ ऽधिवसन् आयास्यत्य् अष्टमे मन्वन्तरे तदा ऽवतरिष्यमाणेन सार्व-भौमाख्येन भगवता पुरन्दराद् अपनीय दत्तेन्द्र-पद इन्द्रो भविष्यति । ततस् तदाधिपत्यावसाने सिद्धिम् अवाप्स्यतीति ॥ १७ ॥

नवमो दक्षसावर्णिर्मनुर्वरुणसम्भवः।
भूतकेतुर्दीप्तकेतुरित्याद्यास्तत्सुता नृप॥

नवमो दक्षसावर्णिर्मनुर्वरुणसम्भवः।
³⁵धृतकेतुर्दीप्तकेतुरित्याद्यास्तत्सुता³⁶ नृ³⁷पाः॥ १८ ॥

परीक्षित्! वरुणके पुत्र दक्षसावर्णि नवें मनु होंगे। भूतकेतु, दीप्तकेतु आदि उनके पुत्र होंगे॥ १८॥

नवम-मन्वन्तर-षट्कम् आह - नवम इति । वरुण-सम्भवः वरुणस्य पुत्रः दक्ष-सावर्णिर् इति प्रसिद्धो मनुः ³⁸नवमो भविता ³⁹भविष्यति । तस्य सुताः धृतकेत्व्-आदयो ⁴⁰भविष्यन्ति⁴⁰ ॥ १८ ॥

पारा मरीचिगर्भाद्या देवा इन्द्रोऽद‍्भुतः स्मृतः।
द्युतिमत्प्रमुखास्तत्र भविष्यन्त्यृषयस्ततः॥

⁴¹पारा मरीचिगर्भाद्या दे⁴²वा इन्द्रोऽद‍्भुतः स्मृतः।
द्युतिमत्प्रमुखास्तत्र भविष्यन्त्यृषयस्ततः॥ १९ ॥

पार, मरीचिगर्भ आदि देवताओंके गण होंगे और अद‍्भुत नामके इन्द्र होंगे। उस मन्वन्तरमें द्युतिमान् आदि सप्तर्षि होंगे॥ १९॥

धात्रा⁴³दयो देव-गणा इन्द्रस् तु श्रुतः इति प्रसिद्धो भविता द्युतिमत्-प्रभृतयस् सप्तर्षयो ⁴⁴भविष्यन्ति ॥ १९ ॥

आयुष्मतोऽम्बुधारायामृषभो भगवत्कला।
भविता येन संराद्धां त्रिलोकीं भोक्ष्यतेऽद‍्भुतः॥

आयुष्मतोऽम्बुधारायामृषभो भग⁴⁵वत्कला।
भविता येन सं⁴⁶राद्धां त्रिलोकीं भोक्ष्य⁴⁷तेऽद‍्भुतः॥ २० ॥

आयुष्मान् की पत्नी अम्बुधाराके गर्भसे ऋषभके रूपमें भगवान‍्का कलावतार होगा। अद‍्भुत नामक इन्द्र उन्हींकी दी हुई त्रिलोकीका उपभोग करेंगे॥ २०॥

एवं मन्वादयः पञ्चोक्ताः स-चरित्रम् अवतारम् आह - आयुष्मत इति । अम्बुधारायां भार्यायाम् आयुष्मतः सकाशाद् भगवान् अवतीर्णः ऋषभ इति प्रसिद्धो भविता, येन ऋषभेण संरुद्धां रक्षितां त्रिलोकीं श्रुताख्य इन्द्रो भोक्ष्यते पालयिष्यति ॥ २० ॥

दशमो ब्रह्मसावर्णिरुपश्लोकसुतो महान्।
तत्सुता भूरिषेणाद्या हविष्मत्प्रमुखा द्विजाः॥

दशमो ब्रह्मसावर्णिरुपश्लोकसुतो महान्।
तत्सुता भूरिषेणाद्या हविष्मत्प्रमुखा द्विजाः॥ २१ ॥

दशम-मन्वन्तर-षट्कम् आह - दशम इति । उपश्लोकस्य सुतो महान् सुगुणः ब्रह्म-सावर्णिर् इति प्रसिद्धो दशमो मनुर् भविता । तस्य ब्रह्म-सावर्णेर् मनोः सुताः भूरिषेणाद्याः द्विजाः । सप्तर्षयस् तु हविष्मत्-प्रभृतयः ॥ २१ ॥

हविष्मान्सुकृतिः सत्यो जयो मूर्तिस्तदा द्विजाः।
सुवासनविरुद्धाद्या देवाः शम्भुः सुरेश्वरः॥

हविष्मान्सु⁴⁸कृतिः सत्यो ⁴⁹जटामूर्तिस्तदा द्विजाः।
⁵⁰सुवासनवि⁵¹रुद्धाद्या देवाः शम्भुः सुरेश्वरः॥ २२ ॥

दसवें मनु होंगे उपश्लोकके पुत्र ब्रह्मसावर्णि। उनमें समस्त सद‍्गुण निवास करेंगे। भूरिषेण आदि उनके पुत्र होंगे और हविष्मान्, सुकृति, सत्य, जय, मूर्ति आदि सप्तर्षि। सुवासन, विरुद्ध आदि देवताओंके गण होंगे और इन्द्र होंगे शम्भु॥ २१-२२॥

एतान् एव कांश्चिन् निर्दिशति - हविष्मानिति । सुवासनादयो देव-गणाः ⁵²भविष्यन्ति । सुरेश्वर इन्द्रस् तु शम्भुः ⁵³भविष्यति ॥ २२ ॥

विष्वक्सेनो विषूच्यां तु शम्भोःसख्यं करिष्यति।
जातः स्वांशेन भगवान् गृहे विश्वसृजो विभुः॥

विष्वक्सेनो विषूच्यां तु शम्भोः⁵⁴सख्यं करिष्यति।
⁵⁵जातोंऽशांशेन भगवान् गृहे विश्व⁵⁶सृजो विभुः॥ २३ ॥

विश्वसृज्की पत्नी विषूचिके गर्भसे भगवान् विष्वक्सेनके रूपमें अंशावतार ग्रहण करके शम्भु नामक इन्द्रसे मित्रता करेंगे॥ २३॥

अवतारम् आह - विष्वक्सेनो विभुर् भगवान् विश्वजितो गृहे तद्-भार्यायां विषूच्यां स्वांशेना ऽवतीर्णः शम्भोर् इन्द्रस्य सख्यं करिष्यति ॥ २३ ॥

मनुर्वै धर्मसावर्णिरेकादशम आत्मवान्।
अनागतास्तत्सुताश्च सत्यधर्मादयो दश॥

मनुर्वै धर्मसावर्णिरेकादशम आत्मवान्।
अनाग⁵⁷तास्तत्सुताश्च सत्यधर्मादयो दश॥ २४ ॥

ग्यारहवें मनु होंगे अत्यन्त संयमी धर्मसावर्णि। उनके सत्य, धर्म आदि दस पुत्र होंगे॥ २४॥

एकादश-मन्वन्तर-षट्कम् आह - मनुर् इति । आत्मवान् प्रशस्त-मनस्को धर्म-सावर्णिर् इति प्रसिद्धः एकादशो मनुर् भविष्यति । एकादशम् इत्य् आर्षम् । तस्य धर्म-सावर्णेस् सुताः दश सत्य-धर्मादयो ऽनागताः भवितारः ॥ २४ ॥

विहङ्गमाः कामगमा निर्वाणरुचयः सुराः।
इन्द्रश्च वैधृतस्तेषामृषयश्चारुणादयः॥

विहङ्गमाः कामगमा निर्वा⁵⁸णाः रुचयः सुराः।
इन्द्र⁵⁹स्तु वैधृतस्तेषामृषयश्चारुणादयः॥ २५ ॥

विहंगम, कामगम, निर्वाणरुचि आदि देवताओंके गण होंगे। अरुणादि सप्तर्षि होंगे और वैधृत नामके इन्द्र होंगे॥ २५॥

विहङ्गमाद्या देव-गणाः, तेषाम् अधिपतिर् इन्द्रस् तु ध्रुव इति प्रसिद्धो भविता ⁶⁰ऋषयः सप्तर्षयस् त्व् अरुणादयः ॥ २५ ॥

आर्यकस्य सुतस्तत्र धर्मसेतुरिति स्मृतः।
वैधृतायां हरेरंशस्त्रिलोकीं धारयिष्यति॥

⁶¹आर्यकस्य सुतस्तत्र धर्मसेतुरिति स्मृतः।
वैधृ⁶²तायां हरेरंशस्त्रिलोकीं धारयिष्यति॥ २६ ॥

आर्यककी पत्नी वैधृताके गर्भसे धर्मसेतुके रूपमें भगवान‍्का अंशावतार होगा और उसी रूपमें वे त्रिलोकीकी रक्षा करेंगे॥ २६॥

अवतारम् आह - अर्यकस्येति । आर्यकस्य भार्यायां वैधृतायां जातो ऽवतीर्णः हरेर् अंशस् तत्र मन्वन्तरे धर्म-सेतुर् इति प्रसिद्धो ⁶³भविष्यति । स च त्रिलोकीं धारयिष्यति ⁶⁴रक्षिष्यति⁶⁴ ॥ २६ ॥

भविता रुद्रसावर्णी राजन् द्वादशमो मनुः।
देववानुपदेवश्च देवश्रेष्ठादयः सुताः॥

भविता ⁶⁵रुद्रसावर्णी राजन् द्वादशमो मनुः।
देववानुपदेवश्च देव⁶⁶ज्जेष्ठादयः सुताः॥ २७ ॥

परीक्षित्! बारहवें मनु होंगे रुद्रसावर्णि। उनके देववान्, उपदेव और देवश्रेष्ठ आदि पुत्र होंगे॥ २७॥

हे राजन् ! द्वादशो मनुः रुद्र-सावर्णिर् इति प्रसिद्धो भविता । तस्य सुता देवादयः ॥ २७ ॥

ऋतधामा च तत्रेन्द्रो देवाश्च हरितादयः।
ऋषयश्च तपोमूर्तिस्तपस्व्याग्नीध्रकादयः॥

⁶⁷ऋतुधामा च तत्रेन्द्रो देवाश्च हरितादयः।
ऋषयश्च तपोमूर्तिस्तप⁶⁸श्चाग्नीध्रकादयः॥ २८ ॥

उस मन्वन्तरमें ऋतुधामा नामक इन्द्र होंगे और हरित आदि देवगण। तपोमूर्ति, तपस्वी आग्नीध्रक आदि सप्तर्षि होंगे॥ २८॥

तत्र मन्वन्तरे ⁶⁹ऋतुधामाख्य इन्द्रः । हरितादयो देव-गणाः । सप्तर्षयस् तु तपः प्रभृतयः ॥ २८ ॥

स्वधामाख्यो हरेरंशः साधयिष्यति तन्मनोः।
अन्तरं सत्यसहसः सूनृतायाः सुतो विभुः॥

स्वधामाख्यो हरेरंशः साधयिष्यति तन्मनोः।
अन्तरं सत्य⁷⁰सहसः सूनृतायाः सुतो विभुः॥ २९ ॥

सत्यसहाकी पत्नी सूनृताके गर्भसे स्वधामके रूपमें भगवान‍्का अंशावतार होगा और उसी रूपमें भगवान् उस मन्वन्तरका पालन करेंगे॥ २९॥

स्व-सुधामाख्यो हरेर् अंशावतारः, तस्य मनोः रुद्र-सावर्णेर् अन्तरं साधयिष्यति । स सत्य-सहस् सूनृतयोः सुतः ॥ २९ ॥

मनुस्त्रयोदशो भाव्यो देवसावर्णिरात्मवान्।
चित्रसेनविचित्राद्या देवसावर्णिदेहजाः॥

मनुस्त्रयोदशो भाव्यो देवसावर्णिरात्मवान्।
चित्रसेनविचित्राद्या देवसावर्णिदेहजाः॥ ३० ॥

तेरहवें मनु होंगे परम जितेन्द्रिय देवसावर्णि। चित्रसेन, विचित्र आदि उनके पुत्र होंगे॥ ३०॥

त्रयोदशो मनुः देव-सावर्णिर् इति प्रसिद्धो भाव्यः भविता । देव-सावर्णे-देहाज्-जाताः तत्-सुताः चित्र-सेनादयः ॥ ३० ॥

देवाः सुकर्मसुत्रामसंज्ञा इन्द्रो दिवस्पतिः।
निर्मोकतत्त्वदर्शाद्या भविष्यन्त्यृषयस्तदा॥

देवाः सुकर्मसुत्रामसंज्ञा इन्द्रो दिवस्पतिः।
निर्मो⁷¹कतत्त्वदर्शाद्या भविष्यन्त्यृषयस्तदा॥ ३१ ॥

सुकर्म और सुत्राम आदि देवगण होंगे तथा इन्द्रका नाम होगा दिवस्पति। उस समय निर्मोक और तत्त्वदर्श आदि सप्तर्षि होंगे॥ ३१॥

सु-कर्मादि-संज्ञकाः देव-गणाः, इन्द्रस् तु दिवस्पतिर् इति प्रसिद्धो भविता । तदा मन्वन्तरे ऋषयस् सप्त ऋषयो निर्मोकादयो भविष्यन्ति ॥ ३१ ॥

देवहोत्रस्य तनय उपहर्ता दिवस्पतेः।
योगेश्वरो हरेरंशो बृहत्यां सम्भविष्यति॥

देवहोत्रस्य तनय उपहर्ता दिवस्पतेः।
योगेश्वरो हरेरंशो बृहत्यां सम्भविष्यति॥ ३२ ॥

देवहोत्रकी पत्नी बृहतीके गर्भसे योगेश्वरके रूपमें भगवान‍्का अंशावतार होगा और उसी रूपमें भगवान् दिवस्पतिको इन्द्रपद देंगे॥ ३२॥

देव-होत्रस्य भार्यायां बृहत्यां हरेर् अंशः सम्भविष्यति, स च योगेश्वराख्यो देव-होत्रस्य तनयो दिवस्पतेर् इन्द्रस्य उपहर्ता इष्ट-सम्पादको भविता ॥ ३२ ॥

मनुर्वा इन्द्रसावर्णिश्चतुर्दशम एष्यति।
उरुगम्भीरबुद्ध्याद्या इन्द्रसावर्णिवीर्यजाः॥

मनुर्वा इन्द्रसावर्णिश्चतुर्दशम एष्यति⁷²।
⁷³उरुगम्भीरवस्वाद्या⁷³ इन्द्रसावर्णिवीर्यजाः॥ ३३ ॥

महाराज! चौदहवें मनु होंगे इन्द्रसावर्णि। उरु, गम्भीर, बुद्धि आदि उनके पुत्र होंगे॥ ३३॥

चतुर्दशो मनुस् त्व् इन्द्र-सावर्णिर् इति प्रसिद्धः एष्यति भविष्यति । तद्-वीर्यजाः तत्-सुताः उर्वादयः ॥ ३३ ॥

पवित्राश्चाक्षुषा देवाः शुचिरिन्द्रो भविष्यति।
अग्निर्बाहुः शुचिः शुद्धो मागधाद्यास्तपस्विनः॥

⁷⁴पवित्राश्चाक्षुषा देवाः शुचिरिन्द्रो भविष्यति।
अग्निर्बाहुः शुचिः ⁷⁵शुक्रो मागधाद्यास्तपस्विनः॥ ३४ ॥

उस समय पवित्र, चाक्षुष आदि देवगण होंगे और इन्द्रका नाम होगा शुचि। अग्नि, बाहु, शुचि, शुद्ध और मागध आदि सप्तर्षि होंगे॥ ३४॥

देव-गणास् तु पवित्रादि-संज्ञिताः । इन्द्रश् शुचिर् इति प्रसिद्धः भविष्यति । तपस्विनः सप्तर्षयो अग्न्य्-आदयः ॥ ३४ ॥

सत्रायणस्य तनयो बृहद‍्भानुस्तदा हरिः।
वितानायां महाराज क्रियातन्तून्वितायिता॥

⁷⁶सत्रायणस्य तनयो बृहद‍्भानुस्तदा हरिः।
⁷⁷वितानायां महाराज क्रियातन्तून्वितायिता॥ ३५ ॥

उस समय सत्रायणकी पत्नी वितानाके गर्भसे बृहद‍्भानुके रूपमें भगवान् अवतार ग्रहण करेंगे तथा कर्मकाण्डका विस्तार करेंगे॥ ३५॥

हरिर् भगवान् सत्रायणस्य तनयो बृहद्-भानुर् इति प्रसिद्धो भविष्यति । हे महाराज ! स च बृहद्-भानुः वितानायां सत्रायणस्य भार्यायां जातः क्रिया-तन्तून् यज्ञ-कर्म-सन्तानान् वितायिता विस्तारयिष्यति ॥ ३५ ॥

राजंश्चतुर्दशैतानि त्रिकालानुगतानि ते।
प्रोक्तान्येभिर्मितः कल्पो युगसाहस्रपर्ययः॥

राजंश्चतुर्दशैतानि त्रिकालानुगतानि ते।
प्रोक्तान्येभि⁷⁸र्मतः कल्पो युगसाहस्रपर्ययः॥ ३६ ॥

परीक्षित्! ये चौदह मन्वन्तर भूत, वर्तमान और भविष्य—तीनों ही कालमें चलते रहते हैं। इन्हींके द्वारा एक सहस्र चतुर्युगीवाले कल्पके समयकी गणना की जाती है॥ ३६॥

इति श्रीमद‍्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामष्टमस्कन्धे मन्वन्तरानुवर्णनं नाम त्रयोदशोऽध्यायः॥ १३ ॥

मन्वन्तर-कथनम् उपसंहरति - राजन् इति । हे राजन् ! त्रि-कालानुगतानि भूत-वर्तमान-भविष्यत्-कालानुगतानि तत्र भूतानि षट् वर्तमानम् एकं भविष्याणि सप्त इत्य् एवं चतुर्दश-मन्वन्तराणि ते तुभ्यं मया प्रोक्तानि । एभिश् चतुर्-दशभिर् मन्वन्तरैः कल्पः दैनन्दिनात्मकः कल्पः । स च युग-साहस्र-परिमितः युगानां कृतादीनां सहस्र-वारं पर्ययः परिवृत्तिर् यस्मिन् स तथाभूतः ॥ ३६ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां त्रयोदशो ऽध्यायः ॥ १३ ॥