{अथोनत्रिंशोध्यायः ।उन्नुम्बेरेद्}
वेणु-नादं श्रुत्वा\ऽगतानां गोपीनां श्री-कृष्णेन सह संवादः, रासारम्भः, तासां मानापनोदाय भगवतो\ऽन्तर्धानं च । {#वेणु-नादं-श्रुत्वागतानां-गोपीनां-श्री-कृष्णेन-सह-संवादः-रासारम्भः-तासां-मानापनोदाय-भगवतोन्तर्धानं-च ।उन्नुम्बेरेद्}
॥ १०.२९.१ ॥
श्री-शुक उवाच—
भगवान् अपि ता रात्रीः शरदोत्फुल्ल-मल्लिकाः ।
वीक्ष्य रन्तुं मनश् चक्रे योगमायाम् उपाश्रितः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) :
ऊनत्रिंशे तु रासार्थम् उक्ति-प्रात्युक्तयो हरेः ।
गोपीभी रास-संरम्भे तस्य चान्तर्धि-कौतुकम् ॥अ॥
ब्रह्मादि-जय-संरूढ-दर्प-कन्दर्प-दर्पहा ।
जयति श्री-पतिर् गोपी-रास-मण्डल-मण्डनः ॥ब्॥
ननु विपरीतम् इदम्, पर-दार-विनोदेन कन्दर्प-विजेतृत्व-प्रतीतेः । मैवम्, योग-मायाम् उपाश्रितः [भा।पु। १०.२९.१], आत्मारामोऽप्य् अरीरमत् [भा।पु। १०.२९.४२], साक्षान् मन्मथ- मन्मथः [भा।पु। १०.३२.२], आत्मन्य् अवरुद्ध-सौरतः [भा।पु। १०.३३.१७] इत्य्-आदिषु स्वातन्त्र्याभिधानात् । तस्माद् रास-क्रीडा-विडम्बनं काम-विजय-ख्यापनायेत्य् एव तत्त्वम् । किं च, शृङ्गार-कथापदेशेन विशेषतो निवृत्ति-परा इयं पञ्चाध्यायीति व्यक्तीकरिष्यामः । ता रात्रीः याताबला व्रजं सिद्धा मयेमा रंस्यथ क्षपाः [भा।पु। १०.२२.२७] इति प्रतिश्रुता इत्य् अर्थः ॥१॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : गोपीभिः सह हरेः उक्तिः पूर्व-पक्षः । प्रत्युक्तिर् उत्तर-पक्षः । रासस्य नृत्य-विशेषस्य संरम्भे प्रारम्भे । उत्सवे वा कर्तव्य इति शेषः । तस्य हरेः । अन्तर्धेर् अन्तर्धानस्य कौतुकं कुतूहलं च ॥अ॥
ब्रह्मादीनां जयेन संरूढः प्राप्तो दर्पो यस्य एतादृशश् चासौ कन्दर्पः कामः, तस्य दर्पं गर्वं हन्तीति तथा । मण्डयति शोभयतीति मण्डनः ॥ब्॥
रासानौचित्यं शङ्कते—नन्व् इति । इदं रास-क्रीडनम् । परिहरति—मैवम् इति । न हि प्राकृतवद् भगवतो विनोदः, स्वातन्त्र्याद् अनन्याधीनत्वात् । विडम्बनम् अनुकरणम् । अपदेशः छद्म । निवृत्ति-पराः निवृत्ति-तात्पर्यिका । आत्मा कामाद् विरज्येत कामानाम् अतिसेवयाइत्य्-आद्य्-उक्तेः । ऐहिकामुष्मिक-सर्व-विषय-त्याग-पूर्वक-व्रजाङ्गना-कृत-भगवत्-पर-प्रेम्णो निवृत्तेः परावस्थत्वं स्फुटीभविष्यति । ताः काः ? या इत्य् एवं प्रतिश्रुताः प्रतिज्ञातः । इत्य् अर्थ इति—न त्व् इह तच्-छब्दः प्रसिद्धि-पर इति ज्ञेयम् ।
यद् वा, ता अज्ञाः प्रजा वीक्ष्य । किम्भूताः ? रात्रीः रात्रिवत् तमो-व्याप्ताः । तथा शर इव द्यन्ति खण्डयन्तीति शरदा दुःखदा पुत्राद्यास् तेषु उत्फुल्ल-मल्लिकादिवत् सुख-बुद्धयः, ताः । स्व-रमणादि विना तद्-उद्धारम् अपश्यन् । अयोगेषु या माया कृत्वा, ताम् । अशुभाद्य्-अयोगाय वा स्वस्मिन् योगाय या माया, ताम् उपाश्रितः । माया कृपायां लालायां मूलाज्ञाने छले तथा इति शाश्वतः
यद् वा, ता जिज्ञासु-रूपाः प्रजाः । किं-भूताः ? रा दाने इत्य् अस्मात् त्री रा-त्रीः उदारास् त्याग-शीला आत्म-निवेदिका वा । तथा शर इव द्यन्ति उत्फुल्ल-मल्लिकोपलक्षिताणि विषय-सुखानि याः, ता विरक्ताः, तासाम् अयोगाय उपाध्य्-अध्यास-बाधाय कृपाम् आश्रितः ।
यद् वा, योगाय ब्रह्माभेदाय या मा प्रमा, तद्-अर्थं ताभिर् उपाश्रितो वा
यद् वा, ता गोपी रात्रीः स्वात्म-समर्पिकाः । स्व-वियोगे शर इव द्यति इति शरदा, ताः उत्फुल्ल-मल्लिका यासां ताः, तासां कुल-लज्जादिभिर् अयोगाय स्वस्मिन् योगाय वा कृपाम् आश्रितः ।
यद् वा, अयोगा अन्यायोग्या स्वस्यैव योग्या वा, या मा तद्-अङ्ग-शोभा, तस्यां दत्त-चित्तः ।
यद् वा, यो भगवान् याम् उपाश्रितः सा राधा । किं-भूता ? अगमा नित्या मा अङ्ग-शोभा यस्याः सा । योगे संयोग एव मा शोभा यस्यास् तस्यां दत्त-चित्तः सोऽपि । समानम् इतरत् ।
यद् वा, योगाय व्रज-सुन्दरीणां संयोगाय मायः शब्दो यस्याः सा योग-माया वंशी । माङ्-शब्देऽपि इत्य् अस्य घञि रूपम् । ताम् उपाश्रितः जठर-पटयोर् अन्तरतो निष्कास्याधरे दधौ ।
यद् वा, योगस्य संभोगस्य मा शोभा तां याति प्राप्नोति योगमाया श्री-राधा तां मनसोपाश्रितः रास-क्रीडायाश् च तद्-धेतुत्वाद् इति ।
यद् वा, योगैर् योगिभिर् ब्रह्मादिभिर् मीयते ज्ञायत इति योग-मा राधा, यच् चिन्त्यम् अखिलेश्वरैः इति ब्रह्माण्डे नारदोक्तिः ।
यत्-तेजः रन्तुं मनश् चक्रे । याम् उपाश्रितो भगवान् अपि रन्तुं मनश् चक्रे इत्य् अर्थः । किं कृत्वा ? उत्फुल्ल-मल्लिका वीक्ष्य । किं-भूताः ? तारा नक्षत्राणि त्रपन्ते लज्जन्ते याभ्यस् तास् ता रात्रीः । तारोपपदात् त्रपतेर् औणादिको डट् । केन साधनेन ? शरेभ्यः काम-बाणेभ्यो दयते रक्षतीति शरत् स्त्री-सङ्घः, तेन शरदा । क्विप्य् आर्ष आ-लोपः । गोपी-समूहेनेत्य् अर्थः ।
यद् वा, यो भगवान् श्री-कृष्णः आपिता रक्षकान्तर-रहितः स्वतन्त्र इति यावत् । सोऽप्य् अगमाय कामाय जेतुं रन्तुं मनश् चक्रे । अग्रे हिमाद्रौ मीयते हिंस्यते शिवेनेत्य् अगमः, तस्मै, क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि स्थानिनः इति चतुर्थी । एतद् वृत्तं शैवे स्फुटम् । किं कृत्वा? अरात् काम-शास्त्रात् त्रायन्त इत्य् अर्तात्र्यस् ताः । स्त्री-पङ्क्तीर् इत्य् अर्थः । याम् आश्रित्येन्द्रियारातीन् दुर्जयान् [भा।पु। ३.१४.१९] इत्य्-आद्य्-उक्तेः । किम्-भूताः ? उत्फुल्ल-मल्लिकाः तत्-पुष्पाणि यासु ताः । कृत-शृङ्गारा इत्य् अर्थः । वीक्ष्य ।
यद् वा, शराच् छरवद् दारणत्व-भावात् संसाराद् दयते पालयतीति शरदाः शुद्ध-बुद्धिः, तया । अमनम् आमु संसारे भ्रमणं, ततः पातीत्य् आमुपं ज्ञानम्, तद्-आश्रितः । अयं कामः स्त्रीभिर् लीला-मिषेण मया जेय इति बुद्ध्या विचार्य रमणं चक्र इति भाव इत्य् अलं प्रपञ्चेन ॥१॥
अत आरभ्यैतत् *-चिह्नतः परं विश्वनाथ-चक्रवर्ति-कृतां स-वैष्णव-तोषणी-रास-पञ्चाध्यायी-व्याख्यां सर्वाम् एव प्रतिपद्य निवेशयामः । एतद् अल्प-पर्यायैर् अपरितोषात् ।1
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : भगवान् अपीत्य् आदि । भगवान् अपि कर्तुम् अकर्तुम् अन्यथा कर्तुं समर्थोऽपि तस्मिन् रास-विलासे दुर्घटन-घटना-पटीयसीं योगमायाम् उपाश्रितः । अत्र भगवत्या यद् दुर्घटं तत् समर्थनीयम् इत्य्-आदिष्टवान् सन्, रन्तुं मनश् चक्रे इत्य् अन्वयः । योगमाया-कार्यं तु, कार्यार्थे सम्भविष्यति [भा।पु। १०.१.२५] इति दिशा सर्वम् एवेदम् । तथा हि गोपीनां गृहाद् विनिर्गमे तत्-पति-पुत्रादीनाम् अगोचरत्वम्, मन्यमानाः स्व-पार्श्व-स्थान् स्वान् स्वान् दारान् व्रजौकसः [भा।पु। १०.३३.३८] इत्य्-आदि तेषां तथा ज्ञानम् । अश्नन्तोऽपास्य भोजनम् [भा।पु। १०.२९.६] इत्य्-आदिना यथा-स्थितागमनादिषु, रास-लास्य-समये तत्-तद्-अनुकूल-वेश-भूषादि सम्पादनम् । तादात्म्य-दशायां प्रतिकूल-पूतनादि-रूप-ग्रहणं, रासान्ते जल-विहारानन्तरं वस्त्र-भूषान्तरादि-सम्पादनम्, एवम् अन्यद् अप्य् ऊह्यम्
ता रात्रीर् इत्य् अत्र बह्वीनां रात्रीणाम् एकदा दर्शनाभावात् । अयम् एवार्थः—तथा हि वस्तुतस् तु बहु-रात्रि-सम्पाद्येयं रास-लीला, तेन बह्व्य एव रात्रय एकत्र मिलिता भवन्त्व् इति यः सङ्कल्पः कृतः, तेन तत्-क्षणम् एव तथा मूर्तिमतीर् बद्धाञ्जलीर् उपस्थिता रात्रीर् वीक्ष्येति बहु-वचन-द्योत्यं वस्तु सर्व-नाम्नो मर्यादा चेयम् । शरदा संवत्सरेण या रात्रीर् इति वा । उत्फुल्लानि मल्लिका-कुसुमानि यासु । यद् वा, उत्फुल्ला उल्लसिता मल्लिका हंस-विशेषा यासु शरत्-कालीया रात्रीर् इत्य् अर्थः । तेन शरत्-काले या रात्र्यो रात्रयस् ता इति वा ॥१॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : नमः श्री-रास-रसिकेभ्यः । अत्र टीकायां रास-संरम्भ इति तन्-निमित्ते रासारम्भ-सम्बन्धिनं मानं वीक्ष्येत्य् अर्थः । कन्दर्प-जेतृत्व-प्रतीतेर् इति कन्दर्प-कर्तृकस्यैव जेतृत्वस्य प्रत्ययाद् इत्य् अर्थः ।
अथ मूले श्री-बादरायणिर् उवाचेति वक्ष्यमाण-महा-महिम्नः प्रसङ्गस्यास्य बलात् तद् इदं लम्भयति, बदरिकाश्रमे महा-तपश्-चरणात् भगवान् श्री-बादरायणः वेद-व्यासः, तच् च तपः श्री-कृष्णोपासन-लक्षणम् एव सर्वज्ञस्य तस्य परमोत्तमे तस्मिन्न् एव व्यवसायौचित्यात् तस्य तादृश-तपः-फल-रूपः पुत्र इति सर्वज्ञत्व-श्री-भगवत्-प्रेम-रसमयत्वादिकं तत्राधिकं यद्यपि स्फुरति, तथापि तन्-नाम-निरुक्तेर् माहात्म्य-पर्यवसानम् अत्रैव जातं । ततस् तादृश-भक्त्यैव तत् श्रोतव्यम् इति व्यञ्जितम् । श्री-शुक उवाचेति पाठे तु परमोज्ज्वल-रसत्वाभाव्येन परम-कोमलालापता दर्शिता । ततस् तादृश-चित्ततयैव श्रोतव्यम् इदम् इति व्यञ्जितम् ।
तथा हि सर्वातिशायि-प्रेमवतीनां श्री-व्रज-सुन्दरीणां मनोरथ-परिपूरणम् एव प्रिय-मात्र-सुखार्थं सर्वं कुर्वतः श्री-भगवतो मुख्यतर-प्रयोजनम् इति दर्शयन् तद् एव तस्य सर्वातिशायि-सुखम् इति च प्रकटयन् तत्र च—साक्षान् मन्मथ-मन्मथः [भा।पु। १०.३२.२] इति, त्रैलोक्य-लक्ष्म्यैक-पदं वपुर् दधत् [भा।पु। १०.३२.१४] इति, गोप्यस् तपः किम् अचरन् [भा।पु। १०.४१.३१] इति दृष्ट्या सर्वात्मारामैर् अपि दुर्लभानां भगवद्-रूप-रस-गन्ध-स्पर्श-शब्दानां वैशिष्ट्येनानुभवात् तदीय-रसस्याधरामृतस्य तु सर्वथैवान्यत्रासम्भवात् प्रेम-विशेस-विस्तार-सुसिद्ध्या तद्-योग्याभिस् ताभिः सह रास-क्रीडां पञ्चेन्द्रिय-तुल्य-प्रियैः पञ्चभिर् अध्यायैर् वर्णयति—यत्र पीत्वा मुकुन्द-मुख-सारघम् अक्षि-भृङ्गैः [भा।पु। १०.१५.४४] इत्य्-आदिना, गोपीनां परमानन्द आसीद् गोविन्द-दर्शने [भा।पु। १०.१९.१६] इत्य्-आदिना, इत्थं शरत् स्वच्छ-जलम् [भा।पु। १०.२१.१] इत्य्-आदिना, हेमन्ते प्रथमे मासि चरम् [भा।पु। १०.२२.१] इत्य्-आदिना च तासां तस्य च नव-रागं विशिष्य स्वेन वर्णित-चरम् ।
शरद्-उदाशये साधु जात सत् सरसिज [भा।पु। १०.३१.२] इत्य्-आदिना, प्रहसितं प्रिय [भा।पु। १०.३१.१०] इत्य्-आदिना, दिन-परीक्षये [भा।पु। १०.३१.१२] इत्य्-आदिना, रहसि संविदं हृच्-छयोदयम् [भा।पु। १०.३१.१७] इत्य्-आदिना च ताभिः स्वयं वर्णयिष्यमाणं च स्मृत्वातिविशिष्टतया वर्णयितव्यत्वेन नव-सङ्गमं स्मरन्न् आह—भगवान् अपि इति ।
अपि-शब्देन तासां पूर्व-पूर्व-वर्णितं नव-रागं विस्मारयति—पूर्वेण वाक्येन तु सङ्गमस्यास्य नवत्वम् एवावगमयति—एतावन्तं कालं ता अनुराग-चपल-चित्ततया रन्तुं मनः कुर्वन्त्य एवासन् । भगवांस् तु जातानुरागत्वेऽपि धैर्येण समय-विशेषं प्रतीक्षमाणो न चक्रे । सम्प्रति ताः कैशोर-मध्य-प्राप्ताः सर्व-सुख-प्रदतया सर्व-मङ्गलतया प्रकटित-वेणु-शिक्षादि-विशेषतया च विलक्षणः कुमारीषु च मयेमा रम्यथ क्षपाः [भा।पु। १०.२२.२७] इति प्रतिश्रुता रात्रीर् वीक्ष्य तत्रापि राका-रात्रेर् आगमनारम्भ दीप्तानुरागत्वेन गलित-धैर्यतया तच् चक्र एवेति प्रतिपत्तेः श्लेषेण, आत्मारामाश् च मुनयः इत्य्-आदिवत् भगवन् सर्वार्थ-परिपूर्णोऽपि ता रात्रीर् वीक्ष्य उद्दीपनत्वेनानुभूयेति कैमुत्येनालम्बन-रूपाणं तासां प्रेम-महिमा दर्शितः । तत एव व्यक्त-सर्वार्थं तस्य कैशोरम् अपि मानितं जातम् इति श्री-विष्णु-पुराणे दर्शितम्—
सोऽपि कैशोरक-वयो मानयन् मधुसूदनः ।
रेमे ताभिर् अमेयात्मा क्षपासु क्षपिताहितः ॥ [वि।पु। ५.१३.६०] इति ।
हरि-वंशे—
युवतीर् गोप-कन्याश् च रात्रौ सङ्कल्प-कालवित् ।
कैशोरकं मानयानः सह ताभिर् मुमोद ह ॥ [ह।वं। २.२०.१८] इति ।
इत्य् अत्र कालविद् इत्य् अस्य व्याख्यातं ता रात्रीर् वीक्ष्य इति सह ताभिर् मुमोद ह इत्य् अस्य सूचकं रन्तुं मनश् चक्रे इति आत्मनेपद-निर्देशः । खल्व् अयं स्वार्थ-क्रियतां बोधयति स्वरितञ् इतः कर्त्र्-अभिप्राये क्रिया-फले [पा। १.३.७२] इति विशेष-विध्य्-आश्रयणात् तद् एवं ता इत्य् अनेन स्वस्यापि चमत्कार-करं काल-वैशिष्ट्यं व्यज्य तद्-उज्ज्वलितां श्री-वृन्दावन-शोभाम् अपि दर्शयति—शरद- इति । शरदा हेतुना उच्चैः फुल्ला मल्लिका यासु, ताः परस्पर-योगाप्रसिद्धेर् अनेनास्याः शरदो मल्लिकानां चापूर्वत्वं व्यञ्जितम् । तेन च सर्वान्य् एव पुष्पाणि लक्ष्यन्ते इत्य् आलम्बन-काल-देशानां श्री-कृष्णाय प्रेम-मय-परम-सुख-प्रदत्वं दर्शितं यस्मात् ह्लादिनी-शक्तिर् विलास-लक्षण-तत्-प्रेम-विशेष-मय्य् एवैषा रिरंसा, न तु प्राकृत-काममयीति तेषां कन्दर्प-दर्पहा इति व्याख्यानम् अपि तथा युक्तम् एव । निवृत्ति-परा इयं पञ्चाध्यायी इत्य् अपि स्वयम् एव च वक्ष्यति—
द्वात्रिंशे विरहालाप-विक्लिन्न-हृदयो हरिः ।
तत्राविर्भूय गोपीस् ताः सान्त्वयामास मानयन् ॥
स्व-प्रेमामृत-कल्लोल-विह्वली-कृत-चेतसः ।
सद् अयं नन्दयन् गोपीर् उद्गतो नन्द-नन्दनः ॥ [भा।भा।दी १०.३२.१] इति ।
श्री-मुनीन्द्रेणापि इदम् एव वक्ष्यते—विक्रीडितं व्रज-वधूभिर् इदं च विष्णोः [भा।पु।१०.३३.४०] इत्य्-आदौ तत्र दुर्घट-घटनां समादधद् आह—योगमाया पराख्याचिन्त्य-शक्तिः ताम् उप सामीप्येन आश्रितः, यत्र यत्र विहरति तत्र तत्रैव तां सूर्यः स्व-दीधितिम् इव सदा प्राप्त इति स्वाभाविक-तादृश-शक्तित्वं व्यञ्जितम् । तेन च दुर्घट-तल्-लीला च सेत्स्यतीति भावः । श्लेषेण योगः संयोगः तद्-अर्थं माया कृपा, माया दम्भे कृपायां च इति विश्वः । ताम् उप आधिक्येन आश्रितः ।
किं च, ताः वीक्ष्य क्रमेण राका-पर्यन्तम् अधिकम् अधिकं मनोरथं चक्र इत्य् अर्थत्वे लब्धे विशेषोऽयम् अपि ज्ञेयः । तस्यां राकायां सायं गृहम् आगतो भोजनादिकं विधाय, मातुः स्थानात् शय्या-गृह-चन्द्र-शालिका-द्वारं गतः सन् सद्यः सम्पाद्यत्वेन निश्चितवान् इत्य् अर्थः ॥१॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : नमः कृष्णाय रास-रसिकाय । श्री-युक्त-बादरायणिर् उवाच इति । बदरिकाश्रमे महा-तपश्-चरणाद् भगवान् श्री-व्यासो बादरायणः । तस्य तपः-फल-रूपः पुत्र इति सर्वज्ञत्व-श्री-भगवत्-प्रेम-रसमयत्वादिकं ध्वनितम् । तेनोक्तत्वाद् अस्याख्यानस्य सर्वथा यथा साधन-साध्यत्वं प्रेम-रस-मयत्वं चाभिप्रेतम् । अतो भक्त्यैतच् छ्रोतव्यम् इति भावः ।
इदानीं श्री-गोपिका-मनोरथ-परिपूरण-द्वारा प्रेम-विशेष-विस्तारण-रूपं तद्-अवतार-मुख्यतर-प्रयोजनं दर्शयन्,
ताभिः सह विहरणम् एव तस्य सर्वातिशायि सुखम् इति च प्रकटयन्,
तत्र चाधरामृत-पानादिना स्त्री-सदृशीनाम् एव श्री-भगवद्-रूपादि-माधुरी-विशेषानुभवात् प्रेम-विशेष-विस्तार-सुसिद्ध्या तद्-योग्याभिः सह श्री-रास-क्रीडां पञ्च-प्राण-तुल्य-पञ्चाध्याय्या वर्णयन्, आदौ तत्-सामग्रीर् दर्शयन्,
तत्र च श्री-गोपिका-वर्गाकर्षणं कथयन्,
तद्-धेतुत्वेन श्री-भगवतो भाव-विशेष-प्राकट्यम् आह—भगवान् इति ।
एषा च क्रीडा तद्-उचित-काले कैशोरे ज्ञेया । तथा चोक्तं श्री-विष्णु-पुराणे—
सोऽपि कैशोरक-वयो मानयन् मधुसूदनः ।
रेमे ताभिर् अमेयात्मा क्षपासु क्षपिताहितः ॥ [वि।पु। ५.१३.६०] इति ।
श्री-हरि-वंशे च—
युवतीर् गोप-कन्याश् च रात्रौ सङ्कल्प-कालवित् ।
कैशोरकं मानयानः सह ताभिर् मुमोद ह ॥ [ह।वं। २.२०.१८] इति
तच् च रासारम्भे तस्य सौन्दर्यादि-विशेष-स्मारणेन परम-मोहनत्वात् श्री-बादरायणिना—ततश् च पौगण्ड-वयः-श्रितौ व्रजे [भा।पु। १०.१५.१] इत्य्-आदिवद् व्यक्तं वक्तुं न शक्तम् । क्रीडा सा च समग्रम् एव कैशोरं व्याप्येत्य्-आदिकं सर्वम् अग्रे यथा-स्थानं विवरणीयम् तत्रोपलक्षणार्थं कैशोरारम्भे प्रथमैक-रात्र-क्रीडेयम् उच्यते।
भगवान् इति रास-क्रीडायां निजाशेष-भगवत्ता-सार-प्रकटनाभिप्रायेण । नन्दादयः परमानन्द-निर्वृताः [भा।पु। १०.२८.१७] बभूवुः । भगवान् अपि स्वयं परमानन्द-निर्वृतो भवितुं रन्तुं क्रीडा-विशेषं कर्तुं मनश् चक्रे ऐच्छद् इति अपि-शब्दार्थः ।
ता रात्रीर् इति तैर् व्यञ्जितार्थम् एव । यद् वा, ता अनिर्वचनीयाः सर्व-काल-श्रेष्ठतराः परमानन्द-रस-मयीस् तत्-क्रीडा-योग्या इत्य् अर्थः । बहु-वचनेन बह्वीषु रात्रिष्व् एव तत्-क्रीडा बोध्यते, तच् चास्ते स-विशेषं व्यक्तं भावि । शरदा कृत्वा उच्चैः फुल्ला विकसिता मल्लिका यासु ताः, यद्यपि सर्व-र्त्व्-आश्रये श्री-वृन्दावने सदा सर्व-पुष्पाण्य् उद्भवन्ति, विशेषतश् च शरदि जाति-कुमुद-कमलादीन्य् अपि विकसन्ति, तथाप्य् उत्फुल्ल-मल्लिका इति रात्रि-विषयक-विकास-विशेषाभिप्रायेण । एवम् अग्रेऽपि कुमुद्वन्तम् [भा।पु। १०.२९.३] इत्य् उद्दीपनानि वीक्ष्य रति-योग्या इति आलोच्य योगमाया पराख्य-सच्चिदानन्द-शक्ति-विशेषस् ताम् उपकरणत्वेनाश्रितः प्रकटितवान् सन्, इति सर्व-लीलातो विशेषेण रास-क्रीडायाः परमानन्द-विशेषादिकम् अभिप्रेतम्। सर्वस्या अपि लीलायाः सच्चिदानन्द-रूपत्वं प्राग् अष्टमाध्याये बाल्य-लीलायां विवृतम् एवास्ति ।
यद् वा, योग ऐश्वर्यं तद्-युक्ता माया दया, माया दम्भे कृपायां च इति विश्वः । ताम् उपाश्रित उपाधित्वेन प्राप्तः सन् रास-क्रीडया स्वस्यैश्वर्यं कृपां च विस्तारयामासेत्य् अर्थः।
यद् व, अपि-शब्दस्यात्रैवान्वयः, योग आत्मारामता माया आवरणात्मिका वा कापट्यं वा, योग-युक्तां मायाम् उप सामीप्येन नित्यम् आश्रितोऽपि इति तदानीं योगो माया च नातिष्ठन् । किन्तु निज-पदाब्ज-प्रेम-सम्पद्-विस्तारण-रूप-सत्य-स्वभावो व्यक्तोऽभूद् इत्य् अर्थः ।
यद् वा, योगे संयोगे या माया यज्ञ-पत्नीष्व् इव वञ्चना, ताम् उपाश्रितोऽपि । इति तदानीं तस्य सङ्गमे माया न निवृत्तेत्य् अर्थः । सर्वाभिर् एव गोपीभिः सह साक्षात् संयोग-विशेष-सिद्धेः, सिद्धिं गताभिर् अपि तत्-प्राप्तेः ।
यद् वा, युनक्ति नित्यं वक्षसि संयोगं प्राप्नोतीति योगा या मा लक्ष्मीः, तस्यां नित्यं वर्तमानः, तया सदा सेव्यमानोऽपीत्य् अर्थः । इति रास-क्रीडा तया न सम्पद्येत, तद्-दुर्लभा च सेत्य्-आद्य् अभिप्रेतम् ।
यद् वा, योगाय संयोगाय मायः-शब्दो यस्याः, सा योगमाया वंशी । मां माने शब्दे च इत्य् अस्य घञि रूपं, ताम् उपाश्रितः ।
यद् वा, योगस्य संयोगस्य मायो मानं पर्याप्तिर् यस्यां, सा योगमाया श्री-राधा । अथवा योगस्य संयोगस्य मा लक्ष्मीः सम्पत्तिर् इति यावत् तां याति प्राप्नोतीति योगमाया श्री-राधैव, तां मनसा उपाश्रितः, रास-क्रीडायास् तद्-धेतुकत्वात् तत् पाद्मे प्रसिद्धम् एव ॥१॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : भगवान् अपि इत्य् अपि-शब्देन तत्-प्रेयस्योऽपीति समुच्चीयन्ते । ता निज-माधुर्येणाप्य् अस्मन्-मनो-हारिणीः । शरदा अपि मल्लिकोत्फुल्ल-तादृश-रस-मय-लीला-समय-रूपत्वात् । योगमायां दुर्घट-घटना-शक्तिम् । उप समीपे आश्रितः । तादृश-तत्-सेवावसरापेक्षया निकटस्थ-तादृश-शक्तिम् इत्य् अर्थः ॥१॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : अथ ब्रह्मेन्द्राग्नि-वरुणादीनां दर्पं शमयित्वा कन्दर्पस्य दर्पं शमयितुं युगपद् अनेक-रमणी-कदम्ब-संवलितं रासाख्यं लास्यम् आरिप्सुर् भगवान् एकदा स्व-योग-वैभवं प्रादुश्चकार । तत्र रासस्य लक्षणं यथा—
नर्तकीभिर् अनेकाभिर् मण्डले विचरिष्णुभिः ।
यत्रैको नृत्यति नटस् तद् वै हल्लीशकं विदुः ॥
तद् एवेदं ताल-बन्ध-गति-भेदेन भूयसा । रासः स्यान् न स नाकेऽपि वर्तते किं पुनर् भुवि ? इत्य् अस्य दुष्करतया परम-रमणीयतया च बहु-काल-साम्याच् च तथा च बह्वीर् एव रात्रीर् एकत्र कर्तुं कृत-सङ्कल्पत्वात् तत्-कालं समुपस्थिताः, रात्र्य्-अभिमानिनीर् बह्वीर् एव देवताः पुरतो वीक्ष्य रन्तुम् इच्छां चकार इत्य् आह—भगवान् अपि इत्य्-आदि । भगवान् अचिन्त्य-वैभवोऽपि योग-मायाम् उपाश्रितः सन् रन्तुं मनश् चक्रे ।
अयं भावः—अस्मिन् विलासे बह्व्य एव दुर्घट-सङ्घटनाः सम्भाव्याः, तास् तु केवलं योगैश्वर्य-साध्याः स्वयम् इच्छा-मात्रेण कर्तुं शक्या अप्य् अग्रिम-रसस्य मधुर-कोमलतायाम् ऐश्वर्य-प्रकाशनं नातिसुरसम् इति तत्-तत्-कर्मणि कार्यार्थे सम्भविष्यति [भा।पु। १०.१.२५] इति प्राग् एवावतीर्णां मूर्तिमतीं स्व-योग-शक्तिं, "त्वयास्मिन् विलासे सर्वम् एव समर्थनीयम्" इत्य् उपाश्रितः, विधेयत्वेन उपाश्रित आज्ञप्तवान् इत्य् अर्थः । इत्य् अयम् अपेर् अर्थः ।
किं कृत्वा ? ता रात्रीर् वीक्ष्य "ताः पूर्व-सङ्कल्पिता अनेका रात्रय एकत्र मिलिता भवन्तु" इति मनसि कृत्वेत्य् अयं तच्-छब्दार्थः । अनेकानां रात्रीणां क्रमाद् आगामिनीनां युगपद् दर्शनाभावात् रात्रीर् इति रात्राधिष्ठातृ-देवता इत्य् अयं बहु-वचनार्थः । आनन्द-घने श्री-विग्रहेऽन्तः-करणाभावाद् इच्छा-शक्ति-मात्रस्यैव सम्भवाद् अलौकिक-कृति-साध्य-क्रिया-विषयत्वेऽपि लौकिक-कृति-साध्य-क्रिया-विषयत्वाय मनश् चक्रे, मनः स्वीचकारेति मनः-शब्दार्थः । मनः-स्वीकारान् मनोभवस्यापि स्वीकारः ।
रात्रीः कीदृशीः ? शरदोत्फुल्ल-मल्लिकाः । शरत्-सम्बन्धिन्यः शारद्यः । उत्फुल्ल-मल्लिका उन्मल्लिकाः फुल्ल-मल्लिकाश् च । वसन्ते उन्मुख-मल्लिकाः । ग्रीष्मे फुल्ल-मल्लिकाः । पश्चात् कर्म-धारये पुंवद्-भावात् सिद्धम्। एतेन शरद्-वसन्त-ग्रीष्म-सम्बन्धिन्यो रात्रय एकत्र मिलिताः सत्यो अशीत्य्-उत्तर-शत-रात्र्य्-अभिमानिन्यो देवता एव युगपद् आगता इत्य् अर्थः । न केवलं शारद्य एव, भगवान् इति ऐश्वर्य-परम् । तथा सति माता-पितृ-समीपे पूर्ववद् एक-रात्रम् इव शयितवद् आसीत् । इदं हि तस्यैश्वर्यम् ॥१॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भः २९६) : योग-मायां तासाम् असङ्ख्यानाम् असङ्ख्य-वाञ्छा-पूरिकां स्व-शक्तिं स्वभावत एव आश्रित्य इत्य् अर्थः ॥१॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) :
वन्दे गुरुं कृपा-सिन्धुं सच्-चिद्-आनन्द-विग्रहम् ।
प्रापुर् भागवतं ज्ञानं बहवो यद्-अनुग्रहात् ॥
सर्व-वेदान् समुन्मथ्य क्षीर-बाद्धैर् इवामृतम् ।
तच्-छ्री-भागवतं ज्ञानं प्रोक्तं भगवता स्वयम् ।
तत्-सार-भूत-निखिला पञ्चाध्यायी निगद्यता ॥
तत्र तावत् दशम-स्कन्धार्थो निरोधो निर्णीतः । अतोऽत्र पञ्चाध्यायां श्री-कृष्ण-प्रिय-वर्गयोः परस्पर-निरोधोऽनुवर्ण्यते । स तु इतर-रसाभिभव-पूर्वकं विलासात्मकं प्रेमणि देहेन्द्रिय-मनसा स्थितिः निरोध इति । प्रेम-लक्षणं रसार्णवे—स प्रेमा भेद-रहितं यूनोर् यद् भाव-बन्धनम् [र।सु। २.११२] इति ।
अत्र प्रेम्णि श्री-कृष्ण-प्रिय-वर्गयोः क्षीर-नीरवद् आश्लेषः सामरस्यान् न्यूनाधिक-भावेन विवेक्तुं न शक्यते । तद् उक्तम्—
स्वान्तयोः सर्व-भावेन सेव्य-सेवकयोस् तथा ।
क्षीर-नीरवद् आश्लेषो विषयाधारता तथा ॥
अङ्गानाम् अपि तादृक्त्वं स प्रेमा विनिगद्यते ।
द्वाविंशति-विधः श्लेषो विज्ञेयोऽत्र सुबुद्धिभिः ॥
तथा हि, प्रिय-वर्ग-श्री-कृष्ण-मनसोः सर्वांशेन संश्लेषः क्षीर-नीरवत् अन्यत् सर्वं भक्ति-रस-तरङ्गिण्यां विवृतम् एव । तत्र हृदयेन्द्रिय-मनसां श्री-कृष्ण-देहेन्द्रिय-मनःसु एकीकरणं, व्रज-देवीभिः स्व-हृदयम् एवोद्वादितं वक्ष्यमाण-श्लोकेन—
चित्तं सुखेन भवतापहृतं गृहेषु
यन् निर्विशत्य् उत कराव् अपि गृह्य-कृत्ये ।
पादौ पदं न चलतस् तव पाद-मूलात्
यामः कथं व्रजम् अथो करवाम किं वा ॥ [भा।पु। १०.२९.३४]
स्व-चित्तेन संश्लेषो व्रज-देवी-कर्तृकः । श्री-कृष्ण-कर्तृकम् आह—बाहु-प्रसार-परिरम्भ- [भा।पु। १०.२९.४६] इत्य्-आदिनोक्तः । अन्यत्र गत्यानुराग- [भा।पु। १०.३०.२] इति । अयं संश्लेषस् तु निरोधेनैव, तत्रोदाहरणम्—
कपोतौ स्नेह-गुणित-हृदयौ गृह-धर्मिणौ ।
दृष्टिं दृष्ट्याङ्गम् अङ्गेन बुद्धिं बुद्ध्या बबन्धतुः ॥ इति ।
तत्र,
भोगार्थं सृष्टिर् इत्य् अन्ये, क्रीडार्थम् इति चापरे ।
देवस्यैव स्वभावोऽयम् आप्त-कामस्य का स्पृहा ॥ [गौडपाद-कारिका १.९] इति ।
लोकवत् तु लीला-कैवल्यम् [वे।सू। २.१.३३] सुत्राच् च कुत्रचित् लीला, कुत्रचित् क्रीडा, कुत्रचित् कर्मेति। तत्र योगमाया-कर्तृका क्रिया लीला, प्रिय-वर्गैः सहाविर्भाविता क्रिया (क्रीडा?) । क्रीडा-सामान्यात् तु शरीर-व्यापारं कर्मेति । एतत् त्रितयम् अपि विलासं न व्यभिचरति । मधुर-रसाविर्भाविता क्रिया-विलास इति लक्षणान्त-लीलोदाहरणं, योगेश्वरेण कृष्णेन तासां मध्ये द्वयोर् द्वयोः प्रविष्टेन [भा।पु। १०.३३.३] उक्तिः । अनायासेन तत्-तन्-मध्ये प्रवेशो लाघव-शक्त्या, सा लीला विलास एव ताभिः समेताभिर् उदार-चेष्टितः [भा।पु। १०.२९.४३] इति ।
क्रीडा विलास एव । ततश् च कृष्णोपवन [भा।पु। १०.३३.२५] इति सामान्यतः शरीर-व्यापारोऽपि विलास एव । अन्यत्र स तु भिन्नान्य् अधिकारिणि वत्सल-सख्यादि-रसेषु इह तु समानाधिकरणत्वम्, एवं भिन्न-रसालम्बनेभ्यो निरोधम् उक्त्वात्र सजातिभ्यो निरोध उच्यते । आजग्मुर् अन्योन्यम् अलक्षितोद्यमा [भा।पु। १०.२९.४] इति [देहःसु]{।मर्क्} ऐश्वर्यात् ।
श्री-कृष्णस्य निरोध उच्यते मुनीन्द्रेण—भगवान् अपि, सम्बन्ध-विषय-प्रयोजन-विशिष्टेन ग्रन्थस्योत्कर्षम् आह—प्रतिपाद्य-प्रतिपादकः सम्बन्धः । तत्र प्रतिपाद्यं प्रिय-वर्ग-श्री-कृष्णयोर् विलासः । प्रतिपादकः श्री-शुकः । तस्य विलास-प्रतिपादने प्रवृत्तिः निरोधेनैव । तद् उक्तं—
परिनिष्ठितोऽपि नैर्गुण्य उत्तम-श्लोक-लीलया ।
गृहीत-चेता राजर्षे आख्यानं यद् अधीतवान् ॥ [भा।पु। २.१.९] इति ।
आत्मारामोऽप्य् अरीरमत् [भा।पु। १०.२९.४२], भगवान् अपि इति ऐश्वर्यान् निरोधः । यथा श्री-कृष्णस्य ऐश्वरान् निरोधेनैव विलासे प्रवृत्तिः, तथा मुनीन्द्रस्यापि विलास-व्याख्याने प्रवृत्तिः । अतः प्रतिपाद्य-प्रतिपादक-सम्बन्धस्योत्कर्षम् आह—प्रिय-वर्गस्य श्री-कृष्णो विषय आधारश् च चन्द्र-चन्द्रिकावत्, श्री-कृष्णस्य प्रिय-वर्गो विषय आधारश् च । अन्यथा एकतराभावे आभासः स्यात्, प्रिय-वर्ग-स्वान्तस्य श्री-कृष्णो विषय आधारश् च चन्द्र-चन्द्रिकावत् । श्री-कृष्ण-स्वान्तस्य प्रिय-वर्गो विषय आधारश् च । प्रिय-वर्गस्य श्री-कृष्णाङ्गं विषय आधारश् च । प्रिय-वर्ग-स्वान्तस्य श्री-कृष्णो विषय आधारश् च । श्री-कृष्ण-स्वान्तस्य प्रिय-वर्गो विषय आधारश् च प्रिय-वर्गस्य श्री-कृष्णाङ्गं विषय आधारश् च । प्रिय-वर्ग-स्थितस्य श्री-कृष्ण-चित्तं विषय आधारश् च । श्री-कृष्णस्य प्रिय-वर्गाङ्गं विषय आधारश् च । श्री-कृष्ण-चित्तस्य प्रिय-वर्ग-चित्तं विषय आधारश् च । प्रिय-वर्ग-चक्षुषः श्री-कृष्णो विषयः श्री-कृष्ण-चक्षुषश् च । एवम् अन्योन्यस्य विषयी-विषयस्यावस्थोक्ता ग्रन्थस्यापि स एव विषय उक्तो नान्य इति ।
अनेन विषय-वैशिष्ट्यम् उक्तं प्रयोजन-वैशेष्यम् आह—नित्य-किशोर-विलास-स्फूर्त्या हृद्-रोगस्य प्राकृत-कामस्य शान्ति-द्वारा लौकिक-कामेन श्री-कृष्ण-प्रिय-वर्गयोः परस्पर-विहार-दर्शनौत्कण्ठ्य-तद्-अनुकूलत्वं चेदम् एव प्रयोजनम् अग्रे वदिष्यति—विक्रीडितं व्रज-वधूभिर् [भा।पु। १०.३३.४२] इति । एतद्-अनुसन्धानवान् मुनीन्द्रः स्वाभिप्रेतं विलासं कथयिष्यन् तावच् छ्री-कृष्णस्य मानसीं लीलां विवृणोति—भगवान् इति । तत्रादौ भावोत्पत्तिम् आह—तद् उक्तं रसार्णवे—निर्विकारस्य चित्तस्य भावः स्याद् आदि-विक्रिया [र।सू। १.१९२] । साहित्य-दर्पणे—निर्विकारात्मके चित्ते भावः प्रथम-विक्रिया [सा।द। ३.९३] ।
प्रेम-लक्षणं—स प्रेमा भेद-रहितं यूनोर् यद् भाव-बन्धनम् [र।सू। २.११२] इति । भाव-विशेष एव प्रेमा, द्वयोर् अपर-पर्यायत्वम् । यद्यप्य् अखण्डो नित्य-सिद्ध एव प्रेमा तत्-साधकाश् च नित्य-सिद्धा एव, तथाप्य् अङ्गाङ्गिनोः क्रमेण सम्बन्धस्योत्पत्तिः सम्बन्धिन्य् उपचर्यते, राज्य-सम्बन्धवत् । अथावधि-भूतो भाव उच्यते । तद् उक्तं तत्र—
प्रेम्णस् तु प्रथमावस्था भाव इत्य् अभिधीयते ।
सात्त्विकाः स्वल्प-मात्राः स्युर् अत्राश्रु-पुलकादयः ॥ [भ।र।सि। १.३.२]
भ्रू-नेत्रादि-विकारैस् तु सम्भोगे वा प्रवर्तकः ।
भाव एवाल्प-संलक्ष्य-विकारो हाव इष्यते ॥
हाव एव विलासस्य पूर्णतां प्रतिपद्य वै ।
हेला नाम समाख्याता प्रेम पूर्वं गताग्गता ॥
तत्र विभावैर् अनुभावैश् च सात्त्विकैर् व्यभिचारिभिः ।
विषयैः परिचारयंश् च कृष्णे हि रतिम् आप्नुयात् ॥
तत्रालम्बन-विभावः श्री-कृष्णः प्रिय-वर्गश् च । उद्दीपन-विभावश् चन्द्र-चन्द्रिका-चन्दन-लेपन-शरद्-ऋतु-मल्लिकाद्याः । परस्परं यूनोर् भ्रू-नेत्रादि-विकारा अनुभावाः । व्यभिचारिणस् तु त्रयस्त्रिंशत्-नेत्रागोचरे प्रिये ग्लानि-मोह-मूर्च्छा-दैन्यादयः । विषयास् त्व् अन्योन्यम् उभयोर् अङ्गादीनि, परिवारस् तु सखी इत्य्-आदि । एतैः स्थायी-भाव एष्यते । भावस् तु मानसो धर्मः । उद्दीपन-विभावेन मनसि विकारम् आपन्ने सति भावोद्बोधः । तस्मिंश् च सति उज्ज्वल-स्थायि-भावः सिध्यति । तस्मिंश् च सिद्धे श्री-कृष्ण आत्मानन्द-पूर्णं मन्यते, अतस् तद्-अर्थं मयारम्भः ।
तत्राचार्यैर् उपोद्घातत्वेनोक्तं पद्यं व्याख्यायते—
ब्रह्मादि-जय-संरूढ-दर्प-कन्दर्प-दर्पहा ।
जयति श्री-पतिर् गोपी-रास-मण्डल-मण्डनः ॥ [भावार्थ-दीपिका १०.२९.१ब्]
तथा-भूतो जातः ।
यद् वा, गोपी-रास-मण्डलं मण्डनं यस्य, स साधारणो भूषण-भूष्य-भाव इत्य् उक्तात् प्राकृत-कामस्येदं पौरुषं यच् चरम-धातु-पातेन ब्रह्मादीन् अप्य् अभिभवतीति कामस् तु श्री-कृष्णेनाभिभूतः । अग्रे वक्ष्यते—आत्मन्य् अवरुद्ध-सौरतः [भा।पु। १०.३३.२६] इति लिङ्गात् निरोध-लक्षणेन अलौकिकेन कामेन जित एव, यतः श्रीपतित्वम् उपेक्ष्य गोपी-रास-मण्डल-मण्डनो जातः । वक्ष्यति च—आत्मारामोऽप्य् अरीरमत् [भा।पु। १०.२९.४२] । अपि च आत्मारामता गौणीकृता दृश्यते, गोपी-रमणेन मधुर-रस-स्फूर्त्या स्वरूप-लाभस्य विवक्षितत्वाच् च ।
किं च, साक्षात् मन्मथ [भा।पु। १०.३३.१] इत्य् अनेन मन्मथस्यापि मोहेन सामर्थ्याभावोऽत्र आत्मन्य् अवरुद्ध-सौरतः [भा।पु। १०.३३.२६] इत्य् अयम् एव चित्रम्। यद् व्रज-सुन्दरीणां विलासैः श्री-कृष्ण-मनसि निरुद्धे सति मनो-जन्य-कार्यस्यापि निरोधोऽतो मनः-कार्य-विशेषस्य चरम-धातोर् अपि निरोधो जात इति । अयम् अर्थः इति ज्ञेयम्,अन्यथानेक-यूथवतीनां व्रज-बल्लवीनां समाधानं न स्याद् इति तासां निरोधस्य वैलक्षण्यान्तरं निरूपयिष्यते—
तद्-अङ्ग-सङ्ग-प्रमुदाकुलेन्द्रियाः
केशान् दुकूलं कुच-पट्टिकां वा ।
नाञ्जः प्रतिव्योढुम् अलं व्रज-स्त्रियो
विस्रस्त-मालाभरणाः कुरूद्वहः ॥ [भा।पु। १०.३३.१८] इति ।
प्रस्तुतम् आह—
लीलात्र त्रिविधा प्रोक्ता मानसी वाचिकी तथा ।
शरीरेण तृतीया च तासां भेदा पृथक् पृथक् ॥
मानसी लीला, यथा—
आगतासु विधास्येऽहं स्वागतं तासु सुन्दरम् ।
भयं प्रदर्शयिष्येऽहम् इहामुत्र च यन् महत् ॥
पश्चाद् धर्मं प्रवक्ष्यामि तासां हार्द-परीक्षया ।
श्रोष्यामि तासु युक्तिं च धैर्य-च्युतिम् अहं पराम् ॥
रास-क्रीडां करिष्यामि ताभिः सर्वाभिर् अद्भुताम् ।
आलिङ्गनं नखोल्लेखं संलाप-नर्म चोत्तमम् ॥
ताभिः सह करिष्यामि वर-दानं यथा कृतम् ।
एवं हि मानसी लीला ध्यानानन्द-मयी स्वयम् ॥
किं च—
स्वागतं वो महाभागाः प्रियं किं करवाणि वः ।
तासां भाव-परीक्षार्थम् इत्य् आद्या वाचिकी स्मृता ।
बाहु-प्रसारितेत्य् आद्या शरीरा बहुधा मता ॥ इति ।
ननु यदि वेद-पुराण-प्रमान्या लीला नित्यत्वं श्रूयते2 विष्णु-पुराणे—सोऽपि कैशोरक-वयो मानयन् मधुसूदनः [वि।पु। ५.१३.६०] इति । सदा रास-रसोन्मत्तः, तद् व्रज-देवी-कदम्ब-स्थः क्रीडत्य् एव सादिवद् रास-क्रीडा कथम् उच्यते ? तत्राह । यथोक्तं—पुण्यं मधुवनं यत्र सांनिध्यं नित्यदा हरेः [भा।पु। ४.८.४२] । अन्यच् च, मथुरा भगवान् यत्र नित्यं संनिहितो हरिः [भा।पु। १०.१.२८] इति मथुरायां नित्याधिष्ठानत्वे देवक्याम् आविर्भावेन सादित्वम् इव वर्ण्यते ।
तथात्र कुमारीणां वर-दान-प्रयुक्तोऽयम् रास-विलासः सादिर् इव निरूप्यते । अत्र वृन्दारण्ये त्व् ऋतवो देश-विभागेन तदावर्तन्त एव तथा शरद्-ऋतु-निवास-प्रदेशे शरत्-सम्पादितां श्रियं दृष्ट्वा प्रतिश्रुता रात्रयः स्मृति-पथम् अवतीर्णाः, मयेमा रंस्यथ क्षपाः [भा।पु। १०.२२.२७] इति ताः प्रतिश्रुता रात्रीर् वीक्ष्य शरदा उत्फुल्ला-मल्लिकाश् च वीक्ष्य रात्रि-विशेषणम् । भगवान् अपि ऐश्वर्य-सुपूर्णोऽपि तद् उपेक्ष्य निरोधात्मक-विलासेनैव व्रज-सुन्दरीभिः सह रमणे मनश् चक्रे मनश् चकारेत्य् अर्थः
व्रजे पञ्च-विधा गोप्यः—नित्य-सिद्धाः, उपासना-सिद्धाः, श्रुतयः, ऋषयः, देव्यश् च । नित्य-सिद्धा दृष्टाः । श्रुतीनां रिरंसाजनि । तद् उक्तं बृहद्-वामन-पुराणे—तत्-कदम्बक-मध्य-स्थः किशोराकृतिर् अच्युत इति तं दृष्ट्वा रिरंसा जाता । ताभ्यो भगवता वरो दत्तः—पुरा सारस्वते कल्पे व्रजे गोप्यो भविष्यथ । एता कुमार्यस् तु श्रुतय इदानीम् अपि पूर्वानुरागं दृष्ट्वा कात्यायन्य्-अर्चन-प्रभव-पुण्या व्याजेन वरो दत्तो मयेमा रंस्यथ क्षपाः [भा।पु। १०.२२.२७] इति । तास् तु कुमार्यो नवानुरागेण रिरंसया तं कालं प्रतीक्ष्यमाणा एव स्थिताः— "कदास्मान् आहूय रमयिष्यति ?" इति । अतः तस्मिंस् तस्मिन् प्रतिश्रुते समये ताः प्रतिश्रुता रात्रीर् वीक्ष्य रन्तुं मनश् चक्रे । इदानीं शरत्-कालीना रात्रय एव भावोद्बोधिका जाता इति भावः । भावोद्बोधे लिङ्गे अग्रे वक्ष्यति—जगौ कलं वाम-दृशां मनो-हरम् [भा।पु। १०.२९.३] इति । यद्यपि व्रजे द्वादशा रसाधिकारिणो वर्तन्ते, सर्वैर् अपि ध्वनिर् आकर्णत्, तथापि वेणु-ध्वनिना मधुर-रसाधिकृतानाम् एवाकर्षणं नान्येषाम् इति ।
ननु वर-दान-समय एव किम् इति नाभिरमिताः ? तत्रायम् अभिसन्धिः पूर्वम् अल्प-वयस्कत्वेन रमणार्थम् आकारणं नोचितम् इति । अधुना रमणानुकूल-वयस्त्वेन योग्या दृष्टा आकारिताः । श्री-कृष्णस्य सदा कैशोरकम् एव वयो जातं ततो रमण-योग्यता जाता । एतद् उक्तं पराशरेण—
सोऽपि कैशोरक-वयो मानयन् मधुसूदनः ।
रेमे ताभिर् अमेयात्मा क्षपासु क्षपिताहितः ॥ [वि।पु। ५.१३.६०] इति ।
हरि-वंशे—
युवतीर् गोप-कन्याश् च रात्रौ सङ्कल्प-कालवित् ।
कैशोरकं मानयानः सह ताभिर् मुमोद ह ॥ [ह।वं। २.२०.१८] इति ।
उत्फुल्ल-मल्लिका इत्य् अनेन वृन्दावन-लतानाम् उद्दीपनत्वं सूचितम् । शरदा इति शरद्-ऋतोऽपि साहय्यं सूचितम् ।
नन्व् एकेन श्री-कृष्णेन बहूनां तासां रमणं कथम् ? सर्वासाम् एवैकदैव सांनिध्यं च कथम् ? वक्ष्यति चाग्रे—तासां मध्ये द्वयोर् द्वयोः प्रविष्टेन [भा।पु। १०.३३.३] इति चेत्, तत्राह—योगमायाम् उपाश्रित इति । तत्र केचिद् वाहुः—योगमाया लीलोपयोगिनी काचिद् अचिन्त्य-शक्तिः । अग्रे वक्ष्यति योगेश्वरेण [भा।पु। १०.३३.३] अचिन्त्य-शक्तिमतेति । ताम् उप समीपे आश्रितः । सा च कृष्ण-स्व-स्व-रसाधिकारेषु ते ते निरुद्ध्यन्ते । अग्रे वक्ष्यति—मन्यमानाः स्व-पार्श्व-स्थान् स्वान् स्वान् दारान् व्रजौकसः [भा।पु। १०.३३.३७] इति ।
यद् वा, योगे संयोगे या माया कृपा स्नेह इति यावत्, ताम् उपाश्रितः, स्यात् कृपा-दम्भयोर् माया इति विश्वः ।
यद् वा, योगो व्रज-सुन्दरीभिः संयोगः । तस्मिन् या मा लक्ष्मीः शोभेति यावत्, तस्या आयः प्राप्तिः यया मुरल्या, तां मुरलीम् उप समीपे आश्रितः । कदाचिद् अपि न त्यजति । यथान्योऽपि नायको नायिकाभिसरणे रतिम् आश्रितो भवति, तथा श्री-कृष्णोऽपि मुरलीं सहचरीम् इव मन्यमानस् तद्-आश्रित एव तिष्ठति । जगौ कलम् [भा।पु। १०.२९.३] इति लिङ्गाच् चेति ।
यद् वा, योगस्य ऐश्वर्यादेर् मा सम्पत्, तत्र उपाश्रितोऽपि रन्तुं मनश् चक्रे ।
यद् वा, योगस्य ऐश्वर्यादेर् मा सम्पत्, तस्याम् उप समीपे स्थितायाम् अपि ताम् अनादृत्येत्य् अर्थः। रमणानुकूलत्वेन वीक्ष्य प्रतिश्रुता रात्रीर् एव आश्रित इत्य् अन्वयः ।
यद् वा, योगमायां योगे वक्षसो योगे निमित्ते सप्तमी वर्तमाना या मा लक्ष्मीस् तथा स्थितायाम् अपि ताम् उपेक्ष्येत्य् अर्थः । याभिः सह रमणं चिन्तनं ता एव आश्रित इत्य् अर्थः । आर्थिकोऽयम् अर्थः व्यञ्जना-वृत्त्या वा ।
यद् वा, योगमायां कांचिद् वृद्धां तपस्विनीं रमणानुकूलाम् उपाश्रितः ।
यद् वा, अभिज्ञास् त्व् एवं वदन्ति—योगे सम्भोग-लक्षणे संयोगे या माया अघटित-घटना-चातुरी, ताम् उप आधिक्येन आश्रित, उपाधिके चेति कर्म प्रवचनीयत्वं, यया एकेन स्वरूपेण बह्वीनां सांनिध्यं तासां मध्ये द्वयोर् द्वयोः [भा।पु। १०.३३.३] इति वक्ष्यमाणत्वाच् च स्वैक-निकटत्व-मान इति ।
यद् वा, योगे माया स्वाभाविकी लाघव-शक्तिर् एवेति, रात्रीर् वीक्ष्य इति रात्रयोऽपि स्त्रियः, शरद् अपि स्त्री, मल्लिका अपि स्त्री-जातयः । अतः एवं-भूते पुरुष-प्रवेश-शून्ये वृन्दावन-प्रदेशे रमण-योग्यां नित्य-सिद्धां सामग्रीं दृष्ट्वा व्रज-देवीभिः सह रन्तुं मनश् चक्रे पूर्ण-मनोरथं चकारेत्य् अन्वयः । तस्य सत्य-कामत्वात् सत्य-सङ्कल्पत्वाच् च—सत्य-कामः सत्य-सङ्कल्पः [छा।उ। ८.७.१] इति श्रुतेः ।
यद् वा, भगवान् अपि, भगो भागः, तद्वान् अपि नन्द-पुत्रत्वात् वात्सल्य-रसालम्बनत्वात् नन्द-यशोदाभ्यां लाल्यमानत्वात् सकल-सुख-पूर्णोऽपि वर्ष-पर्यन्तं धैर्यम् अवलम्बमानोऽपि ता प्रसिद्धाः मधुर-रसोद्दीपका रात्रीर् वीक्ष्य रन्तुं मनश् चक्रे । रात्रि-दर्शनेन धैर्य-च्युतिर् जातेति सूचितम् । तत्रापि विशेषं व्याचष्टे—शरदा इति उत्फुल्ल-मल्लिका इति । शरत्-कृत्-साहाय्यम् इति भावः ।
यद् वा, अयोगे माया दम्भका पद्यम् इति यावत्, ताम् उपाश्रितः व्रजौकसां समीपे कपट-प्रकाशनात् । अयम् अर्थः—व्रज-सुन्दरीभिः सदा सम्बन्धेऽपि नान्योपल-क्षितो विलासं करोत्य् एव यतो रसः परोक्षं प्रकाशते इति श्रुते स्यात् । कृपा-दम्भयोर् माया इति विश्वः । मधुर-रसावलम्बनाश्रयम् अन्तरेण नात्मानं पूर्णं मन्यते । अत एव रन्तुं मनश् चक्रे ।
यद् वा, योगं भगवान् अपि सोऽप्य् ऐश्वर्यं तिरस्कृत्य रन्तुं मनश् चक्रे । अगमायाम् अङ्गेषु स्थावरेषु तरुषु या माया कृपा, ताम् उप समीप एव आश्रितः, वृन्दावन-तरुषु स्नेहम् आश्रितः । तेषाम् असङ्कोचनं कुर्वन् एते विलासोपयोगिनो मद्-विलास-साक्षिण इत्य् एवं विचार्य तेषां मध्ये स्थितः सन् रन्तुं मनश् चक्रे इति व्रज-सुन्दरी-मनोऽनुरञ्जनानुकूलं सङ्कल्पं कृतवान् इत्य् अर्थः । अहो अमी देव-वरामरार्चितम् [भा।पु। १०.१५.५] इति तरुषु श्री-कृष्ण-स्नेहस्य प्रसिद्धत्वाच् च ॥१॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) :
श्री-राम-कृष्ण-गङ्गा-चरणान् नत्वा गुरून् उरु-प्रेम्णः ।
श्रील-नरोत्तम-नाथ-श्री-गौराङ्ग-प्रभुं नौमि ॥
प्रणम्य श्री-गुरुं भूयः श्री-कृष्णं करुणार्णवम् ।
लोकनाथं जगच्-चक्षुः श्री-शुकं तम् उपाश्रये ॥
गोप-रामा-जन-प्राण-प्रेयसेऽतिप्रभुष्णवे ।
तदीय-प्रिय-दास्याय मां मदीयम् अहं ददे ॥
अथ पञ्चभिर् अध्यायैः पञ्च-प्राण-समैर् मुनिः ।
रासं प्राह हरेः सर्व-लीला-सम्पच्-छिरोमणिम् ॥
रासो जयति यद् दत्त-सौभाग्या गोप-योषितः ।
धरास्था अधरीचक्रुः सर्वोर्ध्वस्थां रसाम् अपि ॥
ऊनत्रिंशे वेणु-नाद-पारुष्य-विष-वर्षणम् ।
गोपिका-चातकीषाभिः क्रीडान्तर्धिश् च वर्ण्यते ॥
इह खलु सप्त-वर्ष-वयसि वर्तमानेन भगवता कार्तिकस्यामावस्यायां कर्म-वादोत्थापनेन इन्द्र-मख-भङ्गः कृतः । तच्-छुक्ल-प्रतिपदि गोवर्धन-मखोत्सव । द्वितीयायां यमुना-तीरे भ्रातृ-द्वितीया-भोजनोत्सवः, श्री-मुनीन्द्रेणावर्णितोऽपि ज्ञेयः । तत्रैव वर्णिता इन्द्र-कोपोक्तयश् च, तृतीयाम् आरभ्य नवमी-पर्यन्तं गोवर्धन-धारणम् । दशम्यां गोपानां विस्मय-कथा-बाहुल्यं, एकादश्यां गोविन्दाभिषेकं, द्वादश्यां वरुण-लोक-गमनं, पौर्णमास्यां ब्रह्म-लोक-गमनम् । ततश् च शरदः समाप्तत्वात् तद्-उत्तरे वर्षे अष्ट-वर्ष-वयस्त्वे सत्याश्विन-पूर्णिमायां रासोत्सवः सर्व-लीलोत्सव-मुकुट-मणिः, तं वक्तुम् आरभते—भगवान् अपि षड्-ऐश्वर्य-पूर्णोऽपि रन्तुं मनश् चक्रे रमणस्योद्दीपनालम्बनानां काल-देश-पात्राणां शरद्-यामिनी वृन्दावन-व्रज-वनितानां सर्वोत्कृष्ट-माधुर्येणाकृष्टत्वाद् इति भावः ।
शत-कोटि-विलासिनीनाम् उज्ज्वल-रस-चिन्तामणीनां सौस्वर्य-सौन्दर्य-सौकुमार्य-सौरभ्य-माधुर्य-वैदग्ध्य-तौर्यत्रिकाणि बहु-विधानि परम-रुचिराणि स्वीय-श्रोत्रादीन्द्रियैर् जिघृक्षुः स्वीय-सौन्दर्यादीनि तदीय-श्रोत्रादिभिस् ता जिग्राहयिषुश् च बभूव, प्रेम-वश्यत्वाद् एकस्याम् एव रजन्याम् अव्यवधानेन यदा, तदा सत्य-सङ्कल्पता-शक्त्या प्रेरितया योगमायया दुर्घट-घटना-पटीयस्या शक्त्या प्रहर-चतुष्टयवत्यास् तस्या एव रात्रेर् मध्ये तावद्-विलास-समापयित्र्यः परः शत-कोटि-रात्र्य आनीय दर्शिताः । अत एव ता रात्रीर् वीक्ष्य इति बहु-वचनम् । ब्रह्म-रात्र उपावृत्त [भा।पु। १०.३३.३८] इत्य् अग्रेऽपि वक्ष्यते प्रसिद्धार्थ-तत्-पदोपन्यासान् नाना-गुणवतीर् इति रात्रीणाम् उत्कर्षः । शरदा तावन्तः शरदायाम् अपि उत्फुल्ला मल्लिका यासु ताः । शरद्य् अपि मल्लिकाः कुन्द-स्रजः कुल-पतेर् इह वातिगन्धः इति कुन्दान्य् अपि । रेमे तत्-तरलानन्दि-कमलामोद-वायुना इति रात्राव् अपि कमलानि पुष्पन्तीति वृन्दावनस्योत्कर्षः । "शरदोत्फुल्ल-मल्लिकाः" इति पाठे शारद्यश् च ता उत्फुल्ल-मल्लिकाश् चेति ता रन्तुम् आरेभे । रेमे इत्य् उक्ते आत्मारामस्य स्वत एव पूर्ण-कामस्य भगवतस् तस्य व्रज-वनितासु रमणं बाह्यं नव-विडम्बनम् एवेति कश्चिद् व्याचक्षतेत्य् अतो रन्तुं मनश् चक्रे इत्य् उक्त्या रमणम् इदम् आन्तरम् एव, न तु बाह्यम् इति ज्ञापितम् । सत्यम् आन्तरम् एवेदं रमणं किन्तु व्रज-सुन्दरीणां भक्तत्वात् तद्-अनुरोधेनैवेति कश्चिद् व्याचक्षीतेत्य् अतश् चक्र इत्य् आत्मने-पदं प्रयुक्तम् । रमणस्य स्व-सुखार्थकत्वं बोधयति, ततश् च इत्थम्भूत-प्रेमाणो व्रज-सुन्दर्यो यत् तासु भगवान् स्वतः सर्व-सुख-पूर्णोऽपि रन्तुं मनश् चक्रे—आत्मारामाश् च मुनयः [भा।पु। १.७.११] इत्य् अत्र इत्थम्भूत-गुणो हरिः इतिवत् । अतो व्रज-सुन्दरीणाम् अपि परमोत्कर्षः । तथा—
सोऽपि कैशोरक-वयो मानयन् मधुसूदनः ।
रेमे ताभिर् अमेयात्मा क्षपासु क्षप्ताहितः ॥ [वि।पु। ५.१३.६०] इति ।
युवतीर् गोप-कन्याश् च रात्रौ सङ्कल्प-कालवित् ।
कैशोरकं मानयानः सह ताभिर् मुमोद ह ॥ [ह।वं। २.२०.१८]
इति श्री-विष्णु-पुरान-हरि-वंशयोर् मानयन् आदृतं कुर्वन्न् इत्य् अर्थः । ताभिः सह विहाराभावे स्वीय-कैशोरयोऽप्य् अवमानितं स्याद् अत एवोक्तम् अभियुक्त-महानुभावैः । कैशोरं सफलीकरोति कलयन् कुञ्जे विहारं हरिः [भ।र।सि। २.१.२३१] इति सर्वथैव व्रज-वनितानाम् अप्य् उत्कर्षो ध्वनितः । तत्र चोक्तानुक्त-सर्वेति कृत्य-समाधानार्थम् आह—योगमायां स्वीयाचिन्त्य-चिच्-छक्ति-वृत्तिम् उप आधिक्येन आश्रित इति स्वाश्रितानाम् अपि ताम् आश्रित इति प्रयोगात् तस्या अप्य् अत्र सौभाग्याधिक्यम् ॥१॥
॥ १०.२९.२ ॥
तदोडु-राजः ककुभः करैर् मुखं
प्राच्या विलिम्पन्न् अरुणेन शन्तमैः ।
स चर्षणीनाम् उदगाच् छुचो मृजन्
प्रियः प्रियाया इव दीर्घ-दर्शनः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : तदा तस्मिन्न् एव क्षणे तत्-प्रतीतये उडु-राजश् चन्द्र उदगाद् उदितः । किं कुर्वन् ? दीर्घ-कालेन दर्शनं यस्य स प्रियः स्व-प्रियाया मुखम् अरुणेन कुङ्कुमेन यथा विलिम्पति तथा प्राच्याः ककुभो दिशो मुखं शन्तमैः सुखतमैः करै रश्मिभिर् अरुणेनोदय-रागेण विलिम्पन्न् अरुणीकुर्वन्न् इत्य् अर्थः । स प्रसिद्ध उडु-राजः । तथा चर्षणीनां जनानां शुचस् ताप-ग्लानीर् मृजन्न् अपनयन् ॥२॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : तदा भगवतो रिरंसा-समये । तस्य हरेः प्रीतये । तमसि गोपाङ्गना-स्फुट-दर्शनं स्याद् इत्य् अभिप्रेत्येत्य् अर्थः । उडुभिस् ताराभिः राजत इति । यथाहम् उडुभी राकेशे राजे तथा भगवान् अपि व्रजाङ्गनाभी राजत्व् इत्य् अभिप्रायक उडुराज इति शब्दः । दीर्घं बृहत् दर्शनं स्वरूपं यस्य सः । पूर्णिमेन्दोः पूर्ण-कलत्वाद् इत्य् अर्थः । प्रियः भर्ता । स्व-प्रियायाः । अरुणं कुङ्कुमे रक्ते सन्ध्या-रागे\ऽर्क-सारथौ इति धरणिः । प्राच्याः ककुभ इन्द्रेशाञाः । पर-पत्न्याः इत्य् अर्थः । अनेन, यद् यद् आचरति श्रेष्ठः [गीता ३.२६] इति न्यायेन यद्य् यस्मद्-वंश-प्रवर्तकश् चन्द्र इन्द्र-भार्यायाः प्राच्या मुखं विलिम्पति, तदा कुल-परम्परा-गतत्वाद् अस्माकम् एतत् सदृश-कर्मणि न दोष इति विमृश्य भगवान् प्रीतो भवत्व् इत्य् उक्तं स्वामि-चरणैः—तत्-प्रीतये इति । इत्य् अर्थ इति—अरुणतापादनम् एवात्र विलिम्पन-पदार्थः । चर्षणीनां मनुष्याणां वा सस्यानां,
अर्यम्णो मातृका-पत्नी तयोश् चर्षणयः सुताः ।
यत्र वै मानुषी जातिर् ब्रह्मणा चोपकल्पिता ॥ [भा।पु। ६.६.४२] इत्य् उक्तेश् चर्षणयो मनुष्याः ।
चर्षणिर् मानुषे सस्ये श्रान्ते चाध्वनि वाहने इति निरुक्ति-कोशः । सस्य-पक्षे खर-किरण-सन्ताप-म्लान-रूपाः शुच इति ज्ञेयम् ॥२॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : तदेत्य् आदि । तदा तस्मिन्न् एव समये यदा रन्तुं मनश् चक्रे तदैवेत्य् अर्थः । सेवा समयम् आकलय्य भृत्य इवोपसन्न इति यावत् ॥२॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : एवं निज-रिरंसया चन्द्रम् अपि प्राची-दिशा स प्रियम् एव रन्तुम् उद्यतं मन्यमानस्य श्री-भगवतो भावम् अभिव्यञ्जयन्न् इव तद्-रिरंसा-स्मरणेनोदित-भाव-विशेषः प्राची-दिशा नायिकया सह चन्द्रस्य नायक-भाव-प्रदर्शनेनोदयम् आह—तदेति । यदा मनश् चक्रे तदानीम् एव उडूनां तारकाणां राजेति ता अपि तत्-परिवारत्वेनोदगुर् इति ध्वनितम् । तासां च पूर्ण-चन्द्र-रात्राव् अल्प-प्रकाशता-विवक्षया परिवारत्वापेक्षया चोदयस्य गौणतयोक्तिः । विशेषेण लिम्पन्न् इति पूर्ण-चन्द्राभिप्रायेणैव पूर्णत्वं च तस्य पौर्णमास्या किं वा तया विनापि तिथ्य्-अन्तरे भगवद्-रिरंसापेक्षया,शन्तमैर् अमृत-मयैर् इत्य् अर्थः । सर्व-तापापहारित्वात् स काम्य् अम्बुराशि-परिवर्धनतया प्रसिद्धः ।
न केवलम् एवम् अमुना प्राची-दिश एव तापो\ऽपहृतःकिन्तु सर्वेषां जनानाम् अपीत्य् आह—चर्षणीनाम् इति शुचः शरद्-अर्क-ज-सन्ताप-दुःखानि एतच् च श्री-भगवतो रिरंसोद्दीपन-द्वारा प्रायो गोप-कन्या-वर्ग-चिर-विरह-तापापनोदनाभिप्रायेण, जगत्-पूज्यानां तासां शुग्-अपनोदनेन जगताम् एव स्वतः शुग्-अपनोदन-सिद्धेः । प्रियः प्रियाया इवेति स-रागत्व-साधुत्वानन्यत्वादिनान्योन्यं प्रीति-विशेषेषो दर्शितः । अत एव परिजनानां शोकाश्रूणि मार्जयन् यथासौ परम-सुखमय-करेण लिम्पति । दीर्घ-दर्शन इत्य् अनेन परम्-औत्कण्ठ्यं सूचितम् । एवं सर्वम् इदं श्री-भगवद्-रिरंसाविर्भावनम् ऊह्यम् ॥२॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : एवं निज-रिरंसया चन्द्रम् अपि प्राची-दिशा प्रियः प्रिययेव रन्तुम् उद्यतं मन्यमानस्य श्री-भगवतो भावम् अभिव्यञ्जयन्न् तासां रात्रीणाम् उत्तमाङ्ग-रूपायाम् अस्याम् अभिव्यक्त-सर्व-मङ्गल-सूचकम् अन्यद् अप्य् आह—तदेति । उडूनां राजेति ता अपि तत्-परिवारत्वेनोदगुर् इति ध्वनितम् । रश्मिभिर् अरुणेनेति करण-द्वयम् उभयेषाम् अपि साधकतमत्वात् रश्मि-धृतेन रागेणेत्य् अर्थः । विशेषेण लिम्पन्न् इति पूर्ण-चन्द्राभिप्रायेणैव ततो राकैवेयं तिथिः पूर्णत्वं च तस्य तिथ्य्-अन्तरे श्री-भगवद्-इच्छापेक्षया तदेत्य् उक्त्या स्वारस्यात् । किं वा, उत्फुल्ल-मल्लिका-रात्रीर् वीक्ष्येतिवत् तस्याप्य् उद्दीपनत्वेन सहजोद्गमौचित्यात् । राकेश-कर-रञ्जितम् इति वक्ष्यमाणानुसारेण तत्-तिथाव् एव तात्पर्यात् स इति ता इतिवत् न केवलम् एवम् अमुना प्राची-दिश एव तापोपहृतः, किन्तु सर्वेषां जनानाम् अपीत्य् आह—चर्षणीनाम् इति । शुचः शरद्-अर्क-ज-सन्ताप-दुःखानि । यद् वा, मनो-दुःखानि भगवतः सर्व-शक्त्य्-आश्रय-परम-शक्ति-रूपाणां तासाम् अनुल्लासोल्लासाभ्यां स्वत एव सर्वेषां तत्-तद्-भावात् श्री-कृष्ण-जन्म-दिनादिवत् प्रियः प्रियाया इवेति स-रागत्व-साधुत्वानन्यत्वादिनान्योन्यं रुचि-विशेषेषो दर्शितः । अत एव तत्-परिजनानां शोकाश्रूणि मार्जयन् यथासौ परम-सुख-करेण लिम्पति । तथेति व्यञ्जितं दीर्घ-दर्शन इत्य् अनेन परमौत्कण्ठ्यं च सूचितम् । एवं सर्वम् इदं श्री-भगवतो रिरंसाविर्भावनम् ऊह्यम् ॥२॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : करैर् अरुणेन तद्-गतोदय-रागेण ॥२॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : तदोक्त-प्रकारासु सर्वास्व् एव रात्रिषु पूर्णत्वेन चन्द्रमा अप्य् एक एव नायकत्वेनासीद् इत्य् आह—तदोडुराज इत्य्-आदि । तदा तस्मिन्न् एव समये यदा भगवान् रन्तुं मनश् चक्रे । तदैव सेवकस्येयम् एव रीतिर् ईश्वरेच्छा सम-कालम् एवोपसत्तिर् इति यत्, स इति पूर्णत्वेन प्रसिद्धः । उडुराज उदगाद् उदियाय । किं कुर्वन् ? करैः किरणैः प्राच्याः ककुभो मुखम् अरुणेन अरुणिम्ना, गुण-वचनोऽयम् । विलिम्पन् रञ्जयन्न् इत्य् अर्थः । यद्यपि बह्वीनां रात्रीणां पतिस् तथापि प्राची दिग् एव तस्य प्रियेति ताम् एवादौ सादरम् अनुनयन् । पुनः किं कुर्वन् ? चर्षणीनां जनानां शुचौ मृजन् निर्मलीभावं कुर्वन् । तत्र दृष्टान्तः । प्रियः श्री-कृष्णः सर्वासां व्रज-देवीनां वल्लभोऽपि चर्षणीनां सखी-जनानां शुचो मृजन् अरुणेन कुङ्कुमेन करैः कर-व्यापार-विशेषैः प्रियाया राधाया मुखं लिम्पन्न् इति वाक्यार्थोपमा । कीदृशः ? उडु-राजः प्रियो वा दीर्घ-दर्शनः । बह्वीषु रात्रिषु परिपूर्णतयैक-रूपेयेण वर्तिष्यमाणत्वाद् दीर्घम् अपरिच्छिन्नं दर्शनं यस्य। पक्षे प्रियया सह दीर्घं सर्व-कालीनं दर्शनं यस्य, स्वाधीन-भर्तृकत्वात् तस्याः । अथवा, दीर्घ-दर्शनो दीर्घ-लोचन इत्य् अर्थः ॥२॥
**नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) :**तद् एवं श्री-कृष्ण-मनसि रिरंसा-पूर्णेऽपि भाव-रूपां प्रथम-विक्रियाम् आपन्ने सति चन्द्रस्यापि तत्-कार्यत्वाद् उद्दीपन-विभावत्वाच् च चन्द्रमा मनसो जात इति श्रुतेः । कार्योन्मुखे सति कार्यं स्वयम् एवोदेति । यथा रात्री-शरन्-मल्लिकानाम् उद्दीपन-विभावत्वं तथा चन्द्रस्यापि उद्दीपन-विभावत्वम् । अतः तस्योदयम् आह—तदेति । तास्व् अनुराग-शैथिल्यं कुर्वन्, यथा श्री-कृष्णो रमायाम् अनुराग-शैथिल्यं कृतवान् तथैव चन्द्रोऽपि स्वकीयासु पूर्णम् उज्ज्वल-रसं प्राप्नुवत् परकीयायां प्राच्यां दिशि पूर्णं रसम् अनुभवितुम् उदत् । प्राची इन्द्रस्यैव स्याद् दिग्-देवानाम् इति श्रुतेः । किं कुर्वन् ? प्राच्याः ककुभो मुखं शन्तमैः करैर् अरुणेन विलेपनं प्राची पूर्वानुरागवती । अतस् तस्याः सूर्येण सम्बन्ध-मात्रं ज्ञात्वा सक्रोध इवारुण्यम् अभिव्यञ्जन् उदगात् फुल्लैः कुमुद-कुन्दादिभिर् मुख-विकासेन पूर्वानुरागं विचिन्त्य ताम् अनुसरन् शन्तमैः करैर् अस्माभिः कर-तुल्यैह् प्रणय-कोपं कुर्वन् तेनोदय-रागेण तस्याः ककुभो मुखं विलिम्पन् दिवाकरे तस्या अनुराग-भावम् आलक्ष्य यत् परित्यज्यान्यत्र गतत्वात् वस्तुतस् तु श्री-कृष्ण-मनसोऽनुराग एव चन्द्रमस्यम् इत्य् उक्तम् आसीत् मनः कार्यत्वात् नव-कुङ्कुमारुणम् इत्य् उत्तर-श्लोके वक्ष्यति—"कारण-गुणा हि कार्य-गुणान् आरम्भन्ते" इति न्यायात् ।
पुनः किं कुर्वन् ? चर्षणीनां कृताकृत-ज्ञानवतां जनानां शुचः दिवा शरद्-अर्कांशुजां तापान् मृजन्न् आशयन् यद् वा चर्षणीनां सर्वत्र यदि भ्रमतां भगवद्-भजनम् अन्तरे क्वचिद् दैत्य-भय-प्राप्नुवतां जनानां शुचः पश्चात् तापान् मृजन् दूरीकुर्वन् भगवद्-आनन्दस्य पूर्ण-चन्द्र-द्वाराभिव्यञ्जितत्वात् तस्मिन्न् एव समये सर्वेषां व्रजौकसां ताप-मार्जनं जातम् इति भावः । अन्यार्थेऽप्य् आकुला भवेयुर् इति । वक्ष्यति च मन्यमाना स्व-पार्श्व-स्थान् इति । तस्मिन्न् उदिते सर्वेषां परमानन्दो भवत्य् एव । ताप-हरणम् अवान्तर-व्यापार अन्धकार-निवृत्तिश् च किं च यथा श्री-कृष्णस्य व्रज-वल्लवी-मनोऽनुरञ्जनम् उद्देश्यं तथा चन्द्रस्यापि प्राचितापापनोदनम् उद्देश्यं सर्व-जनतां पाप-हरणम् आनुषङ्गिकमिति । चन्द्रेण कार्य-द्वयं साधितम् इत्य् अत्रानुरूपं दृष्टान्तम् आह—प्रियः प्रियाया इवेति दीर्घ-कालेन दर्शनं यस्य स प्रियः प्रीति-विषयः दीर्घोत्कण्ठा-युक्तः प्रिया-दर्शनेन गत-व्यथः प्रियाया विरह-तापम् अपनेष्यन् नव-कुङ्कुमेन मुखं विलम्पतीतिवत् अनेन विरह-ताप-हरणं परमानन्द-दातृत्वं च कार्य-द्वयं सूचितम् इति ॥२॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : तदैवोद्दीपनान्तरं च प्रादुर्बभूवेत्य् आह—तदा उडु-राजश् चन्द्र उदगात् । किं च, न केवलम् अयम् उद्दीपन एव अपि तु गोप-स्त्री-रमणस्य तस्य प्रमाणीभूत इत्य् आह—ककुभ इति । दीर्घ-कालेन दर्शनं यस्य स प्रियो रमणः प्रियायाः स्व-रमण्या मुखम् अरुणेन कुङ्कुमेन स्वकर-धृतेन यथा विलिम्पति तथा प्राच्याः ककुभो दिशः मुखं शन्तमैः सुखतमैः करैः किरणैर् धृतेन अरुणेन उदय-रागेण लिम्पन्न् अरुणीकुर्वन्न् इत्य् अर्थः । स प्रसिद्ध एव चर्षणीनां—अर्यम्नो मातृका पत्नी तयोश् चर्षणयः सुताः यत्र वै मानुषी जातिर् ब्रह्मणा परिकल्पिता [भा।पु। ६.६.४२] इति षष्ठोक्तेर् मानुष-जातीनां शुचः सन्तापान् मृजन् अपनयन् । अयम् अर्थः—कृष्णस्य स्व-कुलादि-पुरुषः स पुरातनोऽपि द्विज-राजोऽपि रमणार्ह-बहुतर-स्व-स्त्रीमान् अपि प्राच्या दिश इन्द्र-भार्यात्वात् पर-स्त्रियो मुखं स्व-करैः स्पृशति, स्पृशन्न् एव स्वयं तस्याम् अनुरक्तस् ताम् अप्य् अनुरागवतीं करोति यदि तदा कृष्णस्य तद्-वंशस्य नवीन-वयसो गोप-जातेर् अलब्ध-विवाहत्वात् स्वीय-स्त्री-रहितस्यार्थं च स्व-सौन्दर्येण मानुषी जातीर् आनन्दयतो गोप-स्त्री-रमणे कः खलु दोष इति ॥२॥
॥ १०.२९.३ ॥
दृष्ट्वा कुमुद्वन्तम् अखण्ड-मण्डलं
रमाननाभं नव-कुङ्कुमारुणम् ।
वनं च तत्-कोमल-गोभिर् अञ्जितं
जगौ कलं वाम-दृशां मनोहरम् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : कुमुत् कुमुदं विकसनीयं विद्यते यस्य तं कुमुद्वन्तम् । न खण्डं मण्डलं यस्य तम् । रमाया आननस्याभेव आभा यस्य तम् । नव-कुङ्कुमम् इवारुणम् एवं-विधं चन्द्रं दृष्ट्वा । तथा वनं च तस्य कोमलैर्गोभी रश्मिभी रञ्जितं दृष्ट्वा कलं मधुरं जगौ अगायत । कथम् ? वाम-दृशां वामा मनोहरा दृशो यासां, तासां मनोहरं यथा ॥३॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : कुमुदं रात्रि-विकाशि कमलम् । विकसनीयं प्रकाशनीयम् । यद् वा, कौ भूमौ मुद् यतः सा प्रभा तद्वन्तम् । तस्य चन्द्रस्य । गोभिः किरणैः । नृ-स्त्रियो स्वर्ग-वज्राम्बु-रश्मि-दृग्-बाण-लोमसु इति केशवोक्तेः । रञ्जितं मण्डितम् । कलम्, कलं शुल्के त्रिष्व् अजीर्णे नाट्योक्त-मधुर-ध्वनौ इति मेदिनी ।
गूढार्थस् तु—वाम-दृक् ई-कारस् तद्-युक्तं कलं क्लीम् इति बीजम् । अं वासुदेवं मानयति विज्ञापयतीति, अं मनः सान्तोऽयं द्वितीयाया अ-लुग् आर्षः । तच् छ्रुत्वा वासुदेवो वादयतीति ज्ञायते । पुनः औ अ-कारौ हरति त्यजतीत्य् अ-हरम् । कलम् इत्य् अत्र अ-कारयोस् त्याग-पूर्वकम् ई-कार-सङ्गत्या क्लीम् इति सम्पद्यते । तथा च—काम-बीजं जगौ । वंश-पर्व-द्वारा विरह-कर्षित-प्रेम-रसार्द्र-तद्-धृदय-क्षेत्रे कामम् उद्भावयामास वपनेनेवेति तत्त्वम् ॥३॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : वनं चेत्य् आदि । तत् कोमल-गोभिर् अञ्जितं म्रक्षितं तत्-कोमल-गोभिर् अञ्जितम् इति समस्तं वा पदम् । जगौ कलम् इति गानम्, अतो मुरली-करणकम् इति ज्ञेयम् । चुकूज वेणुम् [भा।पु। १०.२१.२] इति पूर्व-पूर्वोक्तत्वात् । कलम् इत्य् अस्यायं भावः—ध्वनौ तु मधुरास्फुटे कलः । अस्फुटत्वे सति सर्वासाम् एव मन्-नाम्ना गीतम् इति प्रतीतिर् अभूत् ॥३॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ततश् च भाव-विशेषाविर्भावेन श्री-गोपीनाम् आकर्षणार्थं मोहन-मन्त्रम् इव वेणुना किञ्चिद् गीतम् अगायद् इत्य् आह—दृष्ट्वेति । कुमुत् कुमुदम् । तथा च विश्वः—कुमुदे\ऽपि कुमुत् प्रोक्तम् इति तद्वन्तम् इति । कुमुदानि च तदानीं विकसितानीत्य् अर्थः । अत एव वक्ष्यते श्री-गोपीभिः—वृन्दावने कुमुद-कुन्द-शशाङ्क-रम्ये [भा।पु। १०.४७.४३] इति । यद् वा, कुः पृथिवी तस्या मुत् हर्षः । तद्वन्तम् इति तद्-उदयेन सर्वेषाम् एवानन्दो\ऽभूद् इत्य् अर्थः । तत्र हेतवः—अखण्ड- इत्य्-आदीनि । अखण्ड-मण्डलत्वाद् रमाननाभम् इति । लक्ष्मी-मुख-स्मारणेन रिरंसा विभावितेति ज्ञेयम् ।
ननु रमाननं सदा सत्-कुङ्कुमाक्तं, चन्द्रस् तु शुक्ल एव । तत् कथं तत्-सादृश्यम् ? तत्राह—नवेति । एतच् च प्रथमोदय-मात्र-विवक्षया । नव-कुञ्कुमस्य भावोद्दीपनत्वेनैव प्रयोगः । एवं कालस्य इति योग्यतां प्रदर्श्य स्थानस्यापि दर्शयति—वनं चेति । तस्य चन्द्रस्य कोमलैः प्रथमोदयेनाल्प-मात्र-प्रकाशवद्भिर् गोभिर् अभितो रञ्जितं रक्तीकृतम् अनुराग-विषयीकृतं वा ।
यद् वा, गोभिर् इति तृतीयान्तं पदं, अञ्जितं म्रक्षितम्, अत्रापि स एवार्थः । एवं भावोद्दीपनम् एव दर्शितम् । कलं मधुरं किञ्चिद् गीतम् ।
यद् वा, कलं यथा स्यात् तथा जगौ वेणुनेति ज्ञेयम् । का स्त्र्य् अङ्ग ते कल-पदामृत-वेणु-गीत [भा।पु। १०.२९.४०] इत्य्-आदि-वक्ष्यमाणत्वात् । वामा मनोहरा दृशो नेत्राणि यासां, परम-सुन्दरीणाम् इत्य् अर्थः ।
यद् वा, वामा कुटिला दृक् दृष्टिर् यासां परम-विदग्धानाम् इत्य् अर्थः । एतच् च स्वरूप-निरूपण-मात्रम् । व्रज-स्त्रीणां सर्वासाम् एव स्वभावतस् तादृशत्वात् मनो हरति आकर्षति सङ्केत-विशेषेण राग-तालादि-विशेषेण वा मनोहरं तद् यथा स्यात् इति दिनान्तरापेक्षया तदानीं गान-विशेषो\ऽभिप्रेतः । दिनान्तरेषु वेणु-गीतेन तादृशत्वावृत्तेः ॥३॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ततश् च तं दृष्ट्वा भाव-विशेषाविर्भावेन वनम् आगत्य तच् च तद्-राश्मिभी रञ्जितं दृष्ट्वा तत्र यमुना-तीर-भागम् अद्यापि रासौलीति प्रसिद्ध श्री-वज्र-स्थापितं ग्राम-चत्वरम् आगत्य चाकर्षण-वेणुना किम् अपि गीतम् अगायद् इति पूर्ववत् तस्यां रात्रौ प्रकटित-वेणु-शिक्षा-विशेषत्वम् अप्य् आह—दृष्ट्वेति ।
तं च रमाननाभं रमयन्तीति रमाणां परम-रमा-रूपाणाम् एव वा तासां तत्-प्रेयसीनां मध्ये परम-प्रेयसी या राधा यत्-प्राप्त्य्-अर्थम् एव वेणु-शिक्षा-विशेषं प्रकटयितुं नूनम् एतावन्तं कालं तासाम् अपि सङ्गमे शिथिलो\ऽभूत्, तस्या यत् आननं तद्-आभं दृष्ट्वा तत् तया वितर्क्य तेन तत् स्मृत्वा वा स्व-प्रकाशनाय कलं जगाव् इत्य् अन्वयः ।
वितर्कापद्य् उपादनाय साम्येन विशेषणानि—कुमुत् कुमुदम् । तथा च विश्वः—कुमुदे\ऽपि कुमुत् प्रोक्तम् इति तद्वन्तम् इति वा स्व-प्रकाशनाय कुमुदानि च तदानीं विकसितानीति ध्वन्य्-अर्थः । अत्र विशेषणैर् एव विशेष्यश् चन्द्रो लभ्यते । अयम् उदयति मुद्रा-भञ्जनः पद्मिनीनाम् इतिवत् । आननस्य पक्षे, कोः पृथिव्याः मुत्-कर्तव्यत्वेन विद्यते यस्य तद् इति विशेष्य-वशाल् लिङ्ग-विपरिणामेन ज्ञेयम् । परम-रमा-रूपत्वात् तस्याः ।
अखण्ड-मण्डलं षोडश-कलम् । पक्षे, यथावत् परिमाण-संवलितं मण्डलम् अवयव-वृन्दं यत्र नव-कुङ्कुम-रागेणारुणम् ।
एवं कालस्य रति-योग्यतां प्रदर्श्य स्थानस्यापि दर्शयति—वनं चेति । तस्य प्रथमोदयेनाल्प-मात्र-प्रकाशवद्भिर् गोभिर् अभितो रञ्जितम् । यद् वा, भावे निष्ठा तैर् अभिरञ्जितं, अर्थात् कृष्णस्याभिरञ्जना यत्र तत् दीर्घत्वाभावः छान्दसः । एवं भावोद्दीपनम् एव दर्शितम्
कलं मधुरम् अस्फुटं च यथा स्यात् तथा जगौ वेणुनेति ज्ञेयम् । का स्त्र्य् अङ्ग ते कल-पदामृत-वेणु-गीत [भा।पु। १०.२९.४०] इत्य्-आदि-वक्ष्यमाणात् । तत्र मधुरत्वं मनोहरणाय अस्फुटत्वं सर्वासाम् अपि तासां स्व-स्व-नाम-मयत्वादि-भ्रमाय अन्येषां वेणु-वाद्यम् इदम् इति विशेषानवधारणाय च ।
ननु मधुरत्वेन कथं सर्वेषाम् एवाकर्षणं नाभूत् ? तत्राह—वाम-दृशां तादृश-भाववतीनाम् एव मनोहरं यथा स्यात् तथेत्य् आदि-रस-मात्रोद्दीपनं राग-विशेषं जगाव् इत्य् अर्थः । वक्ष्यते च अनङ्ग-वर्धनम् इति । नूनं मध्यमादि-नामा यत उक्ते मौडव-राग-भेदे—
मध्यमादिर् म-ग्रहान्तो मध्यम-ग्राम-रागजः ।
अयं सायं तु गातव्यः शृङ्गारे ऋ-ध-वर्जितः ॥ इति ।
मेति मध्यमः ऋ-धेति ऋषभ-धैवतौ स्वरौ—ग्रहः स्वरस इत्य् उक्तो यो गीतादौ समर्पितः इति पूर्वं तु, इति वेणु-रवं राजन् सर्व-भूत-मनोहरम् इति सामान्य-विषयकत्वात् स्वभावानुसारेण तासां मोहन-मात्रं जातम् । अधुना तु रस-विशेषोद्दीपनत्वाद् आकर्षणम् इति तत्र तत्र वंश्या अपि वैशिष्ट्यम् अस्ति, यथोक्तम्—
अर्धाङ्गुलान्तरोन्मानं तारादि-विवराष्टकम् ।
ततः सार्धाङ्गुलाद् यत्र मुख-रन्ध्रं तथाङ्गुलम् ॥
शिरो वेदाङ्गुलं पुच्छं त्र्य्-अङ्गुलं सा तु वंशिका ।
नव-रन्ध्रा स्मृता सप्त-दशाङ्गुल-मिता बुधैः ॥
दशाङ्गुलान्तरा स्याच् चेत् सा तार-मुख-रन्ध्रयोः ।
महानन्देति व्याख्याता तथा संमोहिनीति च ॥
भवेत् सूर्यान्तरा सा चेत् तत आकर्षिणी मता ।
आनन्दिनी तदा वंशी भवेद् इन्द्रान्तरा यदि ॥
गोपानां वल्लभा सेयं वंशुलीति च विश्रुता ।
क्रमान् मणिमयी हैमी वैणवीति त्रिधा च सा ॥ [भ।र।सि। २.१.३६८-७२]
अतो द्वादश्याङ्गुलान्तरे तार-मुख-रन्ध्रा हैमीयं ज्ञेया । एवं गान-वैशिष्ट्यम् अपि ज्ञेयं वाम-दृशाम् इति । श्लेषेण स्वस्मिन् कुटिलम् एव पश्यन्तीनां तासां मनो-रूप-मूलाकृष्ट्या दृष्ट्यादि-सर्वेन्द्रिय-वृन्दम् एवाकृष्टम् इवेत्य् अर्थः ।
अत्र श्लेषेण काम-बीजं जगाव् इति रहस्यं, यतो वाम-दृक्-सम्बन्धि यत् तत् सहितं कलम् इति प्रथमाक्षर-त्रयं व्यञ्जितं । कीदृशं ? मनोहरं मनः-शब्देन तद्-अधिष्ठाता चन्द्र उच्यते । स च तद्-आकारत्वेन लवकः, तं हरति आकर्षतीति तत्-संवलितम् इत्य् अर्थः । नाद-युक्तत्वं तु वेणु-नाद-स्वाभाव्याद् एवेति भावः । तद् उक्तं, कला तु माया लवका तु मूर्तिः कल-क्वणद्-वेणु-निनाद-रम्यः इति ॥३॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : महा-लक्ष्मी-रूपत्वेन । यद् वा, श्री-कृष्ण-स्मरण-हेतुत्वेन रमात्र श्री-राधा—इति वेणु-रवं राजन् सर्व-भूत-मनोहरम् [भा।पु। १०.२९.६] इति पूर्वोक्तात् । वैशिष्ट्यम् आह—वाम-दृशां मनोहरम् इति । आदि-रसोद्दीपन-गान-विशेषाद् इति भावः ॥३॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : भगवान् अपि तम् उदितं दृष्ट्वा विहारार्थं क्षणम् अपि विलम्बं नाकरोद् इत्य् आह—दृष्ट्वेत्य् आदि । कुमुद्वन्तं प्रकाश्येन कुमुदं वर्तते अस्येति कुमुद्वान्। नडादित्वाद् अतो लोपः । चन्द्रस् तं दृष्ट्वा कलं जगौ गीतवान् वेणुनेति शेषः, चुकूज वेणुम् इत्य्-उक्तेः । किं जगौ ? इत्य् अत्राह—वाम-दृशां मनोहरं यत् तद् एवेत्य् अर्थः । वाम-दृशाम् इत्य् अस्यायम् अर्थः । यज् जगौ तद् वाम-दृश एव शुश्रुवः, न तु पूर्व-पूर्वोक्तवत् सर्व-भूत-मनोहरम् इति । तथा सति सर्व एवाश्रोष्यन् । तन् न चेद् वाम-दृश एवाजग्मुर् न तु सखायः, सखीनां तु मते पित्रोर् गृह एव वर्तते । पित्रोर् अपि तथैव पूर्व-पूर्व-दिनवत् यथा-स्थानं यथा-कालं शयनादि-क्रियां कुर्वन्न् एवास्ते । दृश्यते च ताभ्याम् । तथेदृश्य् एव तस्य योग-शक्तिर् अचिन्त्या । अनयैव दिशा वृन्दावन-स्थो नित्य इति यन् मतं तद् अपि साधयितव्यम् ।
कुमुद्वन्तं कीदृशम् ? अखण्ड-मण्डलं पूर्णम् । पुनः कीदृशम् ? रमाननाभं रमां विहाय गोपीभिः सह क्रीडायां तस्याः सदैव कोपेनारुणम् आननं तत्-समानम् । तद् एव प्रकटयति—नव-कुङ्कुमारुणम् । न केवलं तं दृष्ट्वा, वनं च कीदृशम् ? तत्-कोमल-गोभिर् अञ्जितं तस्य कोमलैर् गोप्भिः किरणैर् अञ्जितं म्रक्षितम् । अभिरञ्जितम् इति समस्तं वा पदम् । अत एव नव-कुङ्कुमारुणम् इति वनस्य च विशेषणम् अवगन्तव्यम् ॥३॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : एवम् उद्दीपन-विभावस्योदयम् उक्त्वा विलासाधिकरणस्यापि श्रैष्ठ्यम् आह—उद्दीपन-विभावं दृष्ट्वा शब्दात्मिकालीलां प्रादुश्चकार दृष्टेति कुमुद्वन्तं चन्द्रं दृष्ट्वा कलं यथा स्यात् तथा जगौ वेणुं वादितवान् इति । आकाश-स्थितोऽपि कौ पृथिव्याम् उत् आनन्दो विद्यते यस्य स कुमुद्वान् पृथिव्याम् इति पृथिवी-स्थ-जनेष्व् आनन्द-दातृत्वं सूचितम् इति । यद् वा कुमुत् कुमुदं विकसितं यस्मिन् अन्योपलक्षणं रात्री-विकाशिनि अन्यान्य् अपि पुष्पाणि विकसितानीत्य् अर्थः । श्री-कृष्ण-मनसि रस-पूर्णे अखण्डने सति चन्द्रस्याप्य् अखण्डत्वं जातं तत्-कार्यत्वाद् इत्य् आह—न खण्डं मण्डलं यस्य । अनेन सर्व-जने पूर्णानन्द-दातृत्वं सूचितम् ।
पुनः किं-भूतं ? रमाया आननस्येवाभा यस्य लक्ष्मी-सहोदरत्वात् । अत एव चन्द्र-दर्शने रमा-मुख-स्मरण-हास्य-भावोद्दीपकत्वं व्यञ्जितम् । मुनीन्द्रोऽपि मत्य्-अभिज्ञया सादृश्यं वदतीति । यद् वा, रमयतीति रमा या काचिद् व्रज-देवी तद्-आनन-तुल्यं । पुनः कथम्-भूतं ? नव-कुङ्कुमारुणम्, अस्य दर्शनेनैतत् सूचितं रमाननं विवाह-समये नव-कुङ्कुमेन रञ्जितम् । अत एवारुणं चन्द्रस्योदयारुण्यं नरस्याननस्याप्य् आरुण्यम् अनुमीयते । उद्दीपके पुनः कुङ्कुमस्यापि गणितत्वात् वनम् अपि मधुर-रसोद्दीपकं दृष्ट्वा, तच् च तस्य चन्द्रस्य कोमलैः सुख-स्पर्शेन नवानुराग-संवलितैर् गोभिः किरणैः अभि निशङ्कं यथा स्यात् तथा रञ्जितं । यद्यपि पत्राणां हरितत्वं पुष्पाणां श्वेतत्वं, तथापि किरणै रुद्धयारुण्येनारुणी-कृतम् इति पोषकत्वम् उक्तम् । यद् वा, तस्य कोमलैः सुख-स्पर्शैर् उदय-राग-पिञ्जीरितैर् गोभिर् अञ्जितं कान्ति-विशेषं शयितम् । अञ्जु-व्यक्ति-ग्लक्षण-कान्ति-गतिषु इति धातुः । न केवलं वनम् एव रञ्जितं किन्तु श्री-कृष्ण-मनोऽपि रञ्जितं यतः कोमलम् अव्यक्तं मधुरं जगौ वेणुं वादितवान् ।
अयं भावः—कृष्णस्यापि मनः कृष्णम् एव तेन चन्द्रमसा स्वस्योदय-रागेण रक्तं कृतम् इतीदम् एव चित्रम् । यद् वा, कुं मुखं लाति गृह्णातीति कलं मुखं पूर्णम् इत्य् अर्थः । तच् च गानं, कीदृशं वाम-दृशां मनोहरं वामा मनोहरा दृशो यासां तासाम् । यद् वा, वामा वक्रा दृशोर् अपाङ्गा यासाम् । यद् वा, वामा शोभना दृशो दर्शनानि ज्ञानानीति यावत् यासाम्, मुनीनाम् अपि मनोहर-मोहकम् इत्य् अर्थः । अयम् अभिप्रायः व्रजे द्वादश रसाधिकारिणो वर्तन्ते तथापि मधुर-रसाधिकृतानां निरोधो वर्णितः तद्-अवधि-कृतानां सुख-विशेषानुभवे तन्-निरोधो वर्णितः तत्रैव स्थिता यतो वेणु-ध्वनि-मार्गेणागता ॥३॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : ततश् च तद्-दर्शनेनाद्भुत-कन्दर्प-विकारो, यद् यद् आचरति श्रेष्ठस् तत् तद् एवेतरो जनः [गीता ३.२१] इति स्मृत्वा स्व-कुलादि-पुरुषस्य तस्य धर्मं स्वस्मिन्न् अपि पश्यन् निःशङ्कम् एव पर-स्त्रीर् आनेतुं कम् अप्य् अमोघं यत्नम् अकरोद् इत्य् आह—दृष्ट्वेति । कुमुत् कुमुदं, कुमुदेऽपि कुमुत् प्रोक्तम् इति [विश्वः]{।मर्क्} । तद्-विकासनीयत्वेन वर्तते यस्य तम् आत्मानं च दृष्ट्वेत्य् अपि व्याख्येयम्, विशेष्य-विशेषणानुक्तेः, न अखण्ड-मण्डलं विश्वं स्वरूपं यस्य तं पूर्णम् इत्य् अर्थः । रमा लक्ष्मीस् तद्-भातृत्वात् तद्-आननाभम् । यद् वा, सर्व-लक्ष्मी-मयी सर्व-कान्तिः सम्मोहिनी परा इति स्मृतेः रमा श्री-राधा । रमन्ते रमयन्तीति वा रमा गोप्यश् च तासाम् आननस्येवाभा यस्य तम् इति । तद्-दर्शनेन ताः स्मृति-पथारूढा इति भावः । पक्षे, रमाणां तासाम् आनने आभा अन्तः-कन्दर्प-विकार-द्योतनी सम्यक् कान्तिर् यतस् तम् आत्मानं, उदय-राग-व्याप्तत्वात् नव-कुङ्कुम-पिण्डवद् अरुणम् । पक्षे, नव-कुङ्कुम-चर्चया अरुणम् ।
तथा वनं च तस्य कोमलैर् गोभिः किरणै रञ्जितं म्रक्षितम् अभिरञ्जितम् इति समासो वा । पक्षे, तैः प्रसिद्धैर् गोभिः स्वाङ्क-कान्तिभिः स्व-पाल्यमान-गवीभिर् वा अभिरञ्जितम्, अभिरञ्जित-चरम् इत्य् अर्थः । टजभाव् आर्षः । इत्य् उद्दीपनालम्बन-विभावौ दृष्ट्वा कलं मधुरम् अगायत वेणुनेति शेषः—का स्त्र्य् अङ्ग ते कल-पदामृत-वेणु-गीते [भा।पु। १०.२९.४०] इत्य् अग्रिमोक्तेः ।
कथम् ? वामा मनोहरा दृशो यासां तासां युवतीनाम् एव मनोहरं यथा स्यात् तथा गायन्तं स्त्रियः कामयन्त इति श्रुतेः । श्लेषेण कलं क-कार-ल-कारं वाम-दृशाम् इति लुप्त-विभक्तिकं पदं वाम-दृक् चतुर्थः स्वरः, तया सह पञ्च-दश-स्वरं काम-बीजं जगाव् इति रहस्यम् । मनोहरं मनस आकर्षकत्वात् स्व-स्वरूप-भूत-महा-मन्मथ-मन्त्रम् इत्य् अर्थः ॥३॥
॥ १०.२९.४ ॥
निशम्य गीतं तद्-अनङ्ग-वर्धनं
व्रज-स्त्रियः कृष्ण-गृहीत-मानसाः ।
आजग्मुर् अन्योन्यम् अलक्षितोद्यमाः
स यत्र कान्तो जवलोल-कुण्डलाः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : असापत्न्याय अन्योन्यम् अलक्षितो न ज्ञापित उद्यमो याभिस् ताः । स कान्तो यत्र, तत्र गीत-ध्वनि-मार्गेण आजग्मुः3 । जवेन वेगेन लोलानि चञ्चलानि कुण्डलानि यासां ताः ॥४॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : असापत्न्याय सापत्न्य-निवृत्तये । सहगमने त्व् ईर्ष्या स्याद् इत्य् अर्थः । स कृष्णः । यत्र स्थाने । कुण्डलानां रथत्वं पक्षत्वम् अङ्कुशत्वं च, किं वा भूमिः सङ्कुचिता सैवाग्रे विवृता भविष्यतीति । जव-लोल-कुण्डला इत्य् अनेन ध्वनितम् ॥४॥ (विश्वनाथ, तोषणी)
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : अनङ्ग-वर्धनम्—अनङ्गो मत्-कामो\ऽङ्गी प्रेम्णा अङ्गे वर्धनम् इत्य् अर्थः । अन्योन्यम् अलक्षितोद्यमा इति संवाद-विरहात् । यद् वा, पत्य्-आदिभिर् अलक्षितोद्यमाः सत्यो\ऽन्योन्यं मिलित्वा आजग्मुः । जव-लोल-कुण्डला इति जवेनापि कुण्डलयोर् एवे लोलत्वं, तेन मान्थर्यातिशयस् तेन च कलहंस-गामित्वम् । कुण्डलानां च पाश्चात्य-देशीय-कुण्डल-विजातीयत्वम् । यद् वा, अजव-लोल-कुण्डलाः—न जवेन लोलानि कुण्डलानि यासां ताः, ईषल्-लोला इत्य् अर्थः ॥४॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : तत्-पूर्वोक्त-प्रकारं श्री-कृष्ण-वेणूद्गतम् अनङ्गं श्री-भगवद्-विषयकं कामं प्राग्-वर्तमानम् एवाधुना वर्धयतीति तथा तत् । यद्यपि वाम-दृशां मनोहरम् इत्य् अनेनानङ्ग-वर्धनत्वम् आयातम् एव, तथापीयं विशेषोक्तिस् तद्-अतिशय-विवक्षया अनङ्ग-शब्द-प्रयोगश् च तासां प्रेम-रूप-काम-विशेषेण ग्राम्य-धर्म-हेतु-प्राकृत-कामांशाभाव-विवक्षया ।
यद् वा, श्री-भगवद्-विषयत्वेनानङ्गस्यापि साङ्गीभावाद्य्-अभिप्रायेणेति दिक् । व्रजस्य व्रजे वा याः स्त्रियो नव-युवत्यस् ताः । कृष्णेन परमाकर्षकेण पूर्वम् एव गृहीतम् आकृष्टम् आविष्टं वा मानसं मनस् तदीयाशेषं वा यासां ताः । विशेषतश् चेदानीं तादृशं गीतं श्रुत्वा आजग्मुः ।
यद् वा, स्व-यूथे मिथः सख्यवतीनाम् अपि तासाम् अन्यो\ऽन्यम् अलक्षितोद्यमत्वे हेतुः—कृष्णेति । तदानीं कृष्णाकृष्ट-चित्तत्वेन विचारागमाद् इति भावः ।
यद् वा, तेनैव प्रेम-विशेष-स्वाभाविक-तद्-विलासात्मक-सापत्न्यस्य यूथान्तरे प्रादुर्भावात् ।
यद् वा, गमने\ऽत्यन्त-त्वरया तज्-ज्ञापनाशक्तेः, अत एव जवेन गमन-वेगेन लोलानि कुण्डलानि कर्ण-भूषणानि यासां ताः । आजग्मुर् इति श्री-बादरायणेः श्री-कृष्णान्तिके सदैवात्म-स्थितेः परिस्फूर्तेः ।
किं वा, तासां तद्-गमन-वार्तया भाव-विशेषोदयेन तस्मिन्न् इव स्वस्यापि तत्र गमन-स्फूर्त्या साक्षाद् इव श्री-कृष्णान्तिकतायाः परिस्फूर्तेः ।
यद् वा, आजग्मुर् अभिसस्रुर् इत्य् अर्थः । यद् वा, आ सम्यक् सर्व-परित्यागेन जग्मुर् ययुर् इत्य् अग्रे बहुशो वक्ष्यमाणत्वात् । स परम-मोहन-वेणु-गीत-गायकः । यद् वा, चिरं व्रतादिनाभीप्सितः, यतः कान्तः स्वामी निज-मनोहर इति वा । यद् वा, कस्य सुखस्यान्तो निष्ठा यस्मात् सः ॥४॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : अन्ये तु च तद्-गीतं न श्रुतवन्तः किन्तु तेन ता एव चाकृष्टा इति तस्य शक्ति-विशेषं द्योतयन्न् आह—निशम्येति । तत्-पूर्वोक्तं प्रकारं श्री-कृष्ण-वेणूद्गतम् अनङ्गं श्री-भगवद्-विषयं कामं प्राग्-वर्तमानम् एवाधुना वर्धयतीति तथा तत् । यद्यपि वाम-दृशां मनोहरम् इत्य् अनेनानङ्ग-वर्धनत्वम् आयातम् एव, तथापीयं विशेषोक्तिस् तद्-अतिशय-विवक्षया अनङ्ग-शब्द-प्रयोगश् च पूर्वं बीजाङ्कुर-रूपेणैव स्थितः सम्प्रति तु पल्लवित इत्य् अर्थं बोधयति । एतेन तद्-गानस्यामृत-सेकत्वम् अप्य् उत्प्रेक्ष्यते । सद्यस् तथाभावात् व्रजस्य स्त्रियस् तद्-विशेषाः प्रकारण-बलात् । अत एव कृष्णेन परमाकर्षकेण पूर्वम् एव गृहीतम् आकृष्टम् मानसं मनस् तदीयाशेषं वा यासां ताः । विशेषतश् चेदानीं गीतं श्रुत्वा आजग्मुः अन्योन्यालक्षितत्वे हेतुस् तैर् व्याख्यातः ।
यद् वा, स्व-यूथे मिथः सख्यवतीनाम् अपि तासाम् । तत्र हेतुः—कृष्णेति । तदानीं कृष्णाकृष्ट-चित्तत्वेन विचारागमाद् इति भावः । अत एव जवेनेति आजग्मुर् इति श्री-बादरायणेः श्री-कृष्णान्तिके सदैव स्व-स्थिति-स्फूर्तेः । किं वा, तासां तद्-गमन-वार्तया भाव-विशेषोदयेन तासाम् इव स्वस्यापि तत्र गमन-स्फूर्त्या साक्षाद् इव श्री-कृष्णान्तिकतायाः स्फुरणात् । अग्रे तु ययुर् इति चलनार्थकम् एव स इति रमणः यत्रेति तत्रैव परम-सुखमय-स्थान इत्य् अर्थः । तस्य वेणु-वाद्यस्य परमाकर्षण-विद्या-रूपत्वाद् अन्यत्र भ्रमणादिकम् अपि नासीद् इति भावः ॥४॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : आजग्मुः प्राप्तवत्यः ॥४॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : वाम-दृशां मनोहरम् इति यद् उक्तं, तद् एवानन्य-साधारण्यम् आह—निशम्येत्य् आदि । यत् कलं वेणु-गीतं व्रज-स्त्रियो निशम्य श्रुत्वा आजग्मुः । नान्यः कोऽपि—तच्-छ्रवणाभावात् । कुत्र आजग्मुर् इत्य् आह—स यत्रेत्य् आदि । स कीदृशः ? कान्तः कमनः । कीदृशं गीतम् ? अनङ्ग-वर्धनम् । अङ्गं काम-कला, अङ्गी प्रेमा । अतोऽनङ्ग-वर्धनम् अङ्गि-वर्धनं प्रेम-वर्धनम् इति यावत् । ताः कीदृश्यः ?कृष्णेन गृहीतं मानसं यासाम् । तेन तत्रानङ्गस्य नावसरः । अन्योन्यम् अलक्षित उद्यमो याभिः । आकस्मिकत्वेन पूर्व-संवादाभावात्, न त्व् ईर्षया । यद्यप्य् एवं तथापि सर्वा एक-सूत्र-नद्धा दारु-पुत्रिका इव एकदैव जग्मुर् न तु पौर्वापर्य-क्रमेण । जवेन वेगेन लोलानि कुण्डान्य् एव यासां तादृश-वेगवता गमनेनापि कुण्डलानाम् एव लोलतासीद् इति गमनस्य स्वाभाविक-गाम्भीर्य-सूचनम् ॥४॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : ततो वेणु-गीत-स्व-स्व-नामाङ्कितम् आह्वानं श्रुत्वा किं कृतम् इत्य् अपेक्षाम् आह—निशम्येति । तद्-गीतं निशम्य व्रज-स्त्रिय आजग्मुः । सर्वा एवागता यद्यपि श्री-कृष्णेन याभ्यो वरो दत्तस् ता एवाकारितास् तथापि पूर्वानुभूत-कृष्णानन्दाः सर्वा एव समागताः । कीदृशं गीतम् ? अनङ्ग-वर्धनं श्री-कृष्ण-विषयकम् अलौकिकं कामम् एव वर्धयति पूर्व-सिद्धम् एवेदानीं वृद्धिं प्राप्तः । अनङ्ग-वृद्धौ आकारण-संवलित-वेणु-गीतस्यैवासाधारण-कारणत्वम् । अनङ्गस् तु मानसो धर्मो मनो भवत्वात् नान्योपलक्ष्यः । पूर्वं श्री-कृष्णस्यैवम् अनङ्ग आविर्भूतो यतो रन्तुं मनश् चक्रे स एवानङ्गो वेणु-नाद-द्वारा व्रज-सुन्दरी-सञ्चारितः । एतासां पूर्व-सिद्धो सुरूपो वर्तत एवातोऽनेन सह सम्भूय महतीं वृद्धिं प्राप्त इति भावः । श्री-कृष्णस्य कामेनैव तासां कामं स्वस्मिन् क्रोडीकृतस् तद्-द्वारा आसां श्री-कृष्णेनैव गृहीतम् आकृष्टं मानसं यासां ता मनस्य् आकृष्टे सति मनो धर्मस्य स्वत एवाकर्षणादीत्य् अर्थः ।
यद् वा, तद्-अनङ्ग-वर्धनं तस्य श्री-कृष्णस्यैव पूर्वम् अनङ्गं वर्धयतीति तथा । यद् वा, तत् मोहनार्थं प्रयुक्तं गीतम् अनङ्गा नित्य-सिद्धः स्थित एवालौककस् तं कामं वर्धयति उच्छलितं करोतीति । तथा मोहनार्थं प्रयुक्तो कृष्णेन स्वरूपेण माधुर्येण च गृहीतं मानसं यासां ताः न तु केवलेन मोहन-गीतेन ।
यद् वा, अन्योन्यम् अनङ्ग-वर्धनं, यथाजग्मुर् इति प्रवक्तृणा श्री-शुकेन स्वानुभवोक्तिः कृतेति, यद्यपि स्व-स्व-यूथेन चलिताः, तथापि अन्योन्य-ज्ञापकम् अलक्षितोद्यमाः श्री-कृष्णाकृष्टं मनस् तेन देहेन्द्रियाणाम् अप्य् आकर्षणात् परस्परम् अलक्षितो न ज्ञापित उद्यमो याभिस् ता इन्द्रियाणां मध्ये वाग्-इन्द्रियस्यापि तेनाकर्षणात् स्वाभीष्टं नोक्तवत्त्य इति भावः । शरीरानुसन्धानम् अकुर्वत्यो यतो वेणु-गीतम् आगतं तेनैव मार्गेणागताः कुत्रेत्य् अपेक्षायां स इति समये दृष्ट-चरः कान्तः कोटि-कन्दर्प-कमनीय-स्वरूपस् तत्रानुराग-संवलितो वर-दान उद्दीपन-विभाव-संस्कृते रहसि प्रथमं कुमार्य एवागता अनास्वादित-रमणानन्दास् तल्-लिङ्गं जव-लोल-कुण्डलाः, कुमारीणाम् एव कुण्डल-धारणम्, अन्यासां सामान्य-पूर्वाणां ताटङ्क-धारणम् इति विवेकः
यद् वा, यत्र कान्तः कस्य रमणात्मकस्य परम-सुखस्यान्तः परा काष्ठा यस्मिन् सः । यद् वा, अधिकरणस्यैव विशेषणम् ॥४॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : कल-गीत-सूत्र-गुम्फिताः पञ्चालिका इव ताः कृष्णान्तिकम् आयाता इत्य् आह—तद् गीतं मनोहरम् अपि मनोज-वर्धनम् । किं च, कृष्णो हि वेणु-गीताख्यं महा-चौरं व्रजे प्रेषितवांस् तेन च व्रज-स्त्रीणां निष्कपाटेन कर्ण-द्वारेणान्तःकरणं कोषागारं प्रविश्य मनसा सह धैर्य-लज्जा-भय-विवेकादीनि महा-धनान्य् अपहृत्य झटित् एवानीय कृष्णाय दत्तानीत्य् आह—कृष्णेन गृहीतानि मानसानि मनांसि च मानसानि मनः-सम्बन्धीनि धृति-स्मृति-विवेक-लज्जा-भीतिमतादीनि यासां ता आजग्मुः महा-चौर-चक्रवर्तिनः कृष्णात् तानि स्व-स्व-धनानि प्रार्थयितुम् इवेति भावः । तदैवं मन्ये तं महा-चौरं धर्तुं व्यग्राणाम् अन्योन्यं न लक्षित उद्यमो यासां ताः । चौरस्य पश्चात् पश्चाद् एवाजग्मुः । क्व ? स कान्तो यत्र जवेन वेगेन लोलानि कुण्डलानि कुण्डलोपलक्षितानि कङ्कण-किङ्किण्य्-आदीन्य् अपि यासां तास् तेन सह तासां बहिष्करण-गृह-स्थितानिधनान्य् अल्प-मूल्यत्व-बुद्ध्या चौरेण तेन नापहृतानीति भावः ॥४॥
॥ १०.२९.५-७ ॥
दुहन्त्योऽभिययुः काश्चिद् दोहं हित्वा समुत्सुकाः ।
पयोऽधिश्रित्य संयावम् अनुद्वास्यापरा ययुः ॥
परिवेषयन्त्यस् तद् धित्वा पाययन्त्यः शिशून् पयः ।
शुश्रूषन्त्यः पतीन् काश्चिद् अश्नन्त्योऽपास्य भोजनम् ॥
लिम्पन्त्यः प्रमृजन्त्योऽन्या अञ्जन्त्यः काश् च लोचने ।
व्यत्यस्त-वस्त्राभरणाः काश्चित् कृष्णान्तिकं ययुः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : श्री-कृष्ण-सूचक-शब्द-शर्वणेन तत्-प्रवण-चित्तानां तत्-क्षणम् एव त्रैवर्गिक-कर्म-निवृत्तिं द्योतयन्त्य इवार्धावसितं कर्म विहाय ययुः । तद् आह—दुहन्त्य इति । पयः स्थाली-स्थं चुल्ल्याम् अधिश्रित्यैतत् क्वाथमप्रतीक्षमानाः काश्चिद् ययुः । संयावं गोधूम-कणान्नं पक्वम् अनुद्वास्यानुत्तार्य ॥५-६॥
अन्याः प्रमृजन्त्यः अङ्गोद्वर्तनादि कुर्वन्त्यः । काश्च काश्चित् कृष्णतुष्ट्यर्थं कर्म तदासक्तम् अनसामन्यथा कृतम् अपि फलत्य् एवेति द्योतयन्न् आह—व्यत्यस्तेति । स्थानतः स्वरूपतश् चोर्ध्वाधोधारणेन विपर्ययं प्राप्तानि वस्त्राभरणानि यासां ताः ॥७॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : श्री-कृष्ण-सूचक-शब्दो वेणु-नादः । तस्मिन् श्री-कृष्णे प्रवणं संलग्नं चित्तं येषां ते, तथा प्रवणं नत-लग्नयोः इति धरणिधरः । तत्-क्षणं भगवत्-सम्बन्धि-शब्द-श्रवण-क्षण इत्य् अर्थः । हरि-संलग्न-मनसाम् अपि लोक-सङ्ग्रहार्थं त्रैवर्गिक-कर्म कार्यम् इति सूचयितुम् इव-शब्दम् आह—द्योतयन्त्य इवेति । अर्धावसितम् अर्ध-समाप्तम् । अवसितम् ऋद्धे ज्ञातेऽप्य् अवसान-गते च वाच्य-लिङ्गं स्यात् इति मेदिनी । तत् अर्धावसितम् । चुल्ल्याम् अग्नि-संरोध-यन्त्रे उद्धाने, चुल्ली चितायाम् उद्धाने इति मेदिनी । अधिश्रित्य श्रपयितुम् आरोप्य । एतत् क्वाथं पयः-क्वथनम् । प्रतीक्षमाणाः काल-विलम्बम् असहमानाः । अनवतार्य अनन्वरोप्य ॥५॥
परिवेषयन्त्यः भुञ्जानानां पात्रेषु भोक्तव्यं विन्यस्यन्त्यः । सुतान् पयः क्षीरं पाययन्त्यः । स्तन-पानं कारयन्त्य इत्य् अर्थः । शुश्रूषन्त्यः पाद-संवाहनादिना । अश्नन्त्यः भुञ्जानाः । अपास्य हित्वा ॥६॥
तद्-आसक्त-मनसां कृष्णासक्त-चेतसाम् । स्थानतो विपर्ययः पाद-भूषणं बाह्वोर् बाहु-भूषणं पादयोः । उपर्य्-अङ्गावरकम् अधोऽङ्गे, अधोऽङ्गावरकम् ऊर्ध्वाङ्गे इति । स्वरूपतो विपर्ययः अधो-वस्त्रस्योर्ध्व-भागेन धृतिर् ऊर्ध्व-वस्त्रस्याधो-भागेन । एवं भूषणेष्व् अपि ज्ञेयम् ॥७॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : न व्याख्यातम्।
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : परम-मोहन-तद्-गीतेन निज-देह-दैहिकाद्य्-उपेक्षया आत्म-कर्म-लोक-धर्मादिकं परित्यज्य गता इति श्लोक-त्रय्या वर्णयन् तत्रादौ कासाञ्चित् स्व-जाति-कर्म-परित्यागम् आह—दुहन्त्य । दुहन्त्यो गा दोहं दोहनं दुग्धं वा । तदानीम् अत्र गोपीनाम् अपि कृष्णार्थं गो-दोहने प्रवृत्तेः । यद् वा, अन्तर्भूत-ण्य्-अन्तं दोहयन्त्य इत्य् अर्थः ।
अभिययुः वेणु-गीताभिमुखं ययुः । काश्चिद् इत्य्-आदिकं बहुल-यूथ-भेदापेक्षया, वनिता-शत-यूथपः [भा।पु। १०.२९.४४] इति वक्ष्यमाणत्वात् । तत्-तन्-नाम्नाम् अग्रहणं गौरव-भरात् । किं वा, तेषां स्मरण-विशेषत्वेन प्रेम-वैकल्पादन-भयात् । एतच् च श्री-भागवतामृत-पूर्व-खण्डे विवृतम् एव ।
तथाभियाने हेतुः समुत्सुकाः काल-विलम्ब-सहनाद्य्-असमर्थाः । एष हेतुर् अग्रेऽपि सर्वत्रानुवर्त्यः । अपरा इत्य् अस्य पूर्वेण परेणाप्य् अन्वयः । एवम् अग्रेऽपि । अन्यत् तैर् व्याख्यातम् ।
यद् वा, पयश् चुल्ल्याम् अधिश्रित्य अनुद्वास्य पक्वम् अपि ततो नोत्तार्य संयावं चाधिश्रित्यानुद्वास्येति ॥५॥
एवं कासाञ्चित् सायन्तन-मुख्य-कर्म-त्रय-परित्यागम् उक्त्वा, तत्रैव कासाञ्चिल् लोक-धर्म-त्यागं पाद-त्रय्या वदन् । तत्रादौ कासाञ्चित् सामान्य-बन्धु-भृत्यादि-परित्यागम् आह—परीति पादेन । परिवेषयन्त्यः बन्धून् भृत्यादींश् च प्रति अन्नादिकं संविभाज्यार्पयन्त्यः स्थिताः। तत्-परिवेषणं हित्वा ययुर् इति पूर्वेणैवान्वयः । यद्यप्य् एतद् अपि सायन्तन-कृत्यान्तरेव प्रविशति, तथापि स्त्रीणां भर्तुर् बन्धु-भृत्याद्य्-उपेक्षया लोक-धर्म-त्यागान्तरेव सुखं सङ्गच्छेतेति दिक् ।
अनुपेक्ष्याणाम् अपि परित्यागं कासाञ्चिद् आह—पाययन्त्य इति पादाभ्याम् । हित्वेत्य् अनुवर्तते । शिशून् भगिनी-पुत्रादीन् हित्वा । एवं लोक-परित्यागम् उक्त्वा धर्म-परित्यागम् आह—शुश्रूषन्त्यः शुश्रूषमाणाः, स्नानाद्य्-अर्थोष्णोदकार्पणादिना सेवमानाः । अश्नन्त्य आशयन्त्य इत्य् अन्तर्-भूत-ण्य्-अन्त्यम् । पतीन् भोजयन्त्यो भोजनं भोजयितृत्वम् ।
यद् वा, एवं पूर्वं धर्मादि-पराणाम् अपि परम-सतीनां लोक-धर्म-त्याग उक्तः । एवं कासाञ्चित् सायन्तन-मुख्य-कर्म-त्रय-परित्यागम् उक्त्वा तत्रैव कासाञ्चित् लोक-धर्म-त्याग उक्तः । कासाञ्चित् देहापेक्षात्यागम् आह—अश्नन्त्य इति पादैस् त्रिभिः । अश्नन्त्यो भुञ्जानाः । एवं भोजन-त्यागेन भगवत्-प्रीणनस्य देहस्योपेक्षोक्ता । अनेन तत्-प्रेमाविष्टेषु दैहिक-शुद्ध्य्-अशुद्धि-विचारो नास्तीति गम्यते । लिम्पन्त्यश् चन्दन-पकादिना निज-देहानुलेपं कुर्वत्यः । लेपनादिकम् अपास्येति ज्ञेयम् । एवं भोग-संस्कारस्यापि त्यागेन देहोपेक्षा सिद्धवः ॥६॥
कासाञ्चिच् च परमोत्कण्ठया श्री-भगवत्-सन्तोषणार्थं तद्-भजन-साधन-निजाङ्ग-भूषण-परित्यागम् अप्य् आह—लिम्पन्त्य इत्य्-आदिना लिम्पन्त्योऽङ्ग-रागं कुर्वत्यः लेपनादिकम् अप्य् अपास्येति ज्ञेयम् । अन्या इत्य् अस्य लिम्पन्त्य इति पद-त्रयेणान्वयः । तत्रैव हेतुं दर्शयन् किं वक्तव्यम् ? दैहिक-देहाद्य्-अपेक्षा परित्यक्तेति । कासाञ्चिद् देहाविस्मृतिर् अपि जातेत्य् आह—व्यत्यस्तेति । पूर्वोक्त-सर्व-त्याग-भावकस्यौत्सुक्यस्य विभ्रमाख्योऽयम् अनुभावः । यथोक्तं—
वल्लभ-प्राप्ति-वेलायां मदनावेश-सम्भ्रमात् ।
विभ्रमो हार-माल्यादि-भूषा-स्थान-विपर्ययः ॥ [उ।नी। ११.३९] इति ।
अनेन तद्-विधानां प्रेम-भगवतो यथापेक्षितं न तथावेशाद् इति गम्यते, किन्तु पश्चात् तेनैव परिहितस्य स्वयं यथावत् परिधापितम् इति ज्ञेयम् । एवं दोहनादीनाम् एषाम् अवश्यापेक्ष्यत्वेन यथोत्तरं श्रैष्ठ्यम् ऊह्यम् ।
यद् वा, केवलम् अत्र प्रारब्ध-निज-निज-कर्म-परित्याग एव तात्पर्यम् । तत्र च व्यत्यस्त-वस्त्राभरणत्वे वस्त्रादि-धारण-रीति-त्याग एव, सर्वत्र च तत्र तत्र हेतुः—कृष्ण-गृहीत-मानसा इति । समुत्सुका इति च प्रोक्तम् । एवं सर्वा अपि कृष्णस्य परमाकर्षकस्य श्यामसुन्दरस्य श्री-यशोदा-नन्दनस्य अन्तिकम् एव ययुः । न तु लज्जादिना विघ्नादिना वा दूरे तस्थुर् इत्य् अर्थः, परम-मोहितत्वात् । यद्यपि स यत्र कान्तस् तत्राजग्मुर् इत्य् अनेन तद्-अन्तिक-गमनम् एवोक्तं, तथापि परम-मोहेनातिवेगेनात्यन्त-निकट-गमन-विवक्षया पुनर् विशेषोक्तिर् इति दिक् ॥७॥
तद् एवं सर्वा अपि कृष्णस्यान्तिकं प्रति ययुः प्रस्थितवत्यः ॥७॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : एवं तत्-प्राप्तिम् उक्त्वापि परम-मोहन-तद्-गीतेनावेगान् निज-देह-दैहिकाद्य्-उपेक्षया आत्म-कर्म-लोक-धर्मादिकं परित्यज्य चलितानां श्लोक-त्रय्या विशेष-प्रतिपत्तये पुनः प्रस्थानोद्यमम् एव वर्णयन् तत्रादौ कासाञ्चित् स्व-जाति-कर्म-परित्यागम् आह—दुहन्त्य इति युग्मकम् इदम् । दुहन्त्यो गाः अन्तर्भूत-ण्य्-अर्थत्वम् दोहन्त्य इत्य् अर्थः । अभिययुः वेणु-गीताभिमुखं ययुः । काश्चिद् इत्य्-आदिकं बहुषु यूथेषु कासाञ्चिद् एक-कार्या-सङ्घट्टनात् । वनिता-शत-यूथपः [भा।पु। १०.२९.४४] इति वक्ष्यमाणत्वात् । दोहं दोहनं दुग्धं वा । तथाभियाने हेतुः समुत्सुकाः काल-विलम्ब-सहनाद्य्-असमर्थाः । एष हेतुर् अग्रेऽपि सर्वत्रानुवर्त्यः । अपरा इत्य् अस्य पूर्वेण परेणाप्य् अन्वयः । एवम् अग्रेऽपि । अन्यत् तैः ।
यद् वा, पयश् चुल्ल्याम् अधिश्रित्य अनुद्वास्य पक्वम् अपि ततोऽनवतार्य संयावं च अधिश्रित्यानुद्वास्येति ।
एवं कासाञ्चित् सायन्तन-मुख्य-कर्म-त्रय-परित्यागम् उक्त्वा तत्रैव कासाञ्चित् लोक-धम-त्यागं पाद-त्रय्या वदन् । तत्रादौ कासाञ्चित् सामान्य-बन्धु-भृत्यादि-परित्यागम् आह—परीति पादेन । परिवेषयन्त्यः बन्धु-भृत्यादिभ्यः इति शेषः । तत्-परिवेषणं हित्वा ययुर् इति पूर्वेणैवान्वयः । अतिस्निग्ध-परित्यागम् अपि कासाञ्चिद् आह—पाययन्त्य इति पादेन । हित्वेत्य् अनुवर्तते । वक्ष्यमाणानुसारेण भ्रातृ-पुत्रादीन् हित्वा । अन्यथा रसाभासापत्तेः । एवं लोक-परित्यागम् उक्त्वा धर्म-परित्यागम् आह—शुश्रूषन्त्यः शुश्रूषमाणाः स्नानाद्य्-उष्णोदकार्पणादिना सेवमानाः स्थापयिष्यते । कासाञ्चिद् देहापेक्षा-त्यागम् अप्य् आह—अश्नन्त्य इति । अश्नन्त्यो भुञ्जानाः अनेन तत्-प्रेमाविष्टेषु दैहिक-शुद्ध्य्-अशुद्धि-विचारो नास्तीति गम्यते ॥५-६॥
कासाञ्चिच् चाहरहस् तत्-प्रत्याशया विरहेऽपि अङ्गेष्व् आभरणं करोति बहुशः इति गीत-गोविन्द-रीत्या श्री-भगवत्-प्रेम-विलसितस्यापि निजाङ्ग-वेषस्य परमोत्कण्ठया परित्यागम् आह—लिम्पन्त्य इत्य्-आदिना । लिम्पन्त्यः अङ्ग-रागं कुर्वत्यः लेपनादिकम् अप्य् अपास्येति ज्ञेयम् । अन्या इत्य् अस्य लिम्पन्त्य इति पद-द्वयेनान्वयः । तत्रैव हेतुं दर्शयन् किं कर्तव्यं दैहिक-देहाद्य्-अपेक्षा परित्यक्तेति । कासाञ्चिद् देहावयव-विशेषाननुसन्धानम् अपि जातम् इति व्यनक्ति—व्यत्यस्तेति । पूर्वोक्त-सर्व-त्यागानुभावस्यौत्सुक्यस्य विभ्रमाख्योऽयम् अनुभावः । यथोक्तं—
वल्लभ-प्राप्ति-वेलायां मदनावेश-सम्भ्रमात् ।
विभ्रमो हार-माल्यादि-भूषा-स्थान-विपर्ययः ॥ [उ।नी। ११.३९] इति ।
अनेन तद्-विधानां प्रेम-भगवतो यथापेक्षितं न तथावेशाद् इति गम्यते, किन्तु पश्चात् तेनैव परिहितस्य स्वयं तथावत् परिधापितम् इति ज्ञेयम् । एवं दोहनादीनाम् एषाम् अवश्यापेक्ष्यत्वेन यथोत्तरं श्रैष्ठ्यम् ऊह्यम् । तद् एवं सर्वा अपि कृष्णस्यान्तिकं प्रति ययुः प्रस्थितवत्यः ॥७॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३४४) : आवेगश् चित्त-सम्भ्रमे दुहन्त्य इत्य्-आदि । स्पष्टम् ॥५॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : दुहन्त्यो दोहयन्तोऽभिययुश् चलितवत्यः ॥५॥ शिशून् भगिनी-यातृ-पुत्रादीन् । पयो गव्यं सुतान् स्तनम् इत्य् उक्तेर् आलम्बन-वैरूप्यात्, सर्वाः शरत्-काव्य-कथा-रसाश्रयाः [भा।पु। १०.३३.२५] इति वक्ष्यमाण-रसाश्रयत्वे विरोधाच् च । शुश्रूषयन्त्य इत्य् अन्तर्-गृह-रीतिकाः काश्चिद् एव ज्ञेयाः । अन्यासां, यत् पत्य्-अपत्य-सुहृदाम् [भा।पु। १०.२९.३२] इत्य्-आदिना तद्-अस्वीकारात् ॥६॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : अथ तासाम् औत्कण्ठ्याधिक्य-प्रकटनाय पूर्वम् आजग्मुर् इत्य् अतीत-कालं निरूप्य पुनर्-आगमन-प्रकारम् आदितः कथयन्न् आवेग-नामानं भावं दर्शयति—दुहन्त्योऽभिययुर् इत्य्-आदि बभुभिः । दुहन्त्यो इत्य् अन्तर् णिज्-अन्तम् । भ्रात्रादि-द्वारा दोहयन्त्य इत्य् अर्थः । दोहं हित्वेति दोह-स्थानात् पुनर् गृहं न गतास् तत एवाययुर् इत्य् अर्थः । पराः पयोऽधिश्रित्य, न त्व् अपाश्रित्य । अपराः संयावम् अनुद्वास्य नावतार्य, काश्चित् परिवेषयन्त्यो भुञ्जानेषु गुरुषु परिवेषणं कुर्वत्यः । तद्-अपराः शिशून् बालान् रक्ष्य-तोकान् गव्यं पयः पाययन्त्यो लिम्पन्त्योऽनुलेपनं कुर्वत्योऽन्याः प्रमृजन्त्यः प्रकर्षेणाङ्ग-मार्जनं कुर्वत्योऽञ्जन्त्यो नयनम् अञ्जनेन रञ्जयन्त्यः, काश्चित् पतीन् पत्य्-अभिमानिनः शुश्रूषयन्त्य उपचारादिनानुरञ्जयन्त्यः । अन्या अश्नन्त्यो भोजनं कुर्वत्यस् तद् अपास्य ॥५-७॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : एवं कृष्णाकृष्ट-मनस्त्वेन सामान्यतो गमनम् उक्त्वा देह-दैहिकाद्य्-अनादरं कुर्वन्त्य ऐहिक-पारलौकिक-कर्मस्व् अभिनिवेशेम् अकुर्वन्त्यो योगिन इवाप्रत्यभिपत्ति-रूपेण गृहादि-त्यागेन ययुर् इत्य् आह दुहन्त्य इति । तत्र काश्चिद् दुग्धाभिनिवेशवत्त्वं स्व-जीवन-भूत-दुग्धाग्रहं हित्वा चलिता इत्य् आह दुहन्त्य इति, उपासनासिद्धानाम् आगमनम् उक्तम् । दुहन्त्य णिज्-अर्थोऽन्तर्भूत एव दोहयन्त्य इत्य् अर्थः । दुह्यत इति दोहो दोहन-कर्म दुग्धं वा पात्रं वा तत्रैव त्यक्त्वा कथं भविष्यतीत्य् अनुसन्धानम् अप्य् अकुर्वन्त्यो ययुः अभिनिशङ्कं यथा तथा पत्य्-आदिभ्यो भयम् अकुर्वन्त्यो ययुर् इति यतः समुत्सुकाः काल-विलम्बम् असहमानाः काश्चित् पय आनीतं दुग्धं चुल्याम् अधिश्रित्य क्वथितम् अप्रतीक्षमाणा ययुः । अपराः संयावं गो-धूम-कणाम् अपक्वम् अप्य् अनुनूर् ययुः । समुत्सुका इति सर्वासां विशेषणम् ॥५॥
एवं लौकिक-जीवनोपाय-युक्तानां गृहं त्यक्त्वा कासाञ्चिद् गमनम् उक्तम् । इदानीं पत्यादि-शुश्रूषण-लक्षणस्य धर्मस्य त्यागम् आह—परिषेवयन्त्य इति । काश्चित् सिद्धम् अन्नं बन्धुभ्यः परिवेषयन्त्यस् तेष्व् अपेक्षितम् अदत्त्वा ययुः परिषेवयन्त्य इति ऋषि-रूपाणाम् आगमनम् उक्तम् । काश्चित् वात्सल्य-प्रेम-विषयान् स्तनन्धयान् शिशून् स्तन्यम् अपाययन्त्यस् तेषां तृप्तिम् अप्रतीक्षमाणाः स्नेहं त्यक्त्वा ययुः । पाययन्त्य इति दण्डकारण्य-वासि-रूपाणाम् उक्तम् । काश्चिद् पतीन् शुश्रूषन्त्यस् तच् छुश्रूषा-लक्षणं धर्मं त्यक्त्वा ययुः । शुश्रूषन्त्य उपासना-सिद्धाणां मुनि-रूपाणाम् आगमनम् उक्तम् । यद्यपि पति-शुश्रूषणया धर्मः सिद्ध्यतीति काम-ताप-शान्तिश् च भवति । तथा च, लौकिक-धर्मेण लौकिक-धर्मेति रसम् उक्तम् । लौकिकतापापनोदन-हेतूनाम् अपि—अलौकिक-काम-तापः निर्वायते सामर्थ्याभाव-सूचितः । काश्चिद् अश्नन्त्यो भोजनं कुर्वत्यस् तद् अपास्य त्यक्त्वा ययुः । उदर-पूर्तिम् अप्रतीक्ष्यमाणाः ॥६॥
एवं तावद् देह-पर्यन्तं श्री-कृष्णाकृष्टं मनस् तेन सर्व-सङ्ग-परित्यागम् उक्त्वा भूषितम् एतद्-अङ्गं रमण-योग्यं स्याद् इत्य् अननुसन्धानवत्यः स्वाङ्ग-भूषाम् अप्य् अनादृत्य ययुर् इत्य् आह—लिम्पन्त्य इति । काश्चिल् लिम्पन्त्यः स्वाङ्गे चन्दनादिना लेपं कुर्वन्त्यः । तद्-अर्धावसितम् अपास्य ययुः । अन्या प्रमृजन्त्य अङ्गोद्वर्तनादि कुर्वन्त्यः सर्वावयवोद्वर्तनम् अप्रतीक्षमाणा ययुः । काश्चिल् लोचने अञ्जनम् अञ्जं त्यक्त्वा ययुः । काश्चिद् व्यत्यस्त-वस्त्राभरणाः । एवं देह-दैहिकाननुसन्धान-जाते वस्त्राभरणादाव् अपि हस्त-पादादिषु उद्ध्वार्ध-धारणादि-व्यत्ययेन विभ्रमो वार्णितः स चौत्सुक्य एव क्रीडा-कृतः । एवं सर्वा अपि कृष्णान्तिकं ययुः । कुमार्यस् तु प्रतीक्षन्त्य एवाप्रमत्ताः स्थिताः । तास् तु गृह-त्यागम् एव कृत्वागता अन्य-पूर्वास् तु देह-गेह-सम्बन्धिष्व् अनुसन्धानं त्यक्त्वा ययुर् इति ॥७॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : तासां तत्-पार्श्व-गमन-काले परमोत्कण्ठया विलम्बस्यासह्यत्वात् ममताहन्तास्पद-कर्मापेक्षाभावं श्लोक-त्रय्या वदन् कासाञ्चित् स्व-जाति-धर्म-परित्यागम् आह—दुहन्त्यो गा दोहयन्त्यस् तं दोहं दोहन-कर्म हित्वा अभिययुः अभिसस्रुः । पयो दुग्धं पात्रस्थं चुल्ल्याम् अधिश्रित्य अध्यारोह्य एतत् क्वाथम् अप्रतीक्षमाणाः काश्चित् संयावं गोधूम-कणान्नं पक्वम् अप्य् अनुद्वास्य अनवतार्य ॥५-६॥
स्त्री-मात्र-धर्म-त्यागम् आह, परिवेषयन्त्यस् तत्-परिवेषणं पतीन् उष्णोदक-प्रदानादिना शुश्रूषन्त्यः कासाञ्चिद् आवश्यक-दैहिक-वेश-त्यागम् आह—लिम्पन्त्यः देहे अनुलेपं चन्दनादिना कुर्वत्यः प्रमृजन्त्यः उद्वर्तनादिकं कुर्वत्यः कासाञ्चिद् आवेग-वशाद् देहावयव-विशेष-परिचयस्याप्य् अभावम् आह—व्यत्यस्तेति । विभ्रमाख्येऽनुभावोऽयम् । यद् उक्तं—
वल्लभ-प्राप्ति-वेलायां मदनावेश-सम्भ्रमात् ।
विभ्रमो हार-माल्यादि-भूषा-स्थान-विपर्ययः ॥ [उ।नी। ११.३९] इति ॥७॥
॥ १०.२९.८ ॥
ता वार्यमाणाः पतिभिः पितृभिर् भातृ-बन्धुभिः ।
गोविन्दापहृतात्मानो न न्यवर्तन्त मोहिताः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : न च कृष्णाकृष्ट-मनसां विघ्नाः प्रभवन्तीत्य् आह—ता वार्यमाणा इति ॥८॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : हरि-परायणानां सर्व-विघ्न-हानिर् इत्य् आह—न चेति । प्रभवन्ति समर्था भवति । पतिभिः पत्नी-शुभाशुभ-भागित्वाद् वार्यमाणा धर्मोपदेशेन हस्तादिना वा, स्नेहात् पितृभिः, दुष्कीर्ति-भयात् स्नेहाच् च भ्रातृभिः, कुल-दोष-शङ्कया बन्धुभिर् इति । रक्षेत् कन्यां पिता प्रौढां पतिः पुत्रस् तु वार्धके, अभावे ज्ञातयस् त्व् एवम् इति स्मृतेश् चत्वारा रक्षकाः । प्रायः पुत्रानुत्पत्तेस् तेऽत्र नोक्ता इति भावः । गोविन्देनापहृत आत्मा जीवाख्यो यासाम् इति । निवृत्तौ जीवनेन विच्छेदः स्याद् इति जीवनार्थं गता इति भावः । मोहिता मोहावेश-वशाद् अपि निवृत्ति-ज्ञान-शून्या बभूवुर् इति भावः ॥८॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : ता वार्यमाणा इत्य्-आदि । पद्य्-आदिभिर् वार्यमाणा बभूवुर् इति । न-कारेण दूरेणान्वयः । अतो मा न्यवर्तन्त, यत ऊहितास् तर्किताः । किं गृहे तिष्ठसि ? किं कार्यान्तराय क्वचिद् गता इति वितर्किताः । श्री-कृष्ण-मुरली-नादापहृत-चेतसस् तत्र गच्छन्तीति न ज्ञाताः । अतः मन्यमानाः स्व-पार्श्व-स्थान् स्वान् स्वान् दारान् व्रजौकसः [भा।पु। १०.३३.३८] इति वक्ष्यमाण-सङ्गतिः ।
अथवा, ता वा इति च्छेदः । पत्य्-आदिभिस् ता वा अर्यमाणा गम्यमाना न, वा-शब्दो\ऽत्र काकु-परः । पत्य्-आदयस् तासाम् अनुगता नेत्य् अर्थः । कुतः ? मोहिताः । मा ऊहिताः न वितर्किताः । यतो गोविन्दापहृतात्मानः, गोविन्देनापहृत्य आत्मानो देहा यासाम् । अतस् तैर् न लक्षिताः । अथवा, पत्य्-आदिभिर् वार्यमाणाः सत्यो न न्यवर्तन्त, योतो मोहिता मा ऊहिताः ॥८॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : अधुना स्वीयैः प्रबोध्यमानानाम् अपि श्री-भगवद्-अपहृत-चित्ततया तासाम् अशेष-विचारान्तर्धानम् आह—ता इति । सर्वा एव ताः पत्य्-आदिभिर् वार्यमाणा धर्म-प्रदर्शनादिना हस्त-धारणादिना च गन्तुं निरुध्यमान अपि न न्यवर्तन्त, किन्तु ययुर् एवेत्य् अर्थः । कुतः ? मोहिता हत-विवेकाः । तत् कुतः ? गोविन्देन गोकुलेन्द्रेण । यद् वा, गा इन्द्रियाणि ईश्वरत्वेन विन्दतीति तथा, तेनापहृत आत्मा चित्तं यासां ताः । महत्तमेनापहृते द्रव्ये स्वल्पानां, पक्षान्तरे च अन्तरीश्वरेण महा-मोहनेन प्राण-कोटि-प्रेष्ठेनान्तर् अपहृते बाह्यानाम् अन्येषां तत्-प्रत्यर्पण-सामार्थ्याभावात् । अत्र प्रवाह-वेग-नीयमाना नौर् यथा तटस्थानां तिष्ठ तिष्ठेत्य् आद्य् उक्त्या नाव्-आरूढानां वा नौ-धारणेनापि न तिष्ठेद् इति दृष्टान्तो द्रष्टव्यः । गोविन्देनापहृत आकृष्ट आत्मा जीवाख्यो यासाम् इति निवृत्तौ जीवेन विच्छेदः स्याद् इति जीवनार्थम् एव गता इति श्लेषार्थः ।
तत्रादौ पतिभिर् इति तेषां पत्नी-शुभाशुभ-भागिव्त्वेन मुख्यत्वात्, ततश् च केवलं कन्या-वैगुण्येन दोष-स्पर्शात् स्नेहाच् च पितृभिः, ततश् चदुष्कीर्ति-भयात् स्नेह-विशेषाच् च भ्रातृभिः, ततश् च कुल-दोष-शङ्कया बन्धुभिर् इति ।
रक्षेत् कन्यां पिता प्रौढां पतिः पुत्रस् तु वार्धके ।
अभावे ज्ञातयस् त्व् एवं न स्वातन्त्र्यं क्वचित् स्त्रियः ॥
इति स्मृत्य्-उक्तेश् चत्वारो रक्षका अत्रोक्ताः । तत्र प्रायः पुत्रानुत्पत्तेर् अत्र पुत्रा नोत्काः । पत्य्-आदीनां चैषां यथोत्तरं न्यूनत्वम् ऊह्यम् । तासाम् उत्तरोत्तरं तत्-तद्-वश्यता-सम्बन्धयोर् न्यूनत्वात् । तथापि पूर्व-पूर्वेषां निवारणे प्रवृत्ताव् अपि पर-परेषां तत्र प्रवृत्तिः, कुटुम्ब-समुदायतापेक्षया ।
यद् वा, पूर्व-पूर्वैः परित्यागे कृते पर-पराश्रयण-शङ्कया तैस् तैः क्रमेण निवारणम् । यद् वा, तत्-तद्-अन्तिक-वर्तिभिः पतिभिः काश्चित् पित्रादिभिश् च काश्चन तत्र च पतिभिः पत्न्य एव पित्रादिभिश् च प्रायोऽविवाहिताः स्व-वासिन्यश् च पुत्र्य इति विवेचनीयम् । अन्यत् समानम् ॥८॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : अधुना स्वैः स्वीयैर् बलात्कारित-बाह्यानुसन्धानाम् अपि तासां कुल-वधू-स्वाभाविकत्वेन परम-दुस्त्यजस्य लज्जादेर् अपि त्यागम् आह—ता इति । सर्वा अपि ताः पत्य्-आदिभिः क्व नु रात्रौ बहिर् गम्यत इत्य्-आदि निर्बन्धेन मुहुर् वार्यमाणा अपि न न्यवर्तन्त, किन्तु ययुर् एवेत्य् अर्थः । कुतः ? मोहिताः हत-विवेकाः । तत् कुतः ? गोविन्देनापहृत आत्मा चित्तं यासां ताः । अयं पत्य्-आदीनाम् अपि शैथिल्ये हेतुर् ज्ञेयः, तद्-भक्ति-मात्रस्य सर्व-विघ्नापहारि-प्रभावत्वात् तत्-तद्-अन्तिक-वर्तिभिः पतिभिः कश्चित् पित्रादिभिश् च काश्चन तत्र च पित्रादिभिर् अविवाहिताः स्व-वासिन्यश् चेति—
रक्षेत् कन्यां पिता प्रौढां पतिः पुत्रस् तु वार्धके ।
अभावे ज्ञातयस् त्व् एवं न स्वातन्त्र्यं क्वचित् स्त्रियः ॥ इति स्मृतेः ॥८॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : ननु कथं तासां पितृ-पति-भ्रातृभिर् वारणं न कृतम् इत्य् आह—ता वार्यमाणा इत्य्-आदि । ताः पतिभिः पितृभिर् भ्रातृभिर् बन्धुभिश् च न वार्यमाणा बभूवुर् इत्य् अर्थः । ऊढाः पतिभिः, अनूढाः पित्र्-आदिभिः, अत एव न न्यवर्तन्त, बाधकाभावात् । कथं तैस् तैर् न वारिताः ? तत्राह—मा ऊहिता वितर्किता योगमाया-प्रभावात् ते ते तास् ताः समीपस्था एव विदुः । ता एव वा कथं विचारेण न न्यवर्तन्त ? तत्राह—गोविन्दापहृतात्मानः । आत्मनि सति बुद्ध्य्-आदयो गुणाः स्युः । तेषु सत्सु विचाराः प्रवर्तन्ते। आत्म-हरणेन सर्व-हरणम् इत्य् अर्थः । काकाक्षि-गोलक-न्यायेन न-कार उभयत्र योज्यः ॥८॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : यदा देह-गेहादि-कार्य-व्यग्राणां पत्य्-आदि-शुश्रूषा-व्यग्राणाम् अपि ममतां त्यक्त्वागमनं दृष्टं तदा काश्चित् पत्य्-आदि-निवारिताः स्मृतिश् च—
रक्षेत् कन्यां पिता प्रौढां पतिः पुत्रस् तु वार्धके ।
अभावे ज्ञातयस् तेषां न स्वातन्त्र्यं क्वचित् स्त्रियाः ॥ [याज्ञ। १.८५]
इति पूर्वम् ऐहिक-पारलौकिको धर्म-त्यक्ता एव कुल-वधूत्वेन लज्जा-युक्ता अपि लज्जां प्रतिबन्धं चावगम्य ययुर् इत्य् आह—ता इति । या ऊधागमन-समयेन बन्धूनां दृष्टि-गोचरम् अवतीर्णास् तास् तु तैर् एव निवारिताः परन्तु न न्यवर्तन्त गता एव यतो मोहिता । अयं भावः—एतास् तु कृष्णेनाहूताः । वेणु-गीत-श्रवणेनासां सम्भ्रमम् आलक्ष्य निवारणे प्रवृत्ता । अनन्तरं वेणु-गीतं श्रुत्वा तेऽपि तासां निवारणात् इथिला जाताः । अत एव दृढ-प्रयत्नेन न निवारिताः । ततोऽनन्यवर्ततन्ते चेद् वेणु-गीत-सुखेति मग्ना न भवेयुस्, तदा पत्यादीन् अवगणय्य कथम् आसाम् आगमनं भवेत्, यत एते मोहिताः । पूर्वम् एवोक्तं योगमायाम् उपाश्रित इति । अग्रे वक्ष्यति च— मन्यमानाः स्व-पार्श्वस्थान् इति । तत्र हेतुम् आह—गोविन्देनापहृत आत्मा चित्तं देहश् च यासां ताः । किं च, यथा गङ्गा समुद्रं गच्छन्ती पर्वतादि-प्रतिबन्धनम् अवगणय्य समुद्रम् एव प्रविशति तस्मिन् प्रेमाधिक्यात् तथा एता अपि पत्यादिभिर् दृष्टा भय-प्रदर्शनेन निबध्यमाना अपि न न्यवर्तन्त किन्तु मोहिताः हत-विवेकाः कृष्ण-प्राप्त्य्-अतिरिक्त-विवेक-रहिताः ॥८॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : ननु, ताः प्रेम-प्राबल्यात् सर्वापेक्षां तत्यजुर् इत्य् उचितम् एव, तासाम् अपेक्षां तत्-पत्यादयः कथं तत्यजुस् तत्राह—ताः कुल-वध्वः पतिभिः कुल-कन्याश् च ताः पित्रादिभिर् वार्यमाणा अपि न न्यवर्तन्त तत्र हेतुर् गोविन्द इति भय-लज्जादीनां का वार्ता, तासाम् आत्मनाम् अपि गोविन्देनापहृतत्वात्, मोहिता मूर्च्छित इति सूत्र-सञ्चालित-पाञ्चालिका इवेत्य् अर्थः । पत्य्-आदिभिर् गत-प्राणानाम् अपि भार्यादि-देहानाम् अप्रतिष्ठाभयाद् एवान्यत्र सञ्चारो नसह्यत इति चेत् ? सत्यं विप्रतिपत्तिर् इयं योगमायैव सम्हिता ज्ञेया, तच् च समाधानतयैव कल्पितानां तत्-तत्-क्षण एव तादृश-गोपीनां स्व-स्वभार्यादिकत्वेन प्रयायितानां स्व-स्व-गृहान् प्रति पत्य्-आदिभिः परावर्तनम् एव प्रकारश् चाग्रे वक्ष्यते ॥८॥
॥ १०.२९.९ ॥
अन्तर्-गृह-गताः काश्चिद् गोप्योऽलब्ध-विनिर्गमाः ।
कृष्णं तद्-भावना-युक्ता दध्युर् मीलित-लोचनाः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : न लब्धो निर्गमो याभिस् ताः । प्राग् अपि तद्-भावना-युक्तास् तदा नितरां दध्युर् इत्य् अर्थः ॥९॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : अन्तर्-गृहं गृह-मध्यं तत्र गतास् तत्र निरुद्धाः काश्चिन् महा-लक्ष्म्य्-अंश-भूताः । विनिर्गमो बहिर्-गमनम् । यद् वा, न लब्धो\ऽन्य-गोपीवत् वीनां पक्षिणाम् इवातिशीघ्रं निःसरणं याभिः । यद् वा, वेः पक्षिणो\ऽपि निर्गमो यस्माच् छिद्रात्, तद् अपि न लब्धं याभिस् तद्-अधिकं कृत्वा तस्करावेशवन् निःसरणार्थम् इति भावः । तस्य कृष्णस्य भावना भक्ति-संस्कारस् तया युक्ताः । प्राक् वेणु-नाद-श्रुतेः पूर्वम् अपि । तदा वेणु-ध्वनि-श्रवण-क्षणे । इत्य् अर्थ इति—त-छ्रवणस्य तद्-आविर्भाव-बोधकत्वेन ध्यान-हेतुतेत्य् अर्थः ॥९॥
कैवल्य-दीपिका : पारवश्य-हेतुकम् आह—अन्तर्-गृह- इति । अलब्धो विनिर्गमो याभिः । तद्-भावना भर्तृ-भावना ॥९॥ फ़्१५]
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : अन्तर्-गृह-गता इत्य्-आदि । यस्यान्तर्-गृहस्य द्वारि गुरव उपविश्यासन्न् इति बोद्धव्यम् । अथवा, काश्चिद् इति गमनानधिकारवत्यः, अन्यथा शुश्रूषन्त्यः पतीन् काश्चिद् [भा।पु। १०.२९.६] इत्य् अत्र, परिवेशयन्त्यस् तद् धित्वा इत्य् अत्र च, अशनन्त्यो\ऽपास्य भोजनम् इत्य् अत्र चान्तर्-गृह-वर्तित्वं पत्यादि-सन्निहितत्वं किलास्ति । तत् कथं तास् तत्र गताः । यत एता गोप्य एव याः किल बालापत्या इति प्राक् लिखिताः । तासां तद्-अङ्ग-सङ्गे न योग्यतेति भाव इति वा ॥९॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : यदि तास् तादृश-विघ्नेन वारिता अभविष्यन्, तर्हि सद्य एव दशमीं दशाम् अगमिष्यन्न् इति तासां सर्वासाम् एव भाव-विशेषं दृष्टान्तेन प्रदर्शयन् कासाञ्चिद् अवस्था-विशेषम् आह—अन्तर् इति त्रिभिः । काश्चित् महा-लक्ष्म्य्-अंश-भूताः साधन-सिद्धाः वा गृहम् अवस्थिताः, अत एव नाम-मात्र-पत्य्-आदिभिर् द्वारादि-निरोधात् । यद् वा, पित्रादीनां द्वार-देशोपवेशान् न लब्धो विशिष्टः श्री-भगवद्-अभिसरण-योग्यः । यद् वा, अन्य-गोपीवत् वीनां पक्षिणाम् इवातिशीघ्र-गमनार्थं निर्गमो बहिर् निःसरणं पन्था वा । यद् वा, वेः पक्षिणो\ऽपि निर्गमो यस्मात् छिद्रात् तादृशम् अपि याभिस् ताः । अत एव कृष्णं निज-चित्ताकर्षकं परमानन्द-घन-मूर्तिं वा दध्युर् विशेषतश् चिन्तयामासुः । ध्येयम् आपदि [भा।पु। १०.३१.१३] इत्य्-आद्य्-उक्त-न्यायेन । तन् महापन्-निस्तारार्थं, किं वा, अभीष्टाप्राप्त्या स्वत एव तच्-चिन्ता-विशेषोत्पत्तेः । कथं दध्युः ? तस्य प्रस्तुतस्य श्री-कृष्णेन सह विलासस्य । किं वा, सुगोप्यस्य सम्भोगस्य या भावना तया युक्ताः संयुक्ता योगवत्यो वा सत्यः । किं च, मीलित-लोचना अर्ध-मुद्रित-नेत्राः सत्य इत्य् अर्थः । यद् वा, दुःख-विशेषेण ध्यान-विशेषेण वा मुद्रित-नेत्राः सत्यः । यद् वा, मीलितम् अन्तर्हितं लोचनम् अन्याशेष-ज्ञानं यासां तथाभूताः सत्यः ॥९॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : यदि च तास् तादृश-विघ्नेन वारिता अभविष्यन् तर्हि सद्य एव दशमीं दशाम् इव दशाम् अगमिष्यन्न् इति तासां सर्वासां भाव-विशेषं दृष्टान्तेन प्रदर्शयन् तासां प्रस्थितवतीनाम् एव मध्ये कासाञ्चिद् अवस्था-विशेषम् आह—अन्तर् इति त्रिभिः । अयम् अर्थः—श्री-कृष्णस्य व्रजे प्रेयस्यः खलु द्विविधा । नित्य-सिद्धाः साधन-सिद्धाश् च तत्रैकासां नित्य-सिद्धात्वम् अष्टादशाक्षरादौ ताभिर् विशिष्टत्वेनैव तद्-आराधन-विधानाद् व्यक्तं तच्-छ्रुतीनां तद्-आराधनानां चानाद्य्-अनन्त-भावित्वात् अतो ब्रह्म-संहितायां—
चिन्तामणि-प्रकर-सद्मसु कल्प-वृक्ष-
लक्षावृतेषु सुरभिर् अभिपालयन्तम् ।
लक्ष्मी-सहस्र-शत-सम्भ्रम-सेव्यमानं [ब्र।सं। ५.२९] इति,
आनन्द-चिन्मय-रस-प्रतिभाविताभिस्
ताभिर् य एव निज-रूपतया कलाभिः ।
गोलोक एव निवसति [ब्र।सं। ५.३७] इति ।
श्रियः कान्ताः कान्तः परम-पुरुषः [ब्र।सं। ५.५६] इत्य् एता एव तदीय-लक्ष्मीत्वेनोक्ताः । तत्र च श्री-राधिकाया वैशिष्ट्यं, बृहद्-गौतमीये—
देवी कृष्णमयी प्रोक्ता राधिका पर-देवता ।
सर्व-लक्ष्मी-मयी सर्व-कान्तिः सम्मोहिनी परा ॥ इति ।
अत एव ऋक्-परिशिष्टे परस्परम् अव्यभिचारित्वं प्रोक्तं—राधया माधवो देवो माधवेनैव राधिका विभ्राजन्ते जनेष्व् आ इति । अतो मात्स्यादौ—रुक्मिणी द्वारवत्यां तु राधा वृन्दावने वने इति शक्तित्व-साधारण्येनानयोर् गणने\ऽपि वैशिष्ट्यं ज्ञेयम् अथावरासां साधन-सिद्धत्वं यथा पाद्मोत्तर-खण्डे—
पुरा महर्षयः सर्वे दण्डकारण्य-वासिनः ।
दृष्ट्वा रामं हरिं तत्र भोक्तुम् ऐच्छन् सुविग्रहम् ॥
ते सर्वे स्त्रीत्वम् आपन्नाः समुद्भूताश् च गोकुले ।
हरिं सम्प्राप्य कामेन ततो मुक्ता भवार्णवात् ॥ [भ।र।सि। १.२.३०१-२] इति ।
गोकुल इत्य् अस्य हरिं सम्प्राप्येत्य् अत्राप्य् अन्वयात्, ये यथा मां प्रपद्यन्ते [गीता ४.११] इति न्यायाच् च महर्षयः पूर्वं तादृश-भावेन श्री-कृष्णोपासका इत्य् अर्थः । अतो रामं दृष्ट्वेति सारूप्येण जातत्वोपासना-संस्काराः हरिं स्वोपास्यं श्री-कृष्णम् एवोपभोक्तुम् ऐच्छन् लज्जया तु साक्षान् न वृतवन्तः ततश् च कल्प-वृक्षस्येवावदतो\ऽपि श्री-रामस्य प्रसादात्तेषाम् इष्ट-सिद्धिर् जातेत्य् आह—ते सर्व इति । गोकुले गर्भतः स्त्रीत्वम् आपन्ना गोकुल एव समुद्र-भूताः गोकुल एव च हरिं श्री-कृष्णं कामेन स्व-वासनानुसारेण सम्प्राप्य तस्मिन्न् अन्तर्-गृह एव स्वयम् आविर्भूतं लब्ध्वा ततस् तद्-अनन्तरम् एव भवार्णवात् मुक्ता इति, न च वक्तव्यं गोकुल-जातानां प्रापञ्चिक-देहादित्वं न सम्भवतीति अवतार-लीलायाः प्रापञ्चिक-मिश्रत्वात् श्री-देवकी-देव्याम् अपि षड्-गर्भ-संज्ञकानां जन्म श्रूयते इति कदाचित् श्रुतयो गोप्यो जाता इति बृहद्-वामन-प्रसिद्धिः । अत एव तथा व्याख्यास्यते—
स्त्रिय उरुगेन्द्र-भोग-भुज-दण्ड-विषक्त-धियो
वयम् अपि ते समाः सम-दृशोऽङ्घ्रि-सरोज-सुधाः ॥ [भा।पु। १०.८७.२३]
इति गायत्री च तासु जातेति पाद्मे सृष्टि-खण्डे यथा ब्रह्मणा गोप-कन्या-रूपाया गायत्र्या उद्वाहे गोपेषु श्री-विष्णु-वचनम्—
यथा ज्ञाता ततः कन्या दत्ता चैषा विरिञ्चये ।
युष्माकं च कुले चाहं देवकार्यार्थ-सिद्धये ।
अवतारं करिष्यामि मत्-कान्ता तु भविष्यति ॥ इति ।
अतः तत्-प्रियार्थं सम्भवन्तु सुर-स्त्रियः [भा।पु। १०.१.१३] इत्य् अत्रापि तथा व्याख्यातम् । अत एव तासां च चतुर्विधत्वम् उक्तं पाद्मे—
गोप्यस् तु श्रुतयो ज्ञेया ऋषिजा गोप-कन्यकाः ।
देव-कन्याश् च राजेन्द्र न मानुष्यः कथञ्चन ॥ इति ।
अत्र गोप-कन्या एव नित्याः, न मानुष्याः कथञ्चनेति प्राकृत-मानुषत्व-निषेधात् आसु च पाद्मोत्तर-खण्ड-निर्दिष्टानाम् अन्तर्-गृह-गता इत्य् उक्तानाम् अप्य् एकत्वं मुक्तत्व-सादृश्येन लब्धानां लभ्यते । यत एव शुश्रूषन्त्यः पतीन् काश्चित् [भा।पु। १०.२९.६] इति प्रोक्ताः । इति ज्ञेयाः ।
आसां दोहनादि पृथक्-कर्मानुक्तेः अन्तर्-गृह-गतत्वस्य पति-शुश्रूषायाम् एव तात्-पर्याच् च एतासां च साधकत्वं देह-त्याग-श्रवणात् पाद्मोत्तर-खण्डाच् च कल्प्यते तथा च सति याः काश्चिद् गोकुले समुद्भूताः साधन-वशात् सिद्ध-पूर्ण-भावा, न तु सिद्ध-देहा नितराम् अन्या इव नित्य-सिद्धाः पति-शुश्रूषणार्थम् अन्तर्-गृह-गता एव पत्य्-आदिभिः साग्रह-द्वारादि-निरोधात् न लब्धो विशेषेण केनापि प्रकारेण निर्गमो याभिस् ताः । अत्र तासां साक्षाद् गोविन्द-सङ्गमे तादृश-देह-स्थितेर् एव विग्नत्वात् पूर्ववत् तद्-भक्तेः पति-शैथिल्य-विधानादाव् अप्रवृत्तिर् इति ज्ञेयम् । अलब्ध-निर्गमत्वाद् एव तद्-भावनायुक्तास् तस्मिन् श्री-कृष्णे समुत्कण्ठित-चित्ताः सत्यः कृष्णं निज-चित्तापकर्षकं तम् एव दध्युर् यातवत्यः तत्रानुभावम् आह—दुःख-विशेषेण ध्यानावेशेन च मुद्रित-नेत्राः । यद् वा, मीलितम् अन्तर्हितं लोचनम् अन्याशेष-ज्ञानं यासां ताः ॥९॥
जीव-गोस्वामी (कृष्ण-सन्दर्भः १४५) : तद् एवम् एव तासां श्री-कृष्णवद् आनन्द-विग्रहाणां तैर् एव विग्रहैः श्री-कृष्ण-सङ्गः प्रोक्तः । उक्तं च तासां विग्रह-माहात्म्यं तत्रातिशुशुभे ताभिर् भगवान् देवकी-सुतः [भा।पु। १०.३३.६] इत्य्-आदिभिः । श्रीमद्-उद्धवेन च तान् नमस्यता प्रथमम् एताः परं तनु-भृतः [भा।पु। १०.४७.५८] इत्य् अनेन तासाम् एव परम-तनु-भृतत्वं प्रदर्श्य, मध्ये क्वेमाः स्त्रियः [भा।पु। १०.४७.५९] इत्य् अनेन परमतम् अनूद्य, तत् खण्डयता नायं श्रियोऽङ्ग [भा।पु। १०.४७.६०] इत्य् अनेन लक्ष्मीतोऽपि विलक्षणं तासु तत्-प्रेयसी-रूपत्वं प्रदर्श्य परम-नित्यत्वं स्थापयित्वा, तत्र च यः प्रसाद उदगात् इत्य् अनेन तत्-प्रसादस्य सदान्तर्भूय स्थायित्वं सूचयित्वा पुनः आसाम् अहो चरण [भा।पु। १०.४७.६१] इत्य्-आदिना स्वीय-परम-पुरुषार्थ-चरण-रेणुत्वं दर्शितम् । यत्र भेजुर् मुकुन्द-पदवीं श्रुतिभिर् विमृग्याम् [भा।पु। १०.४७.६१] इत्य् अनेन यद् एव पुरुषार्थतया स्थापितम्, यत्र वृन्दावने [भा।पु। १०.४७.६१] इत्य्-आदिना वृन्दावनस्य च तादृशत्वं स्थापितम्, तद् एतद् व्यतिरेकेण द्रढयितुम् अन्यासाम् आगन्तुकानाम् असिद्ध-देहानां विग्रह-त्यागेनैव तत्-सङ्ग-प्राप्तिर् इत्य् आह—अन्तर्-गृह-गता [भा।पु। १०.२९.९] इत्य्-आदिकेन, न चैवं विस्मयः कार्यः [भा।पु। १०.२९.१६] इत्य् आद्य्-अन्तेन । अन्तर्-गृह-गताः शुश्रूषन्त्यः पतीन् काश्चित् [भा।पु।१०.२९.६] इत्य् अत्रोक्ता इत्य् अर्थः । अत्र अन्तर् इति स्फुटम् एव ॥९॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : अन्तर् इत्य्-आद्य् अष्टकम् ॥९॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : अपत्यवत्यस् त्व् अधिकाराभावात् तद्-वपुर् हित्वा वपुर्-अन्तरेण सद्य एव तत्र गता इति दर्शयन्न् आह—अन्तर्-गृह-गता इत्य्-आदि त्रिभिः । काश्चिद् अपत्यवत्योऽनधिकारवत्यो दैवाद् अन्तर्-गृह-गताः । अनधिकारित्वेनाङ्ग-सङ्गायोग्या अपि दर्शन-मात्र-काङ्क्षया बहिर् गन्तुम् इच्छन्त्योऽप्य् अलब्ध-विनिर्गमास् तद्-भावना-युक्ताः सत्यः कृष्णं दध्युः । भावना-लिङ्गम् आह—मीलित-लोचनाः ॥९॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : किं च ताः सर्वाः प्रतिबन्धक-शैथिल्येन कृष्णान्तिकं प्राप्ता यास् तु प्रतिबन्धक-प्राबल्येन निरुद्धास् तासां सद्यो देह-पातं कथयन् ताभ्यः पूर्वम् एव तासां श्री-कृष्णान्तिके प्राप्ति-कारम् आह—अन्तर् इति । काश्चिद् उपासना-सिद्धाः कस्यचिद् गृह-कर्मणश् चिकीर्षयात् गृह-गताः । वेणु-गीत-श्रवणान्तरम् एवान्यासाम् आगमन-सम्भ्रमम् आलोक्य पत्य्-आदिभिर् अवरुद्धा जाता अत एवालब्ध-विनिर्गमा न लब्धो विनिर्गमो याभिस् ताः । तद् उक्तम्—
गोप्यस् तु श्रुतयो ज्ञेया ऋषिजा गोप-कन्यकाः ।
देव-कन्याश् च राजेन्द्र न मानुष्यः कथञ्चन ॥ इति ।
किं च—
नित्यं मे मथुरां विद्धि वनं वृन्दावनं तथा ।
यमुनां गोप-कन्याश् च तथा गोपाल-बालकान् ॥ इति ।
एतास् तु सादयो नित्याश् च प्रतिबन्ध-निरासार्थं कृष्णम् एव दध्युर् ध्यातवत्यः । स-क्रोधं यथा तथा पत्य्-आदि-मुखं पश्यन्त्यो निर्गम-द्वारम् अलभमाना मीलित-लोचना जाताः । कीदृश्यः ? निरोधात् प्राग् अपि तद्-भावना-रहस्य-भावना-युक्ताः । यदा तस्य भावना-युक्ता आसन्—विघ्ने जाते प्रेम-पूरस्य प्राबल्यं भवती इति श्रूयते । यथा नदी-प्रवाहस्य पर्वतादिना प्रतिबन्धत्वं प्रतिवेत्सतीति वेगाधिक्यं भवतीति । अतो, यथा पूर्वं श्री-कृष्णेनाभिरमिताश् चुम्बनालिङ्गनादिभिर् आनन्दिता तयैव भावनया युक्ता दध्युः । न ह्य् अननुभूतं स्मर्यते । यद् वा, तद्-भावना तत्-पूर्व-रमणं भावयन्त्यः । युक्ताः श्री-कृष्ण-स्वरूपे योगं प्राप्ताः । यद् वा, युक्ता योगिन इव । अत्र इवार्थो द्रष्टव्यः । स्व-देह-विस्मरण-पूर्वकं तत्-तद्-अङ्ग-विभावन-पूर्वकं दध्युः स्मृतिवत्यः । कीदृश्यः ? मीलित-लोचनाः । अबहिर्-वृत्ति-नेत्राः । यद् वा, मीलितं शिथिलीकृतं लोचनं विचार-सामर्थ्यं याभिस् ताः । अन्य-ज्ञान-रहिता अपि तम् एव दध्युः श्री-कृष्ण-प्राप्तये ध्यानम् अन्तरेणोपायान्तर-विचारे शैथिल्यं जातम् इति भावः ॥९॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : अत्रोज्ज्वल-नीलमण्य्-उक्त-रीत्या विविच्यते । गोप्यस् तावद् द्विविधाः—नित्य-सिद्धाः साधन-सिद्धाश् च । साधन-सिद्धाश् च द्विविधाः—यौथिक्योऽयौथिक्यश् च । यौक्थिक्यश् च द्विविधाः—श्रुति-यूथ-भूतत्वात् श्रुति-चर्यः, ऋषि-यूथ-भूतत्वाद् ऋषि-चर्यश् च । ततश् चासां चतुर्विधत्वम् उक्तं पाद्मे—
गोप्यस् तु श्रुतयो ज्ञेया ऋषिजा गोप-कन्यकाः ।
देव-कन्याश् च राजेन्द्र न मानुष्यः कथञ्चन ॥ इति ।
गोपीत्वेनैव मानुषत्वे लब्धेऽपि न मानुष्य इति निषेधस् तासां प्राकृत-मानुषत्वाभावं ज्ञापयति । अत्र गोप-कन्यका एव नित्य-सिद्धास् तासां साधनाश्रवणात् । गोपीत्वे सत्य् अपि कात्यायन्य्-अर्चनस्य तु साधन्त्वं नर-लीलत्वम् एव ज्ञापयति, गोपीत्वस्य सिद्धत्वाद् एवेति तत्-प्रसङ्ग एव प्रपञ्चितम् । तासां नित्य-सिद्धत्वं तु आनन्द-चिन्मय-रस-प्रतिभाविताभिः इति ब्रह्म-संहितोक्त्या तासां ह्लादिनी-शक्तित्व-प्रतिपादनात् । ह्लादिनी या महा-शक्तिः इति बृहद्-गौतमीयाच् च ताभिः सह कृष्णस्य रमणस्यानादित्वाच् च, दशाष्टदशाक्षरादि-मन्त्रेषु तासां निर्देशात् । तन्-मन्त्रोपासनानां तद्-विधायक-श्रुतीनां चानाद्य्-अन्त-काल-भावितत्वाच् च । सम्भवन्त्व् अमर-स्त्रियः [भा।पु। १०.१.२३] इति प्रमाणावगतानां देव-कन्यानां नित्य-सिद्ध-गोपिकांश-भूतत्वं व्याख्यातम् उज्ज्वल-नीलमणौ । श्रुति-चरीणां साधन-सिद्धत्वं—
कन्दर्प-कोटि-लावण्ये त्वयि दृष्टे मनांसि नः ।
कामिनी-भावम् आसाद्य स्मर-क्षुब्धान्य् असंशयः ॥
यथा त्वल्-लोक-वासिन्यः काम-तत्त्वेन गोपिकाः ।
भजन्ति रमणं मत्वा चिकीर्षाजनिनस् तथा ॥
इत्य्-आदि-बृहद्-वामन-वचनेभ्योऽवगतम् । ऋषि-चरीणां च । गोपालोपासकाः पूर्वम् अप्राप्ताभीष्ट-सिद्धयः [उ।नी। ३.४४] इत्य् उज्ज्वल-नीलमण्य्-उक्तानां तथा-भूतत्वम्—
पुरा महर्षयः सर्वे दण्डकारण्य-वासिनः ।
दृष्ट्वा रामं हरिं तत्र भोक्तुम् ऐच्छन् सुविग्रहम् ॥
ते सर्वे स्त्रीत्वम् आपन्नाः समुद्भूताश् च गोकुले ।
हरिं सम्प्राप्य कामेन ततो मुक्ता भवार्णवात् ॥ इति पाद्मोत्तर-खण्डात् ।
अत्र रामं दृष्ट्वा हरिं भोक्तुम् ऐच्छन्न् इति राम-सौन्दर्य-दर्शनेन स्वोपास्यस्य हरेर् गोपालस्य स्मरनात् तम् एव भोक्तुम् ऐच्छन्न् इत्य् अर्थः । लज्जया तु साक्षात् तं न वृतवन्तः । ततश् च कल्प-वृक्षस्येवावदतोऽपि श्री-रामस्य प्रसादात् तेषाम् अभीष्ट-सिद्धिर् जातेत्य् आह—ते सर्वे इति । हरिं कामेन सम्प्राप्येत्य् अनुसंहितं फलम् । ततः कामाद् एव हेतोर् भवार्णवात् संसारान् मुक्ता इत्य् अननुसंहितं फलम् । अत्र मातरः पितरः पुत्राः [भा।पु। १०.२९.२०] इति, यत् पत्य्-अपत्य-सुहृदाम् अनुवृत्तिर् अङ्ग [भा।पु। १०.२९.३२] इति, पति-सुतान्वय-भ्रातृ-बान्धवान् इत्य् आद्य्-अग्रिम-ग्रन्थ-दृष्टेर् अपत्यवत्यो गोप्य एवान्तर्गृह-निरुद्धा बभूवुर् इति श्री-कवि-कर्णपूर-गोस्वामि-कृत-दशम-स्कन्ध-टीकायां दृष्टम् । अतस् तद्-अनुसारेण सार्वत्रिकं (मूलार्थम् अवाप्यैव व्याख्यायते) ।
अत्रेदं तत्त्वम्—गोपालोपासका ऋषयस् ते श्री-राम-मूर्ति-माधुरी-दर्शनाद् राग-मय-भक्तेर् निष्ठा-रुच्य्-आसक्तिर् अत्यङ्कुर-भूमिका आरूढाः सम्यग्-अपरिपक्व-कषाया अपि श्री-योगमायया देव्या गोकुलम् आनीय गोपी-गर्भे जनिताः कन्यका बभूवुः । तासाम् एव मध्ये काश्चिन् नित्य-सिद्ध-गोपी-सङ्ग-भूम्ना वयः-सन्धि-दशाम् आरभ्यैव लब्ध-पूर्वानुरागाः स्फूर्ति-प्राप्त-कृष्णाङ्ग-सङ्गाः । दग्ध-सम्यक्-कषायाः प्रेम-स्नेहादि-भूमिका आरूढाः । गोपैर् व्यूढा अपि योगमाययैव तद्-अङ्ग-स्पर्श-दोषाद् रहिताश् चिन्मय-देही-भूताः कृष्णोपभुक्तास् तस्यां रात्रौ वेणु-वादन-समये पतिभिर् वार्यमाणा अपि योगमाया-साहाय्य-प्रसादान् नित्य-सिद्ध-गोपीभिः सहिता एव प्रेष्ठम् अभिसस्रुः । काश्चित् तु नित्य-सिद्धादि-गोपी-सङ्ग-भाग्याभावाद् अलब्ध-प्रेमत्वाद् अदग्ध-कषाया गोपैर् व्यूढा गो-गोपोपभुक्ता अपत्यवत्यो बभूवुः । ताः खलु तद्-अनन्तरम् एव नित्य-सिद्धादि-गोपी-सङ्ग-भूम्ना कृष्णाङ्ग-सङ्ग-स्पृहोद्रेकात् पूर्वरागवत्यस् तासां कृपा-पात्रीभवन्त्योऽपि कृष्णाङ्ग-सङ्गायोग्य-देहत्वेन योग-माययासाहाय्याकरणात् पतिभिर् वारिताः कृष्णम् अभिसर्तुम् अक्षमा महा-विपद्-ग्रस्ताः पति-भ्रातृ-पित्रादीन् स्व-प्राण-वैरीत्वेन पश्यन्त्यो मरण-दशायाम् उपस्थितायां सत्यां यथान्या मात्रादि-स्व-बन्धु-जनं स्मरन्ति । तथैव स्व-प्राणैक-बन्धुं कृष्णं सस्मरुर् इत्य् आह—अन्तर् इति । न लब्धो विनिर्गमो याभिस् ता इति पतिभिर् वार्य् एव स-तर्जनं स-यष्टिकम् उपविष्टत्वाद् इति भावः । सदैव तद्-भावनया युक्ता अपि तदानीं दध्युः—हा हा प्राणैक-बन्धो ! वृन्दावन-कला-निधे ! जन्मान्तरेऽपि त्वत्-प्रेयसी-भूयासम् अस्मिन्न् अन्त-काले त्वन्-मुख-चन्द्रं चक्षुषा नापश्यम् । भवतु, मनसापि पश्यामीति प्रत्येकं स्व-गतम् अनुलपन्त्यो मुद्रित-लोचनाः सत्यो नितरां दध्युः ॥९॥
॥ १०.२९.१०-११ ॥
दुःसह-प्रेष्ठ-विरह-तीव्र-ताप-धुताशुभाः ।
ध्यान-प्राप्ताच्युताश्लेष-निर्वृत्या क्षीण-मङ्गलाः ॥
तम् एव परमात्मानं जार-बुद्ध्यापि सङ्गताः ।
जहुर् गुण-मयं देहं सद्यः प्रक्षीण-बन्धनाः ॥
मध्वाचार्यः (भागवत-तात्पर्यम्) :
कृष्ण-कामास् तदा गोप्यस् त्यक्त्वा देहं दिवं गताः ।
सम्यक् कृष्णं पर-ब्रह्म ज्ञात्वा कालात् परं ययुः ॥
पूर्वं च ज्ञान-संयुक्तास् तत्रापि प्रायशस् तथा ।
अतस् तासां परं ब्रह्म गतिर् आसीन् न कामतः ।
न तु ज्ञानम् ऋते मोक्षो नान्यः पन्थेति हि श्रुतिः ॥
काम-युक्ता तदा भक्तिर् ज्ञानं चातो विमुक्तिगाः ।
अतो मोक्षेऽपि तासां च कामो भक्त्यानुवर्तते ॥
अतोदकत्वेन सदा द्वेषिणाम् अधरं तमः ।
मुक्ति-शब्दोदिता चैद्य-प्रभृतौ द्वेष-भागिनः ॥
भक्त्-इमार्गी पृथङ् मुक्तिम् अगाद् विष्णु-प्रसादतः ।
कामस् त्व् अशुभ-कृच् चापि भक्त्या विष्णोः प्रसाद-कृत् ।
द्वेषि-जीव-युतं चापि भक्तं विष्णुर् विमोचयेत् ।
अहोऽतिकरुणा विष्णोः शिशुपालस्य मोक्षणात् ॥ इति स्कान्दे ॥
जगत्-प्रपितामहे जार-बुद्धिर् न युक्ता तथापि ब्रह्मतया न सम्यक् ॥११-१३॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : किं च, तदानीम् एवं तं परमात्मानं कृष्णं ध्यानतः प्राप्ताः सत्यो गुण-मयं देहं जहुर् इत्य् आह श्लोक-द्वयेन—दुःसहेति । ननु कथं जहुः परमात्मेति ज्ञानाभावाद् इत्य् आशङ्क्याह—जार-बुद्ध्यापीति । न हि वस्तु-शक्तिर् बुद्धिम् अपेक्षते । अन्यथा मत्वापि पीतामृतवद् इति भावः । ननु तद् अपि प्रारब्ध-कर्म-बन्धने सति कथं जहुस् तत्राह—सद्यः प्रक्षीण-बन्धना इति । ननु कथं भोगम् अन्तरेण प्रारब्धं कर्म क्षीणं भोगेनैव सद्यः क्षीणम् इत्य् आह—दुःसहेति । दुःसहो यः प्रेष्ठ-विरहस् तेन तीव्रस् तापस् तेन धुतानि गतान्य् अशुभानि यासाम् । तद्-अप्राप्ति-परम-दुःख-भोगेन पापं क्षीणम् इत्य् अर्थः । तथा ध्यानेन प्राप्ता अच्युतस्य आश्लेषेण या निर्वृतिः परम-सुख-भोगस् तया क्षीणं मङ्गलं पुण्य-बन्धनं यासां ताः । अतो ध्यानेन परमात्म-प्राप्तेस् तत्-काल-सुख-दुःखाभ्यां निःशेष-कर्म-क्षयाद् गुण-मयं देहं जहुर् इति ॥१०-११॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : न केवलं दध्युर् एव, किन्तु तम् एवापुर् इत्य् आह—किं चेति । तदानीम् एव ध्यान-सम-कालम् एव । गुण-मयं त्रिगुण-कार्यम् । ननु देह-त्यागो\ऽस्तु यथा-कथञ्चिद् भेदेन रूपेण तत्-सङ्गस् त्व् अज्ञानाम् अतिदुःशक इत्य् आशङ्कते—नन्व् इति । वस्तुनो बह्व्य्-आदेः शक्तिर् दाहिकादि-रूपा । बुद्धिम् अयम् अग्निर् दाहक इत्य् एवं-रूप-ज्ञानवन्तम् एव दहति, ज्ञानं नापेक्षते नेच्छति । अन्यथा मत्वापि जलम् इदम् इत्य् एवं ज्ञात्वापि यथा जल-बुद्ध्या पीतामृतो जरामृत्यु-वर्जितो भवति, तद्वद् इति ज्ञेयम् । इति भाव इति तात्पर्यम् । अन्यथा पीतामृतो\ऽपि मृतो भवेद् इति ।
अवश्यम् एव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् इत्य्-आदि स्मृतिम् अनुसृत्य पुनर् आशङ्कते—नन्व् इति । तथापि ज्ञाने सत्य् अपि वस्तु-शक्त्या तत्-प्राप्तिर् अस्तु, देहं कथं जहुर् इति ज्ञेयम् । तत्र प्रश्ने । सद्यः तत्-क्षणम् एव । किं च, बन्धन-ध्वंसो\ऽपि प्रारब्ध-पुण्य-पाप-प्रणाशेनैव दृष्टः स चात्र कथम् इति शङ्कते—नन्व् इति । अत्रोत्तरं—दुःसहेति । दुःसहः सोढुम् अशक्यो यः प्रेष्ठस्य परमात्मनः श्री-कृष्णस्य विरहः सांसारिको वियोगस् तेन तीव्रो\ऽत्युत्कटस् तापो ज्वरानुभवस् तेन धुतानि निरस्तान्य् अशुभानि पापानि । तद्-अप्राप्ति-रूपं यत् परम-दुःखं तद्-भोगेनानुभवेन । इत्य् अर्थ इति—दुःख-भोगेनैव पापं क्षीयत इति तात्पर्यम् । कथम् इत्य् आकाङ्क्षायाम् आह—तथेति । यतः परमात्म-प्राप्तिर् एव गुण-मय-देह-त्यागे हेतुर् अतो हेतोः । यदि कश्चिद् अनारब्ध-फलानां कुतो नाश इत्य् आशङ्कते तं प्रत्य् आह—जारेति । जारः उपपतिः पत्युर् अप्य् अधिक-प्रियो भवति, तं कृष्णं परमात्मानं नारायणम् एव सङ्गताः सम्यग् ज्ञातवत्यः । गत्य्-अर्थानां ज्ञानार्थता-प्रसिद्धेः । अनेन बिम्ब-भूत-हरि-ज्ञानेनारब्ध-कर्मणाम् अपि नाश इति सूचितम् । तद्-अधिगमः—उत्तर-पूर्वयोर् असंश्लेष-विनाशौ इति सूत्रात् । तस्य सुहृदः साधु-कृत्यां द्विषन्तः पाप-कृत्याम् इति श्रुतेः । तस्य ज्ञानिन इत्य् अर्थः । किं चाहि-कञ्चुकवत्-त्यक्त-देहानाम् अप्य् अन्तर्धापनं योगमायया कृतं यावद्-अब्दम् अघासुर-शरीरान्तर्धापनवत्, तथा रोधकानां विस्मृतिश् च जनिता, अन्यथा रोधनादि-कृतो लोकापवादो दुर्वारः स्याद् इति ॥१०-११॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : दुःसह-प्रेष्ठ-विरह-तीव्र-ताप-धुताशुभाः धुताशुभत्वं क्षीण-मङ्गलत्वं च तद्-देहारम्भकं प्रारब्ध-रूप-दुःख-सुख-भावत्वम् । अतो\ऽमूर् नृ-देहा एव पूर्व-श्लोक-व्याख्या संवादात् स्वभाव-सिद्धानां तु तस्मिन् देहे श्री-कृष्ण-दर्शनादर्शन-जन्य-सुख-दुःखयोस् तु न नाशः, ते तु न नश्वरे नित्ये एव तयोर् द्वयोर् एवानन्दमयत्वात् ॥१०॥
अतो गुण-मयं देहं जहुः, न तु देहे त्यक्त्वा कैवल्यम् अवापुः, निर्गुणं श्री-कृष्णाङ्ग-सङ्कोचितं देहं प्रापुर् इत्य् अर्थः । जार-बुद्ध्या इति जार-शब्दः केवलं प्रतीति-परः । यद् वा, जरयति गुण-मय-देहम् इति जारः । जारा चासौ बुद्धिश् चेति तथा यया बुद्ध्या गुण-मयं देहं जहुः । निर्गुणं देहं प्राप्य किम्भूता बभूवुः ? तत्राह—सङ्गता अपि बभूवुर् इत्य् अर्थः । तं कीदृशम् ? परमात्मानम् । ताः कीदृश्यः ? गोप्यः केवलं गोप-वध्व एव । पुनर् अन्तः अन्तःकरणे लब्ध-विनिर्गमाः । कृष्ण-सङ्गो\ऽनेन देहेन न भावीति लब्धो विनिर्गमो नैराश्यं याभिः पुनर् गृह-गता गृह एव स्थिताः सत्यः । अथवा, गृहं शरीरं मानुष्यं तत्र स्थिताः केवल-गोप-वधूत्वात् पुनः सद्यः प्रक्षीण-बन्धनाः बन्धनं गृहादिः निर्गुण-देह-लाभाद् इति त्रिभिः सहान्वयः । अथवा, जार-बुद्ध्या गुण-मयं देहं जहुः । एतेन गोप्यो विविधा इति प्राग् एवोक्तम् ॥११॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ततश् च सद्य एव श्री-कृष्णेन सह संयोगं प्राप्ता इत्य् आह—दुःसहेति द्वाभ्याम् । ध्यानेन विशेषतस् तद्-रूप-गुणादि-परिस्फूर्त्या दुःसहः प्रेष्ठ-विरहः । अत एव तेन तीव्र-तापः, तेन धुताशुभाः । परमात्मनम् अपि तं कृष्णं जार-बुद्ध्यैव । प्रेमाग्नि-विशेषेण सदा जरयतीति जार उपपतिस् तद्-बुद्ध्या तद्-भावेनैव । न तु परमात्म-बुद्ध्या सङ्गताः सम्यक् प्राप्तास् तेन सह मिलिता इत्य् अर्थः । इति नित्य-परम-प्रेम-सङ्गो\ऽभिप्रेतः ।
कथं गुण-मयं देहं जहुः ? किं तु गुणातीतं नित्य-भगवत्-प्रेम्-सङ्गति-योग्यं देहं प्रापुर् इत्य् अर्थः । सच्चिदानन्द-घन-रूप-प्राप्त्या सङ्गताः इति भावः । सङ्गतिश् च नित्य-वक्षः-स्थ्ल-स्थ-श्रीवत् महा-शक्त्य्-आदिवद् वा नित्य-संयोग-लक्षणा ज्ञेया । तत्रापि जार-बुद्ध्या सङ्गतत्वाद् विशेषः कश्चिद् ऊह्यः । तथा चोद्धव-द्वारा श्री-भगवद्-उक्तौ—
या मया क्रीडता रात्र्यां वनेऽस्मिन् व्रज आस्थिताः ।
अलब्ध-रासाः कल्याण्यो मापुर् मद्-वीर्य-चिन्तया ॥ [भा।पु। १०.४७.३७]
अत्र च कल्याण्य इत्य् अनेन मद्-वीर्य-चिन्तयेत्य् अनेन च प्राप्ति-विशेष एवाभिप्रेतः । तच् चाग्रे तत्रैव व्यक्तं भावि । अन्यत्रैव व्यञ्जितम् एव । तत्र दुःसह-शब्देन तीव्र-शब्देन चानन्त-कोटि-कल्पेषु महा-नरकादि-भोगैर् यावां स्तापस् ततो\ऽपि कोटि-गुणस् तापः सूच्यते । तथा अच्युत-शब्देन निर्वृति-शब्देन चानन्त-कोटि-कल्पेषु साम्राज्य-स्वाराज्यादि-भोगैर् यत् सुखं मोक्ष-सुखं च ततो\ऽधिकम् अपि तत् सुखं ध्वन्यते । श्री-भगवद्-आश्लेष-सुख-महोदधेस् तत् सर्वस्य कर्ण-मात्र-रूपत्वात् । तत्र च श्री-भगवत्-सम्बन्धेन तत्-तद्-वासनाक्षयो\ऽपि ज्ञेयः । अत एव प्रक्षीणेति प्र-शब्दः ।
तथा अशुभं नाम श्री-भगवन्-नित्य-संयोग-प्रतिबन्धक-कर्म-विशेष एव । मङ्गलं च मानादिषु श्री-भगवद्-अनुनयादि-जन्य-सुख-विशेष-हेतुः सत्-कर्म-विशेषः । तत्-तत्-प्रत्क्षयश् च नित्य-संयोग-सिद्धेः । अत एव विरहेण मानादिना च सम्पद्यमान-प्रेमानन्द-विशेषाभावात् तासाम् अत्र स्थिताभ्यो\ऽन्याभ्यः सौभाग्ये न्यूनतोह्या ।
अथवा, ततश् च सर्व-सद्-गुण-मयम् अपि देहं सद्यो जहुः । पत्य्-आदिभिर् गृहान्तर्-निरुद्धेन तेन श्री-कृष्ण-प्राप्तेः । अतस् तद्-योग्य-देहान्तरेण तं श्री-नन्द-किशोरम् एव सङ्गता इत्य् अर्थः । कुतः ? परमात्मानं परम-प्रियम् इत्य् अर्थः । तत्र हेतुः—जार-बुद्ध्येति । अन्यत् समानम् ।
यद् वा, ध्यान-प्रभावेण सद्यः प्रकर्षेण क्षीणानि बन्धनानि पत्य्-आदि-कृत-द्वार-बन्धा यासां तथा-भूता अपि गुण-मयं सर्व-सद्-गुण-मयम् अपि देहं जहुः । दुःसहो यः प्रेष्ठस्य प्रियतमस्य श्री-कृष्णस्यापि विरहः । अत एव तेन यस् तीव्र-तापः, अन्तर्-महा-ज्वरस् तेन धुता नष्टा आशु शीघ्रम् । यद् वा, आशु अभिनवा भा कान्तिर् यासां ताः ।
किं च, ध्याने ध्यानेन वा हेतुना प्राप्तः सङ्गतो यो\ऽच्युतः, मया परोक्षं भजता4 [भा।पु। १०.३२.२१] इत्य्-आदि तद्-वचन-प्रामाण्येन विरहे\ऽपि च्युति-रहितो भगवान् श्री-कृष्णस् तस्य । किं वा, अच्युतेन अविच्छिन्नेन । अर्थात्, प्रेष्ठस्यैवाश्लेषेण या निर्वृतिः परम-सुखम् । किंवा, आश्लेष-रूपा निर्वृतिस् तया ध्यान-विशेषेणैव साक्षात् सम्भोग-सुख-मयत्वेन प्रतीयमानया निर्वृत्या विशिष्टा अपि जहुः ।
कुतः ? क्षीण-मङ्गला अन्तर्-गृहे निरोधाय पत्यादिभिर् धारणादिना बहिर्-निःसरणार्थोद्यमे भित्त-कपाटादि-संसर्गेण वा नष्ट-तिलकादि-मङ्गलाः, महोत्ताप-जर्जरत्वात् । कान्ति-विनाशेन तिलकादि-क्षयेण च तादृङ्-मलिन-प्रक्षीण-देहस्य श्री-भगवत्-सेवायाम् अयोग्यत्व-मननाद् इत्य् अर्थः ।
यद् वा, प्रश्लेषेण ध्यान-प्राप्ताच्युताश्लेष-निर्वर्त्या अक्षीणं क्षयम् अप्राप्तं मङ्गलं रास-क्रीडादि-लक्षणं वा यासां तयैवाशेष-रति-सुख-सिद्धेः, तथाभुता अपि जहुः । कुतः? दुःसह-प्रेष्ठ-विरह-तीव्र-तापेन धुतम् । धुतिर् निधूननं पीडनम् इति यावत् । तद् एवाशुभम् अमङ्गलं महा-दौर्भाग्यं वा यासां ताः । पुनर् विरह-भयाद् इत्य् अर्थः।
यद् वा, धुता कम्पिता अपगता आशुः शीघ्रा अविलम्बा भा प्रतिभा यासाम् । अत्यन्त-विरह-तापेन विचारापगमाद् इति भावः । अत एव सद्यः प्रक्षीण-बन्धनाः । सद्यः सपदि प्रकर्षेण क्षीणं बन्धनम् आशा-बन्धो यासां, देह-रक्षया रासादि-केलिं प्राप्स्याम इत्य् आशा-बन्धो\ऽपि नष्ट इति भावः । अन्यथा अन्य-गोपीवत् श्री-वृन्दावने व्रजान्तः-साक्षाद्-अवस्थित्य्-आदि-परित्यागायोगः । अत एव ताभ्यो\ऽत्र निवसन्तीनां श्री-गोपीनां सौभाग्यम् अधिकम् एव, केवलं नित्य-संयोगेन विरह-दुःखाभावात्, कैश्चिद् भाव-विशेषेणातृप्तास् ताः प्रशंस्यन्ते । विरहे\ऽपि प्रेम-विशेषोदयेनानन्द-विशेषः स्याद् इति श्री-भागवतामृते विवृतम् एवास्ति ।
यद् वा, जहुर् अन्तर्धापयामासुः । यद् वा, तं परमात्मानं जार-बुद्ध्यैव सङ्गम् आसक्तिं प्राप्ता अपि । दुःसह-प्रेष्ठ-विरह-तीव्र-तापेनैव धुताशुभाः धुतं विनाशितं जगताम् एवाशुभं ताप-त्रयं याभिः, तादृक् ताप-विशेषस्य श्री-भगवदीय-गाढ-प्रेमोद्रेकमयत्वात् जगत्-ताप-त्रय-नाशकत्वम् । तथा ध्यान-प्राप्ताच्युताश्लेष-निर्वृत्या अक्षीण-मङ्गलाः । अक्षीणं पुष्टं बुद्धिम् एव गतं जगतां मङ्गलं याभ्यः । तादृग्-ध्यानस्य जगताम् अभ्युदय-कारित्वान् मङ्गल-वृद्धि-कारित्वम् । एवम्भूतः सत्यो गुण-मयं देहं जहुः । गुणा भावास् तत्रान्तरा भावा आर्जव-स्थैर्य-मार्दव-बहिर्-निष्क्रमोपायाज्ञता-गुरु-जनादि-सङ्कोचादयः, बाह्याः सन्तप्तता-गृहान्तस्थता-बद्धतादयः, तन्-मयं तत्-प्रधानं देहं जहुर् इति । तत्-तद्-भाव-त्याग एवात्र देह-त्याग उक्तः । यथा सृष्टि-प्रसङ्गे ब्रह्मणस् तत्-तद्-भाव-त्याग एव देह-त्याग इति तृतीय-स्कन्धे कथितम् । अतः प्रक्षीण-बन्धनाः प्रक्षीणानि बन्धनानि दिनान्तरे श्री-भगवत्-केलि-प्राप्तौ प्रतिबन्धा आन्तरा बाह्या आर्जव-सन्तप्तादयो यासां तद्-रात्रौ अच्युताश्लेष-निर्वृत्या काल-क्षेपाद् अलब्ध-रासाः कल्याण्य इति । एवं ज्ञानेन मोक्षो भवेत्, प्रीति-भक्त्या वैकुण्ठ-लोकः प्रेम्णा च श्री-भगवद्-वशीकरणं, तत्र च जारतया प्रेम-विशेषेण नित्य-प्रेष्ठतया व्रजे संयोग इति सिद्धान्तः । अतस् ताद्र्श-भावोत्पत्तये रास-क्रीडा सर्वथा सर्वैः सेव्येति तात्पर्यम् ॥१०-११॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ततश् च सद्य एव श्री-कृष्णेन सह संयोगं प्राप्ता इत्य् आहुः—दुःसहेति युग्मकेन । तत्रोत्कण्ठा-परिणामं दुःसहेत्य् अर्धेन ध्यान-परिणामं ध्यानेत्य् अर्धेनाह—उत्कण्ठया दुःसह-संयोगम् प्राप्ता इत्य् आहुः—दुःसह-प्रेष्ठ-विरहः विप्रलम्भाख्यो भावः, तेन तीव्र-तापः, तेन धुताशुभाः । ध्यानेन हेतुना प्राप्ता याच्युतस्य निज-भक्तेषु च्युत-रहितत्वेन प्रसिद्धस्याश्लेष-निर्वृतिः, तया क्षीण-मङ्गलाः । अत्र दुःसह-शब्देन तीव्र-शब्देन च दुःखस्य पराकाष्ठा दर्शिता, अच्युत-शब्देन निर्वृति-शब्देन च सुखस्य । अशुभं भगवन्-नित्य-संयोग-प्राप्ति-प्राचीन-दशायां दुःख-जनिका तद्-विरह-स्फूर्तिः मङ्गलं च तद्-दशायाम् एव सुख-जनिका प्राप्तव्य तत्-संयोग-स्फूर्तिः यावतीभ्यां ताभ्यां वृत्तीभ्याम् एव प्रौढ-भावः साधकः सिद्ध्यति तावत्योश् च तयोः शनैर् भोग्ययोर् अपि सम्प्रति युगपद् एव भोगो जात इति धुतत्वं क्षीणत्वं चोक्तम् ॥१०॥
अतस् तत्रैव तं श्री-कृष्णम् एव सङ्गता मिलिताः, तथा च वासना-भाष्य-धृतं मार्कण्डेय-वचनम्—
तदानीम् एव ताः प्राप्ताः श्रीमन्तं भक्त-वत्सलम् ।
ध्यानतः परमानन्दं कृष्णं गोकुल-नायिकाः ॥ इति ।
तयोः शब्दयोः पाप-पुण्य-पर्यायत्वाभावात् तयोः स्व-स्व-प्रतिनियत-फल-दातृत्वात् पापस्य तु सुतरां भगवद्-विरह-मय-प्रेम-स्फोरकत्वाभावात्, न कर्म-बन्धनं जन्म वैष्णवानां च विद्यते इति पाद्मोत्तर-कार्तिक-माहात्म्य-खण्डानुसारेण तासां सुतरां तत्-प्रारब्ध-जन्मत्वाभावात्, किन्तु गुरु-पुत्रम् इहानीतम् [भा।पु। १०.४५.४५] इति न्यायेन प्रारब्ध-रक्षणारक्षणयोः स्व-प्रेम-वर्धन-विदग्ध-श्री-भगवद्-इच्छैक-मयत्वात् नान्यथा व्याख्यातम् ।
ननु किं जारत्वेन सङ्गताः नेत्य् आह—तादृश-रागौत्सुक्येन सोपानीकृततया जार-बुद्ध्यापि परमात्मानं सर्वांशि-परम-स्वरूपत्वेनापि सर्वेषाम् अपि स्वभावत एव यद् उपपत्य्-आदि-शब्दवत् पालकत्वेन पतित्वे सिद्धे भाव-विशेष-धारिणीनां तासां रमणत्वेनापि पतिर् असाव् इति पति-रूपम् एवेत्य् अर्थः । रमणत्वालाभेनैव जार-बुद्ध्यापि तस्मिन् सङ्गम्यमाने\ऽपि रमणत्व-लिप्साया प्रगल्भत्वात् जारत्वस्य तस्मिन् सर्वांशिन्य् असम्भवात् जिघांसयापि हरय इत्य्-आदिवत् जार-बुद्ध्यापीति हेयतयैव निर्देशात् प्राचीनस्य पत्युर् देहस्य च त्यागात् इति भावः । तथा हि, पटोल-मूले रमणं स्यात् तथा रमणः प्रिय इति विश्व-कोशात्, धवः प्रियः पतिर् भर्ता जारस् तूपपतिः समौ इत्य् अमर-कोशाच् च रमण-पत्य्-आदि-शब्द-वाच्य-जारादि-शब्द-वाच्ययोर् नैकत्वं मन्तव्यं किन्तु पूर्वस्य स्वामित्वाद् उत्तरस्य चोरत्वाद् विरुद्ध-वस्तुत्वम् एव । तत्रापि सभ्य-शब्दान्तरम् अप्रयुज्य प्रयुक्तस्यासभ्यस्य जार-शब्दस्य जिघांसा-शब्दस्येव निन्दा-तात्पर्यम् एव प्रतीयते । जारः पाप-पतिः इति त्रिकाण्ड-शेषादि-कोशाल् लोकाच् च । किन्तु येन रागेण वा जार-भाव-मयं निन्द्यं लोक-धर्म-मर्यादातिक्रमम् अपि ताः कृतवत्यस् तं सूचयित्वा तस्यैव प्रशस्तत्वं दर्शिते चेष्टा-विशेष-साम्यात् कामतया व्यपदिष्टत्वे\ऽपि प्रियानुकूल्य-तात्पर्यत्वेन प्रेमैकरूपत्वं च । तथा च वक्ष्यते—यत् ते सुजात-चरणाम्बु-रुहं स्तनेषु [भा।पु। १०.३१.१९] इत्य्-आदि । अत एवोक्तं तादृशैर् अपि आसाम् अहो चरण-रेणु-जुषाम् इत्य्-आदौ, या दुस्त्यजम् आर्य-पथं च हित्वा [भा।पु। १०.४७.६१] इत्य्-आदि, एताः परम् इत्य्-आदि वाञ्छन्ति यद् भव-भियो मुनयो वयं च [भा।पु। १०.४७.५८] इति ।
एवं हेयांश-परित्याग-पूर्वकम् महा-प्रेम-रसनीय-कृष्ण-लक्षण-परम-पुरुषार्थ-शिरोमणि-प्राप्तिर् दर्शिता तत्रानुषङ्गिकं फलम् आह—गुणमयं च देहं जहुर् इति यतः पूर्वोक्त-प्रकारेण सद्यः प्रक्षीण-बन्धनाः, एवं सच्चिदानन्द-देह-प्राप्तिर् अपि सूचिता। एतद् उक्तं भवति—अपिर् अत्र जार-बुद्धेर् हेयत्वं—जिघांसयापि हरये स्तनं दत्त्वाप सद्-गतिम् [भा।पु। १०.६.३५] इत्य् अत्र जिघांसाया इव व्यनक्ति गर्हा-वचनेन तत्-तच्-छब्देनान्वयात् । अत्र हेतुः परमात्मानम् इति नहि परमात्मा तादृश-निन्द्य-शब्द-वाच्यो\ऽपि भवितुम् अर्हति । तत्र च हेतुः—हरये इति । हरि-शब्दो\ऽत्र कारुण्यादि-महा-गुणैः सर्व-मनोहरता-परः न ह्य् एवं-भूतो जिघांस्यो भवितुम् अर्हति तत्-तद्-अनर्हत्वे\ऽपि सा सा च कथञ्चित् जाता चेत् तर्हि परमात्मत्वाद् धरित्वाच् च सर्वाहित-कारित्वेनासौ परित्याजय-देवायोग्यांशं तस्याम् इवामुषु पुनश् च तस्या भक्त्याभास-वेषं द्वेषं स्तन-दान-मात्रत्वेन भक्तिं मत्वा तद्-उपलक्षितां धात्री-गतिं ददाव् एव अमुषु तु दुःसह-प्रेष्ठ-विरहेत्य् आदि पद्योक्त-महा-भक्ति-विशेषेणान्तः-सङ्गमम् अनुभवंस् तद्-उचित-निज-प्रेयसीं गतिं कथं न दद्याद् इति सङ्गतिश् चेयं पूर्वोक्ते गोलोकाख्ये गोकुल-प्रकाश-विशेषे एव ज्ञेया । अत एवोद्धव-द्वारा श्री-भगवता सन्दिष्टम्—
या मया क्रीडता रात्र्यां वनेऽस्मिन् व्रज आस्थिताः ।
अलब्ध-रासाः कल्याण्यो मापुर् मद्-वीर्य-चिन्तया ॥ [भा।पु। १०.४७.३७]
रासश् चायं तद्-दिन-गत एव ज्ञेयः तस्येव विवक्षितत्वात् तस्मिन्न् अपि प्रकाशे गोप-लीलत्वेन दिनान्तरे\ऽपि तत्-सम्भवात् किं त्व् अत्र, नासूयन् खलु कृष्णाय [भा।पु। १०.३३.३८] इति वक्ष्यमाणानुसारेण तत्-पत्य्-आदिषु दुःखाद्य्-अनुपत्तये तन्-माययैव त्यक्तानां देहानाम् अन्तर्धापनं तत्-सदृशी-नाम-न्यासां स्फोरणं च गम्यते । एवं तावत्-कालम् एव तद् रहस्यं लब्ध-रासाः श्री-भगवत्-प्रेयस्यो\ऽपि नाजानन् यावद्-उद्धव-द्वारा यथार्थानुभावक-प्रभावं या मयेत्य् आदि सन्देशं नाशृण्वन्न् इति च ।
अथवा, तासां मुरली-वाद्यानुसरणेन तद्-अन्तिक-गतौ किम् आश्चर्यं, यतः काश्चिन् निरुद्ध्यमाना अप्य् अन्तर्-गृह एव तं प्राप्ता, इत्य् आह—अन्तर् इति । तादृश-तीव्र-तापेन धुतं श्री-कृष्ण-कृपया खण्डितम् अशुभं विरह-रूपं यासां ताः तेन जगताम् अपि धुतम् अशुभं याभिस् ता इति वा, मद्-भक्ति-युक्तो भुवनं पुनाति5[भा।पु। ११.४०.२४] इतिवत् । तथा तादृश-निर्वृत्याक्षीणं क्षीणता-विरुद्धं पुष्टं मङ्गलं निज-तादृश-तत्-संयोग-रूपं यासां ताः । तथा पुष्टं जगताम् अपि मङ्गलं याभ्यस् ता इति वा पूर्ववत् गुण-मयं विरह-भाव-मयं देहम् आवेशम् इत्य् अर्थः । तथा तृतीये सृष्टि-प्रसङ्गे ब्रह्मणो दर्शितम् । अन्यत् समानम् । सङ्गतिस् तस्मिन्न् अन्तर्-गृहे एव तस्य प्राकट्यात् अन्तर्-गृह-गता इत्य् अन्वयात् । अत एव सद्यः प्रक्षीणं बन्धनं सर्व-तत्-सङ्ग-विरोधो यासां ताः । एवम् अलब्ध-रासाः । इति तस्याम् एव रात्रौ ज्ञेयं पूर्व-हेतोर् एव ॥११॥
जीव-गोस्वामी (कृष्ण-सन्दर्भः १४५) : अशुभं श्री-कृष्ण-प्राप्ताव् अन्तराय-रूपं गुरु-भयादिकम् । मङ्गलं श्री-कृष्ण-प्राप्तौ साधनं सख्यादि-साहाय्य-चिन्तनम् । न कर्म-बन्धनं जन्म वैष्णवानां च विद्यते [प।पु। ६.२२९.५८] इति ह्य् उक्तम् एव । दृश्यते चान्यत्रापि तद्-असम्भव-स्थले तच्-छब्द-प्रयोगः—वत्स्यत्य् उरसि मे भूतिर् भवत्-पाद-हतांहसः [भा।पु। १०.८९.११] इत्य्-आदौ । तत्र यथा श्री-भगवद्-वाक्य-याथार्थ्यायार्थान्तरम् अनुसन्धेयं, तद्वद् इहापीति ॥१०॥
परमात्मानम् इति ब्रह्म-स्तवान्त-निर्दिष्ट-सिद्धान्त-रीत्या श्री-कृष्णस्य स्वभावत एव परम-प्रेमास्पदत्वं दर्शितम् । जार इति या बुद्धिस् तयापि तन्-मात्रेणापि सङ्गताः, न तु साक्षाद् एव जार-रूपेण प्राप्तिर् इति । तद्-भाव-पुरस्कारेण भजनस्य प्राबल्यं व्यञ्जितम् । जार-शब्देन निर्देशात् लोक-धर्म-मर्यादातिक्रमं दर्शयित्वा तथाविध-भावस्यातिनिरर्गलत्वं दर्शितम् । बन्धनं श्री-कृष्ण-प्राप्ति-विरोधि-गुरु-जन-मध्य-वासादि-रूपम् ॥११॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : दुःसहेन प्रेष्ठस्य श्री-कृष्णस्य विरहेण तीव्र-तापस् तेन धूतान्य् अशुभानि यासां तेनाशुभ-कर्म-क्षयः । ध्याने प्राप्तो योऽच्युतस्याश्लेषस् तत्-कृतया निर्वृत्या क्षीणानि मङ्गलानि शुभ-कर्माणि यासां तास् तथा । अनेन शुभ-कर्म-क्षयः । यावद् दुःख-क्षय एकेन कृष्ण-विरह-दुःखेन जात इति तद्-विरहस्य दुःखत्वाधिक्यम् । एवं यावत् सुख-क्षय एकेन कृष्णस्य ध्यानानन्देन जात इति तद्-ध्यानानन्दस्य सर्व-सुखातिरिक्तत्वं व्यङ्ग्यम् ॥१०॥
तथा तदा शुभाशुभ-कर्म-क्षये तद्-आरब्ध-देह-पात उपसन्ने यद् अभूत् तदाह—तम् एवेति । जार-बुद्ध्या गुण-मयं देहं जहुः । अस्मिन् देहे सति असौ जारो भवति, तद् अयं देहस् त्याज्य इति । जार-बुद्धिस् तत्-त्यागे कारणम् । गुण-मयं जहुः । निर्गुणं देहम् अवापुर् इत्य् आक्षेपः । तास् त्व् अन्ते तद्-अङ्ग-सङ्ग-योग्यं वपुर् आसेदुर् इति दर्शयति । सद्यस् तत्-क्षणेनैव तम् एव श्री-कृष्णम् एव परमात्मानं सङ्गता अपि बभूवुर् इत्य् अर्थः । एतेन शुभाशुभ-कर्मारब्धं लौकिकम् एव शरीरम् अलौकिकं तु भक्त-शरीरं श्री-कृष्ण-लीलारब्धम् इत्य् आयातम् अत एतास् तत्-काल-सिद्धाः प्राग्-उक्त-यज्ञपत्नीवत् । अतः प्रक्षीण-बन्धना नित्य-मुक्ताः ॥११॥
**नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) :**किञ्चिद् इदानीं तासां मनश् चेन्द्रियाणां च श्री-कृष्णाकृष्टत्वेन तन्-निरोधे पत्य्-आदीनां सामर्थ्याभावात् देह-मात्र-प्रतिबन्धे जाते किं वृत्तम् इत्य् अपेक्षायां तद्-वृत्तान्ताभिज्ञो मुनीन्द्रः प्रत्यक्षम् इव दृष्ट्वाह विप्रकृष्टं व्यवहितं सम्यक् पश्यन्ति योगिन इत्य् उक्तम् एव । ततश् च प्राकृतानां मानुषी-भाव-प्रतीत्या गुणमयत्वेन प्रतीयमानं देहं पत्य्-आदिम् अनाविष्टम् अन्तर्धाय छाया-मयं तत्रैव स्थापयित्वा सद्य एव श्री-कृष्णं प्राप्ता इत्य्-आदि श्लोक-युग्मेन दुःसहेति । दुःसहः सोढुम् अशक्यः प्रेष्ठस्यातीव-प्रियस्य विरहो विप्रलम्भस् तेन तीव्रो यस् तापस् तेन धूतान्य् अशुभान्य् अमङ्गलानि यासां ताः । दुःसह-शब्देन प्रतिक्रिया-शून्यत्वम् उक्तम् । अन्यत्र विप्रलब्धे सख्योऽपि तैस् तैर् हित-कथनैर् आसां बन्धादिभिः प्राण-रक्षां कुर्वन्ति । अत्र तु सख्यादि-साहचर्याभावात् स्वयम् एव विरह-तापम् अनुभूतवत्यः । यद् वा, दुःसहो यः प्रेष्ठस्य विरहस् तस्मात् तीव्रोऽनिवार्यस् तापस् तेन धूतो निरस्तोऽशुभः श्री-कृष्ण-सङ्गति-प्रतिबन्ध-रूपो शुभाभावनाख्यो वा संस्काराख्यो वादेवत्व-प्रापकं कृत्वादि-जन्यं यासां ताः ।
ननु, कृत्वादि-जन्या पूर्वस्याशुभत्वं कथम् उच्यते । परिणामे स्वर्ग-सुख-जनकत्वात् न त्व् अशुभेन शुभं जन्यत इति च तत्र समाधत्ते साम्प्रतं दुःख-प्रदत्वेन प्रतीयमाणत्वात् शुभत्वं तपोवत् । यथा तपः काय-क्लेश-जनकत्वाद् अशुभम् इव प्रतीयते तेन शुभं स्वर्गादि-सुखं जन्यत एव, तथात्रापि अशुभेन कृत्वाद्य्-अपूर्वेण शुभं मङ्गल-रूपं स्वर्ग-सुखम् उत्साद्यत एव । यथा योगे तम् उभयम् अपि हेयं ब्रह्म-प्राप्ति-प्रतिबन्धकत्वात्, तथा श्री-कृष्ण-प्रियाणाम् अप्य् उभयं प्रतिबन्धकम् एवोक्तम् ।
धुताशुभाः अशुभ-जनस्य शुभस्यापि निरसनम् आह—ध्यानेति । ध्यानेन प्राप्तस्यास्याच्युतस्य क्षण-मात्रम् अपि विलास-च्युति-रहितस्य कृष्णस्याश्लेषालिङ्गन-सर्वायव-संस्पर्शेन या निवृत्तिः सुखम् । यद् वा, ध्याने प्राप्ता अच्युतश्लेष-निवृत्तिः श्री-कृष्ण-सुखं तेन क्षीणं दूरीकृतम् अमङ्गलं शुभं कृत्वादि-फलं स्वर्गादि-सुखं यासां ताः कारण-नाशे कार्य-नाशस्यावश्यं भावित्वात् । अत एव ता शुभात्मकत्वेन प्रतीतं गुणमयं देहं जहुः । शुभाशुभ-परित्यागस्य गुणमय-देहस्यागेनोपचर्यमाणत्वाद् इति ।
ननु, कृष्ण-प्रियाणां देहस्य गुणमयत्वं कथम्, अप्राकृतत्वाद् अलौकिकत्वाच् च ? सत्यं, साकं विजह्रुः कृत-पुण्य-पुञ्जा इतिवत् । उपासना-सिद्धानां पूर्व-कृत-पुण्य-पुञ्जानां देहस्य पुण्य-विशिष्टत्वात् ॥१०॥
अलौकिक्या उपासनया श्री-कृष्ण-विलास-योग्य-देहस्य प्राप्तत्वात् देवत्व-प्रापकं कूट-रूपं तद्-अपूर्वं स्थितम् एवासीत् । अत एव तद्-गुण-मयं देहं जहुर् इति गुण-त्यागे गुण-मयस्यापि त्याग उक्तः—सद्य एव सम्बन्ध-त्यागः सम्बन्धिन्य् उपचर्यते राज्य-त्यागवत्। स्फुटत्व-प्रदर्शनार्थं पृथग् उक्तो गुणमयं जहुर् इति । किं च, यद्य् एतासां कृत्वादि-जन्यं देवत्वद् देवत्वादि-प्रापकम् अपूर्वं नाभविष्यत् तदा पत्य्-आदिभिर् एताः प्रतिबद्धा नाभविष्यन्न् इति क्रियातिपत्या ज्ञायतेऽनुमीयते च । एताः कृत्वाद्य्-अपूर्व-विशिष्टाः पत्य्-आदि-निरुद्धत्वात् प्राकृत-स्त्रीवत् । अत एव कारणस्यापूर्वस्य नष्टत्वाज् जहुर् इति । प्राकृत-गुण-रहितेन विलास-प्रधानेन माधुर्य-पुञ्जात्मकेन नित्य-सिद्ध-व्रज-देवी-सदृशेन देहेन तं प्रापुर् इति ।
नन्व् अलौकिक-देह-प्राप्तौ किं कारणम् इत्य् उक्तम् ? आह—ध्यान-प्राप्ताच्युताश्लेष-निवृत्य्-आलिङ्गना क्षीणं परिपुष्टं मण्डल-प्रवेश-हेतुर् यासां ताः ।
ननु, देह-त्यागे सति चैतन्येन देहान्तरेण वा तत्-प्राप्तेः चेत् तर्हि गुणमयेत्य् उक्ते वैयर्थ्यं देहं जहुर् एतावद् एव वक्तुम् उचितम् । तत्र समाधत्ते—देवाङ्गनानां देवत्वाद् एव नित्यत्वं सिद्धेस् तु नित्येन चैतन्य-घनेन देहेन तत्-प्राप्तिर् उच्यते । न तु देवाङ्गना-सदृशेन तत्र हेतुम् आह—सद्यः प्रक्षीण-बन्धनाः । प्र-शब्देनातिशयोक्तिः स-वासनस्य बन्धनस्य देवत्वादि-संस्कारस्य क्षीणत्वान् नित्य-सिद्धानादि-सदृशेन प्रापुर् एव ताः समञ्जसः । न हि देवांश-रूपया देवानाम् इव पुनर् अपि देवत्व-प्रापकं सर्वदैव तासां कृष्ण-प्रियाणां प्रारब्धम् अस्तीति । न च चैतन्येनाशरीरिणा सर्व-लावण्य-विशिष्टस्यालिङ्गनं रस-जनकं केनाप्य् अत्यपगम्यत इति । यद् वा, दुःसहो यः प्रेष्ठस्य विरहस् तेन यस् तीव्र-तापस् तेन दुतम् अपास्तम् पत्य्-आदि-निरोध-लक्षणम् अशुभं यासां ताः, मधुर-रसस्य विप्रलम्भ-सम्भोगात्मकत्वात् । विप्रलम्भस्य दुःखवत् प्रतीयते। धुताशुभा इति वाचो युक्तिः । वस्तुतस् तु विप्रलम्भस्यापि परिणाम्तः सुख-रूपत्वोक्तेर् मानत्वात् विरह-तापन दुःख-भोगात्रुटिर् द्रष्टव्या बन्धन-विशिष्टं जहुर् इति । जार-बुद्धिस् तु न त्यक्ता रस-विशेष-जनकत्वात् संस्कार-जन्या प्रतीतिः । संस्कार-सिद्धयेऽनुयोगिनम् अपेक्षते न प्रतियोगिनम् इति ।
ननु, जार-बुद्धिर् निन्द्यत एव यस्यां विद्यमानायां नित्य-मण्डल-प्रवेशे सम्भावनानुत्पद्यते तत् कथम् उच्यते तम् एव सङ्गताः ? इति चेत् तत्राह—यद्य् एतासां जार-बुद्धिर् गर्हिता स्यात् तदा परम-तत्त्व-विदा महा-भागवतेनोद्धवेन चरण-रजः-प्रार्थना कथं क्रियत इति ? एताः परं तनुभृतः [भा।पु। १०.४७.५८] इति । अत्र एवाग्रे श्री-मुखेनोद्धवं प्रत्य् उक्तं—
या मया क्रीडता रात्र्यां वनेऽस्मिन् व्रज आस्थिताः ।
अलब्ध-रासाः कल्याण्यो मापुर् मद्-वीर्य-चिन्तया ॥ [भा।पु। १०.४७.३७] इति ।
इदम् अत्र तत्त्वम्—याः पत्य्-आदिभिर् निवार्तितास् तास् तेभ्यश् छायामयं दत्त्वा व्यासाय छायाशुकवत् श्री-कृष्ण-ध्यानानुभावेन स्व-देहम् अन्तर्धाप्य तत्-सदृशेन लौकिकेन देहेन तं प्रापुर् इति । अत एवाग्रे वक्ष्यति—मन्यमाना स्वपार्श्व-स्थान् स्वान् स्वान् दारान् व्रजौकसः [भा।पु। १०.३३.३७] इति तासां पत्य्-आदयोऽपि न दुःखं प्रापणीया इति । एतेऽपि स्व-स्व-रसे आकुलवन्तः पाल्याश् चेति । अस्यानुसन्धानस्य योग-माययैव कृत्वात् । यद् वा, तम् एव देहं ध्रुववद् अलौकिकं विधाय तत्-सदृशं तत्रैव स्थापयित्वा तं प्रापुस् तद्-अभिप्रायेणोक्तं गुणमयं जहुः पत्य्-आदिभ्यः समर्पितवत्य इत्य् अर्थः ।
ननु, कपाटादिभिः संवृत्ते अन्तर्-गृहे रुद्धस्य देहस्यालौकिकत्वे जातेऽपि श्री-कृष्णान्तिके कथं गमनं सम्भवेत् ? तत्र समाधानं—यथार्जुनेन शर-पञ्जरावृते ब्राह्मण-पुत्रस्य दर्शनम् उक्तं महा-काल-पुर-गमनं चोक्तं, न चायं योग-मायाया अतिभारः, तस्या अचिन्त्य-शक्तित्वात् । यद् वा, तद्-भावना-युक्तास् तं ध्यातवत्यस् तद्-विषयक-रमण-भावना-युक्ताः, तद्-रमण-योग्यं देहं जगृहुः । पत्य्-आदिषु रमण-भावना-युक्तं जहुर् इति । अत्र तु भावना-त्यागस्य शरीर-त्यागेन विवक्ष्यमाणत्वात् शरीर-त्यागस् तु सर्वथा न विवक्षित इति शरीरान्तर्धाप्य विवक्षितत्वात् च छाया-मयस्य तत्रैव स्थापितत्वात् यथा ब्रह्मणो भावना-त्याग एव शरीरत्यागत्वेनोक्त इति । अत एव गुण-मय-देह-त्याग-पूर्वक-परमात्म-प्राप्तेर् एव सर्व-जन-प्रतीत्या मुक्ति-पदत्वेनाभिधास्य मानत्वम् इति न किञ्चिद् असमञ्जसम् ॥११॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : अत्र गोपीनां प्राप्यम् अतिरहस्यं वस्तु बहिरङ्ग-लोकेभ्यो गोपयंस् तान् प्रति बाह्यार्थम् अन्तरङ्गान् भक्ति-सिद्धान्त-विज्ञान् प्रति तु स्वाभीप्सितम् आभ्यन्तरम् एवार्थं ज्ञापयंस् तन्त्रेणाह—दुःसहेति । तत्र बहिर्मुखान् प्रति ताभ्यः कृष्णो मोक्षं ददाव् इत्य् आह—दुःसहो यः प्रेष्ठ-विरहस् तेन तीव्र-तापस् तेन धूतानि गतानि अशुभानि यासां ताः । ध्यानेन प्राप्तस्याच्युतस्याश्लेषेण या निर्वृतिर् आनन्दस् तया क्षीणं मङ्गलं पुण्यं यासां ताः । अतः प्रक्षीण-प्रारब्ध-बन्धनाः । जार-बुद्ध्यापि तम् एव परमात्मानं प्राप्ता देहं जहुर् ।
अन्तर्मुखान् प्रति तु तदानीं स्व-प्रेष्ठ-विरह-संयोगोत्थानि दुःख-सुखान्य् अपरिमितानि प्राप्य लब्ध-मनोरथा एव ताः क्रमेण बभूवुर् इत्य् आह—दुःसहेन प्रेष्ठ-विरहेण यस् तीव्र-तापस् तेन धूतानि कम्पितीकृतान्य् अशुभानि याभिस् ताः यासां प्रेष्ठ-विरह-तापस्य तीव्रतां वीक्ष्य कोटी-ब्रह्माण्ड-स्थवाडवानल-महा-काल-कुटादि-रूपाणि परः-सहस्राण्य् अपि अशुभानि स्व-तीव्रताहङ्कारं परित्यज्य स्व-पराजय-बुद्ध्या चकम्पिरे इत्य् अर्थः । ध्यानेन प्राप्तः स्फूर्त्या आगतो योऽच्युतस् तेन तदैवाद्भुतस्य तस्य प्रेम-पूर्ण-चिन्मयस्य तादृश-स्वभावाभिमानादिमतो देहस्य य आश्लेषस् तेनाश्लेषेण या निर्वृतिस् तया क्षीणानि कृशीभूतानि मङ्गलानि प्राकृताप्राकृतानि यासां ताः, यासां स्फूर्ति-प्राप्त-प्रेष्ठाश्लेषोत्थ-सुखं वीक्ष्य कोटी-ब्रह्माण्ड-गत-विषय-सुख-निर्विषय-ब्रह्मानुभव-सुख-सहस्राणि मङ्गल-शब्द-वाच्यानि क्षीणानि यद्-अपेक्षया निकृष्टान्य् एव बभुवुर् इत्य् अर्थः । भगवद्-विरह-संयोगोत्थ-दुःख-सुखाभ्यां प्रारब्ध-पाप-पुण्यानि नष्टानि तेषां स्व-फल-भोगैक-नाश्यताद् इति व्याख्या तु वैष्णवानां मते न युज्यते ।
भगवद्-विरह-संयोगयोः पाप-पुण्य-फलत्वाभावात् तादृशानां प्रारब्ध-नाशस् तु भजन-दशायाम् एवानर्थ-निवृत्ति-भूमिकारूढानाम् इत्य् आहुः । ततश् च तम् एव परमात्मानं परम-प्रेमास्पदं जार-बुद्ध्या अतिनिकृष्टयापि सङ्गताः । अत्युत्कृष्ट-पति-बुद्धिमतीभ्यो रुक्मिण्यादिभ्यः सकाशाद् अपि सम्यक्-प्रकारेण प्राप्ताः । पति-बुद्धेः सकाशाद् अपि जार-बुद्धौ—या दुस्त्यजं स्व-जनम् आर्य-पथं च हित्वा [भा।पु। १०.४७.६१] इत्य् आद्य्-उद्धव-वाक्य-निर्धारितात् निरङ्कुश-प्रेमोत्कर्षात् तथास्मिन्न् अवतारे निकृष्ट-वस्तून्य् उत्कृष्टीकुर्वत्य् एव लीला दृश्यते । यथा महा-राज-राजेश्वरत्व-लीलातः सकाशाद् अपि—विजय-रथ-कुटुम्ब आत्ततोत्रे धृत-हय-रश्मिनि तत् श्रियेक्षणीये [भा।पु। १.९.३९] इति भीष्मोक्तेः पार्थसारथित्व-लीलाया उत्कर्षः । तथा उत्कृष्टात् शान्त-रसाद् अपि निकृष्टस्य शृङ्गार-रसस्य तत्रापि दाम्पत्य-भावाद् अपि औपपत्य-भावस्य, तथा उत्कृष्टाद् रत्नालङ्काराद् अपि निकृष्टस्य गुञ्जा-गैरिक-शिखि-पुच्छादेर् उत्कर्षो दृष्ट एवेति । सङ्गताः काश्चिद् योगमायाकृतानुकूल्यान् निरोधम् उक्त्वा अभिसृत्य तस्याम् एव रात्रौ रास-विहारिणं तं प्राप्ताः काश्चिद् अन्यस्याम् अपि।
ननु, पुरुषान्तरो प्रभुक्त-देहाभिस् ताभिः सह भगवद्-विलासो न युज्यत इति । तत्राह—जहुर् इति । देहम् इति जात्य्-अपेक्षया एकत्वम् । तस्य देहस्य योगमाययैवालक्षितम् अन्तर्धापनम् इत्य् एके, अन्ये त्व् एवम् आहुः—अत्र हेयो देहो गुणमय एव भवत्य् अतो गुणमयम् इति विशेषणस्याधिक्यात् तासां देहा वेणु-वादनात् पूर्वं द्विधाभूता गुणमयाश् चिन्मयाश् चासन्न् इति बुध्यते तत्र ये गुणमयाः स्वपत्य्-उपभुक्ता देहास् तान् एव जहुः । अयम् अत्र विवेको गुरूपदिष्ट-भक्त्यारम्भ-दशात एव भक्तानां श्रवण-कीर्तन-स्मरण-दण्डवत्-प्रणति-परिचर्यादि-मय्यां शुद्ध-भक्तौ श्रोत्रादिषु प्रविष्टायां सत्यां—निर्गुणो मद्-अपाश्रयः [भा।पु। ११.२५.२६] इति भगवद्-उक्तेर् भक्तः स्व-श्रोत्रादिभिर् भगवद्-गुणादिकं विषयीकुर्वन् निर्गुणो भवति । व्यवहारिक-शब्दादिकम् अपि विषयीकुर्वन् गुणमयोऽपि भवतीति भक्त-देहस्यांशेन निर्गुणत्वं गुण-मयत्वं च स्यात् । ततश् च—भक्तिः परेशानुभवो विरक्तिः [भा।पु। ११.२.४२] इति तुष्टिः पुष्टिः क्षुद्-अपायोऽनु-घासम् इति न्यायेन भक्ति-वृद्धि-तारतम्येन निर्गुण-देहांशानाम् आधिक्य-तारतम्यं स्यात् । तेन च गुणमय-देहांशानां क्षीणत्व-तारतम्यं स्यात्, सम्पूर्ण-प्रेमण्य् उत्पन्ने तु गुणमय-देहांशेषु नष्टेषु सम्यक् निर्गुण एव देहः स्यात् तद् अपि स्थूल-देह-पातस् तु बहिर्मुखतोत्खाता भावार्थं भक्ति-योगस्य रहस्यत्व-रक्षार्थं च भगवतैव मायया प्रदर्श्यते, यथा मौसल-लीलायां यादवानां क्वचित् तु, भक्ति-योगोत्कर्ष-ज्ञापनार्थं न दर्श्यते च, यथा ध्रुवादीनाम् । अत्र प्रमाणम् एकादशे पञ्चविंशतितमाध्याये श्रद्धादयोनिर् गुणा गुणमयाश् चेति प्रदर्शयता—
येनेमे निर्जिताः सौम्य गुणा जीवेन चित्त-जाः ।
भक्ति-योगेन मन्-निष्ठो मद्-भावाय प्रपद्यते ॥ [भा।पु। ११.२५.३२]
इत्य् अनेन भक्त्यैव गुणमय-वस्तूनां निर्जयो नाश एवोक्तो भगवता अतएव धुतानि विधुतानि तानि रन्धितानि अशुभानि गुणमय-शरीराणि यासां ता इति आश्लेष-निर्वृत्या अजीर्णानि विवर्धितानि मङ्गलानि चिन्मय-शरीराणि यासां ता इत्य् अप्य् अर्थश् चिकीर्षितो भवति । अतः प्रक्षीण-बन्धना अविद्या-बन्धात् पत्य्-आदि-वारणाच् च योगमायानुकूल्यं प्राप्य विच्युता इत्य् अर्थः । मरण-वशाद् देह-पात एव तासाम् इति तु न व्याख्येयम्—
या मया क्रीडता रात्र्यां वनेऽस्मिन् व्रज आस्थिताः ।
अलब्ध-रासाः कल्याण्यो मापुर् मद्-वीर्य-चिन्तया ॥ [भा।पु। १०.४७.३७] इति ।
भगवद्-वाक्ये कल्याण इति पदोपादानात् पतिकृत-वारणान् मद्-विरह-सन्तापाच् च स्व-देहांस् तद्-आजिहासूनाम् अपि तासां परम-मङ्गल-रासोत्सवारम्भे मरणस्यामङ्गलस्य मद्-अनभिमतत्वात् ताः कल्याणवत्य एवाभवन्न् इति भगवद्-अभिप्रायात् तथा—ता ऊचुर् उद्धवं प्रीतास् तत्-सन्देशागत-स्मृतीः [भा।पु। १०.४०.३८] इति शुक-वाक्याच् च ता ऊचुर् याः पूर्वम् अलब्ध-रासाः । अन्तर्-गृह-निरुद्धा आसन्न् इति तेन मरणं विनैव ता गुण-मयान् देहान् जहुर् इति । विरह-तीव्र-ताप-रन्धितस् तासां गुण-मय-देहा गुणमयत्वं परित्यज्य चिन्मयत्वं ध्रुवादीनाम् इव प्रापुर् एष एव देह-त्याग इत्य् अर्थोऽवगम्यते । तथात्र अलब्ध-विनिर्गमा इति तत्र व्रज आस्थिता इति तथा अत्र ध्यान-प्राप्ताच्युताश्लेषेति । तत्र मापुर् मद्-वीर्य-चिन्तया इति तुल्यार्थतैव । किन्त्व् अत्र सङ्गता इति तत्रालब्ध-रासा इत्य् अर्थ-भेद-दर्शनाद् एवान्तर्-गृह-निरुद्ध-गोपीनां द्वैविध्यं व्याख्यातम् । यथा, सप्ताष्टानां फलानां सम्यक् पाकेऽवगते सत्याम्र-वृक्षोऽयं पक्व-फल इति ज्ञात्वा सर्वाण्य् एव फलानि वृक्षाद् अवैच्त्य गृहम् आनियन्ते । आनीय च यानि यानि समुचित-कालेन सौर-किरणादिना च सौरूप्य-सौरभ्य-सौरस्य-सौकुमार्यवन्ति राज्ञो भोगार्हाणि रोचकानि जातानि तानि फलानि विचक्षण-परिजनेन परिष्कृत्य समये राज्ञो भोगाय परिकल्प्यन्ते, यानि तु अन्तः-पक्वानि बहिर्-अपक्वानि सौरूप्यादि-गुण-रहितत्वाद् अरसनीयानि राज्ञोऽनर्हाणि ज्ञायन्ते, तान्य् उष्म-विशेष-योगेन परिपक्वीकृत्यैव द्वितीय-तृतीय-दिनादिषु राज्ञे समर्प्यन्ते, तथैव गोकुले जनितानां मुनि-चरीणां गोपीनां मध्ये याः प्राकृत-गुण-मय-शरीरतां परित्यज्य प्रथमम् एव शुद्ध-चिन्मयी-भूत-शरीरा अजनिषत, ताः पुरुषान्तरास्पृष्टाः श्री-योगमायया नित्य-सिद्धादि-गोपीभिः सहैवाभिसारिताः, यस् तु बहिर्-गुणमय-शरीरवत् यस् ता अपि श्री-कृष्ण-विरहौष्ण्य् अप्रापणया गुणमय-शरीर-भाव-त्याजनयैव विनष्ट-पुरुषान्तर-स्पर्श-दोषाश् चिन्मयी-भूत-शरीराः काश्चित् तस्यां रात्राव् एव सर्वासां पश्चाद् अभिसारिताः, काश्चिद् ईषन्-मात्र-स्थित-कषायाः प्रेक्ष्य विरहौष्ण्येनैव तन् निवर्तनार्थं रात्र्य्-अन्तरेष्व् एवाभिषरिताः ।
ततश् च ताः प्राप्त-रासादि-विलासा रात्र्य्-अन्ते नित्य-सिद्धादि-गोपीभिः सह पति-गृहम् आगतास् तद् आरभ्य पति-सङ्गतो योगमायैव रक्षमाणाः पत्य्-अपत्यादिषु ममता-शून्याः कृष्ण-प्रेमातिभर-परिप्लुताः शुष्क-पयः-स्तन्यः स्वापत्यान्य् अपुष्णत्यो ग्रह-ग्रस्तत्वेनैव तद्-बन्धुभिः प्रतीयन्ते स्मेति सर्वम् अनवद्यम् । अन्ये तु अन्तर्-गृह-निरुद्धा अपि नापत्यवत्यः अग्रिम-ग्रन्थेषु अपत्यादि-शब्दैः सपत्नी-पुत्रः पोष्य-पुत्रो भ्रातृ-पुत्रो वा लक्षणीय इत्य् आहुः ॥१०-११॥
॥ १०.२९.१२ ॥
राजोवाच—
कृष्णं विदुः परं कान्तं न तु ब्रह्मतया मुने ।
गुण-प्रवाहोपरमस् तासां गुण-धियां कथम् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : ननु यथा पति-पुत्रादीनां वस्तुतो ब्रह्मत्वेऽपि न तद्-भजनान् मोक्षः, तथा बुद्ध्य्-अभावाद् एवं कृष्णेऽपि ब्रह्म-बुद्ध्य्-अभावेन तत्-सङ्गतिः कथं मोक्ष-हेतुः ? इति शङ्कते—कृष्णं विदुर् इति । परं केवलं कान्तं कमनीयम् ॥१२॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : यथावद् ब्रह्म-ज्ञानस्य मोक्ष-हेतुत्वात् तासां तद्-अभाव-दर्शनात् कथं मोक्ष इत्य् अजानन् इवाशङ्कते—नन्व् इति । तद्-भजनात् पति-पुत्र-सेवनात् । तथा बुद्ध्य्-अभावात् ब्रह्म-बुद्ध्य्-अभावात् । तस्य कृष्णस्य सङ्गतिः । मुने तत्-तल्-लीला-मनन-शील । परं कान्तं जारं पतिम् । गुणेषु विषयेषु धीः बुद्धिर् यासां ताः । गुण-प्रवाहस्य संसार-प्रवाहस्य उपरमो निवृत्तिः । निवृत्ति-मार्ग-लभ्या प्रवृत्ति-मार्गेण कथं संसार-निवृत्तिः, उत्तिष्ठत जाग्रतैति श्रुतेः । यद् वा, गुणेषु भगवत्-सौन्दर्यादिषु धीर् यासां भक्तानाम् इति यावत् । गुणस्य भगवत्-सेवा-रूपस्य प्रवाहो यस्मिन् स देहस् तस्योपरमः कथं जातः ? त्वयि भक्तस् तु कीटो\ऽपि भूयासम् इत्य्-आदि वाक्यैर् भक्तौ तातर्यम् । भक्ति-वृद्ध्य्-अर्थं न मोक्ष इति भावः ॥१२॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : कृष्णं विदुः परं कान्तम् इति । कृष्णं परं कान्तम् एव विदुर् न तु ब्रह्मतया । अतस् तासां गुण-प्रवाहोपरमो गुण-धियां संसारिणां कथम् ? ॥१२॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : श्री-युक्तः परीक्षिद् इत्य् अन्येषां परीक्षणार्थम् इवोवाच, न चाज्ञानेन संशयाद् इति भावः । परं केवलं कान्तं गतिं सुन्दरं वा । यद् वा, परं कान्तं रमणं जारम् इत्य् अर्थः । अत एव गुणेषु तस्य सौन्दर्य-माधुर्य-कारुण्यादिष्व् एव, न तु तत्त्वे धीर् बुद्धिर् यासां तासां गुण-प्रवाहः संसारस् तस्योपरमो निवृत्तिः कथं भवति ? सर्व-पुरुषार्थ-चूडामणिर् मोक्षः कथं घटते ? तम् एव विदित्वातिमृत्युम् एति [श्वे।उ। ३.८] इत्य्-आदि श्रुति-प्रामाण्येन भगवत्-तत्त्व-ज्ञानेनैव संसार-निवृत्ति-सिद्धेः । मोक्षस्य सर्वतः श्रेष्ठता-मननेन दौर्लभ्यम् अभिप्रेत्य । किं वा, मोक्षस्य साधनं शास्त्रे यद् उक्तं, तद्-भावम् अवेक्ष्यायं प्रश्नः ।
यद् वा, परं कान्तं कन्दर्प-कोटि-मनोहरम् आत्म-कोटि-प्रेष्ठं वा । अत एव गुणेषु तस्य सौन्दर्य-माधुर्य-वैदग्ध्यानुरागादिष्व् एव, न तु स्व-स्वरूपत्वे धीर् यासां तासां तृणीकृत-मोक्षैः सद्-भक्तैर् अपि सेव्य-पादानां श्री-कृष्ण-प्रेयसीनाम् अतिफल्गुतमो मोक्षः कथं सम्भवेत् ? इति मोक्षस्यातितुच्छता-मननाद् अयं प्रश्नः ।
मुने ! हे सर्वज्ञ ! इति तद्-वृत्तं त्वया ज्ञायत एव, अतस् तत् परिहारस् त्वयैव कर्तुं शक्यते इति भावः । किन्तु वस्तुतस् तु नाथ योनि-सहस्रेषु इति, त्वयि भक्तस् तु कीटो\ऽपि भूयासं जन्म-जन्मसु इत्य्-आदि वचनैर् भक्तानां भक्ताव् एव तात्पर्येणभक्ति-वृद्ध्य्-अर्थं जन्मादि-प्रार्थनात् जन्मादि-लक्षण-संसारोपरमो\ऽनुचितः । अतो निर्वेदादिना भक्ति-पुष्टि-हेतु-गुण-मय-देह-त्यागेन गुणातीत-देह-ग्रहणम् अप्य् अयुक्तम् एवेति सद्-गुण-मयता-पक्षे गुण-धियां गुण-ज्ञानाम् इत्य् अर्थः । गुणानां श्री-भगवत्-सन्तोषण-रूप-लावण्यादीनां प्रवाहो यस्मिन् देहे तस्योपरमः कथं स्यात् ? श्री-भगवत्-सेवायां देहस्यायोग्यत्व-मननात् । असमोर्ध्वं दुःख-भराद् वा तासां तादृश-देह-त्यागायोगात् ।
यद् वा, गुणेषु श्री-कृष्णस्य लावण्य-सौरभ्यादिषु रास-क्रीडादिषु वा धीर् यासां तासाम् अपि गुणो\ऽन्य-गोपीवच् छ्री-वृन्दावने व्रजान्तः-साक्षान्-निवासादि-लक्षणः रास-क्रीडादि-लक्षणो वा सौभाग्य-विशेषस् तस्य प्रवाहः । आवृत्त्या नित्य-नूतनतया वा परम्परा तस्योपरमः कथं स्यात् । सर्व-सद्-गुणमय-देह-त्यागेन तद्-असिद्धेः ? किं च, विचाराद्य्-अपगमात् ताभिस् त्यज्यमानस्यापि तादृश-देहस्य तादृश-निज-स्वभावेन कथं पातः स्यात् ? इत्य् अर्थः॥१२॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : परि सर्वतो भावेन ईक्षते सर्वेषां भावं जानातीति परीक्षिद् इत्य् अस्यायं भावः । यद्यपि स्वयं तत्-तन्-माहात्म्यं जानास्य् एव तथाप्य् अन्तर्-मुख-सन्दिहानानां सन्देह-निरासार्थम् अर्थ-विशेषेण सन्देह-विशेषः प्रपञ्चितः बहिर्मुख-सन्दिहानानां च सन्देहान्तर-निरसनाय ब्रह्म-ज्ञान-वाद-मय इव सन्देहः प्रपञ्चितः—राजोवाचेति क्वचित् पाठः । अत्रापि सर्व-भाव-वैचक्षण्य एव राज-शब्दस्य तात्पर्यात् तथैवार्थः श्री-मुनीन्द्रेणापि तथैव प्रतिवक्ष्यत इति तत्र बहिर्मुख-रीतिको\ऽर्थः प्रसिद्ध एव अन्तर्मुख-रीत्या त्व् अयम् अर्थः
ननु, गुण-मयं देहं जहुर् इत्य् उक्तम् । तत्र गुण-शब्देन यदि सत्त्वादि-त्रयम् उच्यते, मयट्-प्रययेन विकारः, ततश् चहेयस्य देहस्य स्वतस् तन्-मयत्व-प्राप्तेः । किं तन् निर्देशेन तस्मात् पूर्वेण मानस-साद्गुण्य-परम्परा उत्तरेण तु प्राचुर्यं वाच्यं तत्रेदं पृच्छामः कृष्णं विदुर् इति यदि च प्राप्त-रासानाम् अन्यासां निस्त्रैगुण्य-देहता-सूचनार्थम् आसाम् एव वा प्राप्तव्य-देहस्य तत्-सूचनार्थम् अत्र गुणमयम् इति विशिष्यते, तद् अपि तादृशस्य देहस्योपलक्षणत्वेन मानस-गुण-प्रवाहस्यापि तादृशत्वेन लब्धिः स्यात्, तत्रापि पृच्छाम इत्य् आह—कृष्णं विदुर् इति ।
अर्थश् चायं—तं कृष्णं परं केवलं कान्तं सर्वाश्चर्य-गुण-मनोहरतया परम-प्रेष्ठं विदुः, न तु ब्रह्मतया निर्गुण-तद्-आविर्भाव-विशेषतया तर्हि तासां गुण-धियां ब्रह्म-निष्ठाया अपि त्याजकतया प्रसिद्धेषु तदीय-तादृश-गुणेषु धीर् अन्तः-करणं, यासां तथाभूतानां तद्-एक-निष्ठत्वेन तद्-गुणैकानुबन्ध-तत्-प्रेम-वृत्ति-गुणत्वाद् अप्राकृत-गुणानाम् इत्य् अर्थः । ततो देहस्य तु तासाम् असिद्धत्वाद् भवतु नामोपरमः कथम् अविच्छिदुर् अतादृश-गुण-परम्पराया उपरमः स्याद् इत्य् अर्थः । ब्रह्मोपासकेष्व् इव न तत्-स्वरूप-मात्राविर्भावः, किन्तु गुणैर् अपि सह तद्-आविर्भावः । ततो ब्रह्मोपासकेषु ये गुणास् ते प्राकृत-सत्त्व-मया एवेति तेषाम् एव गुण-प्रवाहोपरमः सम्भवति नाविर्भूत-भगवद्-गुणानां तद्-विधानाम् इति वाक्यार्थः । श्लेषेण चेदं पृच्छति कृष्णं परं केवलं कान्तं विदुः, न तु भाव-मय-गुण-प्रवाहोपरमः गुण-धियां सुन्दरो\ऽयं विदग्धो\ऽयम् इति मात्र-बुद्धीनाम् । मुने हे सर्वज्ञ ! ॥१२॥
जीव-गोस्वामी (कृष्ण-सन्दर्भः १४५) : अत्र गुण-मयं देहं जहुर् इत्य् अत्र राज्ञः सन्देहः, कृष्णं विदुर्[भा।पु। १०.२९.१२] इति । हे मुने, ताः श्री-कृष्णं परं केवलं कान्तं निगूढ-वल्लभं विदुः,न तु ब्रह्मेति । तर्हि कथंतासांगुण-प्रवाहस्योपरमः सम्भवति ? यस्य ब्रह्म-भावना स्यात्, तत्र तस्य निर्गुणस्यैवोदयाद् भवेत् प्राचीन-मायिक-गुण-प्रवाहोपरमः । तासु तु कान्ततयैव भावयन्तीषु प्राकृत-गुणातीत-गुणस्यैव तस्योदयात् प्राकृत-गुणाभावेऽपि तद्-गुणानुबन्ध-गुणत्वात् परम-पुरुषार्थानुगतानां तेषां गुणानां कथम् उपरम इत्य् अर्थः ।
यद् वा, तासांगुण-प्रवाहः कथम् उपरमः पारमर्थिको न भवति, येन ततो मुक्तिं कथयसीति भावः । ब्रह्मतया वेदना-वैलक्षण्यं प्रतिपादयति—गुण-धियां ब्रह्म-निष्ठाया अपि त्याजके तस्य परम-सौन्दर्यादि-गुणे धीश् चेतो यासाम् ॥१२॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : अथात्र परीक्षित् स-विस्मयं पृच्छति—कृष्णं विदुर् इत्य्-आदि । हे मुने ! ताः कृष्णं परं कान्तं प्रियतमत्वेन विदुः, न तु ब्रह्मतयेश्वरत्वेन । तत् कथं तासां गुण-प्रवाहोपरमः ? यतो गुण-धियाम् अयं मे कान्त इति गुणे धीर् यासाम् ॥१२॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : ननु गुण-मयं देहं जहुर् इत्य्-उक्तेः । यास् तु रुद्धास् ताः ध्यानेन मुक्ता जाता इति सर्वेषां प्रतीतिर् जातास् तत्र ज्ञानाद् एव हि कैवल्यम् इति श्रुतेः । तच् च ज्ञानं कैवल्य-विषयं, न तु गुण-विषयं गुण-विषयत्वे\ऽपि । एतासां जार-विषयं तत्-सद्-भावे सुतरां मुक्ति-सम्भावनापि कुत इति । सर्वेषाम् अपि वैष्णवानां मुक्तेर् हेयत्वम् उक्तं, किम् उत कृष्ण-प्रियाणाम् इति स्व-मनसि संशय-रहितो तासां नित्य-मण्डल-प्रवेशं जानन्न् अपि सर्वेषां मुखाप्रसन्नतया सन्दिहान-चित्त-वृत्ती परीक्षित् पप्रच्छ । प्रश्नं कुतः श्री-कृष्ण-परीक्षणात् सर्वेषां हृद्-वृत्ति-परीक्षणात् रस-परीक्षणाच् च हेतु-त्रयेण परीक्षित् न चाज्ञानेन वा प्रश्नः, किन्तु सर्वेषाम् अनुरोधेनोवाच । परं केवलं कृष्णं कान्तम् ऐश्वर्याद्य्-अमिश्रम् । यद् वा, कान्तं रमणीयं जारम् इत्य् अर्थः । विदुर् ज्ञानवत्य एवं श्रूयते ज्ञानिनां म्क्तिः सम्भवतीति । तत्र च श्री-कृष्णस् तथा ज्ञानतो मुक्तिर् भवति, न तु तद् अस्तीत्य् आह न तु ब्रह्मत्व-ज्ञानवतो वा तत् साधनं परस्य वा मोक्षः सम्भाव्यते । न चतद् अस्तीत्य् आह—गुण-धियां गुणे श्री-कृष्ण-लावण्यादौ धीर् यासाम् । यद् वा, गुणे रहसि श्री-कृष्णेन सह रमणे धीर् यासाम् । यद् वा, गुणे रासोपयोगि-नृत्य-गानादौ धीर् यासां तासां गुण-प्रवाहोपरमः गुणो रास-विलासादिस् तस्योपरमो निर्वृत्तिः कथम् इति प्रश्नः देह-त्यागे स्वत एव तत्-सम्भवात् गुण-प्रवाहः रास-विलासादि-प्रवाहः उपरमः कथम् एतास् तु नित्य-सिद्धाभ्यो\ऽपि कृष्णानन्दास्वाद-विशेषेण स्वादितवत्यः । नित्य-सिद्धानाम् एतादृश-विरह-दुःखाभावात् विप्रलम्भेन रागौत्कण्ठ्यं भवति । उज्ज्वलस्य सम्भोग-विप्रलम्भात्मकत्वात् तद्-उपेक्षया नित्य-सिद्धानां न्यूनत्वम् एतासाम् उत्तमत्वं देह-त्यागेन रास-विलासाप्राप्तेः गुण-प्रवाहो न्यूनत्वं कथम् उक्तं च—
न विना विप्रलम्भेण शृङ्गारं पुष्टिम् अश्नुते ।
काषायिते हि वस्त्रादौ भूयान् रागो\ऽभिजायते ॥ इति ।
यदा गुणमयं देहं जहुस् तदा तम् एव परमात्मानं सङ्गता इत्य् अनेन सायुज्य-लक्षणं मोक्षं प्राप्ता इति सर्वेषां प्रतीतिर् जाता तद्-असम्भावने राज-प्रश्नः रास-विलास-भावना-विशिष्टानां रास-विलास-प्राप्तिर् एवोचिता सायुज्य-ब्रह्म-भावना-युक्तानां सायुज्यम् उचितं न तु रास-विलास-प्राप्तिः । "अन्ते या मतिः सा गतिः" प्रसिद्धेः ।
यद् वा, गुणे गौणे उपपतित्वात् तस्मिन् गुण-प्रवाह-हेतौ धीर् यासां तासां गुण-प्रवाहस्य संसारस्योपरमो नाशो मोक्ष इति यावत् । कथं घटेत एतास् तु देव्य उपासना-सिद्धाः पूर्व-जन्मनि इदानीम् अपीति तत् त्वम् असीत्य् आदि महा-वाक्यालोचन-तत्-साधनम् अन्तरेण मोक्षः कथं जातः ? एताभिस् तु विलास-भावना-कृत-देहं जहुर् इति देहम् अन्तरेण रास-विलास-प्राप्तिर् न घटेतेति । अन्यथा देवत्व-साधकेन कृत्वाघ-पूर्वेण सुरत्वं स्यात् । असुरत्व-साधकेन ब्रह्म-द्रोहेण देवत्वं स्यात् । अति प्रसङ्गात् विनिर्गम-कामात् मोक्षस्य तु दुरवगम् आत्म-तत्त्व-निगमाय [भा।पु। १०.८७.२१] इति श्रुतिभिर् हेयत्वेनोक्तत्वात् । अन्येषाम् अपि वैष्णवानां मोक्षानाम् अनभिरुचेस् तत्र तत्र श्रूयमाणत्वात् । न नाक-पृष्ठम् [भा।पु। १०.१६.३७] इत्य्-आदिना कथितत्वाच् च कृष्ण-प्रियाणाम् एतासां किम् उतेति प्रश्नः । हे मुने ! अस्य मननस्य बहुशो\ऽभ्यस्तत्वात् ॥१२॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : तत्रत्यानां बहिरङ्गाणां केषाञ्चिन् मुख-दर्शनेनैव हृदय-गतं सन्देहम् आलक्ष्य राजा स्वयं शुक-वाक्यस्याभिप्रेतम् अर्थं तत्-प्रसादाज् जानन्न् अपि तेषां सन्देह-निर्वर्तनार्थम् एव सन्दिहान इवाह—कृष्णम् इति । हे मुने, सर्वज्ञ ! कृष्णं परमात्मानम् अपि परं परम-पुरुषं कान्तं स्व-रमणं विदुः । ब्रह्मतया तु न विदुः । अतो गुरु-धियां कृष्णेन सह विहरामेति गुण-विषयक-बुद्धीनां तासां गुण-प्रवाहस्योपरमः कथं तम् एव विदित्वा अतिमृत्युम् एति इति । आत्मानम् आत्मात्मतया विचक्षते इत्य्-आदि-श्रुति-स्मृति-वाक्यैः परमात्म-ज्ञानस्यैव मोक्ष-प्रापकत्वोक्तेः ॥१२॥
॥ १०.२९.१३ ॥
श्री-शुक उवाच—
उक्तं पुरस्ताद् एतत् ते चैद्यः सिद्धिं यथा गतः ।
द्विषन्न् अपि हृषीकेशं किम् उताधोक्षज-प्रियाः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : परिहरति—उक्तम् इति । अयं भावः—जीवेष्व् आवृतं ब्रह्मत्वं, कृष्णस्य तु हृषीकेशत्वाद् अनावृतम् । अतो न तत्र बुद्ध्य्-अपेक्षेति ॥१३॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : भक्त्या सन्तत-हरि-महिम-संस्मृति-समुदित-संविदा निवृत्ति-योग्या मुक्तिः, न तु कामादिना । तेन स्वर्गादि-प्राप्तिर् एवेति । कृष्ण-कामास् तदा गोप्यस् त्यक्त्वा देहं दिवं गताः इति विजय-ध्वजेनोक्तेर् नात्रेदं शोभनं प्रतिभाति । किन्तु, स्वामि-चरणोक्त एव परिहारः सुष्ठु इति । तद् आह—परिहरति उत्तरं वक्ति, किञ्चिद् अमर्षादिनाव्यक्त-वाक् । अहो भगवन्-माहात्म्ये सन्दिहानोऽयम् इति क्रुद्ध इवाह—उक्तम् इति।
न ह्य् अस्मद्-आदिवद् भगवतः प्राकृत-रूप इत्य् आह—अयं भाव इति । आवृतम् इन्द्रियादि-रूपेण परिणतेनाज्ञानेन ब्रह्मत्वं ब्रह्म-भाव आच्छादितं भस्मना वह्निर् इव । अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः [गीता ५.१५] इत्य्-आद्य्-उक्तेः । हृषीकेशत्वाद् ईश्वरत्वात् सर्व-ज्ञत्वेन वशीकृत-मायत्वात् तत्-कृतावरणं नास्ति । ततस् तस्मात् तत्र श्री-कृष्णे बुद्ध्य्-अपेक्षा साक्षात्-पर-ब्रह्मैवायम् इति ज्ञानापेक्षा नति भाव इति । अनावृतोऽग्निर् यथा प्रकाश-दाहादि-कार्यं करोति, न त्व् आवृतः, एवं जीवानाम् आवृत-ब्रह्म-रूपत्वात् । तत्र तु ब्रह्मात्म-रूप-ज्ञानं द्वारि कृत्वैव मोक्षो, भगवतोऽनावृत-ब्रह्म-रूपत्वात् तादृश-ज्ञानंविनापि मोक्ष-प्रदत्वम् इति तात्पर्यम् ।
किं च, प्रेष्ठ-विरहज-क्षोभातिशयात् ताभिर् देह-ध्वंसोऽङ्गीकृत इत्य् आकूतम् । पुरस्तात् सप्तम-स्कन्धे एतत् तव प्रश्नोत्तरम् । द्विषन्न् अपि द्वेषं कुर्वन्न् अपि यथा सन्ततं वैर-धिया चेतो-निवेशेन सिद्धिं सायुज्यं गतः । अधोक्षज इन्द्रिय-ज्ञानाविषय-साक्षात्-पर-ब्रह्मैव प्रियोऽनुराग-विषयो यासां ताः । सोपाधिको निरुपाधिको वा चेतः-प्रवाहस् तत्-प्राप्ति-हेतुर् इति तत्त्वम् ॥१३॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : तेषां गुण-प्रवाहोपरमो न भवत्य् एवेति पूर्व-पक्ष एव सिद्धान्तः । वक्ष्यति च—
याः सम्पर्यचरन् प्रेम्ण पाद-संवाहनादिभिः ।
जगद्-गुरुं भर्तृ-बुद्ध्या तासां किं वर्ण्यते तपः ॥ [भा।पु। १०.९०.२७]
इति परम-कान्तत्वेनैव भजनं गुण-प्रवाहोपरमो गुण-प्रवाहोपशमन-कारीति अन्तर्-भूतः सिद्धान्तः कृतः सरस्वत्या । तथापि श्री-शुकः सिद्धान्तयति—उक्तं पुरस्ताद् इत्य्-आदि । साक्षेप-वचनेन पुनः पुनः कथितम् अपि भवान् नावगच्छति । चैद्यः कथं सिद्धिं गतः ? स तु द्विषन्न् अपि द्वेष्टापि, किम् उताधोक्षज-प्रियाः । अधोक्षजस्य श्री-कृष्णस्य । प्रियाः सिद्धिं स्वाभीष्ट-तनुम् ॥१३॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी): श्री-युक्तः शुक इति । किञ्चिद् अमर्षत्वादिना अव्यक्त-वाक्तया कथनेन शुक-तुल्यत्वात् । एवम् अग्रे च विवेचनीयम् । किन्तु राजानं स्वाभिप्राय-विदं जानन्न् अपि तद्-व्याजेन तत्-प्रश्न-हेतून् हेतुकान् काञ्चिद् उद्दिश्य क्रुध्यन्न् इव प्रत्याह—उक्तम् इति ।
तत्र प्रथम-पक्षे भक्तानां संसारोपरमेऽपि राज्ञः शङ्कया श्री-भगवन्-माहात्म्ये तावद् असम्भावनोत्पत्तेः क्रुध्यन्न् इव प्रत्याह—उक्तम् इति । हृषीकेशं सर्वेन्द्रिय-वृत्ति-प्रदत्वेन परमोपकारिणम् अपि । यद् वा हृषी तृण-विशेषः, तद्वत् सूक्ष्म-दीर्घ-विरलाः । किं वा, हृष्यो रश्मयस् तद्वद् दीप्तिमन्तो बहुलाश् च केशा यस्य तं परम-सुन्दरम् इत्य् अर्थः । तादृशम् अपि कृष्णं द्विषन्न् अपि चैद्यः शिशुपालः सिद्धिं गुणातीत-सच्चिदानन्द-विग्रह-प्राप्ति-लक्षणाम् । यद् वा, निजाभीष्ट-सिद्धिं पुनर् भगवत्-पार्षद-लक्षणां मुक्तिं गतः प्राप्तो यथावद् एतत् पुरस्तात् पूर्वे सप्तम-स्कन्धे तु तुभ्यम् उक्तम् एव ।
शकटाधः शयने शकट-पात-शकटाद् विमुक्ततयाक्षात् पुनर् जात इवेत्य् अधोक्षजः । श्री-यशोदा-नन्दनः प्रियो यासां तास् तस्य वा प्रियाः सिद्धिं यान्तीति, किम् उ वक्तव्यम् ? इत्य् अर्थः । अभिप्रायस् तैर् व्यञ्जितम् एव । अतः प्रियतम-विरह-भयेन ताभिर् भक्तान् अभीष्टोऽपि जन्मादि-ध्वंसः स्वीकृत इति सिद्धान्तः ।
द्वितीय-पक्षे, चैद्योऽपि निजाभीष्ट-सिद्धिं प्राप्तः । अधोक्षज-प्रियास् तु पुनर् विरह-भयेनाभीष्टस्य नित्य-तत्-संयोगस्य सिद्धिं प्राप्स्यन्तीति किम् उ वक्तव्यम् इति । तथा दुःसह-विरहार्ति-भयेनैव तादृश-देहस्यापि त्याग इति परिहारः । अहो जन्म-त्रयासुरत्व-प्रापक-मुनि-शापान्ते चैद्यः श्री-कृष्ण-प्रियत्वेन च गोप्यः सिद्धिं याता इति किं वक्तव्यम् । गुणातीत-सच्चिदानन्द-विग्रह-प्राप्ति-लक्षणां, न तु विदेह-कैवल्य-रूपां प्राप्तः । कृष्ण-प्रियास् तु तादृशीं सिद्धिं यान्तीति किम् उत वक्तव्यम् ? अतः प्रेम-विशेषोत्सेक-कृतान् प्रेष्ठ-विरह-ज-क्षोभातिशयाद् भीताभिस् ताभिर् जन्मनादि-ध्वंसः स्वीकृतः । यद् उक्तं गुणातीत-देह-ग्रहणं भक्तानाम् अप्य् अयुक्तम् इति तत्र स-दैन्येन भावितं भाव-विशेषं सर्वोत्तम-बुद्ध्या बृहद्भ्यो भक्त-विशेषेभ्यो गुणातीत-देहः प्रेम-विवर्त-विशेषाभावात् प्रायो न रोचते । श्री-भगवत्-प्रेयसीनां तु प्रणयेनोन्नत-मनसां तत्र नातिशनिर् इति ।
तृतीय-पक्षे, हृषीकेशं द्विषन्न् अपि चैद्यः सिद्धिं निजाभीष्टस्य पूर्तिं पुनर् भगवत्-पार्षद-लक्षणां प्राप्तः । इत्य् अत्र हृषीकेश-नाम-सामान्यस्य श्री-भगवत्-स्वरूपस्य वाचकम् । अधोक्षज-नाम तु प्रोक्त-निरुक्त्या विशेषस्य तत्-स्वरूपस्य । अतस् तस्यावतारेभ्योऽवतारिणश् च कामाप्य् अधिकां माधुरीं प्रकटयतः श्री-व्रज-राज-कुमारस्य प्रियाः परम-मधुर-प्रेम-शालिन्यः सर्वदा यथावद् अन्य-व्रज-देव्य इव व्रजावस्थानेनाभीष्टस्य व्रजे प्रेम-विलासादेः सिद्धिं प्राप्स्यन्तीति किम् उ वक्तव्यम् । एतत् तु हानम् अन्तर्धानतया लक्षयता किं वा भव-त्यागम् एव देह-त्यागतया व्यञ्जयता मया सूचितम् अपि भवद्-विधैर् नावधारितम् इति सर्वम् अनवद्यम् ॥१३॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : श्री-युक्तः शुक इति । परीक्षिद्-वचनस्य बहिर्मुख-प्रतारण-बुभुत्सु-सन्देह-निरसनार्थं प्रवृत्तिम् अवगत्यापि तद्-व्याजेन बहिर्मुखान् भर्त्सयन्न् इव किञ्चित् सामर्षत्वेनाव्यक्त-वचनत्वात् तथैवाह—उक्तं पुरस्ताद् इति । सिद्धिम् अभीष्टां गतिं, पुनः पार्षदतां वैरानुबन्ध-तीव्रेण ध्यानेनाच्युत-सात्म्यतां, नीतौ पुनर् हरेः पार्श्वं जग्मतुर् विष्णु-पार्षदौ [भा।पु। ७.१.४६] इति सप्तमात् । ततस् तस्य द्वेषेऽपि जाते लीनतया स्थितैर् अपि पुनः स्व-गुणैर् एव सह तत्-प्राप्तिर् इति सुतराम् एवाधोक्षज-प्रीति-विषयाश्रयाणां तासां वर्धिष्णु-प्रेमतया प्रकटैस् तैर् एव सह तत्-प्राप्तिर् इत्य् अर्थः । मया तु गुण-मयं देहम् इति स्वरूप-शक्ति-वृत्ति-रूपान्तर्-बहिर्-देह-प्राप्त्या स-मूल-प्रकृति-प्राकृत-सद्-गुणैः सौन्दर्यादिभिः संवलितम् अपीत्य् एव विवक्षितं देहस्यैव विशेषणत्वाद् इत्य् अर्थः ।
प्रश्नस्य श्लेषत्वे द्वितीयार्थे त्व् अयम् उत्तरस्यार्थः । ये यथा माम् [गीता ४.११] इत्य् अत्र तान् प्रत्येवान्यान् गुणान् न प्रकाशयामि, स्वतस् तु मम सर्वेऽपि सन्त्य् एवेति विवक्षितम् । अतस् तादृश-भक्तावेशात् तस्यानुसन्धानाभावेऽपि तत्-तच्-छक्तय एव स्वावसरे तान् प्रकाशयन्ति अन्यथा दूरतो भजतां केवल-तन्-माधुर्य-निष्ठानां तद्-अप्राप्तिर् एव स्यात् । तत्र कैमुत्येन दृष्टान्तं शृण्व् इत्य् आह—द्विषन्न् अपीति । अन्यथा तत्राप्य् अन्तेन मोक्षादि-दायकम् ऐश्वर्यं प्रकाशेतेति भावः । तत्-तत्-प्रकाशे नाम-द्वयेन हेतुम् आह—हृषीकेशम् इति, अधोक्षजेति च । उभय-नाम-निरुक्त्या तज्-ज्ञानानपेक्षतयैव तेषां सिद्धये तद्-गुण-विशेषः प्रकाशत इति दर्शितम् ॥१३॥
जीव-गोस्वामी (कृष्ण-सन्दर्भ १४५) : तत्रोत्तरम्—उक्तम् इति । पुरञ्जनेतिहासादिवद् दुरूहत्वात् स्वयम् उक्तस्य व्याख्यानम् इदम् । एवं हि दृष्टान्त-बलेन लभ्यते । यथा चैद्य-शब्देनात्र कारुषोऽपि गृहीतः, तौ च जय-विजयौ, तयोश् च—
देहेन्द्रियासु-हीनानां वैकुण्ठ-पुर-वासिनाम् ।
देह-सम्बन्ध-सम्बद्धम् एतद् आख्यातुम् अर्हसि ॥ [भा।पु। ७.१३.३४]
इति श्री-युधिष्ठिर-प्रश्न-दृशा त्व् अप्राकृत-विग्रहत्वेनानश्वर-विग्रहयोर् एव सतोः—-
भगवान् अनुगाव् आह यातं मा भैष्टम् अस्तु शम् ।
ब्रह्म-तेजः समर्थोऽपि हन्तुं नेच्छे मतं तु मे ॥ [भा।पु। ३.१६.२९]
इति भगवद्-उक्त्य्-अनुसारेण । इत्थं जय-विजयौ सनकादि-शाप-व्याजेन केवलं भगवतो लीलार्थं संसृताव् अवतीर्य इति पाद्मोत्तर-खण्ड-गद्यानुसारेण च स्व-भक्त-चित्ताकर्ष-विनोदाय युद्धादि-क्रीडा-निमित्ततया तस्य दुर्घट-घटना-कारिण्येच्छया एव वार-त्रयं स्वीयस्य अणिमादि-सिद्धि-मय-परम-ज्योतिर्-देहस्य गुणमय-पार्थिव-देहान्तर-प्रवेशः।
अत एव सप्तमे कृष्ण-चक्र-हतांहसौ [भा।पु। ७.१.४५] इत्य् अत्र टीका च—कृष्ण-चक्रेण हतम् अंहो ययोस् तौ । तयोः पापम् एव हतं न तु तौ इत्य् एषा ।
तथा तद्-अर्थम् एव श्री-कृष्णेच्छयैवात्रापि तासाम् अप्राकृत-विग्रहाणाम् एव तद्-अभिसार-प्रतिरोध-समये—
नासूयन् खलु कृष्णाय मोहितास् तस्य मायया ।
मन्यमानाः स्वपार्श्वस्थान् स्वान् स्वान् दारान् व्रजौकसः ॥ [भा।पु। १०.३३.३७] इतिवत् ।
तात्कालिक-कल्पितो यो गुणमयो देहस् तत्र प्रवेशः । इमम् एवापेक्ष्य दार्ष्टान्तिकेऽप्य् उक्तम् जहुर् गुणमयं देहम् [भा।पु। १०.२९.११] इति, विशेषण-वैयर्थ्यान्, न तु स्वम् इत्य् अर्थः । तत्र च यथा तयोः सह द्वेषाभासस् तस्याप्य् अनुस्मरणस्य (सद्-वेषस्याप्य् अनुस्मरणस्य) प्रभावेन तादृशोपाधि-परित्यागात् ततोऽन्तर्धाय भगवत्-प्राप्तिः, तथा सुतराम् एव सप्रीतेस् तस्य प्रभावेन तत्-प्राप्तिः । अत्र च भक्त-चित्ताकर्षणम् एवं सम्भवति—अहो तादृशोऽसौ श्री-कृष्णे मधुरिमा येन ताः स्व-साक्षात्काराय प्राणान् अपि त्याज्यन्ते स्मेति ॥१३॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : प्रश्नानन्तरं किञ्चिज् जात-क्रोध इव स-गाम्भीर्यं प्रत्युत्तरं दास्यतः श्री-शुकाचार्यस्यायम् आशयः—हे राजन् ! साधयिष्यमाणे हि वस्तुनि सन्देहः प्रवर्तते, न तु सिद्धे । गुण-मयं देहं त्यक्त्वा निर्गुणं देहम् आसाद्य तं सङ्गता इति यद् उक्तम् । तत् सिद्धानुवाद एव कृतः । न तु मयारोप्य कथितम् । तद् अत्र कः सन्देहः ? कृष्णे प्रेमैव तथा सम्पादयति, न तु ब्रह्म-ज्ञानम् । किं बहुना ? आसां तु प्रेमैव । येषां तस्मिन् द्वेषस् तेषाम् अपि गुण-प्रवाहोपरम आसीत् । प्रेम्णः पुनर् अयं महिमा । यद् असौ स्वानुकूलं निर्गुणं शरीरम् आपादयति । एतत् तु सर्वं श्री-कृष्णाधिकरणता-मूलम् एवेति क्रोधावेशं प्रकटयन्न् आह—उक्तम् इत्य्-आदि बहुभिः पुरस्ताद् एवोक्तम् अस्ति । तथापि भ्रान्तोऽसीत्य् अर्थः । किं तद् इत्य् आह—द्विषन्न् अपि चैद्यः सिद्धिं प्राक्-सिद्ध-पार्षद-भावम्, न तु कैवल्यम् । यथा यथावद् गतः, किम् उताधोक्षज-प्रियाः कान्तत्वेन भजन्त्यो हि तस्य प्रिया भविष्यन्तीति यत् तत् किम् उत ? अतः कान्तत्वेन ज्ञानम् एव गुण-प्रवाहोपरमस् तासां न पुनर् ब्रह्मत्वेन ज्ञानम् ॥१३॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : अधुना राज्ञः प्रश्नं सम्यग् अवधार्य, हेतु-वादिनां केषाञ्चिद् हृद्-वृत्तिं विदित्वा, कृत-प्रश्नं स्वाभिप्राय-विदं राजानं प्रति स्व-मतं स-क्षोभं व्यञ्जयन्न् इव, हेतूक्ति-निपुणाभिर् उत्तरीकरिष्यन् कृष्ण-प्रियाणाम् ईदृक् प्रश्नस्यानौचितीं दर्शयन्, तासां कृष्ण-प्राप्ताव् असम्भावना-विपरीत-भावना-नामानर्थावहत्वं प्रकटयन्, तासां द्वि-त्रि-क्षणादिना व्यवधानम् अङ्गीकृत्योत्तरयति ।
गुण-प्रवाहोपरमो रास-विलास-निवृत्तिः कथम् ? इति प्रश्नस्योत्तरं द्वि-त्रि-क्षण-मात्रोपरमे\ऽपि पुनर् अपि ततो\ऽप्य् आधिक्येन विलास-प्राप्तिर् जातेति सूचयन्न् आह—उक्तं पुरस्ताद् इत्य्-आदिभिः । भगवन्-माहात्म्ये रस-भावना-युक्तान् लक्ष्यीकृत्याह । युधिष्ठिरस्य राजसूयं द्विषतो\ऽपि चैद्यस्य श्री-कृष्णेन परोक्षं प्रवेशं दृष्ट्वापि सन्दिहाना भवतीति । चित्रं पुरस्तात् सप्तम-स्कन्धे ते तुभ्यं मयोक्तम् एव । तत् किं त्वया विस्मृतम् ? इति सानुशयोक्तिः ।
हृषीकेशम् अपि इन्द्रिय-प्रवर्तकम् अपि । अपि-शब्द उभयत्र सम्बध्यते । ईश्वरत्वेन तम् अजानन्न् द्विषन्न् अपि चैद्यो नित्य-पार्षद एव काल-विलम्बेन यथा सिद्धिं पुनः पार्षद-रूपतां गतः, न तु ब्रह्मणि लय-रूपं सायुज्यं गतः । यदि व्रज-देवीनां मुक्तिर् अभिप्रेता स्यात्, तर्हि चैद्यं न दृष्टान्तीकुर्यात् ।
अधोक्षज-प्रियाः, किम् उतेति अधोक्षजेषु अन्तर्मुखेष्व् अक्षेषु इन्द्रियेषु जायते आविर्भवतीति तथा । यद् वा, शकटाधः-शयाने श्री-कृष्णे शकटाद् विमुक्ते सति व्रजेश्वरीं प्रति गोपीभिर् उक्तं—दिष्ट्या तव सुतः पुनर् जात इवेति । तदा यशोदयोक्तं—न मत्तो जातः, किन्तु अधोक्षाज् जातः, अधोक्षज इति । तस्य अधोक्षजस्य यशोदा-नन्दनस्य स्व-प्रियाः सिद्धिं तत्-स्वरूपं गताः, किम् उत वक्तव्यम् इत्य् अर्थः । निर्गुण-स्वरूप-ग्रहणम् अन्येषां भक्तानाम् अयुक्तम् इति । भावना-त्यागस्यैव देह-त्यागत्वेन मया व्यञ्जितत्वात् । अतो भवद्भिर् नैवं-विधः प्रश्नः कर्तव्य इति नियम्यत इति ॥१३॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : श्री-मुनीन्द्रोऽपि नायं वस्तुतो राज्ञः प्रश्न इति मनसा जानन्न् एव त्वम् एवं पृच्छन् मेधा-शून्य एवासीति तद् व्याजेनानभिज्ञानेन तान् भर्त्सयन्न् आह—उक्तम् इति । पुरस्तात् सप्तम-स्कन्धे एव द्विषन्न् अपि इति द्वेष-लक्षण-प्रतिकूल-भावेनापि यदि सायुज्यं लभ्यते तर्हि काम-लक्षणानुकूल-भावस्य का वार्ता इति भावः । हृषीकेशम् इति, निरुपाधि-कृपया स्वयम् अवतीर्य ब्रह्मादीनाम् अपि हृषीकैर् अग्राह्योऽपि मर्त्य-लोकेऽपरमनीचानाम् अपि हृषीकेषु दृष्टैः तावद् इयं स्वाचिन्त्य-शक्त्या विषयीभूतो भवति, तान् उद्धर्तुम् इतीदम् अप्य् एकं तस्य कृपैश्वर्यम् इति भावः । इमास् तु अधोक्षजस्य अतीन्द्रियस्य तस्य प्रियाः प्रीति-विषयाश्रय-भूता एव । अत्र अघः सिद्धिं यथा गत इति प्रत्यासन्नम् अघासुरं हित्वा विप्रकृष्टश् चैद्यो यद् दृष्टान्तितस् तेन राजानं प्रत्य् एतत् स-रहस्यम् आह । चैद्यस्यापि द्वेषाभिनिवेशोद्रेकात् मुनि-शाप-निबन्धन-गुण-मय-देहस्यैवोपरमः अन्तश्-चिन्-मय-पार्षद-देहस् तु तस्यानश्वरो नित्यो वर्तत एव । यद् उक्तम्—विष्णु-चक्र-हतांहसौ [भा।पु। ७.१.४५] इति विष्णु-चक्रेण हतम् अंह एव ययोर् न तु ताव् इति । सिद्धिं गतः अभीष्टां गतिं पार्षदतां प्राप्त इत्य् अर्थः । यद् उक्तं—
वैरानुबन्ध-तीव्रेण ध्यानेनाच्युत-सात्मताम् ।
नीतौ पुनर् हरेः पार्श्वं जग्मतुर् विष्णु-पार्षदौ ॥ इति ॥१३॥
॥ १०.२९.१४ ॥
नॄणां निःश्रेयसार्थाय व्यक्तिर् भगवतो नृप ।
अव्ययस्याप्रमेयस्य निर्गुणस्य गुणात्मनः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : ननु देही कथम् अनावृतः स्याद् अत आह—नृणाम् इति । गुणात्मनो गुण-नियन्तुः । भगवत एवं-रूपा अभिव्यक्तिर् अतो न देही-सादृश्यम् अत्र वक्तुं युज्यत इति भावः ॥१४॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : देह-सम्बन्धेनावृतत्वं वदतो व्याघातो देहावरणस्य मूढेनापि ज्ञातत्वाद् इत्य् आशङ्कते—नन्व् इति । वस्तुतो भगवतो देह एव नास्ति—देहीवाभाति मायया [भा।पु। १०.१४.५५] इत्य् अत्रैव शब्दोपादानात् । अशरीरं वा वसन्तम् इति श्रुतेश् चेत्य् अभिप्रेत्याह—नृणाम् इति । एवं-रूपा प्राकृत-रूपा दिव्या अभिव्यक्तिः अवतारः, प्राकट्यम् इति यावत् । यतो लौकिक-प्रभाव-चिद्-घन-मूर्तिः, अतो हेतोर् न देहि-सादृश्यं प्राकृत-जन-सादृश्यम् । अत्र श्री-कृष्णे । युज्यते युक्तम् । इति भाव इति । भक्त-जनार्ति-प्रशमनार्थं प्रदर्शित-लीला-विग्रहानेक-कोटि-ब्रह्माण्डाधीशेन नन्द-नन्दनेन कथम् अन्यस्य तुल्यता सम्भवेद् इति तात्पर्यम् ॥१४॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : न व्याख्यातम्।
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : यथा कथञ्चित् सम्बन्धेनापि निजाभीष्ट-संसाधकं भाव-विशेषं श्री-भगवन्तम् एव वा श्री-भगवत्-प्रभावेण सर्वे प्रप्नुवन्तीत्य् आह—नॄणाम् इति द्वाभ्याम् । निःश्रेयसं भक्तिः । तद् एवार्थः फलं तस्मै । यद् वा, निःश्रेयसं मुक्तिः, तस्यार्थो भक्तिः । यद् वा, निःश्रेयसं भक्तिर् एव, तस्यार्थः प्रेमा, तस्मै, तत्-प्रदानार्थम् इत्य् अर्थः । व्यक्तिः प्राकट्यम् । इति साक्षाद्-भगवत्त्वम् एवाभिप्रेतम् । अत एव भगवतोऽवतारिणः परमेश्वरस्य । यद् वा, नॄणां निःश्रेयसार्थयैवेति ।
अत्र हेतुः—भगवत इति । अन्यथा भ्रू-विजृम्भ-मात्रेण ब्रह्माण्ड-कोटि-संहार-समर्थस्य भू-भार-कंसादि-वधार्थं व्यक्तेर् अनुपपत्तिर् इत्य् अर्थः । हे नृपेति । यथा नॄणां क्षेमार्थम् एवेतस् ततो भवादृशस्य राज्ञो गमनम् इति भावः ।
भगवत्त्वम् एवाह—अव्यक्तस्येत्य् आदिभिश् चतुर्भिर् विशेषणैः । आत्म-दानादिनापि न व्येतीत्य् अव्ययस् तस्य । कुतः ? अप्रमेयस्य अपरिच्छिन्नस्येत्य् अर्थः । तत् कुतः ? निर्गुणस्य माया-गुणातीतस्य । तच् च कुतः ? माया-गुणानाम् आत्मनः प्रवर्तकस्य ।
यद् वा, नॄणां निःश्रेयसार्थायैव व्यक्तिर् जन्म, अन्यथा तु कथञ्चित् सम्भवेद् इत्य् आह—अव्ययस्य जन्मादि-विकार-रहितस्य । किं च, अप्रमेयस्य, तादृशस्यापि व्यक्तौ हेतुः—गुणात्मन इति । निज-कारुण्याद्य्-अशेष-गुणानां चेतयितुः प्रकटन-परस्येत्य् अर्थः । अन्यत् समानम् ।
अथवा, ननु तर्हि कथं पर-दाराकर्षणम् ? तत्राह—अव्ययस्य पर-दार-विनोदेनापि न किञ्चित् तस्य व्येतीत्य् अर्थः । ननु तथापि तस्य तेन किं नाम प्रयोजनम् ? तत्राह—अप्रमेयस्य दुर्वितर्क्यस्य तस्य लीला केन वितर्कयितुं शक्येत्य् अर्थः । कुतः ? निर्गुणस्य गुणात्मनः । निर्गुणोऽपि सन् यो गुणानाम् आत्मा आश्रयस् तस्य । निर्गुणत्वात् तद्-दोषालेपः । गुणात्मत्वाच् च श्री-गोपीभिः सह रतिर् इति सिद्धान्तः ।
यद् वा, ननु तथाप्य् अस्मत्-प्रीत्य्-अर्थं स्वयं विचार्योच्यताम् इति चेत्, तत्राह—निर्गुणस्यापि जनस्य गुणानाम् आत्मनः प्रवर्तकस्य रास-क्रीडया जगताम् एव परम-प्रेम-सिद्ध्या सर्व-सद्-गुण-सम्पत्तेः । एतद्-अभिव्यक्तिर् अग्रे श्री-परीक्षिच्-छुक-संवादे प्रश्नोत्तराभ्यां भविष्यत्य् एव ॥१४॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : तद् एवं तद्-ध्यान-प्रभाव उक्तः । तत्र भगवद्-व्यक्ति-समये तु भगवत्-पार्षदस्यागन्तुक-दैत्य-प्रभावस्य चैद्यस्य, तथा तादृश-श्री-भगवत्-प्रेमवतीनां तासां तत्-तत्-सम्पादनाय भगवतः साहाय्यम् अप्य् अस्ति कैमुत्येन कारणम् इत्य् आह—नॄणाम् इति । नॄणां जीव-मात्राणां निःश्रेयसार्थाय सर्व-साधन-फलाय तत्-तद्-योग्यता-सम्पत्-पूर्वक-स्व-लीलानन्द-प्राप्ति-रूपाय । तं साधयितुम् एवेत्य् अर्थः । व्यक्तिः प्राकाट्यम् । तद्-अर्थत्वावधारणार्थम् आह—भगवत इति । अन्यथा भ्रू-विजृम्भ-मात्रेण ब्रह्माण्ड-कोटि-संहार-समर्थस्य भू-भार-हरण-मात्रार्थं व्यक्तेर् अनुपपत्तिर् इत्य् अर्थः । हे नृपेति । यथा नॄणां क्षेमार्थम् एव इतस् ततो भवादृशस्य राज्ञो गमनम् इति भावः ।
भगवत्त्वम् एवाह—अव्यक्तस्येत्य् आदिभिश् चतुर्भिर् विशेषणैः । नित्यं नाना-प्रकाशैर् नाना-भक्तेभ्य आत्म-दानादिनापि न व्येतीत्य् अव्ययः तस्य । कुतः ? अप्रमेयस्य अपरिच्छिन्नस्येत्य् अर्थः । तत् कुतः ? निर्गुणस्य माया-गुणातीतस्य । तच् च कुतः ? माया-गुणानाम् आत्मनः प्रवर्तकस्य ।
यद् वा, नॄणां निःश्रेयसार्थायैव व्यक्ति-मात्रं जन्म, अन्यथा तु कथञ्चित् सम्भवेद् इत्य् आह—अव्ययस्य जन्मादि-विकार-रहितस्य । किं च, अप्रमेयस्य तद्-अर्थत्वे हेतुः गुणात्मन इति निज-कारुण्याद्य्-अशेष-गुणानां सुप्तानाम् इव चेतयितुः प्रकटन-परस्येत्य् अर्थः । अन्यत् समानम् ।
श्लोक-द्वयेऽस्मिन्न् अयं भावः [भावार्थ-दीपिकायां १०.२९.१३] इत्य्-आदौ टीकायां बहिर्मुख-सन्देह-निरासार्थः । तेषाम् अयम् अभिप्रायः । ननु, ब्रह्मणि कामादिकम् अपि चेद् अर्थ-करं तर्हि जीवेष्व् अपि चित्-सामान्येनैक्यात् ब्रह्मत्वम् अस्तीति पत्य्-आदिष्व् अपि तादृशं स्यात् ? तत्राह—जीवेष्व् इति । आवृतत्वे हेतुर् वक्ष्यमाण-वैपरीत्य-रीत्या हृषीकाधीन-ज्ञानत्वम् एवेति ज्ञेयम् । तत्र स्वस्मिन्न् आवृतत्वं बहिर् विक्षेपात् परेषूपाधि-मात्र-ग्रहणात् हृषीकेशत्वाद् इति पूर्ववन् न हृषीक-वशस् तद्-उदयः । अतः स्व-प्रकाशता-मय एव ततश् चानावृतम् एव ब्रह्मत्वम् इति स्थिते कामादिना केनापि तत्र प्रवृत्तिर् भवतु वस्त्व्-अनुभवस् तु भवत्य् एवेत्य् अर्थः ।
ननु देहीति पत्य्-आदिवद् देहित्वेन प्रतीयमान इत्य् अर्थः । सिद्धान्तम् आह—भगवत एवेति । तत्-तद्-विशेषेण वैलक्षण्याद् इत्य् अर्थः । एवं-रूपा अनावृत-ब्रह्म-रूपा न देहि-सादृश्यं कुतो देहित्वम् इत्य् अर्थः । तद्-विग्रहस्यैव स्वरूप-शक्ति-सिद्ध-वैचित्रिक-परम-तत्त्वैक-रूपत्वात् । तच् च विद्वद्-अनुभव-सेवित-तत्-तच्-छास्त्र-प्रामाण्यात् । यथा च व्याख्यातम्—नातः परं परम यद् भवतः स्वरूपम् [भा।पु। ३.९.३] इत्य्-आदिष्व् इति ॥१४॥
जीव-गोस्वामी (कृष्ण-सन्दर्भः १४५) : नॄणाम्इति सामान्यतो जीवानाम् एव निःश्रेयसाय व्यक्तौ सत्यां भक्तानां तु सुतराम् एवेत्य् आयातम् । अन्यथा तस्य व्यक्तिर् एव न सम्भवेद् इत्य् आह—अव्ययस्येति । निर्गुणस्य प्राकृत-गुण-रहितस्य गुणात्मनः । तत्र ये चैश्वर्यादयो गुणास् ते आत्मनः स्वरूपाण्य् एव यस्य तस्य ॥१४॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : एवम् एव कृष्णस्य महिमा यद् अयं नृणां निःश्रेयसार्थं प्रादुर्भूतस् तेन तादृशीं लीलां करोतीत्य् आह—नॄणाम् इत्य्-आदि । निर्गुणस्य प्राकृत-गुण-रहितस्य गुणात्मनो भक्त-वात्सल्यादि-गुण-प्रयत्नस्य । आत्म-शब्दोऽत्र यत्न-वाची ॥१४॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : ननु चैद्यस्य ब्रह्म-शापाल् लब्ध-दैत्य-देहस्य जन्म-त्रयान्ते पुनः पार्षद-रूपतां प्राप्तये लब्ध-सम्भावनस्य देह-पातम् अनन्तरं पार्षद-देह-प्राप्तिर् उचिता । स एतासां गुण-मय-देह-त्यागानन्तरम् एव नित्य-मण्डल-प्रवेशः । कथम् इति चेत्, तत्राह—येन केन मधुर-रसातिरिक्तान्यतर-रस-सानुभावेनापि सम्बन्धः श्री-कृष्णं प्रार्थयति बहुशो दृष्ट-चरत्वाद् इत्य् आह—नृणाम् इति भगवतो\ऽचिन्त्यैश्वर्य-स्वरूपस्य इच्छा-मात्रेणापि भू-भार-हरण-समर्थस्य श्री-कृष्णस्यावतारिणो\ऽभिव्यक्तिः । सामान्यतो भू-चर-मात्राणां निःश्रेयसेन मोक्षेण सहार्थः । परम-पुरुषार्थो भक्ति-योगस् तत्-प्राप्तये ।
यद् वा, निःश्रेयसं भावस् तस्यार्थः परं प्रेमा तत्-प्राप्तये तत्-प्राप्तिम् इत्य् अर्थः । अवतारिणः श्री-कृष्णस्य भू-भार-हरणं मुख्यं प्रयोजनं नास्ति, किन्तु यादृशो भावो व्रजस्-सुन्दरीषु तादृशं भावं सर्वत्र सञ्चारयितुम् अभिव्यक्तिः, नृणाम् इत्य् उपलक्षणं पशु-पक्षि-वृक्षादिष्व् अपि ज्ञेयम् । तथोक्तं, गावस् ततो गोष्ठम् उपेत्य सत्वरं [भा।पु। १०.१३.२४] इति, प्रायो बताम्ब मुनयो विहगा वनेऽस्मिन् [भा।पु। १०.२१.१४] इति, अहो अमी देव-वरामरार्चितं [भा।पु। १०.१५.५] इति । तेष्व् अपि भावस्याभिव्यक्तित्वाद् इति । भगवतः स्वैश्वर्येण ब्रह्मादीन् अपि वशयितुं समर्थस्य अवतारिणो व्यक्तिर् अवतार-कला-विभूतीनां कार्य-करणार्थम् आप ।
हे नृपेति सम्बोधनम् । यथा श्री-कृष्णेन नर-मात्रः प्रेमामृत-दानेनानन्दितः, तथा त्वयात्रत्येषु नर-मात्रेषु भक्ति-प्रवर्तनेन नराः पालनीया इति । निःश्रेयसार्थायेति तादर्थे चतुर्थी । तत्र हेतुत्वेन प्राण-विषय-चतुष्टयम् अव्ययस्येति भक्तेभ्यो निजाङ्ग-दाने\ऽपि व्यय-रहितस्य तत् किम्-अर्थम् आत्मानं ददाति । तत्र हेतुः—गुणात्मनः गुणाः कारुण्यादयस् तैस् तादात्म्यं प्राप्तस्य, अत एव कारुण्येनैव भक्तेभ्य आत्मानं ददाति स्वभावत्वाद् इति ।
नन्व् आत्म-दाने\ऽव्ययत्वं कथं ? तत्राह—अप्रेमयस्यातर्क्यस्यापरिच्छिन्नस्येत्य् अर्थः। परिच्छिन्नस्य दाने व्ययो भवति । किं च, अचिन्त्याः खलु ये भावा न तांस् तर्केण योजयेत् इति । तत् कुतः निर्गुणस्य माया-गुणातीतस्य ? तत्रापि हेतुः—गुणात्मनः माया-गुण-प्रवर्तकस्य ।
यद् वा, निर्गुणस्य स्वयं गुण-रहितस्य गुणात्मनः व्रज-सुन्दरीणां गुणे आत्मनि स्वरूपे यस्य आत्मन आदर्श-स्थानीयत्वे च तासां नृत्य-गानादि-कला-कौशल्यादि-गुणानां प्रतिबिम्बितत्वात् गुणात्मकत्वं जातम् इति भावः ।
यद् वा, गुणात्मनः व्रज-देवीनां गुणाः सौन्दर्यादयः आत्मनि चित्ते यस्य स्वयं निर्गुणस्य आत्मारामस्य, अत एव निर्गुणत्वम् अवगणय्य तद्-गुणाकृष्टत्वेन तासां गुणमय-देहान्तर्धापनेन शङ्कूपरि दिव्य-चक्र-गत-मण्डल-प्रवेशः कारितः ।
ननु, निर्गुणश् चेत्, कथम् एवं कृतवान् ? तत्राह—अप्रमेयस्य, तर्को\ऽप्रतिष्ठानात् इति । यद् वा, निर्गुणस्यापि मादृशस्य गुणात्मनः गुणाः कीर्तनादयस् तत्-प्रवर्तकस्य निर्गुणस्याप्य् अस्मद्-आदीन् राम-क्रीडादि-वर्णन-गुणेषु प्रवर्तयितुं तस्याभिव्यक्तिर् इति भावः । अत एवावसाने विक्रीडितं व्रज-वधूभिः [भा।पु। १०.३३.४०] इति सर्व-जनं स्व-परं कर्तुं रास-क्रीडा-निर्गमनं स्पष्टीभविष्यतीति । अतो यथाकथञ्चित् सम्बन्ध-मात्रं सर्वेषां संसारापगम-हेतुः, किं पुनः कृष्ण-प्रियाणाम् इति ॥१४॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : यतः श्रेयः-साधन-हीनाम् अपि मयि यत् किञ्चित् सम्बन्ध-मात्रवतो जनान् अहम् उद्धरामीति मनसि कृत्वैव भगवतावतीर्णम् इत्य् आह—नृणाम् इति द्वाभ्याम् । निःश्रेयसं केषुचित् सायुज्यं केषुचित् सालोक्यादिकं केषुचित् प्रेमा च अर्थस् तस्मै भ्रू-विजृम्भ-मात्रेण ब्रह्माण्ड-कोटी-संहार-समर्थस्य भू-भार-भूत-कंसादि-वधार्थम् एव व्यक्तिर् अन्यथा नोपपद्यते इति भावः अव्ययस्य प्रति भक्त-जनं स्वात्म-दानेनापि न व्यतीत्य व्ययस् तस्य । केन प्रकारेण ? इति चेत्, अत आह—अप्रमेयस्य प्रमातुम् अशक्यस्य । कस् तत्र तत्त्वं जानातीति भावः । यतो निर्गुणस्य प्राकृत-गुण-रहितस्य । अथ च गुणात्मनः स्वरूप-भूत-कल्याण-गुणमयस्य न हि अप्राकृत-चिद्-आनन्द-मय-गुण-सागरः प्रमातुं शक्यो भवेद् इति भावः ॥१४॥
॥ १०.२९.१५ ॥
कामं क्रोधं भयं स्नेहम् ऐक्यं सौहृदम् एव च ।
नित्यं हरौ विदधतो यान्ति तन्-मयतां हि ते ॥
मध्वाचार्यः (भागवत-तात्पर्यम्) : कामिनः कामित्वं, क्रोधिनः क्रोधित्वम् एव सर्वदा भवति तन्-मयता ।
विमुक्ताव् अपि कामिन्यो विष्णु-कामा व्रज-स्त्रियः ।
द्वेषिणश् च हरौ नित्यं द्वेषेण तमसि स्थिताः ॥ इति च ।
भक्त्या हि नित्य-कामित्वं न तु मुक्तिं विना भवेत् ।
अतः कामितया वापि मुक्तिर् भक्तिमतां हरौ ॥
स्नेह-भक्ताः सदा देवाः कामित्वेनाप्सरः-स्त्रियः ।
काश्चित् काश्चिन्न् अकामेन भक्त्या केवलयैव तु ।
मोक्षम् आयान्ति नान्येन भक्तिं योग्यां विना क्वचित् ॥ इति पाद्मे ।
भक्त्या वा काम-भक्त्या वा मोक्षो नान्येन केनचित् ।
काम-भक्त्याप्सरः-स्त्रीणाम् अन्येषां नैव कामतः ॥
उपास्यः श्वशुरत्वेन देव-स्त्रीणां जनार्दनः ।
जारत्वेनाप्सरः-स्त्रीणां कासाञ्चिद् इति योग्यता ॥
योग्योपासां विना नैव मोक्षः कस्यापि सेत्स्यति ।
अयोग्योपासना-कर्तुर् निरयश् च भविष्यति ।
तस्मात् तु योग्यतां ज्ञात्वा हरेः कार्यम् उपासनम् ॥ इति भद्रिकायाम् ।
पतित्वेन श्रियोपास्यो ब्रह्मणा मे पितेति च ।
पितामहतयान्येषां त्रिदशानां जनार्दनः ॥
प्रपितामहो मे भगवान् इति सर्व-जनस्य तु ।
गुरुः श्री-ब्रह्मणो विष्णुः सुराणां च गुरोर् गुरुः ॥
मूल-भूतो गुरुः सर्व-जनानां पुरुषोत्तमः ।
गुरुर् ब्रह्मास्य जगतो दैवं विष्णुः सनातनः ।
इत्य् एवोपासनं कार्यं नान्यथा तु कथञ्चन ॥ इति वाराहे ॥१५॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : अतो यथा कथञ्चित् तद्-आसक्तिर् मुक्ति-कारणम् इत्य् आह—कामम् इति । ऐक्यं सम्बन्धम् । सौहृदं भक्तिम् ॥१५॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : यतोऽनावृतं ब्रह्मैव श्री-कृष्णोऽतो हेतोः । यथा कथञ्चित् येन केन प्रकारेण । तत्रासक्तिर् अतिशयेन व्यासङ्गः । कामम् कान्त-प्रेमाणम् । क्रोधं ज्वलनात्मकं, द्वेषम् इत्य् अर्थः । भयम् अयं मे मृत्युर् इति हेतोः सदा तन्-निवृत्त्य्-उपाय-चिन्ता । स्नेहः अनुरागः । ऐक्य-सौहृदे व्याख्याते एव स्वामि-चरणैः । ये विदधते कुर्वन्ति ते तन्-मयतां तत्-सायुज्यं, स्फुटीकृतम् एतत् सप्तम-स्कन्धे । तस्मात् त्वया सामान्यतस् तावद् एष सिद्धान्तोऽवधार्यताम् इत्य् आह—कामं गोपी-जनादयः क्रोधं द्वेषं चैद्यादयः, भयं कंसादयः, स्नेहं वात्सल्यं नन्दादयः, ऐक्यम् आत्मारामाः, सौहृदं वृष्णी-पाण्डवादयः नित्यं विदधते । अधुनापि ते ते तं तं भावं कुर्वन्तस् तन्-मयतां यान्तीति । तासां तासां लीलानां नित्यत्वं ज्ञापयति । तन्-मयतां गोप्य्-आदयस् तदासक्ततां, यथा—स्त्रीमयः कामुक इति । अन्ये सायुज्यम् ॥१५॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : न व्याख्यातम्।
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : अतो हरौ यथा कथञ्चित् सम्बन्ध-मात्रेणापि सर्व-चित्ताकर्षके सर्व-दोष-हरे वा । अप्य्-अर्थे एव-शब्दः । कामादिकम् अपि नित्यं कुर्वतस् ते कामादि विदधाना जनाः । यद् वा, कामादिना प्रसिद्धा दण्डकारण्य-वासि-मुनयः केशि-कंसादयश् च
यद् वा, ते तव यो हरिस् तस्मिन्न् इत्य् अन्वयः । विदधते इति क्वचित् पाथः । हि निश्चितम् । तन्-मयतां ध्यानेन हर्य्-एक-निष्ठाम् ।
यद् वा, सारूप्यादि-प्राप्त्या तत्-स्वरूपतां प्राप्नुवन्ति । नित्यम् इति तत्र तत्राभ्यासेन निष्ठया तन्-मयतायाम् अविलम्बत्वं बोधयति । अन्यथा कादाचित्कतया तत्-तद्-आवेशाभावेन शीघ्र-तन्मयत्वासिद्धिः । सारूप्ये च भक्ताभक्तादि-भेदेन सुख-विशेष-लाभ-केवल-दुःख-ध्वंसादिना तथा श्री-वैकुण्ठ-पार्षदत्व-सिद्ध-लोक-वासित्वादिना वैष्णव-सिद्धान्तानुसारेण भेदः स्याद् एव ।
यद् वा, नृणां निःश्रेयसार्थायैवेत्य् अत्र हेतुम् आह—हि यतः कामादिकम् अपि कुर्वन्तस् तन्मयतां यान्तीति । अन्यत् समानम् । सौहृदम् इति दृष्टान्तः । वेति क्वचित् पाठः । ततश् च वा-शब्द उपमार्थ एव । तथा चोक्तं श्री-नारदेन सप्तम-स्कन्धे—
कामाद् द्वेषाद् भयात् स्नेहाद् यथा भक्त्येश्वरे मनः ।
आवेश्य तद्-अघं हित्वा बहवस् तद्-गतिं गताः ॥ [भा।पु। ७.१.२९] इति ।
किं च—
गोप्यः कामाद् भयात् कंसो द्वेषाच् चैद्यादयो नृपाः ।
सम्बन्धाद् वृष्णयः स्नेहाद् यूयं भक्त्या वयं विभो ॥ [भा।पु। ७.१.३०]
इति तत्र गोप्य इति बहिर्-दृष्ट्या केवलम् औपपत्य-काम-मात्रापेक्षया । यद् वा, तन्मयता-प्राप्ति-मात्रापेक्षयैव कामादीनां सर्वेषाम् एकत्र गणना । फलतस् तु महा विशेष एवेति दिक् । एतच् च सर्वं श्री-भागवतामृते विवृतम् एवास्ते, रसामृतार्णवे च महानुभावैस् तत्-तद्-विशेषाभिव्यञ्जनेन विस्तारितम् अस्ति । अत्रापि यथा-स्थानम् अग्रे विवरणीयम् ॥१५॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : अस्तु तावत् तद्-व्यक्ति-समय-गतानां वार्ता, किन्तु सर्वदातनानाम् अपीयं रीतिर् इत्य् आह—कामम् इति । तत्र कामं द्विविधं गोप्य्-आदीनाम् इव प्रेम-मयं सैरन्ध्र्यादीनाम् इव रिरंसा-मयं च । क्रोधं द्वेषं चैद्यादीनाम् इव । भयं कंसादीनाम् इव । स्नेहं वृष्टि-पाण्डवानाम् इव, श्रीमद्-व्रज-वासिनाम् इव वा । ऐक्यम् आत्मारामाणाम् इव सौहृदं क्रथ-कैशिकादीनाम् इव । तत्र भय-द्वेषौ तु नानुमतौ यः खलु कल्याण-गुणम् आत्मानं भीषणं मन्यते गूढं द्विषतोऽपि तस्य भीतस्य तथा मत्सरादिना साक्षाद् अपि द्विषतो धृष्टस्य भद्राय कल्पते तस्मिन् कः पामरः ? तच् च तच् च कुर्यात्, किन्तु स्नेहं सौहृदम् एव वा सर्वेऽपि कुर्युर् इति हि तात्पर्यं तद् इत्थम् एवोक्तं श्री-नारदेन— तस्मात् केनाप्य् उपायेन मनः कृष्णे निवेशयेत् [भा।पु। ७.१.३१] इति केनापीति तत्र योग्येनेत्य् अर्थः । अतस् तत्रैव तद् उक्तम्—
यथा वैरानुबन्धेन मर्त्यस् तन्-मयताम् इयात् ।
न तथा भक्ति-योगेन इति मे निश्चिता मतिः ॥ [भा।पु। ७.१.२६] इति ।
तत्र च शास्त्राज्ञा-गौरवमय-भक्ति-योगम् अतिक्रम्य भाव-मार्गे हेयस्यापि तस्य तन्-मयताकारित्वाय प्राबल्यं दृश्यत इति व्यज्य स्नेह-सौहृदे एवानुमते तद् इत्थम् एवोक्तं द्विषन्न् अपीति तद्वद् ऐक्यं च नानुमतं तत्र तादृश-तद्-गुणास्फूर्तेर् इति । एव-शब्दः एकैकतः कृतार्थीभावाय पाठान्तरे ये विदधते ते हि निश्चितं तन्मयतां तत्-तद्-भाव-समुचिताविर्भावं तद्-एक-स्फूर्तिं चेति वेति च पाठः समानार्थः । किन्तु, श्री-भगवान् खलु भक्त्याहम् एकया ग्राह्यः श्रद्धयात्मा प्रियः सताम् [भा।पु। ११.१४.२१] इति श्री-भगवद्-वाक्यात्
योगिभिर् दृश्यते भक्त्या
नाभक्त्या दृश्यते क्वचित् ।
द्रष्टुं न शक्यो रोषाच् च
मत्सराद् वा जनार्दनः ॥ [प।पु। ६.२३८.८३] इति पाद्मोत्तर-खण्ड-वचनात् ।6
नाहं प्रकाशः सर्वस्य योग-माया-समावृतः [गीता ७.१५] इति श्री-गीतातश् च यद्यपि द्वेष्टृ-प्रभृतिभिस् तस्य याथार्थ्यं नानुभूयते किन्तु अन्यथैवेति तथापि तत्-प्रभावात् परम्परयाप्य् उत्तर-काले याथार्थ्यं स्फुरतीति क्रोध-भयेऽप्य् अत्र गणिते, किम् उताधोक्षज-प्रियाः [भा।पु। १०.२९.१३] इत्य् अनेन कामस् तु प्रियत्वातिशयाद् उत्कर्षित इति विवेचनीयम् ॥१५॥
जीव-गोस्वामी (कृष्ण-सन्दर्भः १४५) : तर्ह्य् एतादृश-लीलया कथं नॄणां निःश्रेयसं भवति ? उच्यते । एतद्-बोधनेन भवतीत्य् आह—कामम् इति । अत्र तन्-मयता-शब्देन तत्-प्रचुरतोच्यते । तत्र काम-स्नेहादिषु तद्-अनुरक्तात्मतेति पर्यवसानं “स्त्रीमयो जाल्मः” इतिवत् । क्रोध-भयैक्येषु ते प्रायस् तत्-प्रलीनतेति दुग्ध-मयं जलम् इतिवत् । एकस्यैव शब्दस्य विशेषण-वशाद् अर्थ-भेदश् च युज्यते, स्याच् चैकस्य ब्रह्म शब्दवद् [वे।सू। २.३.४] इति न्यायेन । “क्रोध-भययोर्” अत्र पठनम् अन्येषु कैमुत्यापादनायैव, न तु तद्-उपदेश-विवक्षया ॥१५॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : तेन तस्मिन् ये कामादिकम् अपि कुर्वन्ति, तेऽपि तन्-मयतां यान्ति, किं पुनः प्रेमाणम् इत्य् आह—कामं क्रोधम् इत्य्-आदि । कामः कुब्जायाः । क्रोधः शिशुपालादेः । भयं कंसादेः । स्नेहः पित्रोः । ऐक्यं व्रज-बालानाम् । सौहृदं प्रेम गोपाङ्गनानाम् । तन्-मयताम् इति यथाधिकारं बोद्धव्यम् । क्वचित् तन्-मात्र-मूर्तिः, क्वचिल् लयश् च ॥१५॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : व्रज-देवीनां श्री-कृष्ण-प्राप्तौ सन्दिहानान् परति इम अर्थम् अन्यार्थण् निदर्शनेन दृढीकुर्वन् कृष्ण-प्रियासु कैमुत्य-न्यायेन सर्वोत्कृष्टत्वम् आह—तत्र भगवत्-प्राप्तौ इह साधकं तान्य् उक्तानि तावत् तन्-मध्ये द्वेषस्यापि हेतुत्वं तत्-प्राप्तौ चैद्य-दृष्टान्तत्वेन दृष्टार्थकत्वम् उक्तम् । एवम् अन्येषाम् अपि ते तत्-प्राप्ति-साधनत्वं वक्षन् आद्य-त्रिकस्यानूद्यत्वम् अन्त-त्रिकस्य विधेयत्वम् आह । अनूद्य-विधेय-भेदेन विभिन्नानां सह प्रयोग-दर्शनात् । कामोऽनूद्यः स्नेहो विधेयः । कामस्याधिकरणेन स्नेह-विशेष-दर्शनात् । एवं क्रोधम् अनूद्यम् ऐक्यं विधेयं क्रोधाधिकरणेन सह ऐक्यं चेद् भवति तदा क्रोध-निवृत्ति-दर्शनात् । एवं भयम् अनूद्यं सौहार्दं विधेयं यद् उपादानं भयं तेन सह सौहार्दं चेद् भवति तदा भय-निवृत्ति-दर्शनात् गृहं संमाष्टीतिवत् सम्भवत्य् "एक-वाक्यत्वे वाक्य-भेदो हि दूषणम्" इति न्यायात् । कामम् इति हरौ स्व-महिम्ना सर्व-दोष-हरण-शीले कामादिकं विदधतः कुर्वन्तस् तन्-मयतां ते यान्ति, हीति निश्चितम् एव तत् । चैद्य-दृष्टान्तेन तत्र कामं स्त्री-भावेनाभिलाषं कुर्वन्तो दण्डकारण्य-मुनयः स्वाभीष्ट-व्रजे जन्म श्री-कृष्णेन सह रमणं प्रापुः । क्रोधं वैर-भावेन कुर्वन्तः चैद्यादयः स्वाभीष्टं पुनः पार्षदत्वं प्रापुः । भयं कुर्वन्तः कंसादयः कीट-भृङ्गवद् भावेन सारूप्य-लक्षणं मोक्षं प्रापुः । स्नेहं कुर्वन्तो युधिष्ठिरादयो धर्मांश-रूपाः नित्य-सेव्यं यथाभिलषितं कृष्णम् एव प्रापुः । ऐक्यं सम्बन्धं कुर्वन्तो यादवाः देवांश-रूपाः स्वाभिलषित-सिद्ध-लोक-वासत्वादिकं प्रापुः । सौहृदं प्रेम-लक्षणां भक्तिं कुर्वन्तो ये वैष्णवास् ते स्वाभिलषितम् आश्रय-रूपं कृष्णम् एव प्रापुर् इति सर्वत्राभिषज्यते । नित्यं मरण-पर्यन्तं निरन्तरं व्यवधान-शून्यम् इत्य् अर्थः । यद्यपि कामादि-षट्के क्रियमाणे विषय-महिम्ना संसारोपरमो भवत्य् एव परन्तु साधन-भेदात् साध्य-भेदः । एतत्-साधन-कदम्बस्य कदाचित् प्राप्तत्वे तन्-मयत्वं न सिध्येद् इति, न वेनः कतमः इत्य्-उक्तेः । तद् उक्तं सप्तम-स्कन्धे—
कामाद् द्वेषाद् भयात् स्नेहाद् यथा भक्त्येश्वरे मनः ।
आवेश्य तद्-अघं हित्वा बहवस् तद्-गतिं गताः ॥ [भा।पु। ७.१.२९] इति ।
नारद-वाक्य-प्रामाण्यात् अन्येऽप्य् एवं कुर्वन्तो भगवन्तम् एव प्राप्नुवन्ति भावो हि भव-कारणम् इति प्रसिद्ध्या भावस्यैवानन्यथासिद्धम् । किं च,
गोप्यः कामाद् भयात् कंसो द्वेषाच् चैद्यादयो नृपाः ।
सम्बन्धाद् वृष्णयः स्नेहाद् यूयं भक्त्या वयं विभो ॥ [भा।पु। ७.१.३०]
इति कामादीनां पङ्क्तौ सामान्यतो यद्यपि गणनोक्ता तथापि पुनस् तत्रैवोक्तं,
यथा वैरानुबन्धेन मर्त्यस् तन्-मयताम् इयात् ।
न तथा भक्ति-योगेन इति मे निश्चिता मतिः ॥ [भा।पु। ७.१.२६] इति ।
वैरानुबन्धस्योत्कर्ष्णौक्तः वैरानुबन्धे विधेये द्वेषाभिनिवेशस्योत्कण्ठा-दर्शनाद् इति । अन्यत्र कामस्याधिकरणेऽभिनिवेशस्य बाहुल्य-दर्शनात् । शास्त्राज्ञा-गौरवे भक्ति-मार्ग-गौरवे कामदेर् अपकृष्टत्वम् एवायाति । तथापि न तथा भक्ति-योगेनेति, अभिनिवेशात् कथने वैरानुबन्धस्यौत्कृष्टत्वम् उक्तम् । ततोऽपि कामानुबन्धे विधेये प्राकृत-कार्य-विषयम् अभिनिवेशाधिक्यं भवत्य् एव अत्र त्व् अलौकिके कामानुबन्धे विधेये योगादिनामलौकिकाभिनिवेशात् । रस-मार्ग-विचारे क्रियमाणे साधन-षट्क-मध्ये कामस्यैवोत्कर्षो विषयोत्कर्षात्, अन्यथा परम-तत्त्व-विदोद्धवेन आसाम् अहो चरण-रजः प्रार्थना कथं क्रियते ? किं च, एताः परं तनु-भृतो भुवि गोप-वध्व इत्य् अभिधानं न स्यात् ।
ननु कामानुबन्धस्य चेद् उत्कर्षस् तर्हि भीष्मेण कथम् उक्तं, प्रकृतिम् अगन् किल यस्य गोप-वध्वः [भा।पु। १.९.४०] इति कामानुबन्धस्यापकृष्टत्वं सत्यं, भीष्मस्य माहात्म्य-ज्ञान एवाधिकारः स्वरूप-निष्ठत्वाभावात् । अन्यथा माधुर्य-पुञ्जे शिरीष-पुष्पाधिक-सौकुमार्ये श्री-विग्रहे शस्त्रैः प्रहारो न सम्भाव्यते, अतो रस-मार्गादिकाराभावाद् एवम् उक्तम्, अतो न विरोधः ।
किं च, कामादि-स्थायि-भावेषु विचार्यमाणेषु श्री-कृष्णाख्य-वस्तु-संस्पर्शाव्यभिचार-भावे तस्या एव रतेर् उत्कर्षः । तद् उक्तम्—
कामं शरीर-सम्बन्ध-विशेष-स्पृहयालुता ।
संनिधानासंनिधान-भेदेन सम्भवेत् द्विधा ॥
तज्-जन्यायां द्रुतौ चित्ते या स्यात् श्री-कृष्ण-निष्ठता ।
सम्भोग-विप्रयोगाख्य-रतिः तासां क्रमाद् भजेत् ॥
क्रोध ईर्ष्या-निमित्तं हि चित्ताभिज्वलनं भवेत् ।
तज्-जन्यायां द्रुतौ सा तु द्वेष-शब्देन कथ्यते ॥
भयं चेतो-व्याकुलत्वं स्वोपद्रवक-दर्शनात् ।
उपद्रवक-नाशार्थं तत्-प्रीत्य्-अर्थं बत द्विधा ॥
तत्राद्यं द्वेष एव स्यात् द्वितीयं रति-शब्द-भाक् । [भक्ति-रसायन २.३-७]
स्नेहः पुत्रादि-विषयः पाल्य-पालक-लक्षणः ।
सेव्य-सेवक-भावोऽन्यः सोऽप्य् उक्तस् त्रिविधो बुधैः ॥
भगवद्-दास्य-सख्याभ्यां मिश्रितं चापरं जगुः ।
या कृष्णाकारिता चित्ते तज्-जन्य-द्रुति-शालिनी ॥
पाल्य-पालक-भावेन सा वत्सल-रतिर् भवेत् ।
सेव्य-सेवक-भावेन या रतिः प्रीतिर् ईर्यते ॥ [भक्ति-रसायन २.९-११]
सम्बन्धजा रतिर् याति पूर्वोक्तां रसतां द्वयी ॥
एका वत्सल-भक्त्याख्या प्रेयो भक्तिस् तथापरा । [भक्ति-रसायन २.६७]
तद्-ऐक्यं प्रीति-सम्भोगात् दृश्यते भोज-वृष्णिषु ॥
सौहृदं सौहार्दं तच् च भक्तिर् एव । तद् उक्तं तृतीये—
मद्-गुण-श्रुति-मात्रेण मयि सर्व-गुहाशये ।
मनो-गतिर् अविच्छिन्ना यथा गङ्गाम्भसोऽम्बुधौ ॥
लक्षणं भक्ति-योगस्य निर्गुणस्य ह्य् उदाहृतम् । [भा।पु। ३.२९.११-१२]
एषु षट्सु साधनेषु आलम्बनोत्कर्षात् काम-जारतेर् उत्कर्षः । श्र्ङ्गार-मिश्रिता भक्तिः कामजा रतिर् इष्यते । यथा वैरानुबन्ध-जरतौ भय-जन्यायां च रतौ वैरानुबन्ध-भय-त्याग-पूर्वकं भगवत्-प्राप्तिः । भगवतो यादवत्वानुकरणे सम्बन्धस्य कारणत्वं तद्-अनुकरण-पुरस्कृते सम्बन्धेत्य् उक्तेः । प्राकृत-सम्बन्ध-त्याग-पूर्वकम् एव कामवत् प्राप्तिः । पाल्य-पालकत्व-पुरस्कृतः स्नेहः पाण्डवेषु स च प्राकृतेषु भावं त्याजयित्वालौकिकेन भावेन भगवत्-प्राप्ति-हेतुर् जातः भक्तेर् माहात्म्यं नारदादिषु च दृष्ट-चरम् एवेति दिक् ॥१५॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : तस्मात् त्वया सामान्यतस् तावद् एष सिद्धान्तोऽवधार्यताम् इत्य् आह—कामं गोपी-जनादयः । क्रोधं द्वेषं चैद्यादयः । भयं कंसादयः । स्नेहं वात्सल्यं नन्दादयः । ऐक्यम् आत्मारामाः । सौहृदं वृष्टि-पाण्डवादयः । नित्यं विदधतः इत्य् अधुनापि ते ते तं तं भावं कुर्वन्तस् तन्-मयतां यान्तीति तासां तासां लीलानां नित्यत्वं ज्ञापयति तन्मयतां गोप्यादयस् तद्-आसक्ततां यथा स्त्री-मयः कामुक इति अन्ये सायुज्यम् ॥१५॥
॥ १०.२९.१६ ॥
न चैवं विस्मयः कार्यो भवता भगवत्य् अजे ।
योगेश्वरेश्वरे कृष्णे यत एतद् विमुच्यते ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : न च भगवतोऽयम् अतिभार इत्य् आह—न चैवम् इति । यतः श्री-कृष्णाद् एतत् स्थावरादिकम् अपि विमुच्यते ॥१६॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : न तत्रेदम् आश्चर्यम् इत्य् आह—न चेति । अतिभारः दुर्घटः । एवं विस्मयः गुण-धियां गुण-प्रवाहोपरमः कथम् ? इत्य् एवं-रूपः सन्देहः । भवतेति । गर्भाद् आरभ्य श्री-कृष्ण-भक्तेन त्वया न कर्तव्योऽन्येन क्रियतां नामेत्य् आह—यतः श्री-कृष्णाद् एतज् जगद् विमुक्तं भवति, यस्य प्रसादात् परमार्ति-रूपाद् अस्मात् संसारान् मुच्यते । नापरेण इति श्रुतेः । स्थावरं वृक्षादि । अत एवोक्तं ब्रह्मणा7—वृन्दावने किम् अपि गुल्म-लतौषधीनाम् [भा।पु। १०.४७.६१] इत्य्-आदि । आदिना पाषाणादि-ग्रहः । तत् प्रसिद्धम् अहल्योपाख्याने रामायणे अवतार-भेदेऽप्य् अवतारिणोऽभेदात्, य एव रामश् च स एव कृष्णः इति चिरञ्जीव-भट्टोक्तेः ॥१६॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : अन्यत्रावतारे विस्मयः कर्तुः युज्यते, नैवात्रेत्य् आह—न चैवम् इति । कृष्णे योगेश्वरेश्वरे एवं विस्मयो न च कार्यः । च-कारः पुनर्-अर्थे । पुनर् न कार्य इत्य् अर्थः । यतो यं वीक्ष्य एतत् तरु-गुल्मादिकम् अपि विमुच्यते । तस्य किं ब्रह्मतया ज्ञानेन ? अतः कृष्णे परम-कान्त-बुद्धिर् यथा सुरसा श्रेयस्करी च भवति, तथास्मिन् ब्रह्मधीर् इति अत्र विस्मयो न कार्य इति महा-वाक्यार्थः ॥१६॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : एवम् ईदृशो विस्मयः सन्देहः आश्चर्य-बुद्धिर् वा पुनर् न कार्य इत्य् अर्थः । भवतेति अन्येन क्रियतां नाम, भवता तु गर्भाद् आरभ्य तन्-महिमाभिज्ञेन न कथञ्चिद् अपि कदाचिद् अपि कार्य एवेत्य् अर्थः । अत एव गौरवेण भवतेति, न च त्वयेत्य् उक्तम् । विस्मयाकरणे हेतुः—भगवति अशेषैश्वर्य-युक्ते ।
ननु तर्हि कथं देवकी-गर्भतो जन्म ? तत्राह—अजे जीववन् न जायते, किन्तु स्वेच्छयैव भक्त-वात्सल्यादिना स्वयम् आविर्भवतीत्य् अर्थः ।
ननु तर्हि देवक्य्-आदीनां पुत्रतया कथं प्रतीतिर् अस्तु ? तत्राह—योगो दुर्घट-सुघटनायां सामर्थ्य-विशेषस् तस्येश्वराः । श्री-शिव-सनकादयस् तेषाम् अपीश्वरे । अतः स्वेच्छया स्वयम् आविर्भावेऽपि शक्ति-विशेषेण श्री-देवक्यादि-पुत्रतापि सम्भवेद् इत्य् अर्थः, अचिन्त्यैश्वर्यात् तस्याः । अत एव यतः कृष्णे नराकृति-पर-ब्रह्मणि ।
यद् वा, अत एव कृष्णे दुर्वितर्क्यानन्त-माहात्म्यामृत-सागरतया सुप्रसिद्धे इत्य् अर्थः । अथवा, भगवति परमेश्वरे, अतोऽजे जीववत् प्राकृत-जन्म-रहिते, कृपया स्वयम् एवाविर्भावात् । अत एव योगेश्वराणां भक्ति-योग-निष्ठानां श्री-नारदादीनाम् ईश्वरे भक्त्या सेव्ये भक्ति-विशेष-प्रकटनात् । किं वा, योगेश्वराणां महाश्चर्य-शक्तिमताम् ईश्वरे निजाश्चर्याशेषैश्वर्य-प्रकटनात् । तत्रापि कृष्णे श्री-गोकुलोत्सव इत्य् अर्थः । यतः कृष्णाद् एतच् चराचरात्मकं सर्वम् एव जगद् अशेष-साधन-रहितम् अपि तद्-इच्छा-मात्रेण तदीय-यत्-किञ्चित्-सम्बन्धाभास-मात्रेणापि स्वयम् एव विशेषेण मुच्यते, श्री-वैकुण्ठ-लोकं प्राप्नोतीत्य् अर्थः । एतच् च भावीन्द्रप्रस्थादि-तरु-लतादि श्री-वैकुण्ठ-प्राप्त्य्-अभिप्रायेण, तथा च प्रथम-स्कन्धे श्री-कुन्ती-स्तुतौ—
इमे जन-पदाः स्वृद्धाः सुपक्वौषधि-वीरुधः ।
वनाद्रि-नद्य्-उदन्वन्तो ह्य् एधन्ते तव वीक्षितैः ॥ [भा।पु। १.८.४०] इति ।
अत स्वृद्धा इति पुनर् एधन्ते इत्य् अनेन च श्री-वैकुण्ठ-प्राप्ति-योग्यतैवाभिप्रेता । अन्यत् तैर् व्याख्यातम् ।
यद् वा, ननु बहुल-याग-योगादि-महा-साधनेन दुःसाध्यापि तन्मयता कथं यथा-कथञ्चित् कामादि-सम्बन्धेन सिध्येत् ? तत्राह—न चेति । अर्थः स एव । अतोऽस्या रास-क्रीडायाः श्रवणादौ मुक्त्य्-आदि-परैर् अपि काम-क्रीडा-मयत्व-बुद्ध्या नोदासितव्यम् । किन्तु सर्वैर् एव निजेष्ट-तद्-अतीत-सिद्धये विशेषतो भक्तैः परम-फलत्वेनेयं सदा सेव्यैवेति प्राग् एतत् प्रकरणोत्थापन-तात्पर्यं दृढीकृतम् इति दिक् ।
अथवा, श्री-व्रजेन्द्र-व्रज-गोपीत्वेन भाग्य-विशेषात् ता अपि हत-विघ्नास् तेनैव देहेन सद्य एव श्री-कृष्णं सङ्गतास् तदानीम् एव रास-क्रीडाम् अलभन्तेति व्याख्येयम् । तथा हि—अन्तर्-गृहे गताः पशैर् बद्धाः पत्य्-आदिभिर् गृहान्तः-स्थापिताः, अत एव कथम् अप्य् अलब्ध-विनिर्गमास् तद्-भावना-युक्तास् तस्याः श्री-कृष्णेन सह रास-क्रीडाया भावना-युक्तास् ततश् च प्रक्षीण-बन्धना ध्यानस्य प्रभावेणैव सुश्लथी-भूत-बन्धनाः सत्यो गुण-मयं पत्य्-आदिभिर् बहुधा बद्धत्वात् पाश-मयं पाश-प्रचुरं देहं ध्यानेनैव जहुः । नाहं केनापि बद्धास्मि, किन्तु मुक्तैवेति प्रत्येकं भावितवत्य इत्य् अर्थः । इति भावना-त्यागेनैव देह-त्याग उक्तः । यथा श्री-ब्रह्मणः सृष्ट्य्-आरम्भे तत्-तद्-भावना-त्याग एव तत्-तद्-देह-त्यागः, तथा च तृतीय-स्कन्धे ततश् च ध्यान-प्रभावेण सद्य एव प्रक्षीण-बन्धनं पत्य्-आदिभिः कृतं पाशैर् नियन्त्रणम् ।
किं वा, द्वार-बन्धादि-प्रतिबन्धो यासां तथा-भूताः सत्यः, विशेषणे तात्पर्यम्—देहस्य पाशमयतां जहुर् इत्य् अर्थः । ततश् च परमात्मानम् अपि तं श्री-नन्द-किशोर-रूपम् एव सङ्गताः । तत्र हेतुः—जार-बुद्ध्या विशिष्टा इति ।
यद् वा, परमात्मानं परम-प्रियम् इत्य् अर्थः । अयं जार-बुद्धौ हेतुः, अन्यथा तादृश-प्रियतमतासिद्धेः । ध्यान-प्रभावम् आह—ध्यानेनैव दुःसहो यः प्रेष्ठ-विरह-तीव्र-तापस् तेन धुतं निरस्तं तुच्छीकृतम् अशुभं जगताम् अशेष-दुःखस्याधिक्यात् । अन्यत् समानम् एव ।
ततश् च, या मया क्रीडता रात्र्यां [भा।पु। १०.४७.३७] इत्य् अस्यायम् अर्थः । पत्यादिभिर् बद्धत्वाद् व्रज आस्थिता अपि पश्चान् मद्-वीर्य-चिन्तया अनालब्ध-रासा नाप्राप्त-रासा बभूवुः । किन्तु आपू रासम् एवेति ।
श्री-परीक्षित्-प्रश्नस्य चायम् अर्थः—कान्त-बुद्ध्या ध्यानेन गुणेषु श्री-कृष्णस्य कारुण्यादिषु, न तु गुणातीत-रूपे धीर् यासाम् इति ध्यानस्य न्यूनता सूचिता, तथापि पत्यादिभिर् बन्धनार्थं प्रयुक्तायाः पाश-परम्पराया उपरमो निवृत्तिः कथम् ? इति श्री-शुकदेवश् च, यथा कथञ्चिद् ध्यानेन संसार-बन्धाद् अपि विमुक्तिः स्यात् । श्री-कृष्ण-प्रियतमानां तासां तद्-ध्यान-विशेषेण पाश-बन्धनान् मुक्तिर् जातेति किं वक्तव्यम् इति कैमुतिक-न्यायेनैव । द्वेषादिना ध्यानाद् अप्य् अभीष्ट-सिद्धिम् आह—उक्तम् इत्य्-आदिना । अन्यत् सुसङ्गतम् एव ॥१६॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : न चेति अन्येन क्रियतां नाम भवता गर्भाद् आरभ्य तन्-महिमाभिज्ञेन न कार्य एवेत्य् अर्थः । अत एव भवतेति गौरवेणोक्तं, न तु त्वयेति विस्मयाकरणे हेतु-विशेषः भगवति अशेषैश्वर्य-युक्ते । ननु तर्हि कथं देवकी-गर्भतो जन्म ? तत्राह—अजे जीववन् न जायते, किन्तु स्वेच्छयैव भक्त-वात्सल्यादिना स्वयम् आविर्भवतीत्य् अर्थः । भगवत्त्वाद् एव योगेश्वरेश्वरे तत्रापि कृष्णे सर्वतः परिपूर्णाविर्भाव इत्य् अर्थः ॥१६॥
जीव-गोस्वामी (कृष्ण-सन्दर्भः १४५) : न च श्री-गोपिकादीनां ये कामादयो भावास् तद्-अनुसरणेनान्ये कृतार्था भवन्तीति चित्रम् इत्य् आह—न चेति । किं वक्तव्यम् ? एकेषां विमुक्तिर् जगतोऽपि सम्भवतीत्य् आह—यत इति । एके तु प्रकट-लीलायाम् आराधन-पाकाद् आगन्तुकस्य एवैताः, न तु नित्य-सिद्धवत् सच्-चिद्-आनन्द-देहं प्राप्ताः । ततो न दोष इति वर्णयन्ति ॥१६॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : एवं क्रोधावेशं विहाय शिष्य-वात्सल्याद् उपदिशति—न चैवम् इत्य्-आदि । पुनर् एवं विस्मयो न च कार्यः । नैवं कार्य इत्य् अर्थः । भवता श्री-कृष्ण-प्रभाव-ज्ञानां पौत्रेण । कुत्र ? कृष्णे, अन्यत्र वरं सन्देहः क्रियताम् । कीदृशे ? अजे स्व-प्रकाशे, भगवत्य् अचिन्त्य-परमैश्वर्ये, योगेश्वराणाम् अपीश्वरे कर्तुम् अकर्तुम् अन्यथा-कर्तुं समर्थे । एतेन तस्मिन् ब्रह्म-ज्ञानेनापि न किञ्चिद् भवति । कान्त-ज्ञानेनापि तद्-अङ्ग-सङ्ग-मङ्गलत्वं भवतीत्य् अन्यथा-कर्तृत्वे योगेश्वरेश्वरता, यत एतत् तरु-गुल्मादिकम् अपि विमुच्यत इति मुक्ति-कर्तृत्वे योगेश्वरेश्वरता, अभक्तानां कृतार्थता-करणे अकर्तृत्वे योगेश्वरेश्वरता ॥१६॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : तथापि विस्मित-मुखं राजानं तम् आलक्ष्य सोपालम्भ-वचनेन विस्मयम् अपाकरोति—न चैवम् इति । अतो\ऽसम्भावना-विपरीत-भावनाविष्टा भक्त्य्-अभावाद् विस्मयं कुर्वन्तु नाम, भवतो\ऽनुचितम् एतत् । श्री-कृष्ण-माहात्म्यस्य बहुशः श्रुत-पूर्वत्वात् दृष्ट-चरत्वाच् च भवता कृष्णे एवं-विधो विस्मयो न कार्यः ।
कीदृशे भगवति ? अचिन्त्यैश्वर्ये स्वैश्वरेण संसार-हेतुनापि काम-क्रोधादीन् गुण-प्रवाहोपरम-हेतून् विधातुं समर्थे । तद् उक्तं श्री-मुखेन—
न मय्य् आवेशित-धियां कामः कामाय कल्पते ।
भर्जिताः क्वथिता धाना प्रायो बीजाय नेष्यते ॥ [भा।पु। १०.२२.२६] इति ।
अनुभवाननुभवे यदि चेत् त्वया विस्मयः क्रियते, तदा ह्य् अन्यो\ऽपि करिष्यति अनुभवाननुभवाद् एवेति ।
पुनः कीदृशे ? अजे । यदि शुक्र-शोणित-सम्बन्धेन प्राकृत-जीववत् श्री-कृष्णस्यापि जन्म भवेत्, तदा विप्रतिपत्ति-पूर्वक-प्रश्नः स्यात् । तत् तु नास्तीत्य् आह—यतो अजे प्राकृत-जन्म-रहिते देवक्यां वत्सल-रसालम्बन-भूतायां नित्य-मातृत्वेन सिद्धायां जन्म स्वीक्रियत एव । स्वेच्छया भक्त-वात्सल्येनाविर्भवति । यशोदा-नन्दनेति देवकी-नन्दनेति स्वरूपम् अजत्वं धर्मः । बहिस्थाप्यतः प्रवेश-घटनार्थम् उक्तम् । यथा बहिर् आनन्द-पूर्णत्वेन स्थितिः, तथानन्द-रूपे देवकी-गर्भे प्रवेशो\ऽभिलाषिणेति । अतो\ऽजे विस्मयो न कार्यम् ।
ननु, देवकी-नन्दने प्रसिद्धे\ऽजत्वं कथम् ? इति चेत्, तत्राह—योगेश्वरेश्वरे इति । योगस् तु अघटित-घटना-सामर्थ्यम् । तेन योग-बलेन भोगार्थम् अनेकानि शरीराणि कृत्वा भगवत्-प्रसाद-लब्ध-सामर्थ्याः सन्तो योगिनः काय-व्यूहेन भोगं भुक्त्वा स्वाभिलाषितां गतिम् आप्नुवन्ति । तेषां योगस् त्व् आगन्तुको धर्मः, भगवत्य् अनागन्तुक इत्य् एतावान् एव विशेषः । भगवांस् तु तद्-धर्म-विशिष्टो\ऽपि, अन्येषां योग-फल-दाता योगम् आपद्यतस् तद्-देहानाम् अलौकिकत्वं सम्पादनेन नित्य-मण्डल-प्रवेशे विस्मयो न कार्य इति ।
पुनः कीदृशे ? कृष्णे । कृषिर् भू-वाचक- इत्य् आद्य्-अर्थस् तु यौगिकः, रूढस् तु यशोदा-स्तनन्धये । रूढिर् योगम् अपहरतीति न्यायात् । यशोदा-सम्बन्धेनैव व्रजौकसस् तु स्नेहाधिक्यं सूचितम् । सर्वे सर्वेषु स्व-सम्बन्धिषु स्निग्धो भवन्तीति प्रसिद्धिः । इयं लीला निर्दोष-पूर्ण-गुण-विग्रहे कृता । एतद्-अनुभवायोग्येषु विस्मये विद्यमाने\ऽपि भवता विस्मयो न कार्य इति ।
एतत् सम्बन्ध-वैभवम् आह—यतः श्री-कृष्णाद् धेतोः एतत् स्थावरादिकम् अपि विमुच्यते । अयं भावः—को\ऽनुराजन् निद्रियवान् इति । इन्दिर्यवत् तेनाधिकारे सति, यन् न भजन-क्रिया दृश्यते, तया चेद् अनर्थ-निवृत्तिर् इति सिद्धान्तस्य न काचिद् विप्रतिपत्तिः दृश्यते । दृष्टार्थकत्वेन तदा विस्मयो न कार्यः । यमलार्जुनादौ श्री-कृष्ण-सम्बन्धस्यानन्यथा-सिद्धत्वेन दृष्ट-चरत्वात् । श्री-मुखेनाप्य् उक्तम्—अहो अमी देव-वरामरार्चितं [भा।पु। १०.१५.५] इति बहुशः श्रुतत्वाच् च । श्री-शुकः स्वानुभूतं कथयित्वा राजानम् अपहत-विस्मयं कृतवान् इति ॥१६॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : न चेति । अन्येन विस्मयः क्रियतां नाम, अत्रार्थे भवता तु गर्भाद् आरभ्य तन् महिमाभिज्ञेन न कार्यः गोचारकत्वेऽपि भगवति देवकी-पुत्रतेऽप्य् अजे गोप-स्त्री-लाम्पट्येऽपि योगेश्वराणाम् अपीश्वरे कृष्णे शर्वावतारिणि य एतत् स्थावरादिकम् अपि विमुच्यते इति [श्री-स्वामि-चरणाः]{।मर्क्} । यद् वा, तल्-लीला-परिकराद् भिन्नम् अपि जगद् अधुनापि तत्-तत्-काम-स्नेहादि-भावम् अनुस्मृत्य विमुच्यते गुण-प्रवाहान् मुक्तं भवति ॥१६॥
॥ १०.२९.१७ ॥
ता दृष्ट्वान्तिकम् आयाता भगवान् व्रज-योषितः ।
अवदद् वदतां श्रेष्ठो वाचः पेशैर् विमोहयन् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : प्रस्तुतम्8 आह—ता दृष्ट्वेति । वाचः-पेशैर् वाग्-विलासैः ॥१७॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : प्रकृतम् अनुसरति—प्रस्तुतम् इति । वदतां श्रेष्ठः चतुर्मुख-शतमुख-सहस्रमुख-व्यासादि-श्रेष्ठः । ताः गोप्यः । पेशोऽङ्गे दीप्तौ हेलायां चूर्णने पुंसि इति माधवः । उपेक्षा-प्रार्थना-बोधक-द्व्य्-अर्थक-वाक्यैर् विमोहयन्न् अवदत् । तत्रोपेक्षा-द्योतकैर् विशेषेण मोहयन् आमुग्धा इव कुर्वन् । प्रार्थना-गमकैस् तु विशेषेण स्नेहवतीः कुर्वन्न् इति विशेषः । अवाच इति छेदे लज्जया किम् अप्य् अवदन्तीर् इति पेशैः सौन्दर्यैर् इत्य् अर्थः ॥१७॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : न व्याख्यातम्।
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ता वेणु-गीताकृष्टाः परम-विह्वला व्रजस्य योषितः सर्व एव नव-तरुणीः । यद् वा, व्रज एव स्थातुं योग्याः, न हि बहिर्वनान्तर् आगन्तुम् इत्य् अर्थः । तथापि निजान्तिकम् एवायाताः प्राप्तः, न तु लज्जादिना दूरतः स्थिताः । दृष्ट्वा अवदत् । स्वागतम् [भा।पु। १०.२९.१८] इत्य्-आदिना वक्ष्यमाणम् । किम्-अर्थम् ? वाचः-पेशैर् वाग्-विलासैर् विशेषेण मोहयन् चित्तं हरन्, स्व-विषयकं कामं नितरां वर्धयितुम् इत्य् अर्थः । तच् चाग्रे व्यक्तं भावि ।
ननु, वाग्-विलास-मात्रेण कथं विमोहनं स्यात् ? तत्राह वदतां श्री-चतुर्मुख-सहस्रमुखादीनां वाग्मिनां श्री-व्यासादीनां वा कवीनां मध्ये श्रेष्ठः । कुतः ? भगवान् साक्षात् सर्वैश्वर्य-युक्तः । यद् वा, वचः पेशैर् भङ्गी-विशेषैः । एकैव वाक् समुपेक्षा-मयी सत् प्रार्थना-मयी चेति मिथो विरोध्य् उभय-कोटि-स्पर्शाद् एव कैतव-परिपाटी-पाटवैर् इत्य् अर्थः । साक्षाद्-धर्मादि-बोधन-परत्वेऽपि निजात्यन्त-रिरंसा-तात्पर्येण स्व-विषयक-भाव-विशेष-दृढी-करणात् । तत्र हेतुः—वदतां श्रेष्ठ इति ।
यद् वा, रन्तुं मनश् चक्रे [भा।पु। १०.२९.१] इति, जगौ कलं वाम-दृशां मनोहरम् [भा।पु। १०.२९.३] इत्य्-आदिना तस्य ताभिः सह रिरंसा व्यक्तैव । एवं मनस्य् अन्यद् वचस्य् अन्यद् एव धर्मादि-पर-वाग्-विलासैश् च वचस्य् अन्यद् एवेत्य् एवम् अवहित्थया ता विमोहयन्, वाक्यार्थ-निर्धारणाशक्तेः । वस्तुतस् तु वाचः-पेशैःसौन्दर्यैर् इत्य् उक्ति-परिपाटी-मात्रम् एव तत्, न तु तादृशो भाव इति बोधयत्य् एव ।
यद् वा, सर्वत्रान्तर्भूतोऽपि शब्दार्थो द्रष्टव्यः । तथा हि, व्रज-योषितः सहज-निज-प्रेम-परा अपि, तत्रापि तास् तथा-भूता अपि, तत्रापि तदानीं तत्र निजान्तिकम् आयाता अपि, साक्षाद् दृष्ट्वापि स्वयं च भगवान् सर्वज्ञत्वेन तासां भावभिज्ञोऽपि, वाचः-पेशैः कपट-वाक्यैर् विमोहयन् परम-वैकल्यं प्रापयन्न् अवदत् । किम्-अर्थम् ? वदतां नर्मोक्ति-चतुराणां मध्ये श्रेष्ठः, नर्म-विशेषार्थम् इत्य् अर्थः ।
यद् वा, वाचः-पेशैस् तासां वाग्-विलासैर् हेतुभिस् तच्-छ्रवणार्थम् इत्य् अर्थः । यद् वा, पेशैर् निज-सौन्दर्यैर् विमोहयन्न् अवदत् । कुतः ? अकार-प्रश्लेषेण अवाचो लज्जया किम् अप्य् अवदन्तीर् इत्य् अर्थः । अतस् तासां प्रत्युक्ति-श्रवणानन्दायेत्य् अर्थः । कुतः ? वदतां श्रेष्ठः, उक्ति-भङ्गी-कुशलानां स्वत एव परोक्ति-चातुरी-श्रवण-रसिकत्वाद् इत्य् अर्थः । अन्यत् समानम् । एवं सर्वथा वस्तुतो मिथो भाव-विवृद्ध्य्-अर्थम् एव ज्ञेयम् ॥१७॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : अतः परम-रसमय-रास-लीला-प्रसङ्गेऽस्मिन्न् अन्तरायानौचित्येऽपि सर्वेषाम् एक-चित्तता-सम्पादनार्थम् एवेदृशः प्रश्नो भवता कृतः । मयापि भवद्-अनुरोधेनैव सिद्धान्त-प्रक्रियेयं व्यञ्जितेति व्यञ्जयन् पुनर् अप्रार्थितोऽपि स्वयम् उत्कण्ठया सहसा प्रस्तुतम् एवाह—ता वेणु-गीताकृष्टाः परम-विह्वलाः, तद् एव दर्शयति व्रजस्य योषितः व्रज एव स्थातुं योग्याः नहि बहिर्वनम् आगन्तुम् इत्य् अर्थः । तत्रापि निजान्तिकम् एवायाताः प्राप्तः, न तु लज्जादिना दूरतः स्थित्वा, दृष्ट्वा अवदन् वाचः पेशैर् वाग्-विलासैः । ते च द्विविधाः शाब्दिका आर्थिकाश् च । पूर्वे तु सुललित-वर्ण-विन्यास-सुगम-सुभग-समुच्चारण-स्मित-वलित-श्री-मुख-लोचन-चिल्ली-चालन-विशेषादयः । उत्तरे रस-भावालङ्कार-वस्तु-रूपाः । एतेऽपि चतुर्विधा उपेक्षा-भङ्गि-मयाः प्रार्थना-भङ्गि-मयाः तद्-युगलार्थ-सन्धापन-मयाः वास्तवार्थ-मयाश् च ।
तथा च सति विमोहयन्न् इति हृत-चित्ताः हृत-विवेकाश् च कुर्वन्न् इत्य् अर्थो यथायथम् ऊह्यः । तत्र पूर्वत्वं शाब्दिक-प्रार्थना-मय-वास्तवार्थमयेषु उत्तरोत्तरत्वं चान्ययोः । तत्र च शाब्दिकाः स्वभावेन विशेषतस् तु भावेन आर्थिकेषु उपेक्षा-मयाः स्वस्मिन्न् उत्कण्ठा-वर्धनार्थम् एव, न तूपेक्षार्थं कृताः । रन्तुं मनश् चक्रे [भा।पु। १०.२९.१], जगौ कलं वाम-दृशां मनोहरम् [भा।पु। १०.२९.३] इत्य् उक्तत्वात् । अत एवैतत् पक्षे वाक्-पेश-मात्रतो, न तु तात्पर्यत इत्य् अर्थः ।
एवं मनस्य् अन्यद् वचस्य् अन्यत् इत्य् अवहित्थया तासाम् उत्कण्ठया विषण्णता-सम्पादनं, तेन च विवेक-हरणम् इति । तत्रापि प्रार्थना-मया निजौत्सुक्य-मात्र-हेतुकाः । तद्-युगलार्थ-सन्धापनं तु नर्म-कौतुकर्थम् इति ।
तथा वचने योग्यतां कैमुत्येनाह—वदतां श्रेष्ठः निखिल-वाग्-वैदग्धी-विदां वरिष्ठः, यतो भगवान् स्वाभाविक-तादृश-ज्ञानादिभिः सर्वातिशायी ।
यद् वा, सर्वत्रान्तर्भूतोऽपि शब्दो द्रष्टव्यः । तथा हि व्रज-योषितः सहज-निज-प्रेम-परत्वेन प्रसिद्धा अपि, तत्रापि तास् तादृशं प्रेम-विकारं प्राप्ता अपि, तत्रापि तदानीं निजान्तिकम् आयाता अपि, साक्षाद् दृष्ट्वापि स्वयं च भगवान् सर्वज्ञत्वेन तासां भावभिज्ञोऽपि वाचः पेशैः कपट-वाक्यैर् विमोहयन् परम-वैकल्यं प्रापयन्न् अवदत् । किम्-अर्थम् ? वदतां नर्मोक्ति-चतुराणां मध्ये श्रेष्ठः, नर्म-विशेषार्थम् इत्य् अर्थः ॥१७॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : अथ प्रकृतम् आह—ता दृष्ट्वेत्य् आदि । भगवान् अवदत् । वदतां वाग्मिनां श्रेष्ठः । किम् कुर्वन् ? वाचः-पेशैर् वाचाम् अवयैर् विमोहयन्, अवयवा नाना-प्रकार-भावाः । पिश अवयवे इत्य् अस्मात् । ते च स्वीकार-ताटस्थ्य-परिहारादिभिर् भेदैः । निषेधे विधिः । विधौ निषेध इत्य्-आदि-विपरीत-लक्षणार्थः ॥१७॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : एवं प्रासाङ्गिकं परिसमाप्य प्रस्तुतम् आह—ता इति । या वेणु-नाद-माधुर्येण तन्-नाम्ना आहूताः, दुहन्त्य इत्य्-आदि गृह-कर्म हित्वा, शुश्रूषन्त्यः इति धर्मं हित्वा, अञ्जन्त्य इति दैहिक-संस्कारं हित्वा, केवलं प्रेम्णैव सङ्गता व्रज-योषित इत्य् अनेन पञ्च-विधानाम् आगमनम् उक्तं चातुरी-विशेषानभिज्ञा अन्तिकं समीपम् आगताः, चातुरी-विशेषे\ऽवहित्थया दूरतः स्थितिर् भवेत्, तत् तु नास्तीति स-सम्भ्रमागमनेन जायते ।
किं च, मोहितासु चातुरी-विशेषो नादेति । ता दृष्ट्वा अवदत् । किम् अवदत् ? इत्य् अपेक्षायां मनश् चक्र इत्य् अत्र मानस-लीलायां यच् चिन्तितं पूर्वं तद् अधुना प्रोवाच । किं कुर्वन् ? वाचः पेशैर् विमोहयन् । वाग्-विलासैः विशेषेण मोहं प्रापयन् पूर्वं वेणु-नादेन मोहिताः, इदानीं भाव-परिक्षार्थं स्थूण-निखनन-न्यायेन तम् एव भावं दृढीकरिष्यन् तावद्-वचनेनैव स्वान्तिकम् एव विप्रलम्भम् उत्पाद्य, मधुर-रस-परिपाटी शिक्षयितुं रुक्ष-मुद्रया स्वागतम् इत्य् आद्य् उवाच ।
ननु, वेणु-नादेनास्मान् आहूयाधुना भाव-परीक्षार्थम् एव यथार्थेन वचनेन निवर्तयतीति तासां मनसि कथं न भवेत् ? तत्राह—वदतां वाग्मिनां शेषादीनां मध्ये श्रेष्ठः । तत्र हेतु-गर्भं विशेषणम् आह—भगवान् । वचनेन विप्रलम्भम् उत्पाद्य रसैश्वर्येण परिपोषयितुम् अनेकासु एकेनैव विग्रहेण स्व-विलासं सञ्चारयितुं समर्थः ।
यद् वा, वाचः पेशैः बहिर् धर्म-बोधकैः भय-प्रदर्शनेन निवर्तन-परैः रिरंसा-प्रच्छादकैर् अन्तस् तद्-उद्दीपन-विभाव-प्रदर्शकैः मम धर्माद्य्-उपेक्षा-पूर्वकं रसाधिकरण-पोषकैः कपट-पाटव-दिग्धैर् इत्य् अर्थः । मनस्य् अन्यद् वचस्य् अन्यद् इति विमोहनाभिप्रायः ग्रहण-शक्त्या प्रापयन् ।
यद् वा, पेशैः निजाङ्ग-सौष्ठवैर् विमोहयन् इति कर्तव्यता-शून्या कुर्वन्, अत एव तद्-वपुषस् तेजः-पुञ्जेन प्रताडिताक्षित्वात् युगपत् समग्र-मुख-शोभा-ग्रहणाशक्त्या प्रथमं चरणारविन्दार्पित-लोचनत्वाद् वाच अधो-वदनाः ।
यद् वा, मुखे रुक्ष-मुद्राम् आकलय्य तावत् किम् अपि वक्तुम् अपारयन्तीः । यद् वा, अन्यावेशेनागमन-वशात् श्वासाधिक्येन वाचः नमनादि-तादृग्-व्यवहारम् अपि कर्तुम् अशक्नुवन्तीः । यद् वा, दृष्टिं परिचित्य किं वदिष्यतीति अवाचो मौनम् अवलम्बमानाः प्रत्य् अवदत् ॥१७॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : प्रासाङ्गिकं विरोधं समाधाय-प्रस्तुतम् आह—ता वेणुनादाकृष्टा वदतां काल-देश-पात्रौचित्येन वचन-चातुर्यवतां मध्ये श्रेष्ठः । पेशैर् अवयवैः पिश अवयवे घञ्-अन्तः प्रयोगः । वाचोऽवयवा वाच्य-लक्ष्य-व्यङ्ग्य-बोधका ये रूक्षाः स्निग्धाश् च अंशास् तैर् विमोहयन् वेणु-नादेन मोहिता अपि ता विशेषेण मोहयितुम् अत्र ताः प्रति रूक्षोक्त्यैव भगवतस् त्रयो मनोरथाः सेत्स्यन्ति प्रीति-विषयस्य कान्तस्य ममौदासीन्ये दृष्टेऽप्य् आसां प्रीति-लेशोऽपि न ह्रसतीति प्रीतिः शुद्धतां लोके दर्शयिष्यामीति । तथा सम्प्रयोगे वैपरीत्यम् इवाद्य-नायिका-धर्मम् अवहित्था-मयं वाम्यम् अहं ग्रहीष्यामि । नायक-धर्मौत्सुक्य-प्रकटन-मयं दाक्षिण्यम् एता ग्राहयिष्यामीति । मिलनेऽपि वैपरीत्यं रचयिष्यामीति । तथा परम-लज्जावतीनां युवतीनां स्वाभाविक्या अवहित्थया सङ्गोपितान्य् अप्य् आन्तरणानि वचनानि प्रकृति-विपर्यास-प्रापणया श्रोष्यामीति । यद्यपि कामिनीनां कुचाद्य्-अवयव-वृन्दं वस्त्रावृतत्वेन गूढम् एव चमत्कार-कारकम् इव तासाम् अन्तरीणम् औत्सुक्यम् अपि बहिर् वाम्येनावृतम् एव चमत्कार-कारकं रसज्ञा मन्यन्ते, न तूद्घाटितं तद् अपि कदाचित् कश्चिन् नायकः सम्भोग्याया नायिकाया अनावृतान्य् एवाङ्गानि यथा दिदृक्षते, तथैव वाम्यानावृतम् आन्तरीणम् औत्सुक्य-वचनं च शुश्रूषते, किन्तु पुरुषान्तरस्य स्व-वयस्यादेर् अपि सन्निधौ न दिदृक्षते, नापि शुश्रूषते, तथैव कृष्णोऽदृष्ट-चरान् आवृत-गोपी-सर्वाङ्गः सम्प्रति तासां वाम्यानावृतम् आन्तरीणं वचन-वृन्दं शुश्रूषते इति । अत एव प्रिय-नर्म-सखम् अपि स्व-सङ्गिनं तदानीं न चकारेति ज्ञेयम् ॥१७॥
॥ १०.२९.१८ ॥
श्री-भगवान् उवाच—
स्वागतं वो महा-भागाः प्रियं किं करवाणि वः ।
व्रजस्यानामयं कच्चिद् ब्रूतागमन-कारणम् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : सर्वाः स-संभ्रमम् आगता विलोक्य स-भयम् इवाह—व्रजस्य इति ॥१८॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : भो महाभागाः ! वो युष्माकं वने सुष्ठु आगमनं जातं किम् ? अपि तु न, अतो वःप्रियं किं करवाणि ? न मया किम् अपि कर्तुं शक्यम् । सर्वा गोप्यः स-सम्भ्रमं स-साध्वसं यथा स-भयं प्रत्युच्यते तथाह—व्रजस्य इति । व्रजस्य किं स्वित् अनामयं क्लेशोऽभावोऽस्ति ? एवं सम्भ्रमेण आगमने कारणं ब्रूत इत्य् अपेक्षायाम् ।
प्रार्थनायां तु मम महद्-भाग-रूपा मदीय-भाग्य-रूपा वा महत्य् आभा कान्तिर् यस्याः, सा महाभा राधा, तां गच्छन्ति सखी-भावेनेति तथा । यद् वा, मह्यते पूज्यते मयेति महा राधा, तस्या भा दीप्तिर् आगता यासु, ताः । वः सुन्दरम् आगमनं जातम् । व्रज-गत-पत्य्-आदि-भीतिम् आलक्ष्याह—व्रजस्य व्रज-सम्बन्धिनीनां वः, अनामयम् अभयम् । ते श्रान्ता माया-मोहिताः सुप्ताः स्वागमन-कारणम् आशङ्कितं ब्रूत । यद् वा, आगमनस्य कं सुखं तद् एव अरणं यस्य तं मां किञ्चित् सम्भाषणं कुरुतेति गूढोऽर्थः ॥१८॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : तत्रादौ स्वीकारम् आह—स्वागतम् इति सुखेनागतम् अत्यनुमोदनेन स्वीकारः । हे महाभागाः ! वो युष्माकं प्रियं किं करवाणि ? भवतीनाम् अनुरागोचितं मया किं कर्तव्यम् ? तद् अहम् ऋणीव इति च स्वीकार एव । ताटस्थ्यम् आह—व्रजस्य इत्य्-आदि आगमन-कारणं ब्रूत ॥१८॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : प्रथमम् अवहित्थयौदास्यम् अवलम्बमानः सादरम् आह—स्वागतम् इति । वो युष्माकं शोभनम् आगमनं वृत्तम् इत्य् अर्थः । यद् वा, युष्माभिः सुष्ठु आगतं किम् ? महान् भागो भाग्यं पातिव्रत्यादि-लक्षणं यासां, तासां सम्बोधनम् । अतो वो युष्माकं किं प्रियं करवाणि ? अपि तु न किञ्चित् कर्तुं शक्नोमि इत्य् अर्थः । यद् वा, किं करवाणि, तद् आज्ञापयन्तु इत्य् अर्थः । महा-भागानां प्रियाचरणेन ममापि धर्म-विशेषो भावीति भावाः ।
एतत् सर्वं स्वत एवौदासीन्यं गमयत्य् एव, लोके प्रायो गौरवेणैवैतादृश-प्रश्न-प्रवृत्तेः । अत एव पूर्वं यज्ञपत्नीः प्रत्य् अप्य् एवम् एवोक्तम् । केवलं तासु तत्र ब्राह्मणीत्वेन परमादराद् आस्यताम् [१०.२३.२५]9 इति, आसु तु व्रजाङ्गनात्वेन प्रकृत्यैव प्रियत्वात्, प्रियं वः इति विशेषः । यद् वा, वः किं प्रियं करवाणि इति साक्षान् मुखोक्त्या ताभ्योऽप्य् आसु परमौदासीन्यम् एव सूच्यते ।
वस्तुतस् तु एतासां तादृशागमनं दृष्ट्वा परम-प्रीत्यैवाह—स्वागतम् इत्य्-आदि । महा-भागा इति रास-क्रीडया महा-लक्ष्मीतोऽतिसौभाग्य-विशेषाभिप्रायेण । किं वा, सर्व-परित्यागेन तद्-एकापेक्षया तासाम् आगमनात् स्वस्य च तादृशत्वाभावेन स्वस्माद् अपि महत्त्व-विवक्षयोक्तम् । अतस् तासां प्रेम-पर-वशः सन्न् आह—प्रियम् इति । तच् च प्रिय-जन-वशीकरण-चतुरस्य विदग्ध-शिरो-मुकुट-मणेः स्वाभाविकम् एवेति दिक् । अत एव यज्ञपत्नीषूक्तेर् आसु विशेषः । प्रियं व इति युक्त एवेति ।
अत्रैकैकैव-वाक् समुपेक्षा-मयी सम्प्रार्थना-मयी चेत्य् उक्तं, तत्र समुपेक्षामयीत्वं प्रपञ्चितं, सम्प्रार्थनामयीत्वं श्लेष-रूपेण कथ्यते । तथा हि—हे महाभागाः ! महान् भागो भाग्यं यासां वो युष्माकं स्वागतम् । यतो महाभागाः । ईदृशी ज्योत्स्नी तत्रापीदृशं वनं तत्रापीदृशोऽनुवर्ती जनोऽयम् अनुकूलः । तत्रापीदृशं वो नव-यौवनादि इति महद् भाग्यम् एव । अतो युष्माकं किञ्चित् प्रियं करवाणि । यद् वा, व इत्य् अस्य अन्त्य-पदेनान्वयः, निजेष्टं किं करवाणि, किम् अपि साधयिष्यामीति ।
यद्यप्य् अर्थ-श्लेषोक्तौ सम्यग् अक्षरार्थे सङ्गतिर् नापेक्ष्यते, तथापि विदुषां सतां प्रीतये कथञ्चिद् यतेमहि । एवम् आदौ सदाचार-रीत्या समागत-जनेषु वक्तुं योग्यम् उक्त्वा सर्वा एव युगपत् स-सम्भ्रमम् आगता वीक्ष्य स्वयम् अपि कैतवेन सभय-सम्भ्रमम् एव पृच्छति—व्रजस्य इति । अनामयं मङ्गलम् । कच्चित् प्रश्ने ।
ननु—चतुरसिंह ! तथा सति गोपादयोऽप्य् आगताः स्युर् इति चेत् ? सत्यम् । तर्हि अङ्गना-विषयकः केषाम् अपि दैत्यादीनाम् उपद्रवो नूनं भवेद् इति धूर्ततया आशङ्क्येव साटोपम् आह—ब्रूत इति। निजागमनस्य कारणं हेतुं प्रयोजनं वा ।
अथवा, तद्-उक्त्य्-अभिप्रायानिर्धारेण लज्जया वानुत्तरास् ता वीक्ष्य शोक-वेगेनामङ्गलस्याश्राव्यत्वेन वा किञ्चिद् अवदन्तीर् मत्वेव किञ्चिद् अन्यद् एव चोत्थापयन् स-वैयग्र्यम् इव पृच्छति—व्रजस्य इति । एवं सर्वम् अग्रेऽप्य् आशङ्कादिकं कैतवेनैवेति ज्ञेयं, तथाप्य् अवदन्तीः प्रसन्न-मुखीश् चालोक्याश्वस्तताम् अभिनयन् सलज्जम् इवाह—ब्रूत इति । शक्र-कृत-दुर्वृष्ट्य्-आदिनेव मत्-पार्श्वेऽत्र रात्रौ प्रायः सर्वासाम् ईदृश्आगमन-कारणं मद्-दुर्वितर्क्यत्वाद् यूयम् एव स्वयं ब्रूत इत्य् अर्थः ।
वस्तुतश् चेयं नर्म-भङ्गिर् एव । श्लेषार्थश् चायं—किं च, युष्माकम् आगमनेनैव व्रजस्य मङ्गलं व्यक्तम् । अत आगमनकं युष्माकम् आगमन-सुखम् अद् एव अरणं शरणं यस्य तं मां किञ्चित् किं ब्रूत । मया सहालापं किं करिष्यथ ? इत्य् अर्थः । यद् वा, अव्ययानाम् अनेकार्थत्वात् कच्चित् किञ्चिद् ब्रूत इत्य् अर्थः ॥१८॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : प्रथमम् अवहित्थयौदास्यम् अवलम्बमानः सादरम् आह—स्वागतम् इति । वो युष्माकं, शोभनम् आगतं वृत्तम् इत्य् अर्थः । यद् वा, वो युष्माभिः सुष्ठु आगतं कच्चिद् इति प्रश्ने । महान् भागो भाग्यं पातिव्रत्यादि-लक्षणं यासां तासां सम्बोधनम् । अतो वो युष्माकं किं प्रियं करवाणि, अपि तु न किञ्चित् कर्तुं शक्नोमि इत्य् अर्थः । यद् वा, किं करवाणि तद् आज्ञापयन्त्व् इत्य् अर्थः । महा-भागानां प्रियाचरणेन ममापि धर्म-विशेषो भावीति भावः ।
पूर्वं यज्ञपत्नीः प्रत्य् अप्य् एवम् एवोक्तं, किन्तु तत्र आस्यताम् [१०.२३.२५] इति गौरवं विधाय किं कर्तुं शक्नोमि, अपि तु न किम् अपीति केवलम् औदास्यम् । अत्र तु प्रियं किम् इति श्लेषेण साकाङ्क्षत्वम् अपीति विशेषः । वस्तुतस् तु एतासां तादृशागमनं दृष्ट्वा परम-प्रीत्यैवाह—स्वागतम् इत्य्-आदि । महा-भागा इति सर्व-परित्यागेन तद्-एकापेक्षया तासाम् आगमनात् स्वस्य च नाना-प्रिय-जनापेक्षया तादृशत्वाभाव-मननेन स्वस्माद् अपि प्रेम-महत्त्व-विवक्षयोक्तम् । भागोऽत्र भजनम् ।
अतस् तासां प्रेम-पर-वशः सन्न् आह—प्रियम् इति । तच् च प्रिय-जन-वशीकरण-चतुरस्य विदग्ध-शिरोमणेः स्वाभाविकम् एवेति दिक् । तद् इत्थम् एव परत्र च वस्तुत इत्य्-आदिकम् इति-शब्द-पर्यन्तो वास्तवोऽर्थो ज्ञेयः ।
तद्-अनन्तरं तु नर्मादि-मयो ज्ञेयः । तथा हि, स्वागतम् इत्य्-आदिना नर्मणा सद्-आचारम् इवाश्रित्य समागत-जनेषु वक्तुं योग्यम् उक्त्वा सर्वा एव युगपत् स-सम्भ्रमम् आगता वीक्ष्य स्वयम् अपि कैतवेन स-भय-सम्भ्रमम् इव पृच्छति—व्रजस्येति । अनामयं मङ्गलं कच्चित् ।
ननु, चतुर-सिंह ! तथा सति गोपादयोऽप्य् आगताः स्युर् इति चेत् ? सत्यम् । तर्हि अङ्गना-विषयकः केषाम् अप्य् उपद्रवो नूनं भवेद् इति धूर्ततया आशङ्क्येव साटोपम् आह—ब्रूतेति। निजागमनस्य कारणं हेतुं प्रयोजनं वा ।
अथवा, तद्-उक्त्य्-अभिप्रायानिर्धारणेन लज्जया चानुत्तरास् ता वीक्ष्य, मन्ये शोक-वेगेनामङ्गलस्याश्राव्यत्वेन वा किञ्चित् न वदथेति व्यञ्जयन् किञ्चिद् अन्यद् एव चोत्थापयन् स-वैयाग्र्यम् इव पृच्छति—व्रजस्येति । एवं सर्वम् अग्रेऽप्य् आशङ्कादिकं कैतवेनैवेति ज्ञेयं । तथाप्य् अवदन्तीः प्रसन्न-मुखीश् चालोक्यास्वस्तताम् अभिनयन् सलज्जम् इवाह—ब्रूतेति । भवतु मद्-दुर्वितर्कत्वं, यूयम् एव स्वयं ब्रूतेत्य् अर्थः ।
अत्रैकैकैव वाक् समुपेक्षा-मयी सम्प्रार्थना-मयी चेत्य् उक्तम् । तत्रास्याः समुपेक्षामयीत्वं प्रपञ्चितं, सम्प्रार्थनामयीत्वं कथ्यते। इदम् एव श्लेषार्थतयाग्रेऽपि प्रतिश्लोकं लेख्यम् । तथा हि—हे महा-भागाः ! महान् भागो भाग्यं यासाम् ईदृशी ज्योत्स्नी, तत्रापीदृशं वनं, तत्रापीदृशं वो नव-यौवनादि, तत्रापीदृशोऽनुवर्ती जनोऽयम् अनुकूलः इति महद् एव भाग्यम् इति । तत्रेष्ट-प्रश्न-रूपं प्रार्थना-सोपानम् आह—कच्चित् वो युष्माकं स्वागतं ? प्रार्थनाम् आह—वो युष्माकं किं प्रियं करवाणि । अतो भवतीनां यत् हृद्-गतं किम् अपि प्रियम् अस्ति, तद् एव मम प्रार्थनीयम् इत्य् अर्थः । तत्र निरुत्तरा वीक्ष्य पुनः प्रार्थनार्थं सोपानान्तरम् आह—व्रजस्येति । प्रार्थनाम् आह—ब्रूतेति । मा लज्जतेति भावः ॥१८॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भः ३३२) : उक्ति-प्रत्युक्तिमद्-वाक्यं संलाप इति कीर्त्यते [उ।नी। ११.८५] । स यथा—स्वागतं वो महाभागा इत्य्-आदिकम्, व्यक्तं भवान् व्रज-भयार्ति-हरोऽभिजातः [भा।पु। १०.२९.४१] इत्य्-आद्य्-अन्तम् । अत्र श्री-कृष्ण-वाक्येषु प्रथमोऽर्थस् तासु वेण्व्-आदि-मोहितास्व् अपि वाम्यम् आचरन्तीषु सङ्ग-प्रार्थना-रूपः । द्वितीयस् तु परिहासाय तद्-भाव-परीक्षणाय च तद्-आगमन-कारण-स्व-सङ्ग-प्रत्याख्यान-रूपः । तथैव तासां वाक्येष्व् अपि तत्-प्रार्थना-प्रत्याख्यान-रूपः । अत एव पारस्परिक-समान-वैदग्धी-मयत्वाद् अतितरां रसः पुष्यते । स्वागतम् इति उभयत्र समानम् एव ॥१८॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : स्वागतम् इत्य्-आदिकम् उत्तर-प्रत्युत्तरम् ॥१८॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : तत्रादौ स्वीकार-पूर्वकम् आह—स्वागतम् इत्य्-आदि । हे महा-भागाः! परम-सौभाग्य-भाजः । स्वागतं सुखेनागतम् । प्रियं किं करवाणि वः, वो युष्माकं किं करवाणि युष्माकम् अनुरागोचितं प्रियम् ईश्वरोऽप्य् अहं कर्तुम् असमर्थ एव, तेनाहं व ऋणीवेति स्वीकारः । ताटस्थ्यम् आह—व्रजस्यानामयं कच्चित् ? आगमन-कारणं ब्रूत, किम् अर्थम् आगताः स्थ, तत् कथयत ॥१८॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : तावत् तासां भाव-परीक्षार्थे स्वागतम् इत्य्-आदि-वाक्यान्य् आह । व्रजे पञ्च-विधा गोप्यः—नित्य-सिद्धाः, उपासना-सिद्धाः, दण्डकारण्य-मुनि-रूपाः, श्रुति-रूपाः, देवाङ्गनाश् च । क्रमशः पद्य-युग्मेन पृथग् यूथे मुख्याः प्रत्य् आह । तत्र नित्य-सिद्धाः प्रति स्वागतम् इति पद्य-द्वयेन, उपासना-सिद्धाः प्रति मातर इति पद्य-द्वयेन, मुनि-रूपाः प्रति तद् यातेति द्वाभ्यां, श्रुति-रूपाः प्रति भर्तुः शुश्रूषणम् इति द्वाभ्यां, देवाङ्गनाः प्रति अस्वर्ग्यम् [२६] इति द्वाभ्याम् । एवं दश वाक्यानि भवन्ति ।
औदासीन्यम् अकामत्वं सापेक्षत्वं सकामता एकस्मिन्न् एव वाक्ये तु तात्पर्यं हि चतुर्विधम् आद्य-द्वयेन भवति । विप्रलम्भो तु तापकृत् अन्त्य-द्वयेन भवति । सम्भोगस् ताप-शान्ति-कृत्—भो महाभागाः परम-सौभाग्यत्वस्य वो युष्माकं स्वागतं, प्रियं स्वस्मिन्न् आगत-प्राप्तम् एव । अतः परं किं प्रियं वो युष्माकं करवाणि । पूर्णानां कृतेनालम् इत्य् अर्थः । किञ्चिद् अपर्याप्तं चेत्, तर्ह्य् आज्ञापयन्त्व् इत्य् अर्थः । आदर-विशेषेणौदासीन्यं व्यञ्जितं, नास्माकं काम-विशेषोऽस्ति भवतीनां प्रियाचरणम् एव धर्म-विशेष-प्राप्तिर् इति अकामत्वं सूचितम् ।
यद् वा, वास्तवोऽर्थः स्वयम् एव । हे महाभागाः ! महान् भागो भाग्यं यासां ताः । यद् वा, महान् भागो भजनं यासां ताः । यद् वा, महती चासौ भा प्रीतिस् तां गता इति । पत्य्-आदि-त्यागेनागतानां मुखेषु प्रतिभा-विशेषोदयात्, यतः प्रतिबन्धम् अवगणय्य्यागताः । वो युष्माभिः स्वागतं स्वे स्व-स्थाने रमण-स्थाने आगतम् । वो युष्माकं किं प्रियं करवाणि ? वेणु-नाद-श्रवणानन्तरम् एवागताः, तत् सुष्ठु कृतम् । अतः परं यथेच्छं रमणं भविष्यतीति सूचितम् । अतः सापेक्षत्वं सकामत्वं सूचितम् ।
एवं तासाम् आगमनम् अनुमोद्य सम्भ्रमम् आलक्ष्याह—व्रजस्य इति । व्रजस्य भवतीनां निवास-स्थानस्य अनामयं निरुपद्रवं मङ्गलम् इति यावत् । कच्चिद् इति कोमल-प्रश्ने सर्वस्य चेद् उपद्रवोऽभविष्यत्, तदा सर्वे वृद्धा युवानो बालाश् चागतानामयत्वे लज्जाम् आलक्ष्य ताम् अपनुदन्न् आह—आगमन-कारणं ब्रूत कथयत । मम शक्यं चेत्, तदा शान्तिं विधास्ये । नो चेत्, तदा व्याबुध्य गम्यताम् इति । अत्र मम कश्चित् स्वार्थो नास्ति, कामोऽपि नास्ति । व्यञ्जनया वास्तवम् अर्थम् आह—व्रजस्य सर्वस्य भवतीनां पति-पुत्रादेर् अनामयम् आरोग्यम् उपद्रवकत्वाभावो वर्तते । कच्चिद् इति सन्देह-पूर्व-प्रश्ने मया चातुरी-विशेषेण तथैव कृतम्, यथा कश्चिद् अत्र नागमिष्यतीति । शङ्का चेत् कथयत, सङ्कोचेन अकथयन्तीः प्रत्य् आह । आगमन-कारणम् आगमने कारणम् अभीष्ट-विशेषं ब्रूत, येन रमणाभिलाषेणागताः तत् सर्वं मुखेन कथयत, तद् अहं सर्वम् एव सम्पादयिष्ये ।
यद् वा, अनामय-प्रश्नेन वानुरागेण तूष्णीं-भाव-स्थित्या मुख-प्रसत्त्या च उपद्रवाभावम् आकलय्याह । आगमन-कारणम् आगमने तथा यत् कं सुखं, तस्य अरणं शरणम् आश्रयः, तं मां प्रति ब्रूत । यद् वा, आगमनेन स्थित्या यत् कं सुखं तत्र अरणम् आश्रयः स्थलम् इति तावत्, तद् ब्रूत । वने वा पुलिने वा जले वा विहरिष्यथेति कथयत, तथैव सम्पादयिष्ये । व्यञ्जना-वृत्त्या तन्-मनोरथ-[पूर्णं प्रतिश्रुतीत्य्]{।मर्क्} अर्थः । सापेक्षत्व-सकामत्वे दर्शिते ॥१८॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : अथ स्त्री-पुंसां रसज्ञानां मिलने तावद् इयं रस-रीतिर् यत् पुमांसो रतौत्सुक्याम् आविष्कुर्वते, स्त्रियस् तु तत्रासहिष्णवः कुप्यन्तीत्य् अतस् ताम् एव रस-रीतिं प्रथमम् आश्रित्य कृष्ण आह—स्वागतं वो युष्माकं कच्चित् सुखमयम् आगमनं वृत्तम् ? यतो यूयं महा-भागाः जन्मारभ्य दुःखस्य मुखं भवतीभिः कदापि न दृष्टम् इति भावः ।
यद् वा, नायं प्रश्नः, किन्तु प्रत्युक्तिः । अतो युष्माकं [स्वागतं] शोभनम् आगमनम् अद्य वृत्तम् । यद् अत्रागतं तत् सम्यक् कृतम्, यतो महा-भागा, भाग्यवतीनां हि सर्वाः क्रिया एव सफलीभवन्त्यः, स्वस्य परस्य च सुखदा भवन्तीति भावः । अतो वः किं प्रियं करवाणि ? अधुना रात्राव् अत्र निर्जने वने एकाकिना यूना मया युवतीनां वो यत् प्रियम् आतिथ्यं कर्तुं शक्यं स्यात्, तद् ब्रूत । युष्मत्-प्रिय-चिकीर्षौ मयि सारल्येन स्व-प्रियं कृपया स्पष्टं वक्तव्यम्, यथा निःसन्देहं तत्राहं प्रवर्तेयेति भावः ।
ततश् च, भो महा-साहसिक लम्पट ! अस्मान् अपि पतिव्रताः यद् एवं वक्तुम् उत्सहसे, तत् किं धर्मतो राजतश् च न बिभेषि ? इति समुचितं प्रत्युत्तरम् अप्राप्तवता प्रियं किं करवाणि ? इत्य् अस्य व्यञ्जितेऽङ्ग-सङ्ग-रूपेऽर्थे सम्मति-लक्षणं लज्जा-हेतुकं मौनम् एव दृष्टवता भगवता विचारितं—यद्य् एताभिः स्व-समुचितं वाम्यम् अद्य नाङ्गीक्रियते, तर्हि मयापि स्व-समुचितम् औत्सुक्यं न बहिष्करणीयम्, किन्तु वाम्य-मिश्रम् एव । ततश् च सम्भोग-भेदे सम्प्रयोगे यथा वैपरीत्यम् अपि चारु भवति, तथैव सम्भोग-भेदे सम्मिलनेऽपि वैपरीत्यम् अपि चारु भवतु । किन्त्व् आसां महा-मोहन-वेणु-नाद-माध्वीक-पानोत्थातिवैवश्याद् एव प्रकृति-विपर्यायः, तत एव दाक्षिण्यं मम तु वैवश्याभावात् तद्-अनुरोधाद् एव कृत्रिमं वाम्यं बहिर् एव कार्यम्, अन्तस् तु स्वाभाविकम् औत्सुक्यम् अस्त्य् एवेत्य् आदिकं विचार्य च वाम्य-पदवीम् आरोढुं सभय-सम्भ्रमं पृच्छति—व्रजस्य इति । कच्चिद् व्रजस्यानामयं मङ्गलं न जाने साम्प्रतं व्रजे कश्चिद् इन्द्रादि-कृत उपद्रवो वर्तते, यतः सर्वा एव भवत्यो भीताः पालाय्य स्व-त्राणार्थं मद्-अन्तिकाम् आयाता इति भावः । ततश् च केयम् अद्यतनस्य धूर्तता-लहरीति मिथः सस्मित-सविस्मयावलोकं वितर्कयन्तीषु तास्व् अहो युष्माकं मौनेनैवावगम्यते, नोपद्रवः । तर्हि ब्रूत किम् अर्थम् आयाताः, अहं तु नाभ्यूहितुं समर्थ इति भावः ॥१८॥
॥ १०.२९.१९ ॥
रजन्य् एषा घोर-रूपा घोर-सत्त्व-निषेविता ।
प्रतियात व्रजं10 नेह स्थेयं स्त्रीभिः सुमध्यमाः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : लज्जया मन्द-हसितम् आलक्ष्याह—रजन्य् एषा इति ॥१९॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : गोपाङ्गनानां मन्द-हसितं स्मितम् । रजनी व्यभिचारि-जनानुरञ्जन्य् अप्य् एषा घोराणां भयदानां रूपं प्रकृतो यस्यां सा । तद् एवाह—घोर-सत्त्वा व्याघ्राद्याः, तैर् निषेविता । यद् वा, रात्रि-चरत्वाद् घोर-सत्त्वा राक्षसा वा। स्त्रीभिः भीरु-स्वभावाभिः । यद् वा, घोर-सत्त्वैर् अस्माभिः यष्टि-कम्बल-धारिभिः निषेविता । सुमध्यमाः ! क्षीण-कटि-प्रदेशाः ! न गोप-योग्या इति सम्बुद्ध्य्-अभिप्रायः, प्रार्थना-परम् इदम् । तांस् त्यक्त्वा मां सेवध्वम् इत्य् अभिप्रायः ।
द्वितीयोऽर्थः—उदित-पूर्ण-चन्द्रा जनानुरञ्जनी घोर-रूपा । अघोर-सत्त्वा योगिनः, तैर् जन-सम्बाधाभावान् निषेविता । तस्माद् व्रजं प्रति न यात इह स्थेयम् । अन्यत्र तिष्ठन्तु नाम मत्-पार्श्वे स्त्रीभिर् न स्थेयं ममाबाल-ब्रह्मचारित्वेन स्त्री-सङ्ग-परिहारात् ॥१९॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : निषेधे विधिम् आह—रजन्य् एषा घोर-रूपा इत्य्-आदि । एषा रजनी घोरैः सत्त्वैर् निषेविताः । अत इयं रात्रिर् भयङ्करी, तस्माद् इह न स्थेयम् । व्रजं यात इत्य् अवस्थाने निषेधः । तत्रैव विध्य्-अर्थश् च—तथा हि, एषा रजनी अघोर-रूपा अघोरैः सत्त्वैर् हरिणादिभिर् एव सेविता, न तु व्याघ्रादिभिः । प्रतियात व्रजं न, इह स्थेयं, हे सुमध्यमाः ! स्त्रीभिः स्त्री-नामीभिर् लक्ष्मीभिर् भवतीभिर् इति ॥१९॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : एषा प्रत्यक्षा । प्रत्यक्षत्वम् एवाह—घोरं स्वरूपं यस्याः सा, तामसत्वात् । किं च, घोरैः सत्त्वैः प्राणिभिर् नितरां सेविता व्याप्ता । अतः प्रतियात, निवृत्त्य गच्छत, नात्र विलम्बो युक्त इत्य् आशयेनाह—न इति । इह वने । किं च, हे सुमध्यमाः ! सुन्दरीभिर् अस्मिन् भयानक-काले भय-स्थाने च स्थातुं न युज्यत एवेति भावः । अन्यत् तैर् व्यञ्जितम् एव ।
यद् वा, ननु रसिक-शेखर ! भवान् इव वयम् अप्य् अत्र विहर्तुं पुष्पाद्य् आहर्तुं वा आगताः स्म इति चेत्, तत्राह—रजनी इति । एषा रजन्य् एव, न तु दिनम् ।
ननु, रात्रि-विलासिन् ! ततः को नाम दोषः ? तत्राह—घोर इत्य्-आदि स्वभावतो भय-जनिका, तत्रापि घोर-सत्त्वैर् निषेविता । यद् वा, हे कमल-लोचन ! ज्योत्स्नीयं रात्रिः । तत्राह—घोर-सत्त्व- इति । अतः स्त्रीभिर् इह वने न स्थेयम्, स्थातुं न योग्यम् इति व्रजं प्रतियात ।
श्लेषेण यूयं यूथशो बह्व्यो व्रज-पुरुष-समूहं स्व-स्व-पतीन् इति यावत् प्रतियात भजत, एकाकिना मया बह्वीनां प्रियाचरणस्याशक्त्यत्वात् । अतोऽत्र न स्थेयम् इति नर्म-विशेषः ।
ननु भीरु-प्रवर ! घोर-सत्त्वेभ्योऽस्माकं न भयम् ? तत्राह—सुमध्यमाः ! हे कृश-मध्याः ! कृशाङ्गीनाम् अबलानां बलिष्ठेभ्यो भयं स्याद् एवेति भावः । वस्तुतश् चैतत् तासां स्व-विषयक-भावस्य द्रढी-करणार्थः । किं वा, नर्मणोत्कण्ठा-विवर्धनार्थं वा । श्लेषार्थ-पक्षे च घोर-सत्त्वादिना अत्र न कोऽप्य् आयास्यतीति भावः ।
किं च, एषा उदित-पूर्ण-चन्द्रमा जनान् रञ्जयतीति रजनी । अ-कार-प्रश्लेषेण अघोर-रूपा । तमोऽपगमात् । यद् वा, शान्ता आसन्न-शुद्ध-सात्त्विक-पुण्य-मास-कार्त्तिक-सम्बन्धात् । इति रास-मङ्गल-योग्यतेत्य् अर्थः ।
किं च, घोरै रस-विधानकत्वेन भय-जनकैः सत्त्वैर् युष्मत्-पत्य्-आदिभिर् दिनवन् निषेविता । यद् वा, अघोरैर् वृन्दावन-स्वभावेन मिथो मित्रत्व-प्राप्त्या भयाजनकैर् एव सत्त्वैः सर्व-प्राणिभिः । किं वा, अघोरैः सत्त्वैर् हरिण-मयूरादिभिर् एव रति-जनकैः । यद् वा, घोरं दुष्टानां भय-जनकम् । किं वा, अघोरं केषाञ्चिद् अपि जनानां भयाजनकं सत्त्वं बलं यस्य ममेति बालाश्वासनार्थम् । किं वा, अघोरं शान्तं सुखदं स्वभावो यस्य, तेन मया निसेविता इति निज-वैदग्धी-विज्ञापनम् । अतः सर्वथा व्रजं न प्रतियात । इह एव स्थेयं युष्माभिः । कुतः ? स्त्रीभिः, तत्रापि हे सुमध्यमाः ! परम-सुन्दरीभिर् इत्य् अर्थः । अतो मद्-अन्तिक एवात्र स्थातुं युज्यत एवेत्य् अर्थ इति ॥१९॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : एषा प्रत्यक्षा इति । तासां तर्क-वाग्मिताम् आशङ्क्य द्रढयति—ततः कुल-वधूनां बहिर् वनादाव् आगमनं नोचितम् इति भावः ।
ननु समुदित्य बह्वीनाम् आगमनं न दोष-भाक् । यदि च दोष-भाक्, तर्हि व्रजेऽपि किम् एषा रजनी नास्ति ? तत्राह—घोर- इति । इह वन एव घोरं रूपं तामस-स्वभावाभिव्यक्तिर् यस्याः, न तु व्रजे, इहासहायत्वात् तत्र स-सहायत्वाद् इति भावः । तथा इह घोरैः प्राणिभिर् नितरां सेविता व्याप्ता च । अतो व्रजं प्रतियात, निवृत्त्य गच्छत, नात्र विलम्बो युक्त इत्य् आशयेनाह—न इति ।
ननु तर्हि कथम् अत्र भवता स्थीयते ? तत्राह—स्त्रीभिः इति न तु स्त्रिय इव पुरुषा अल्प-सत्त्वा इति भावः । किं च, हे सुमध्यमाः ! इति "यत्राकृतिस् तत्र गुणा वसन्ति" इति न्यायेन सुन्दरीणां गुणवतीनां च भवतीनाम् अत्रावस्थानं न युक्तम् इति भावः । अन्यत् तैः ।
यद् वा, ननु रसिक-शेखर ! भवान् इव वयम् अप्य् अत्र विहर्तुं पुष्पाद्य् आहर्तुं वा समागताः स्म इति छद्मना तासाम् अवस्थितिम् आशङ्क्याह—रजनी इति । एषा रजन्य् एव, न तु दिनम् ।
ननु, रात्रि-विलासिन् ! ततः को नाम दोषः ? तत्राह—घोर- इति । हे कमल-लोचन ! ज्योत्स्नीयं रात्रिः । तत्राह—घोर-सत्त्व- इति । श्लेषेण, यूयं यूथशो बह्व्यो व्रजं तत्र स्थितान् स्व-पतीन् प्रति यात भजत, एकाकिना मया बह्वीनां प्रियाचरणस्याशक्यत्वात् । अतोऽत्र न स्थेयम् इति नर्म-विशेषः ।
ननु भीरु-प्रवर ! घोर-सत्त्वेभ्योऽस्माकं न भयम् । तत्राह—सुमध्यमाः ! हे कृश-मध्याः ! तनु-मध्यत्वात् कृशाङ्गीनाम् अबलानां बलिष्ठेभ्यो भयं स्याद् एवेति भावः ।
वस्तुतश् चैतत् तासां स्व-विषयक-भावस्य व्यञ्जनार्थः । नर्मणोत्कण्ठा-वर्धनार्थं च श्लेषार्थश् चायं भय-सम्भावनया च निजाभीष्टं मा निवर्तयतेत्य् आह प्रथमार्धेन । एषा उदित-पूर्ण-चन्द्रा जनान् रञ्जयतीति रजनी घोर-रूपा इत्य्-आदिकयोस् तस्मात् अत्र न कोऽप्य् आयास्यतीति भावः । तस्मात् इह मम वीरस्यैव सन्निधौ स्थेयम् ।
यद् वा, अघोर-रूपा तमोऽपगमात् अघोरैर् वृन्दावन-स्वभावेन मिथो मित्रत्व-प्राप्त्या भयाजनकैर् एव सत्त्वैः सर्व-प्राणिभिः दिवस-प्रायत्वाद् अस्या ज्योत्स्न्या अघोरैः सत्त्वैर् भ्रमर-कोकिलादिभिर् एव वा निषेविता ।
यद् वा, घोरं दुष्टानां भय-जनकम् अ-कार-विश्लेषणे अघोरं केषाञ्चिद् अपि भयाजनकं वा सत्त्वं बलं यस्य मम, तेन निषेविता इति बालाश्वासनार्थं ।
तच् छ्रुत्वा पृष्ठ-वर्तिनीः सखीः स-स्मितं परावृत्य पश्यन्तीः प्रत्याह उत्तरार्धेन । अतः सर्वथा व्रजं प्रति न यात । इह एव स्थेयं युष्माभिः । कुतः ? स्त्रीभिः स्त्री-जातीनाम् ईदृश-स्थान एव स्थातुं योग्यत्वाद् इत्य् अर्थः । तत्रापि च, हे सुमध्यमाः ! परम-सुन्दरीत्वान् मद्-अन्तिक एवात्र स्थातुं युज्यते एवेत्य् अर्थ इति ॥१९॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : रजन्य् एषा । यदि कथञ्चिद् आगता एव तद् आधुना तु रजन्या घोर-रूपादित्वात् व्रजं प्रति न यात, यातुं नार्हथ । किन्तु स्त्रीभिर् युष्माभिर् इह मम वीरस्य सन्निधाव् एव स्थेयं स्थातुं योग्यम् इति । सुमध्यमा इति पुनर् गमने खेदम् अपि दर्शितवान् ॥१९॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : परिहास-पूर्वक-निषेधे विधिम् आह—रजन्य् एषा इत्य्-आदि । एषा रजनी घोर-रूपा, यतो घोरैः सत्त्वैः प्राणिभिर् निषेविता । तस्माद् गृहं प्रतियात । इह स्त्रीभिर् न स्थेयम्, स्त्रियः स्थातुं नार्हन्ति । अथवा, स्त्रीभिः सह यया न स्थेयम् । यूयं चेन् न गच्छत, तदाहम् एव गमिष्यामीति तत्रावस्थानं प्रति निषेधः । गृहं प्रतियात इति विधिः ।
पुनर् निषेध-विध्योर् विधि-निषेधाव् अत्रैव । रजन्य् एषा अघोर-रूपा, चन्द्रिका-विशदत्वात्, अघोरैः शान्तैर् मृगादिभिः सत्त्वैर् निषेविता । तस्माद् भयाभाव एवात्र । तेन गृहं न प्रतियात, इह वृन्दावने स्त्रीभिर् भवतीभिः स्थेयम् । इतः परं वृन्दावन एव स्थेयम् । गृहं मा गन्तव्यम् इत्य् अर्थः । हे सुमध्यमाः ! यद् वा, स्त्रीभिः स्त्रीणां मध्ये ईभिः लक्ष्मीभिः, स्त्रीणां लक्ष्मीभिर् इति वा ॥१९॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : घोर-रूपा घोरं भयङ्करं रूपं यस्यास् तामस-भावत्वात् । घोरैर् भयङ्करैर् हिंस्रैर् इत्य् अर्थः । तैः सत्त्वैः प्राणिभिर् बलिभिः निषेविता । अतो व्रजं प्रतियात गच्छत । स्वयम् एव समाधत्ते इह वने स्त्रीभिः न स्थेयं सामान्यतो भीरु-स्वभावाभिर् अपि किं पुनर् युवतीभिर् भवतीभिः । तत्र साभिप्रायं सम्बोधयन्न् आह—हे सुमध्यमाः ! कृशोदर्यः ! दिनेऽप्य् अत्रावस्थानं नोचितं भवतीनां, किं पुनः रात्राव् इति ।
किं च, युष्माकम् आगमनं दृष्ट्वा ममाप्य् एषा रजनी घोर-रूपा जाता । युष्मत्-सङ्गतं मां यदि कश्चित् पश्येत्, तदा को वेद किं स्यात् ? इति, विजने वने निष्कामस्योदासीनस्यैवं-स्थितिर् उचिता, न तु सकामस्य कृशाङ्गीनां भवतीनां स-साहसागमनं दृष्ट्वा एषा रजन्य् अपि रञ्जन-कर्त्र्य् अपि मम घोर-रूपा जाता । यूथशो मिलितानां भवतीनां सान्त्वनस्याशमत्वात्, अतो निष्कामस्योदासीनस्य मम भवतीभिः सह रहसि स्थितिर् उचिता न भवति । निष्कामत्वम् उदासीनत्वं च सूचितम् ।
सुमध्यमा इति पदेनेदं लभ्यते । घोर-सत्त्व-निषेविता अपि सुन्दरीभिः निषेवितेति चित्रं विरोध-लक्षणं या सापेक्ष-सकामत्वे सूचयन् रात्रेर् एवोद्दीपन-विभावत्वम् आह—एषा परिदृश्यमाना रजनी रञ्जयतीति रजनी सकामानोचितम् इति ।
कीदृशी ? अ-कार-प्रश्लेषेण—अघोर-रूपा चन्द्र-किरणैर् दिव इव प्रकाश्यमानत्वात् । यद् वा, मादृशानाम् अघोर-रूपापि युष्मत्-पत्य्-आदीनां घोर-रूपैव प्रतीयते, यतः कोऽप्य् अत्र नायास्यतीति निःशाङ्कं विहरतेति द्योतितम् ।
किं च, घोरैः स्वरूपेण भयङ्करैः स्वभावेन शान्तैः सत्त्वैः प्राणिभिः निषेविता । तद् उक्तम् अत्रैव—यत्र नैसर्ग-दुर्वैराः सहासन् नृ-मृगादयः [१०.१३.६] इति । इत्य् अनेन रमण-प्रतिबन्धक-प्राणि-राहित्यं सूचितम् इति । यद् वा, अघोरैः सत्त्वैः पारावतान्यभृत्-सारस-शुक-सारिकादिभिः निषेविता इति उद्दीपन-विभाव-प्रदर्शनम् । यद् वा, अघोरैः सत्त्वैः शान्तिदं काम-ताप-निवर्तकं सत्यं बलं यस्य, तेन पर-कामिना मादृशेन निषेविता । यद् वा, घोरैः राजसैः सत्त्वैर् युष्मत्-सदृशैर् महा-साहसिकैर् निषेविता । अतो व्रजं न प्रतियात ।
कुत्र स्थातव्यम् ? इति चेत्, तत्राह—इह रहसि स्त्रीभिः स्थेयम्, किं पुनः परम-विदग्धाभिर् भवतीभिः ! इयत् व्यञ्जनया रमणं द्योतितं, स्वस्य कामत्व-सापेक्षत्वे सूचिते ॥१९॥
**विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : "**हन्त हन्त ! कुल-धर्म-धैर्य-लज्जादिकं ध्वंसयित्वा प्रतिदिनम् अस्मान् उपभुञ्जानोऽयम् अद्य वेणु-नादेनाकृष्यानीय कारणं पृच्छति !" इत्य् अपाङ्ग-चालनैर् एव परस्परम् आचक्षाणासु तासु, "सत्यं देव-पूजोपयोगि-रजनी-विकाशि-पुष्पाहरणार्थम् आगच्छामः" इति किं लतास्व् अपाङ्ग-निक्षेपेण ब्रूध्वे, अयुक्तम् इदं काल-देश-पात्रानौचित्याद् आह—रजनी इति । एषा चन्द्रिका-बहुलापि घोर-रूपा रात्रित्वाद् एवेति वल्लि-मूल-पल्लवादिषु सूक्ष्म-सर्प-वृश्चिकादेर् दुर्लक्ष्यत्वात् पुष्पाहरणस्य कालोऽयम् अनुचिता इति भावः । घोर-सत्त्वा व्याघ्रादयः, तैर् निषेविता इति काल-सम्बन्धेन वृन्दावन-देशोऽप्य् अयम् अनुचित इति भावः । तस्माद् व्रजं प्रतियात
ननु, क्षणं विश्राम्य यास्यामः ? तत्राह—नेह स्त्रीभिः स्थेयम् इति । काल-देश-सम्बन्धेन युष्मल्-लक्षणानि पात्राण्य् अप्य् अनुचितानीति भावः । तत्रापि हे सुमध्यमा इति यूयं सुन्दर्यो युवतयः स्थः । अहं च सुन्दरो युवैवात्रास्मि । यद्यपि यूयं परम-साध्व्य एव, "अहं च कृष्णो ब्रह्मचारी" इति गोपाल-तापनी-श्रुति-प्रामाण्येन ब्रह्मचार्य् एवेति सहावस्थानेऽपि न कश्चिद् दोषः, तद् अपि मनः खल्व् अविश्वास्यं युष्माकं मम च" इति भावः । एवं व्यञ्जितम् अन्तरौत्सुक्यं श्लिष्टार्थेनापि स्पष्टीभवति । तद् यथा, आगमन-कारणं लज्जया न ब्रूध्वे चेन्, मा ब्रूत, तद् अहं जानाम्य् एव । तस्मात् तत्त्वं शृणुतेत्य् अत आह—रञ्जयतीति रजन्य् एषा चन्द्रिका-मयत्वाद् अघोर-रूपा, तस्माद् एव अघोर-सत्त्वैर् मृगादिभिर् एव वृन्दावन-स्वभावेनाहिंस्रत्वाद् व्याघ्रादिभिर् अपि निषेविता इति तेनात्र न भेतव्यम् इति भावः ।
यद् वा, नात्र स्व-स्व-पत्य्-आदिभ्यो भेतव्यं यतो घोर-सत्त्व-निषेविता इति तेऽत्र नागमिष्यन्तीति भावः । अतो व्रजं प्रति न यात, इह मद्-अन्तिके स्थेयम् । कुतः ? स्त्रीभिः किं ? स्त्री-मात्रम् एव स्वान्तिके स्थापयसीत्य् अत आह—हे सुमध्यमा इति सौन्दर्ये तारुण्ये च सति याः स्त्रियः शोभन-मध्य-देशा भवन्ति, ताभिर् भवतीभिर् एव नान्याभिः स्थेयम् इति भावः । एवम् उपेक्षमया अपेक्षामयश् चार्थाः कृष्णोक्तीनां ज्ञेयाः ॥१९॥
॥ १०.२९.२० ॥
मातरः पितरः पुत्राः भ्रातरः पतयश् च वः ।
विचिन्वन्ति ह्य् अपश्यन्तो मा कृढ्वं बन्धु-साध्वसम् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : किं च, मातर इति । विचिन्वन्ति मृगयन्ते । बन्धूनां साध्वसं कृच्छ्रं मा कृध्वं मा कुरुतेत्य् अर्थः ॥२०॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : अन्यद् अप्य् आह—इह स्थितौ भवद्-बन्धूनां क्लेशो भवेद् इत्य् आह—किं च इति । मातरः स्नेह-वशात्, पितरो निन्दा-भयात्, पुत्रा बालाः स्तन्यादि-हेतोः, भ्रातरोऽपि निन्दा-भयाद् एव, पतयो व्यभिचार-शङ्कया । भीतिर् भीः साध्वसं भयम् इत्य् अमरः । बन्धूनां मध्ये साधोः साधुत्वस्य असं क्षेपं मा कुरुत, न हि साध्वीनां रात्रौ बहिर् गमनम् उचितम् इति भावः । इत्य् अर्थ इति—साध्वस-परिगामित्वात् परस्मैपद-प्रयोगेणार्थः कार्य इति तात्पर्यम् ।
प्रार्थनायां तु ते अपश्यन्तो विचिन्वन्ति इति बन्धु-भय-प्रयुक्तं साध्वसं मा कृढ्वं, मा कुरुध्वं, यतस् ते मोहिताः । किं च, अत्रागताः युष्मान् मत्-पार्श्वे पश्येयुः, तदा युष्माकं मम च लज्जा-भयं स्याद् एव । अपश्यन्तो मा विचिन्वन्ति, अतो बन्धुभ्यो भयं मा कुरुत । माङ् उभयत्रान्वेति ॥२०॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : मातरः पितरः इति कुमारीः प्रति, पतय इति ऊढाः प्रति, पुत्रा इति पुष्ट-पुत्राः प्रति, अपत्यवतीनां देहान्तरेण गतत्वात् अपश्यन्तो मा विचिन्वन्ति, ते तु तत्रस्था एवेत्य् एवं जानन्ति मत्-प्रभावाद् एवेति बोद्धव्यं—स्वान् स्वान् दारान् व्रजौकसः [भा।पु। १०.३३.३८] इति वक्ष्यमाणत्वात् । अतो बन्धुभ्यः साध्वसं मा कृढ्वम् इति मा-शब्दः काकाक्षि-गोलक-न्यायेनोभयत्र योज्यः । अथवा, बन्धु-साध्वसम् अकृढ्वं छिन्नवत्यः, कृञ् हिंसायाम् इति सिद्धम् । बन्धु-साध्वसं नास्त्य् एवेत्य् अर्थः ॥२०॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ननु, पुरुष-सिंह ! परम-बलीयसस् तवान्तिके स्थितानां नः कुतो भयम् ? इत्य् आशङ्क्य स-शङ्कम् आह—मातर इति । आदौ स्नेह-विशेषात् मातरः, ततस् तासां वने बहु-परिभ्रमणाशक्त्या स्नेहेन कलङ्क-भयेन च पितरः, विवाहित-कन्या-विषयकापेक्षा-विशेषाभावेन तेषां शैथिल्ये सति पुत्राः, पुत्र-तुल्याः । मातृ-दोषेण लज्जा-विशेषोत्पत्तेः, मातृ-जार-सङ्गोपनार्थं धार्ष्ट्य-परिहारार्थं वा बाल्येन बहु-परिभ्रमणाशक्त्या वा तेषां तेषां शैथिल्ये भ्रातरः, स्वभावतः परम-स्निग्धत्वात्, तेषाम् अपि लज्जादिना कथञ्चिच् छैथिल्ये पतयो विचिन्वन्त्य् एव, पत्नी-गुण-दोष-भागित्वात् । एवम् अन्वेषणे तेषां यथोत्तरं श्रैष्ठ्यं, तेन च पतीनाम् अवश्यम् आगमनम् अभिप्रेतम् । यद् वा, काश्चिन् मातरः, काश्चित् पितरः इत्य् एवं यथा-स्थितम् । किं वा, उक्त-युक्त्यैव स्नेहादिना कुत्रापि मातरः, कुत्रापि पितर इत्य् एवं ते सर्व एव अपश्यन्तो गृहेषु वनेषु वा अनालोकयन्तो विचिन्वन्ति, इतस् ततो मृगयन्ते । हि वितर्के ।
अतो यदि कदाचित् ते अत्रागता मत्-पार्श्वे युष्मान् पश्येयुः, तदा युष्माकं मम च लज्जा भयं च स्याद् एवेति भावः । अतोऽत्रावस्थित्या निज-बन्धुभ्यो ममात्मनश् च साध्वसं भयं मा कृढ्वं नोत्पादयत ।
यद् वा, हे महा-मन्त्राभिज्ञ ! तेऽत्र सुदुर्गम-वन-मध्ये नागमिष्यन्ति । आगता अपि न द्राक्ष्यन्त्य् एव । तत्राह—युष्माकम् अप्राप्त्या व्याघ्रादिभ्यो युष्माकम् अनिष्ट-शङ्कया बन्धूनाम् भयं शङ्कां नोत्पादयत, "साधवो बन्धु-वात्सलाः" इति न्यायात् । अतस् तेषु स्नेहेन च निवर्तध्वम् इति भावः ।
यद् वा, वो युष्माम् मापुर् मद्-वीर्य-चिन्तया [भा।पु। १०.४७.३७] इत्य्-आदिवत् मा मां चापश्यन्तो युष्मन्-मात्रादयो विचिन्वन्ति । ननु निर्भय-सिंह ! विचिन्वन्तु पश्यन्तु वा, ततः किम् इत्य् अत्राह—बन्धु-भयम् अकृढ्वम् । अवश्य-कृत्यतापेक्षयातीत-निर्देशः, कुरुत इत्य् अर्थः । अन्यथा स्त्रीणां स्वातन्त्र्य्-आपत्त्या बहु-दोषोत्पत्तिर् इति भावः ।
अथवा, सुव्रत ! त्वत्-पार्श्व-स्थिता न कुतश्चिद् अपि बिभिम इत्य् आशङ्क्य चक्षुर्-मुद्रण-पूर्वकं साभिनयम् आह—इह मत्-पार्श्वे स्त्रीभिर् न स्थेयम्, आबाल-ब्रह्मचारित्वेन मम स्त्री-सङ्ग-परिहाराद् इत्य् अर्थः । अहो बत ! शिव शिव ! बालानां वृद्धानां वा कदाचित् सहवासे दोषोऽपि किल न घटेत, यूयं च नव-यौवनारूढा इत्य् आह—हे सुमध्यमा इति।
ननु, महा-कपट-पटो ! गृहेश्व् अस्माभिः सङ्गो भवतो बहुधा भवत्य् एवेत्य् आशङ्क्य आह—इह इति । इह निर्जने वने समये च प्रदोषे इति दोष-विशेषं श्री-मुख-भङ्गी-विशेषेण सूचयति । अतो\ऽत्रेदानीं युष्मत्-सङ्गान् मम दुष्कीर्तिर् एव बाढं स्याद् इति सर्वथा प्रयातैवेति ।
ननु सुप्रतिष्ठ ! न कोऽपि ज्ञास्यतीति दुष्कीर्तेर् मा भैषीः, तत्राह—मातर इति । अतो नूनम् अत्रागता द्रक्ष्यन्त्य् एवेति भावः । अतो मद्-बन्धूनां मद्-दुष्कीर्तेर् भयं मा सम्पादयत। यद् वा, वो मात्रादयो युष्माकं गृहेभ्यो निर्गमादिना मत्-पार्श्वे गमनम् आशङ्क्य मा मां तत्र कुत्राप्य् अपश्यन्तो विचिन्वन्ति । सामीप्ये वर्तमाना, विचेष्यन्त्य् एवेत्य् अर्थः । ततश् चात्रायातैस् तैर् मयि युष्माभिः सहिते दुष्टे युष्मद्-धेतुक-मद्-दुष्कीर्त्या युष्मान् प्रति क्रुद्धेभ्यो मद्-बन्धुभ्यो भयं कुरुतेत्य् अर्थः । अन्यत् समानम् ।
वस्तुतस् तु तेभ्यो भयाभावं च तासां द्रढयतीति दिक् । श्लेषार्थश् चायम् । एवार्थे हि-शब्दः । अन्धा इव अपश्यन्त एव विचिन्वन्ति, अतो बहु-मार्गणेनापि न द्राक्ष्यन्त्य् एवेत्य् अर्थः । यद् वा, अप्य्-अर्थे हि-शब्दः । अन्धा इव अपश्यन्तोऽपि विचिन्वन्ति किम् ? काक्वा नैवेत्य् अर्थः । भवतीभिस् तेषाम् उपेक्षणात्, अतो बन्धुभ्यो भयं मा कुरुतेति ॥२०॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ननु, पुरुष-सिंह ! परम-बलीयसस् तवान्तिके स्थितानां नः कुतो भयम् ? इत्य् आशङ्क्य स-शङ्कम् आह—मातर इति । अत्र मातरः पितरो भ्रातर इति कुमारिका दृष्ट्वा भणितं । व्यूढतया प्रतीता दृष्ट्वा तु पतयः पुत्रा इति यद् उक्तं, तत् खलु परिहासार्थं कल्पना-मात्रम् इति स्थापयिष्यते । च-शब्द उक्त-समुच्चये । हि निश्चये । अतो यदि कदाचित् तेष्व् एकोऽप्य् अत्रागतो मत्-पार्श्वे युष्मान् पश्येत्, तदोभयेषाम् अपि लज्जा-भये स्याताम् इति भावः । अतोऽत्रावस्थित्या निज-बन्धुभ्यो ममात्मनश् च साध्वसं भयं मा कृढ्वं नोत्पादयत ।
यद् वा, हे महा-मन्त्राभिज्ञ ! ते सुदुर्गम-वन-मध्ये नागमिष्यन्ति । आगता अपि न द्राक्ष्यन्त्य् एव तत्राह—युष्माकम् अप्राप्त्या बन्धूनाम् अनिष्ट-शङ्कातो भयं नोत्पादयत, "साधवो बन्धु-वात्सलाः" इति न्यायात् । अतस् तेषु स्नेहेन च निवर्तध्वम् इति भावः ।
अथवा, श्लोक-द्वयेऽस्मिन् प्रत्यावृत्येदं व्याख्येयं—हे सुवृत्त [सुव्रत] ! त्वत्-पार्श्व-स्थिता न कुतश्चिद् अपि बिभिम इत्य् आशङ्क्य चक्षुर्-मुद्रण-पूर्वकं साभिनयम् आह—नेह इति । मत्-पार्श्वे स्त्रीभिर् न स्थेयम्, आबाल-ब्रह्मचारित्वेन मम स्त्री-सङ्ग-परिहाराद् इत्य् अर्थः । अहो बत ! बालिकानां वृद्धानां वा कदाचित् सहवासे दोषोऽपि किल न घटेत, यूयं तु नव-यौवनारूढा इत्य् आह—हे सुमध्यमा इति ।
ननु, महा-कपट-पटो ! व्रजेऽस्माभिः सङ्गो भवतो बहुधा भवत्य् एव ? तत्राह—इह इति । इह निर्जने वने समये च प्रदोषे इति दोष-विशेषं श्री-मुख-भङ्गी-विशेषेण सूचयति । अत इह इदानीं युष्मत्-प्रसङ्गात्, मम दुष्कीर्तिर् इति वा पाठः कीर्तिर् एव बाढं स्याद् इति सर्वथा प्रयातैवेति ।\
ननु सुप्रतिष्ठ ! न कोऽपि ज्ञास्यतीति दुष्कीर्तेर् मा भैषीः, तत्राह—मातर इति । अतो नूनम् अत्रागता द्रक्ष्यन्त्य् एवेति भावः । अतो मद्-बन्धूनां मद्-दुष्कीर्तेर् भयं मा सम्पादयत। अन्यत् समानं ।
वस्तुतस् तु तेभ्यो भयोत्पादनेन वंशी-वादन-स्थानाद् दूरे सुगुप्त-स्थाने नेतुं तथोक्तम् इति । श्लेषार्थश् चायं—न चात्र स्व-स्व-बन्धु-जनागमनम् आशङ्क्यं, यतः मातर इत्य्-आदि । एवार्थे हि-शब्दः । गहन-वने अस्मिन्न् अन्धा इव अपश्यन्त एव विचिन्वन्ति, अतो बहु-मार्गणेनापि न द्राक्ष्यन्तीत्य् अर्थः । अतश् च बन्धुभ्यो भयं मा कुरुतेति ॥२०॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : न च मत्-सन्निधाव् अवस्थाने बन्धुभ्यो भेतव्यम् इत्य् आह—मातर इति । बन्धुभ्यः साध्वसं मा कृढ्वं यतस् ते मात्रादयो बन्धवो रात्राव् अस्मिन् अपश्यन्त एव विचिन्वन्ति । ततो नास्ति तेषाम् अत्रागमन-सम्भावनेति भावः । पुत्रा देवरं-मन्यादि-पुत्राः सपत्न्य्-आदि-पुत्रा वा ॥२०॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : पुनः प्रतियात गृहम् इत्य् उक्तस्य युक्तिं वक्ति—मातर इत्य्-आदि । मातरः पितर इति कुमारीः प्रति, पुत्राः पुष्ट-पुत्राः, भ्रातरः पितरश् चेति यथा-तथा-मूढाः प्रति । अथवा, पितरः पुत्रा इति परस्पर-सापेक्षतया पितृणाम् एव पुत्रा इति बोद्धव्यम् । यथा पिता पुत्रश् चागत इति पितुर् एव पुत्रोऽधिगम्यते, तेन पितृ-शब्द-सन्निकृष्ट-पुत्र-शब्देन वैमात्रेय-भ्राताधिगन्तव्यः । भ्रातृ-शब्देन सहोदर इति च । अपश्यन्तः सन्तो विचिन्वन्ति, तस्माद् बन्धु-साध्वसं मा कृढ्वम्, मा कुरुतेत्य् अर्थः ।
न गृहं प्रतियातेति पक्षान्तरे युक्तिः । वो युष्माकं मात्रादयोऽपश्यन्तः सन्तो मा विचिन्वन्ति । मम योग-माया-प्रभावात् पश्यन्त एव वर्तन्ते । कथं विचेष्यन्तीत्य् अर्थः । मन्यमानाः स्व-पार्श्व-स्थान् [भा।पु। १०.३३.३८] इति वक्ष्यमाणत्वात् । तस्माद् बन्धु-साध्वसम् अकृढ्वम् न कुरुत, अ-कारः प्रश्लेषणीयः । अभावे नह्य् अ नो ना इति केवलस्य अ-कारस्य निषेध-वाचकत्वम् ॥२०॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : उपासना-सिद्धाः यूथ-मुख्याः प्रत्याह—मातर इति । ऊढा मातृ-गृहे स्थितास् तत्-स्नेह-परवशा अपि वेणु-नाद-माधुर्येण कृष्टाः प्रतिवदति—मातरो युष्मान् विचिन्वन्ति स्नेह-विशेषात्, गृहेष्व् अपश्यन्त्यो वनेऽप्य् आयास्यन्ति । तदा रस-भङ्गो भविष्यति । तासां वनेषु परिभ्रमणाशक्तिम् आलक्ष्य कुल-कलङ्क-भीत्या पितरोऽपि इतस् ततो विचिन्वन्ति । व्यूढापि भर्तृ-गृह-गमनाभावात् विचिन्वन्तोऽपि कुत्रापि भवतीर् अप्राप्य वनेऽप्य् आयास्यन्ति तदा महान् अनर्थो भविता । प्रौढाः प्रत्य् आह मातुर् उपेक्षणम् आकलय्य—पुत्रा विचिन्वन्ति, तेषां परिभ्रमण-वैफल्यम् आलक्ष्य भ्रातरो विचिन्वन्ति । भ्रातृ-गेहाद् आगताः पतीनां गृहेषु स्थितास् तत एवागताः प्रति वदति—पतयो भवतीर् विचिन्वन्ति, "पत्नी-पापानि भर्तुः" इति कलङ्क-भिया च सर्वत्रान्वेष्यन्ति । अन्येषाम् आगमनं कादाचित्कं, पतीनाम् आगमनं त्व् आवश्यकं सम्भावितम् इति । अतोऽत्रागत्य मन्-निकटे भवतीर् दृष्ट्वा व्रज-राज-पार्श्वे गत्वा यदि निवेदयेयुः, तदा मम महती लज्जा भवेत् । तदा च युष्मास्व् अपि कोऽपि विस्रम्भं न करिष्यति युष्मद्-धेतु-दुष्कीर्तेर् मम भयं यद् धेतुकं कुल-कलङ्काद् भवतीनां भयम् इति । अतो मम युष्माकं च क्षेमाय वनेऽवस्थानम् असाम्प्रतम् एव । अतो बन्धूनां साध्वसं भयं कुत्र गता इति मा कृढ्वं मा कुरुत । भयम् अविगणय्य भवतीनाम् अत्रावस्थानेनोदासीनस्याकामस्य च मम किं प्रयोजनाभावात् ।
अयं शब्दोत्थोऽर्थः सापेक्षत्व-सकामत्व-पक्षेऽर्थोत्थम् अर्थम् आह—युष्माकं मात्रादयो विचिन्वन्ति अन्वेषयन्ति । वाग्-भङ्ग्या श्लेषार्थं प्राह—विचिन्वन्तु, किं तेषाम् अन्वेषणेन ? मया तु तादृशानुसन्धानस्य कृतत्वात्, यथा युष्मान् मात्रादयः पश्यन्तोऽपि अन्धा इव परिभ्रमिष्यन्ति । अत्र नायास्यन्ति यतो भीति-सहिता रतिर् न सुख-प्रदा । अतो निर्भयाः सत्यो मया सह विहरतेति सूचितम् । अन्यथा ममौदासीन्ये मात्रादयोऽत्रागता भवेयुः । तस्माद् अर्थोत्थम् उक्त इति ॥२०॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : ननु, रात्राव् अपि वनेऽपि युवतीनाम् अपि सङ्घशो न गमने दोषो न जनैर् उद्बुध्यते, सत्यम् । तद् अपि बन्धवो भवतीर् अनिष्टाशङ्कया साम्प्रतम् अवश्यम् अन्विष्यन्ति । अतस् तान् मा व्याकुलयतेत्य् आह—मातर इति । वो युष्मान् विचिन्वन्ति मृगयन्ते । तत्र पुत्राः द्वित्रिमास्या एव नान्वेषण-पराः, पाययन्त्यः शिशून् पयः [भा।पु। १०.२९.६] इति क्रन्दन्ति । वत्सा बालाश् चेति पूर्वापरोक्तस् तद् अपि भगवता स्वस्मिंस् तद्-विशेष-ज्ञानाभावम् अभिनीतवतैवोक्तम् इत्य् अदोषः । अतो बन्धूनां साध्वसं युष्मद्-अदर्शनोत्तं भयं मा कृढ्वं नोत्पादयत।
पक्षे, अपश्यन्त्यो विचिन्वन्त्य् एव, न त्व् अतिदूरेऽतिनिविडे वनेऽस्मिन् वो न द्रक्ष्यन्ति । अतो बन्धुभ्यस् तेभ्यः सकाशाद् भयं मा कृढ्वं स्वच्छन्देन मया सह रात्राव् अत्र विलसतेति भावः ॥२०॥
॥ १०.२९.२१-२२ ॥
दृष्टं वनं कुसुमितं राकेश-कर-रञ्जितम् ।
यमुनानिल-लीलैजत्-तरु-पल्लव-शोभितम् ॥
तद् यात मा चिरं गोष्ठं11 शुश्रूषध्वं पतीन् सतीः ।
क्रन्दन्ति वत्सा बालाश् च तान् पाययत दुह्यत ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : ईषत्-प्रणय-कोपेनान्यतो विलोकयन्तीः प्रत्य् आह—दृष्टम् इति । राकेशस्य पूर्ण-चन्द्रस्य करै रञ्जितम् । यमुना-स्पर्शिनोऽनिलस्य लीला मन्द-गतिः, तया एजन्तः कम्पमानास् तरूणां पल्लवाः, तैः शोभितम् ॥२१॥ सतीः ! हे सत्यः ! ॥२२॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : अन्यतो वनम् । उपेक्षायाम्—भवतीभिर् वनं दृष्टम् । किम्भूतम् ? कुसुमानि सञ्जातान्य् अस्येति हासो लक्ष्यते, भवतीनाम् अनुचिताचारं वीक्ष्य वनम् अपि हसतीति भावः । ततोऽपि परावृत्याकाश-दत्त-दृष्टीर् दैवम् उपालम्भन्तीर् इवालक्ष्याह—राक- इति । राकेशोऽपि वनेनैक-रसं योगं कृत्वा हसत्य् एव । पुनर् अतिकोपेन यमुनाभिमुखीर् आलक्ष्याह—यमुना इति । यमुनापि समीर-कम्पित-नीर-तरु-पल्लव-चालन-च्छलेन नेह स्थेयम् [भा।पु। १०.२९.१९] इत्य् उपदिशतीति भावः । पक्षेऽतीव-शोभन-रमणोपयोगि स्थलम् इदं, ततो रमणं कुरुतेति द्योतयति ॥२१॥
यतो युष्मान् अपाश्यन्तो बन्धवो भयम् आप्नुवन्ति, ततो हेतोर् यूयं मा चिरं शीघ्रं गोष्ठं यात । तान् वत्सान् पाययत, गवां पार्श्वे त्यजत । बालांश् च दुह्यत स्वाङ्ग-रसं तेषु पूरयत । दैवादिकत्वं दुहेर् आर्षम् । पक्षे, मा-शब्दस्य सर्वत्रान्वयः। गोष्ठं मा यात । किं-भूतं ? चिरं चिरानुभूतम् इत्य् अर्थः । पतीन् मा शुश्रूषध्वं यतस् ते सुप्ताः । वत्सा मा क्रन्दन्ति, अतस् तान् मा पाययत । बालाश् च मा क्रन्दति, तान् अपि मा दुह्यत इत्य् अनेन ध्वनितम् अत्रैव रमध्वम् इति ॥२२॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : दृष्टं वनम् इत्य्-आदि । कुसुमितत्व-राकेश-कर-रञ्जितत्वादिना पुनर् उद्दीपन-विभावं प्रतिपाद्य तत् तस्माद् यात मा चिरं विलम्बो कार्यः । एष च विधिः ।
एष निषेधार्थः—तत् तस्मात् मा यात, गोष्ठम् अचिरं तत् कालं विलम्बेन तु यास्यथः । शुश्रूषध्वं पतीन् मा इति सर्वत्र योज्यम् । मा पतीन् गृह-पतीन् शुश्रूषध्वं प्रियतमं तु मां शुश्रूषध्वं यतो भवत्यः सतीः सत्यः प्रथमार्थं द्वितीया । सत्यो हि माम् एव भजन्ति । यद् वा, पतीन् अस्मान् इति, सर्वोत्कृष्टत्वे बहु-गौरवत्वे बहु-वचनम् । अथवा, उद्दीपन-विभावो वनं दृष्टं, आलम्बन-विभावस् त्व् अहम् अपि दृष्टं, तद् यात यातुं चेत् शक्यते, तदा यातेति साक्षेपोक्तिः । दुह्यतेत्य् अन्तं बालाश् चेति परकीया इति बोद्धव्यम् । मां दृष्ट्वापि गृहादि-सम्बन्धोऽद्यापि न दूरीभूत इत्य् असन्तम् अपि गमन-मनोरथम् उद्भाव्य कौतुकत्वेनाक्षिपति ॥२१-२२॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : कुसुमितम् इत्य्-आदि-विशेषणैर् दृश्यतोक्ता । यद् वा, ईषत्-प्रणय-कोपतो वनावलोकनेन च यमुना इति विवेचनीयम् । तत्र यमुना इति तत्-सम्बन्धेन शैत्यम्, लीला इति मान्द्यम् । वनस्य कुसुमितत्वेन स्वत एव सौगन्ध्यम् इत्य् अनिलस्य गुण-त्रयम् ऊह्यम् । अन्यत् तैर् व्यञ्जितम् ।
यद् वा, ननु महा-मोहन-वाक्याद्य्-अतिक्रमेण तेऽस्माभिर् उपेक्षिता एवेति कुतो भयम् ? इति चेत्, तर्हि तादृश-प्रयत्नेन रात्राव् आगमनस्य किं नाम प्रयोजनम् ? इति सकैतवं क्षणं ध्यात्वा, “आं ज्ञातं, दिष्ट्या पूर्ण-चन्द्र-रात्रौ मदीय-श्री-वृन्दावन-शोभा-निरीक्षणार्थम् आगतम् इति । भवतु, तच् च सम्पन्नम् एव” इत्य् स-सान्त्वम् अभिनयेनाह ।
यद् वा, ननु गृह-बन्ध्व्-आद्य्-उपेक्षया श्री-वृन्दावन-चन्द्रं श्री-कालिन्दी-विहार-लीलां चानुभवितुम् आगताः स्म इति कुतो भयम् ? इति चेत्, सत्यम् । तर्हि परम-शोभा-युक्त-वृन्दावनस्य तत्रोदित-चन्द्रस्य तथा सुन्दर-कालिन्दी-विहारि-वात-गति-लीलायाश् च दर्शनम् इदं दिष्ट्या सम्पन्नम् एवेत्य् अङ्गुल्य्-आदिना दर्शयन् स-लीलम् आह—दृष्टम् इति । अर्थः स एव। वस्तुतस् तु साक्षात् तथा तादृश-वनादि-प्रदर्शनेन कामम् एव विवर्धयति।
श्लेषार्थश् चायम्—एतत्-पक्षे दृष्टम् इति द्वाभ्याम् । ईदृशं सर्व-गुण-युक्तं वनं दृष्टम् एव, तत् तस्मात् घोषं मा यात [२२] इत्य् अन्वय इति । यद् वा, एतादृशे वने साक्षाद्-दृष्टेऽपि रात्रौ रतौ विलम्बनम् अयुक्तम् एवेति । तद्-योग्य-यमुना-तीरं प्रयाम इति ॥२१॥
तत् तस्मात् वन-शोभा-दर्शनेन निज-मनोरथ-पूरणात् सदोच्चैर् गीत-दधि-मथन-गवादि-रावैर् घोषयति शब्दं करोतीति । श्लेषेण, सर्वेषां सर्व-वृत्तं घोषयतीति घोषः, तं गोपावासं यात । मा चिरम् अचिराद् एवेत्य् अर्थः । यद् वा, तत्र विलम्बं मा कुरुतेत्य् अर्थः । किम्-अर्थम् ? पतीन् शुश्रूषध्वं सेवध्वम् । कुतः ? सतीः ! हे सत्यः ! अन्यथा साध्वीत्व-भङ्गापत्तिः । अतो मत्-पार्श्वे युष्माकम् अवस्थानम् अयुक्तम् इति भावः ।
ननु, परम-सेव्य-त्वत्-सेवाम् असहमानाः सदासूयावन्तो दुष्टतरास् तेऽस्माभिः परित्यक्ता एव, पत्नीत्वम् अपि त्वत्-पादाब्जयोर् निर्मञ्छनीकृत्य दूरतः क्षिप्तम् इत्य् आशङ्क्य स-करुणं पक्षान्तरम् आश्रयन् वत्सादिषु स्नेहं जनयति—क्रन्दन्ति इति । अतस् तान् बालान् पाययत दुग्धं, वत्सार्थं च दुह्यत दुग्धं गा इत्य् अर्थः । वत्सेभ्यो बालेषु स्नेह-विशेषात् तेषां पश्चान् निर्देशः । एवं सर्वत्र निवर्तनार्थं पूर्व-पूर्वस्माद् वाक्याद् उत्तरोत्तरस्य गरिष्ठत्वम् ऊह्यम् । पाययत इत्य् अस्यादाव् उक्तिस् तस्य द्रुतम् अवश्य-कार्यत्वात् ।
यद् वा, गोप-चूडामणे ! वत्सान् गोपैर् गो-दोहनेन पाययिष्यन्त्य् एवेति । अत आह—दुह्यत गाः। गो-दोहने स्वत एव वत्सानां बालानां च तद्-दुग्धस्यैव पानं भावीत्य् अर्थः ।
अत्रेदं तत्त्वम्—श्री-कृष्णैक-प्रिया भगवत्यस् ता गोप्यः कथञ्चित् काश्चिज् जात-विवाहा अपि नाम-मात्रेणैव पतिमत्यो विविध-व्याजेन पतीन् वञ्चयन्त्यस् तैः सह ग्राम्य-धर्माभावेन अजातापत्या एव । केवलं पत्य्-आदीनाम् आग्रहेण निजौत्सुक्य-विशेषेण वा तास्व् एव काश्चित् पर-पुत्रान् पुष्ट-पुत्रतया पालयन्तीति स्वतः स्तन्याभावेन तान् गो-दुग्धम् एव पाययन्तीति । वस्तुतस् तु सर्वम् एतन् नर्मणैव । अत एव सतीर् इति ।
श्लेषार्थश् चायम्—तत् तस्मात् बन्धुभ्यः साध्वसाभावात् वन-शोभादि-रति-सामग्री-सद्-भावाच् च, अ-कार-प्रश्लेषेण अचिरं शीघ्रं मा यात । यदि याथ, तदा विलम्बेन रात्र्य्-अन्त एव यास्यथेत्य् अर्थः ।
यद् वा, चिरं चिरन्तनोऽस्वातन्त्र्यादि-दुःख-प्रदत्वेन बहुशोऽनुभूतो यो घोषः, तं मा यात, पुनर् न यास्यथेत्य् अर्थः । च-कारान् मा-शब्दस्याग्रेऽपि सर्वत्र सम्बन्धः । पतीन् मा शुश्रूषध्वं, सतीश् च साध्वीर् मा शुश्रूषध्वं न सेवध्वम्, तत्-पदवीम् अपि न यातेत्य् अर्थः । स्वातन्त्र्यादि-सुख-भङ्गाद् इति नर्मैव । वत्सादयो न क्रन्दन्त्य् एव, गोपादिभिर् गो-दोहनादिना पयः-पान-सिद्धेः । अतस् तान् न पाययिष्यथ, न तु धोक्ष्यतेत्य् अन्य-कृत्याभावेन स्वातन्त्र्यं सूचितम् । यद् वा, इतः-प्रभृति पति-शुश्रूषादि-कर्मसु न प्रवर्त्स्यथेत्य् अर्थः । तेनापि कथञ्चिद् अपि युष्माकं धर्म-विघातो नास्तीत्य् आह—सतीः ! हे साध्व्यः ! इति तत्त्वतस् तेषां पतित्वाभावात् मद्-भजनाच् च ॥२२॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ततस् तासां प्रणय-कोपेन यद् अन्यतो दर्शनं तद्-अन्यथोत्प्रेक्ष्यते— दृष्टम् इति तद् यातेति परेणान्वयः । कुसुमितम् इत्य्-आदि-विशेषणैर् दृश्यतोक्ता । तत्र चेषत्-प्रणय-कोपतो वनावलोकने दृष्टं वनम् इत्य् उक्तं, तत ऊर्ध्वावलोकने च राकेश-कर-रञ्जितम् इति ततः कालिन्दी-तीरावलोकेन तु यमुनेति विवेचनीयम् । अन्यत् तैः ।
यद् वा, ननु महा-मोहन-वाक्याद्य्-अतिक्रमेण तेऽस्माभिर् उपेक्षिता एवेति कुतो भयम् ? इति चेत् तर्हि तादृश-प्रयत्नेन रात्राव् अत्रागमनस्य किं नाम प्रयोजनम् ? इति स-कैतवं क्षणं ध्यात्वा "आं ज्ञातं, दिष्ट्या पूर्ण-चन्द्रायां रात्रौ मदीय-श्री-वृन्दावन-शोभा-निरीक्षणार्थम् आगतम् इति । भवतु, तच् च सम्पन्नम् एव" इत्य् अङ्गुल्य्-आदिना दर्शयन् स-लीलम् आह—दृष्टम् इति । अर्थः स एव। वस्तुतस् तु साक्षात् तथा तादृश-वनादि-प्रदर्शनेन भावम् एव विवर्धयति ।
श्लेषार्थश् चायं—न केवलं तद्-भयाभाव एवात्र, अपि तु परम-सुख-निधानत्वम् अपीति भावोद्दीपनाय स्वयं दर्शयति—दृष्टम् इति । ईदृशं सर्व-गुण-युक्तं वनं दृष्टम् एव, तत् तस्मात् घोषं मा यात इत्य् अन्वय इति ॥२१॥
तत् तस्मात् वन-शोभा-दर्शनेन निज-मनोरथ-पूरणात्, सदोच्चैर् गीत-दधि-मन्थन-गवादि-शब्दैर् घोषयति शब्दायते इति घोषः । श्लेषेण तु सर्वेषां सर्व-वृत्तं घोषयतीति तं गोपावासं यात । "गोष्ठम्" इति क्वचित् पाठः । तत्रैव भवतीनां सर्वा सामग्रीति, तद् एव गन्तुं युज्यत इति भावः । मा चिरम् अचिराद् एवेत्य् अर्थः । यद् वा, तत्र विलम्बं मा कुरुतेत्य् अर्थः । किम्-अर्थम् ? पतीन् शुश्रूषध्वं सेवध्वम् । कुतः ? सतीः ! हे सत्यः ! अन्यथा साध्वीत्व-भङ्गः स्यात् । अतः पर-पुरुषस्य मम पार्श्वे युष्माकम् अवस्थानम् अयुक्तम् इति भावः ।
ननु, परम-सेव्य-त्वत्-सेवाम् असहमानाः सदासूयावन्तो दुष्टतरास् तेऽस्माभिः परित्यक्ता एव, पतिव्रतात्वम् अपि त्वत्-पादाब्जं निर्मञ्छनीकृत्य दूरतः क्षिप्तम् इत्य् आशङ्क्य स-करुणम् इव पक्षान्तरम् आश्रयन् वत्सादिषु स्नेहं जनयति—क्रन्दन्ति इति । अतस् तान् वत्सान् पाययत, बालार्थं च दुह्यत दुग्धं दोहयेत्य् अर्थः । एतच् च तत्-तत्-सन्निधान-मात्र-विश्रम्भित-तत्-प्रिय-गवाद्य्-अपेक्षया
अत्रेदं तत्त्वम्—ताः खलूद्दिश्य स वो हि स्वामी भवति [गो।ता।उ। २.२७] इति गोपाल-तापिन्यां, श्रियः कान्ताः कान्तः परम-पुरुषः [ब्र।सं। ५.६७] इति ब्रह्म-संहितायां, दशाक्षरादि-मन्त्राश् च, तथा श्रुत्य्-आगमादौ, कृष्ण-वध्वः [भा।पु। १०.३३.८] इति चात्रैव श्री-कृष्णैक-कान्तानां परम-लक्ष्मीणां तासाम् अन्यत्र विवाहो न सम्भवति । तत्-प्रतीतिश् च तासाम् उत्कण्ठा-वर्धनार्थं, योग-मायाम् उपाश्रितः [भा।पु। १०.२९.१] इत्य्-आदौ तद्-अर्थं निर्दिष्टया योग-माययैवेति गम्यते । यैव खलु तत्-प्रतिरूप-कल्पनया तत्-पतिं-मन्यास् तान् वञ्चयति । वक्ष्यते च, नासूयन् खलु कृष्णाय [भा।पु। १०.३३.३७] इत्य्-आदि । ततस् तैः सहाङ्ग-सङ्गाभावेनाजातापत्या एव केवलं स्नेह-विशेषेण यातृ-भ्रातृ-प्रभृति-पुत्रान् यान् पालयन्ति एव पुत्रा इत्य् उच्यन्ते । तेषाम् अपि लोके पुत्रतया व्यवहाराद् विशेषतस् तथा पाल्यमानत्वात्, श्री-बलदेव-साम्बाव् अप्य् उद्दिश्य, स-सुतः स-स्नुषः प्रायात् सुहृद्भिर् अभिनन्दितः [भा।पु। १०.६८.५२] इति श्री-शुकेनापि प्रयुक्तत्वात् । अतः स्तन्याभावेन गो-दुग्धम् एव तान् पाययन्तीति तान् पाययत दुह्यत इत्य् उच्यते । अत एव मुनिनाप्य् उक्तं—पाययन्त्यः शिशून् पयः [भा।पु। १०.२९.६] इति । अत्र शिशून् इत्य् एव पय इत्य् एव च, न तु सुतान् स्तनम् इति । यदि च तासाम् उदरजा एव ते स्युः, तदा रास-नृत्य-नायिकानाम् आदि-रस-नायिकानां च तासां वैरूप्येण तस्य रास-नृत्यस्य रसस्य च वैरूप्यं स्यात् ।
मातरः पितरः पुत्राः [भा।पु। १०.२९.२०] इत्य् अत्र श्री-भगवद्-वाक्ये केषाञ्चिद् रात्राव् अपि वनेऽपि मात्रादि-विचेतृत्वेन कासाञ्चिद् अर्ध-जरतीत्वम् अप्य् आयाति । तत्र पुनर् अतीव तत् स्यात्, तत् तु श्री-वैशम्पायनस्यासम्मतम्—युवतीर् गोप-कन्याश् च रात्रौ सङ्काल्य कालवित् [ह।वं। २.२१.१८] इत्य् अनेन । तथा तद् इदं तासाम् आलम्बन-रूपाणाम् उद्दीपन-सौष्ठवम् अपि वर्णयता श्रीमन्-मुन्दीन्द्रेण न मतं—भगवान् अपि ता रात्रीः [भा।पु। १०.२९.१] इत्य् आदाव् उद्दीपन-सौष्ठवेनालम्बन-रूपाणां तासां सौष्ठवम् अनुस्मृत्य, रन्तुं मनश् चक्रे [तत्र] इति च गमितम् । वक्ष्यते च तासां सौष्ठवं श्री-भगवन्तम् अपेक्ष्याप्रौढत्वं च— मध्ये मणीनां हैमानां महा-मरकतो यथा [भा।पु। १०.३३.७] इत्य् अनेन, व्यरोचतैणाङ्क इवोडुभिर् वृतः [भा।पु। १०.२९.४३] इत्य् अनेन, तडित इव ता मेघ-चक्रे विरेजुः [भा।पु। १०.३३.८] इत्य् अनेन च । तस्मात् श्री-भगवता तासां पुत्रतया निर्देशस् तु परिहास-पर एव, न तु दोषोद्गार-परः, वाचः पेशैर् विमोहयन् [भा।पु। १०.२९.१७] इति । अतः प्रहस्य सदयं गोपीर् [भा।पु। १०.२९.४३] इत्य् अत्र परिहासस्य स्फुटतरत्वं दृश्यते । यत एव मातरः पितरः पुत्राः [भा।पु। १०.२९.२०] इत्य्-आदिकं च कल्पना-मयम् एव जल्पितं, परिहासं विना तु दोषोद्गारे, निन्दामि च पिबामि च इति न्यायेन तासां स्वीकारे परम-वैरस्यम् एव च स्यात् । आस्तां तावत् तासां स्वयं दोषोद्गारः, तादृशस्यालम्बन-दोषस्यास्तित्व-मात्रेऽपि परम-रस-व्याघातः स्यात्।
तच् चान्यत्रापि सन्-नायके कविभिर् वर्णनीयत्वेन स्वीकृतेन सम्भवति, किम् उत परम-पुरुषोत्तमे महा-कवि-वर्ग-वर्णनीये लीला-रस-विशेष-वर्णनार्थम् अवतीर्णे तस्मिन् । वक्ष्यते च—भजते तादृशीः क्रीडा याः श्रुत्वा तत्-परो भवेत् [भा।पु। १०.३३.३६] इति, सिषेव आत्मन्य् अवरुद्ध-सौरतः सर्वाः शरत्-काव्य-कथा-रसाश्रयाः [भा।पु। १०.३३.२६] इति च । तस्मात् पतयोऽप्य् आसां माया-मात्र-प्रतीताः, पुत्राश् च गौणार्था इति ।
श्लेषार्थश् चायम्—तत् तस्मात् बन्धुभ्यः साध्वसाभावात् वन-शोभा-रति-सामग्री-सद्-भावाच् च अचिरं शीघ्रं मा यात । यदि याथ, तदा विलम्बेन रात्र्य्-अन्त एव यास्यथेत्य् अर्थः । च-कारान् मा-शब्दस्याग्रेऽपि सर्वत्र सम्बन्धः । पतीन् मा शुश्रूषध्वं, सतीश् च साध्वीर् मा शुश्रूषध्वं, तत्-पदवीम् अपि न यातेत्य् अर्थः । स्वातन्त्र्यादि-सुख-भङ्गाद् इति नर्मैव वत्सा बालाश् च मा क्रन्दन्ति, तस्मात् तान् मा पाययत, मा दुह्यत इति च स्वातन्त्र्यं सूचितम् ॥२२॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : निजाराम-दर्शनया तासां भावम् उद्दीपयति—दृष्टं वनम् इति ॥२१॥ निगमयति—तद् यात इति । यस्माद् रजन्य् एषा घोर-रूपा [भा।पु। १०.२९.१९] इत्य्-आदिको हेतुः, तत् तस्माच् चिर-कालं व्याप्य घोषं मा यात । अचिरम् अधुनैव मा यातेति वा । ततस् तत्र गत्वा पतीन् युष्मत्-पतित्वेन कॢप्तान् तान् अपि मा शुश्रूषध्वम् । हे सतीः ! सत्यः ! परमोत्तमाः ! ये च वत्सादयस् ते च मा क्रन्दन्ति, ततस् तान् मा पाययत, तद्-अर्थं मा दुह्यत चेति ॥२२॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : पुनर् यात गृहम्, न यातेति पक्ष-द्वयम् एव लक्ष्यीकृत्याह—दृष्टं वनम् इत्य्-आदि सार्धेन । वन-शोभा-दिदृक्षया यद् आगताः, तद् दृष्टम् । वनं कीदृशम् ? कुसुमितम् इत्य्-आदि-विशेषण-त्रयम् । तस्माद् घोषं यात, मा चिरम्, विलम्बो मा कार्य इत्य् अर्थः । तत्र गत्वा किं कार्यम् ? तत्राह—पतीन् शुश्रूषध्वम् । पतीन् इति पान्तीति पतय इति योगार्थत्वाद् यथा-तथं पालक-मात्रे बोद्धव्यम् । अन्यच् च—क्रन्दन्ति बालाश् च वत्साः, तान् पाययत, पश्चाद् दुह्यत इत्य् अर्थः । बाला इति वत्स-विशेषणम् । हे सतीः ! साध्व्यः !
पक्षे, दृष्टं वनम् इत्य्-आदिना उद्दीपन-विभावः प्रकटीकृतः । तत् तस्माद् घोषं मा यात, पतीन् मा शुश्रूषध्वम् । बालाश् च वत्सा मा क्रन्दन्ति । तान् मा पाययत, मा दुह्यत चेत्य् अर्थः । चिरम् एव न यात, इहैव सर्वदा तिष्ठतेत्य् अर्थः । प्रति-क्रियं मा-शब्दो योज्यः ॥२१-२२॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : शब्दोत्थार्थ-प्रतीत्या वास्तवम् अर्थम् अजानतीः, ऊर्ध्वाधो दृष्टि-प्रसरणेनान्यतो विलोकयन्तीः किञ्चित् संरम्भ-क्षुभित-दृष्टीः प्रत्य् आह—दृष्टम् इति । अतिमुद्राम् आकलय्य ईषत्-प्रणय-कोपेन इतस् ततो विलोकमाना दृष्ट्वा अन्यथोत्प्रेक्षणं निर्वार्य, नूनं गृहेषु पत्य्-आदि-शुश्रूषया व्याकुलत्वेन दुःखम् अनुभूय वृन्दावन-विलोकनौत्सुक्यतयागता एव तर्हि क्षणं वन-दर्शनेन हृदयं निर्वापयन्तु इत्य् आह तीर्यक्-प्रेक्षणेन वन-दर्शनं सम्भाव्याह, निर्धारितम् इवार्थं वदति—वनं दृष्टं तच् च कुसुमितं शोभातिशयोक्तिः सूचिता ।
ऊर्ध्वावलोकन-मन्मथोत्प्रेक्ष्याह—राकेश-कर-रञ्जितम् इति । कालिन्दी-प्रदेश-स्थ-वृक्ष-खण्डेषु प्रसरन्तीर् दृष्टीर् अन्यथोत्प्रेक्षमाणम् आह—यमुन इति । यमुना-संवासिनोऽनिलस्य लीलानायस-कृतिः, तया एजन्तः कम्पमानास् तरु-पल्लवाः, तैः शोभितम् । वृक्षा अपि भवतीम् अत्रावस्थानम् अनुचितं मन्यमाना अङ्गुलि-तुल्यैः पल्लवैर् एव निवारयन्ति वन-दर्शन-विषयिणी उत्कण्ठोपसम्पन्नैव, अतः परं गृहं यात इति वन-निरीक्षणायागता भवतीर् अत्रावस्थापयतो ममोदासीनस्यानौचितीयम् इति ।
सापेक्षत्व-पक्षेऽर्थस् तु—स एवभिप्रायस् त्व् अन्य एव रमणार्थं चेद् अगताः, तर्हि उद्दीपन-विभावं पश्यतेत्य् आह—दृष्टम् इति । वनं दृष्टं काक्वा प्रश्नः । वनं विशिनष्टि—कुसुमितं । भवतीनाम् आगमनं दृष्ट्वा वनस्यापि भाव-विशेषेण रोमाञ्चितत्वम् इव जातं, किं पुनर् मम ? इति भावः । अनेनाग्रे करिष्यमाणम् आकल्प-शय्या-व्यञ्जनादि-रचनं सूचितम् इति ।
वनं कीदृशं ? राकेशस्य करैः किरणैः रञ्जितं, चन्द्रस्यापि अस्मद्-रमणानुकूल्यं दर्शितं, करैः हस्तैः हि मार्दवेन कान्ति-विशेष-योजितम् । अनेन वनस्योज्ज्वलत्वं तमो-नाशकत्वं सूचितम् ।
पुनः कीदृशम् ? यमुना-सम्बन्धिनोऽनिलस्य लीला, तया सञ्चलनं, तेन एजत् कम्पमाना तरूणां पल्लवानि । धुवने कर-धूननम् इव शिक्षयन्तः । यद् वा, ईदृशं सुखं नान्यत्रास्तीति गतागतैः दर्शयन्त इव वनैः पल्लवैः शोभितम् अनेन शरद-र्तुः शैत्येन च युष्मद्-आगमनेन मत्-सम्बन्धेन च वृक्षेष्व् अपि सत्त्विक-भावः सूचितः । ईदृशं सर्व-सद्-गुण-विशिष्टं वनम् इष्टम् एवातो व्रजे गमनम् अयुक्तम् इति तात्पर्यार्थः ॥२१॥
इदानीं मुनि-रूपाः यूथ-मुख्याः प्रति पद्य-द्वयेनाह—तद् यात इति । वन-दर्शनेन मनोरथ-पूर्तिश् चेज् जाता, तर्हि गोष्ठं व्रजं यात । ननु व्रजं त्यक्तैवायाताः । पुनस् तत्रैव गमनेन किं प्रयोजनम् ? इति चेत्, तत्राह—व्रजे धर्मार्थ-काम-लाभो भविष्यतीत्य् उपदिशन्न् आह—हे सतीः ! सत्यः ! पति-शुश्रूषणं त्यक्त्वायाताः, अतो धर्म-हानिर् जाता । धर्म-मूला काम-प्राप्तिः, धर्मे नष्टे काम-हानिर् अपि जाता । दुग्ध-हान्य्-अर्थ-नाशोऽपि जातः । स्तनन्धय-त्यागेनोपलालनादि-सुख-नाशोऽपि जातः । एतच्-चतुष्टय-प्राप्त्य्-अर्थं व्रजं यात । मा चिरं विलम्बो न कार्यः । यास् तु पतीन् त्यक्त्वागताः, ता यूयं पतीन् शुश्रूषध्वम् । यास् तु दोहं हित्वागताः, तासां वत्सा बद्धा एव क्रन्दन्ति । यासां स्तनन्धया अतृप्ताः क्रन्दन्ति, तान् दुह्यत दोहयतेत्य् अर्थः । अतृप्ता बालाः क्रन्दन्ति, तान् स्तनं पाययत । उदासीनस्य मम निकटे स्थित्या धर्मादि-हानिर् भविष्यति, तत्र गतानां सर्वं सम्पत्स्यत इति रहस्योपदेशः स्वस्य सापेक्षत्वम् ।
पक्षे व्यङ्ग्यार्थम् आह—हे सतीः ! सत्यः ! मुख्य-पत्यौ स्निग्धत्वात् पारिभाषिक-पतिं त्यक्त्वागतत्वाच् च, एतासां साध्वीत्वं ज्ञातम् । पूर्वं नर्मणा निषेधम् उक्तम् । इदानीं वास्तवम् अर्थम् आह—तत् तस्मात् चिरं बहु-काल-पर्यन्तं गोष्ठं मा यात, किन्तु मया सहात्रैव रमध्वम् ।
यद् वा, चिरं बहु-काल-पर्यन्तं माम् आयात प्राप्नुवत । यद् वा, अचिरं शीघ्रं गोष्ठं व्रजं मा यात, गमने दोषस्य बहुशोऽनुभूतत्वात्, रात्र्य्-आदि-दुःखम् अनुभूयागतत्वात् । अन्यथा दुःखं तद् अवश्यम् एव भविष्यति । यदि पत्य्-आदीनां सङ्कोचः, तदा पूर्णं रमणं विधाय रात्रि-शेषे यास्यथ । मा-शब्दस्य सर्वत्रान्वयः । पतीन् मा शुश्रूषध्वं, मद्-रूपेण तेषां बहुशः प्रातिकूल्यानुभवस्य सिद्धत्वात् ।
ननु क्रन्दतो वत्सान् बालान् त्यक्त्वागताः, अतस् तत्-स्मरणे रमणस्य विफलत्वं भविष्यति ? इति चेत्, तत्राह—वत्सा बालाश् च न क्रन्दन्ति, तद्-अर्थस्यान्यथा-सिद्धत्वात् । गोपैर् एव गो-दोहनस्य कृतत्वात्, पयसोऽपि तद्-अपेक्षितत्वाच् च, तच्-चिन्ता न कार्या । बालानां सान्त्वनस्य वृद्ध-धात्री-प्रभृतिभिर् एव कृतत्वात्, अतस् तच्-चिन्ता न कार्या । स्पष्टार्थम् आह—तान् बालान् पयो मा पाययत, वत्सान् मा दुह्यत मा दोहयत, तस्यार्थस्य स्वत एव सिद्धत्वात् । अतो निःशङ्कं मया सह रमतेत्य् अर्थः ॥२२॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : ततश् च ता लज्जया परितो विलोकयन्तीर् आह—दृष्टम् इति । "आं ज्ञातं वन-दर्शनार्थम् आगताः" इति ततश् च तासाम् ऊर्ध्वावलोकने सत्य् आह—राकेश इति । यमुना-दिग्-अवलोकने सत्याह—यमुना-स्पर्शिनोऽनिलस्य लीला मन्द-गतिः, तया एजन्तः कम्पमानास् तरूणां पल्लवाः पुष्पितैस् तैः शोभिताम् इत्य् अभीप्सितं वनादि-दर्शनम् अपि निर्व्यूढम्, अतो मा विलम्बध्वम् इति भावः ।
पक्षे, वृन्दावनम् इदं सर्वोत्कृष्टं, तत्रापि पूर्ण-चन्द्रा रजनी, तत्रापि चतुर्दिक्षु यमुना, तत्रापि शैत्य-मान्द्य-सौगन्ध्यवन्तोऽनिला इत्य् उद्दीपन-विभावा एते । आलम्बन-विभावश् चाहं वर्त एवेत्य् अद्य युष्माकं रसिकता परीक्षिता भविष्यतीति ॥२१॥
तत् तस्मान् मा चिरं यात, अपि तु शीघ्रम् एव यातेत्य् अर्थः । सतीः पतिव्रताः अपि शुश्रूषध्वं तद्-धर्म-ग्रहणार्थं ता अपि भजनीया एवेति भावः । इति परोढा उक्ता कुमारीः प्राह—वत्सा गवां क्रन्दन्ति, तान् दुह्यत दोहयत । मुनिचरीः प्राह—बालाः क्रन्दन्ति, तान् पाययत ।
पक्षे, तत् तस्माच् चिरं समस्ताम् अपि रात्रिम् अभिव्याप्य मा यात, मया सह रमध्वम् इति भावः । पतीन् साध्वीश् च मा शुश्रुध्वं, विधात्रा दत्तस्यैतादृश-सौन्दर्यस्य यौवनस्य च वैयर्थ्य-प्रापणानौचित्याद् इति भावः । एवं मा दोहयत मा पाययत मद्-अनुरागिणीनां भवतीनां किं तैः ? इति भावः ॥२२॥
॥ १०.२९.२३ ॥
अथवा मद्-अभिस्नेहाद् भवत्यो यन्त्रिताशयाः ।
आगता ह्य् उपपन्नं वः प्रीयन्ते मयि12 जन्तवः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : संरम्भ-क्षुभित-दृष्टीः प्रत्य् आह—अथवा इति । यन्त्रिताशया वशीकृत-चित्ताः । उपपन्नं युक्तम् । प्रीयन्ते प्रीता भवन्ति ॥२३॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : संरम्भः कोपावेशाः, तेन क्षुभित-दृष्टीर् भ्रान्तेक्षणाः । अथवा इति निपात-द्वयं सम्भ्रमे मङ्गले वा । मयि विषये जन्तवो जीव-मात्राणि । अतो रमध्वम् इति पक्षः॥२३॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : पुनस् ताटस्थ्यम् आह—अथवा इत्य्-आदि ॥२३॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : मयि यः अभिस्नेहः प्रीति-विशेषः, तस्माद् इति मधुर-प्रेमाख्यः पुं-स्त्री-भाव-विशेषो निरस्तः । अत एव सौदास्यम् आह—हि यतः सर्वेऽपि प्राणिनो मयि प्रीतिं कुर्वन्तीति । मद्-अभिस्नेहाद् इति साक्षाद्-उक्त्या तम् अपि श्लथयति । अत एव गौरवेण भवत्य इति ।
यद् वा, ननु प्रियंवद-प्रवर ! तर्ह्य् अस्माकम् अभीष्टं सम्पाद्यताम् । तत्राह—प्रीतिम् एव कुर्वन्ति इति प्रीतेर् भक्ति-विशेषत्वाद् अङ्ग-सङ्ग-कर्मणालम् इति भावः । अन्यत् तैर् व्यञ्जितम् ।
यद् वा, अहो बत परित्यक्ता एव, ते सर्वे । तत् किं पुनस् तन्-नाम-ग्रहणेन ? इत्य् आशङ्क्य स-श्लाघं पक्षान्तरम् आह—अथवा इति । अर्थस् तथैव । यद् वा, मम यो युष्माभिर् अभिस्नेहस् तस्मात् तेनेत्य् अर्थः ।
अ-कार-प्रश्लेषेण अयन्त्रिताशयाः परम-साध्वीत्वात् । यद् वा, मद्-विषयकाभिस्नेहेन अयन्त्रिताशयाः । पातिव्रत्येन पर-पुरुषे स्नेह-विषयायोगात् । एवम् उभयथा भाव-विशेषो निरस्तः, तथाप्य् आगता यत् । अन्यत् समानम् । वस्तुतस् त्व् एवम् औदासीन्यं चातुर्य-भङ्ग्या भाव-विवर्धनार्थम् एव ।
श्लेषार्थश् चायम्—अहो परमानुरकास्व् अपि भवतीषु किम् उद्दीपन-गर्भैः प्रार्थनैर् इत्य् आह—अथवा इति । अभि-शब्देन स्नेहस्य सम्यक्त्वोक्त्या मधुर-प्रेमैव लक्ष्यते । सामान्यतः सर्वेऽपि प्राणिनो मम प्रीयन्ते यतः, अतः सर्वोत्तमा गोप्यो भवत्यो मद्-अभिस्नेहाद् यन्त्रिताशया वशीकृत-चित्ताः सत्यः । किं वा, पत्य्-आदि-भयेनास्वच्छन्दा अपि मद्-अभिस्नेहाद् धेतोर् आगता यत्, तद् उपपन्नम् एव, सर्वतोऽपि विशिष्ट-मद्-विषयक-प्रीतिमत्त्वात्। अत एव आदरेण भवत्य इति । अतोऽधुना मया सह स्वच्छन्दं रमध्वम् इति भावः ॥२३॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : अथ संरम्भ-क्षुभित-दृष्टीस् ता निवर्तयितुम् इव जन्तु-मात्र-साधारणता-निर्देशेनातिक्षोभयन्न् आह—अथवा इति । पक्षान्तरम् इदं, दृष्टं वनम् [२१] इत्य्-आदि निरसनापेक्षया । मयि योऽभिस्नेहः प्रीति-सामान्यातिशयः, तस्मात् इति । रत्य्-अर्थः पुं-स्त्री-भाव-विशेषो न गृहीतः, विशेषेणाभावात् । अत एव सहौदास्यम् आह—हि यतः सर्वेऽपि प्राणिनो मयि प्रीतिं कुर्वन्तीति । मद्-अभिस्नेहाद् इति साक्षाद्-उक्त्या तम् अपि शिथिलयति । अत एव गौरवेण—भवत्यः इति । अन्यत् तैः ।
यद् वा, अहो बत परित्यक्ता एव ते सर्वे, तत् किं पुनस् तन्-नाम-ग्रहणेन ? इत्य् आशङ्क्य स-श्लाघं पक्षान्तरम् आह—अथवा इति । अर्थस् तथैव । वस्तुतस् तु एवम् औदासीन्यं चातुर्य-भङ्ग्या भाव-विवर्धनार्थम् एवेति ।
श्लेषार्थश् चायम्—एवं यद्यप्य् अन्य-प्रयोजनायागताः, तथापि मत्-प्रार्थनया कियन्तं क्षणम् अत्र विश्राम्यतेति । एवम् उक्त्वा पक्षान्तरम् आह—अथवा इति । अभि-शब्देन स्नेहस्य सम्यक्त्वोक्त्या रत्य्-आख्य-भाव एव सूच्यते । ततश् च यदि वा मद्-अभिस्नेहाद् आगताः, तर्हि तद् एतद् उपपन्नं युक्तम् एवेत्य् अर्थः । तत्र हेतुः—जन्तवः प्राणि-मात्राणि, मम मत्-सम्बन्धे, प्रीयन्ते मयि प्रीता भवन्तीत्य् अर्थः । ततस् तादृश-भाववतीनां वा का वार्तेति भावः । अत एव प्रेमादरेण भवत्य इति । अतोऽधुना मया सह स्वच्छन्दं रमध्वम् इति भावः ॥२३॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : यदि स्वयम् एव भवत्यो मद्-अनुरागेणैवागता न तत्र मत्-प्रार्थनापेक्षापि, तदा तद् अतीव युक्तम् आचरितम् इत्य् आह—अथवा इति । मम मयि । यदि जन्तु-मात्राण्य् एव मयि प्रीयन्ते, तदा भवतीनां कामिनीनां कान्त-भावात्मक एव सः स्नेहो भवेद् इति भावः ॥२३॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : पुनर् व्रजं यात इत्य् अस्यैवानुकूलं वदति—अथवा इत्य्-आदि । न वनादि-दिदृक्षया समागताः स्म । तद्-दर्शनार्थम् एव आगताः स्म इति चेत्, तद् उपपन्नम् एव, मद्-अभिस्नेह-यन्त्रितत्वं हि साधूनाम् एव, यतः प्रीयन्ते मयि जन्तवः । प्राणि-मात्रम् एव मयि प्रीयते, किं पुनर् भवत्यः । तन् मद्-दर्शनं तु उपपन्नम् एव । सम्प्रति घोषं यात इत्य् अर्थः ।
पक्षान्तरे—भवत्यो मद्-अभिस्नेहाद् यन्त्रिताशया इति जानीमः, तेनागताश् च । अतोऽतः परं यद् उचितं तद्-उपपन्नं भविष्यत्य् एव । यतो मयि जन्तवः प्रीयन्ते, प्रीता एव भवन्ति, तद् यूयं यत् प्रीता भविष्यथ, तत् किम् इति । मा घोषं यात इत्य् अर्थः ॥२३॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : ननु पत्य्-आदि-स्नेह-त्याग-पूर्वकं त्वय्य् अनुरक्तत्वात् त्वां सेवितुम् आगताः । त्वं तु कथम् अस्मान् निवर्तयसि ? इति यथा-श्रुतार्थ-ग्रहणेन संरम्भेण रुक्ष-मुद्राम् अवलम्बमानाः प्रत्य् आह, जन्तु-मात्र-साधारण्य-निदर्शनेन स्वस्य औदासीन्यम् आविष्करोति—अथवा इति ।
ननु कथम् अस्मान् अत्राहूय विडम्बयसि ? इति चेत्, तत्राह—अथवा इति । पक्षान्तरम् । मद्-अभिस्नेहाद् अत्रागताः, भवत्य इति गौरवोक्तिः, मयि योऽभितः स्नेहः, तस्मात् पत्य्-आदिषु यः स्नेहः, तस्माद् आकृष्य मय्य् अर्पितत्वात् । अत एव यन्त्रिताशया वशीकृत-चित्ताः । अतः परम-साध्वीत्वात्, न तु रमणार्थम् आगताः । अथवा, एवं वो मत् मन्-निमित्तम्, अभि निःशङ्कं, यथा तथा स्नेहाद् वा आगताः । यतोऽयन्त्रिताशया अस्वाधीन-चित्ताः सत्यः । अत एव चित्त-नियमनम् उपदिशति, चित्त-नियमेन कृते सति पर-पुरुषे मयि भाव-विशेषम् उदयेन सतीत्व-भङ्गो न भविष्यतीति भावः । पूर्वं मनसोऽनियमने यज् जातम् एव, अधुना मद् अभि मम सम्मुखम् आगताः, स्नेहात् यन्त्रितो बद्ध आशयश् चित्तं यासां, ताः । तद् वो युष्माकम् उपपन्नं युक्तम् एव जातम् । यतः केनापि न प्रतिबद्धाः ।
यद् वा, वो युष्माकम् अपि उपपन्नं युक्तम् एव । यस्य यस्मिन् प्रेम-विशेषः, तद्-अन्तिके तस्य गमनम् अयुक्तं न भवतीति स्वस्याकामत्वं व्यञ्जयति—यतो मयि जन्तवः प्राणि-मात्राः प्रीयन्ते प्रीतिं कुर्वन्ति ।
ननु, तेषु अङ्ग-सङ्गं क्रियते प्रयोजनाभावात् । मम ब्रह्मचर्यं भवतीभिः श्रुत-पूर्वम् एव, अतो व्याबुध्य यात इति शब्दोत्थोऽर्थः । इदानीम् अर्थोत्थम् अर्थम् आह—अथवा तद् यात इति । पूर्व-श्लोकोक्त-व्रज-गमन-निषेधम् अबुद्ध्वा क्षुभित-दृष्टी सान्त्वयन् सापेक्षत्वं व्यञ्जयन् वने रमणं द्रढयति । पद्यार्थस् तु स एव, भावार्थो भिन्न एव । मम अभि भय-रहितः स्नेह-प्रसूताख्यश् चतुर्थो रत्य्-आख्यो भावः, तस्मात् तं प्राप्येत्य् अर्थः । यन्त्रिताशयाः मयैव यन्त्रितो निरुद्ध आशयश् चित्तं यासां, ताः । चित्ते निरुद्धे स्वत एव आगताः । मम चित्तेन भवतीनां चित्तम् आश्लिष्टं, क्षीर-नीरवत् । केवलं शरीर-मात्रम् अनाश्लिष्टम् । तद् इदानीं रमणं सर्वं सेत्स्यतीति भावः, यस्मात् आगताः, तद् उपपन्नम्, वो युष्माभिर् उचितं कृतम् इति । मनश् चक्रे [१०.२९.१] इति पूर्वं चिन्तनम् एव आगमन-मात्रं प्रतीक्ष्यमाणेन मया तथा तत् सम्पन्नम् । अतो यावद्-आकाङ्क्षं रमणं भविष्यतीति भावः । युक्तार्थत्वे कैमुत्य-न्यायेनाह—यतो जन्तवः प्राणी-मात्राः मम प्रीयन्ते मद्-विषयां प्रीतिं कुर्वन्ति, किम् उत मत्-प्रेम-रत्न-मञ्जूषा भवत्य इति । तद् उक्तं, को नु राजन्न् इन्द्रियवान् [भा।पु। ११.२.२]13 इति । प्रीतौ इन्द्रियवत्त्व-मात्रम् एवाधिकारि-विशेषणम् इति ॥२३॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : अथवा इति । हन्त मया वृथैवैतान्य् आगमन-कारणानि कल्पितानि । अधुनैव कारणम् अवगतम् इत्य् आह—मयि यो\ऽभि सर्वतो-भावेन स्नेहः, तस्मात् यन्त्रिताशयाः वशीकृत-चित्ताः, अत एव आगताः, तद् उपपन्नं, मद्-दर्शन-लाभात् सिद्धं, यतो मयि जन्तवः प्राणि-मात्राणि प्रीयन्ते इत्य् औत्पत्तिकं मे सौभाग्यं, न त्व् औपायिकम् इति भावः । तेन भवत्यो मयि प्रीति-सामान्यवत्य एव, न तु कामोपाधिक-प्रीति-विशेषवत्य इति ध्वनितम् ।
पक्षे, मद्-अभिस्नेहः कान्त-भाव-मयं प्रेमा, तस्माद् धेतोर् यन्त्रीकृत आशयो याभिः, ताः । भवतीनां मनसा यन्त्रेणैवाहम् आकृष्टो वर्ते इत्य् अर्थः । तद् आगमनम् उपपन्नम् उचितम् एव, न तूपपत्ति-रहितम् इत्य् अर्थः । मयि जन्तवो\ऽपि प्रीयन्ते, किम् उत भाववत्यो भवत्य इति भावः ॥२३॥
॥ १०.२९.२४ ॥
भर्तुः शुश्रूषणं स्त्रीणां परो धर्मो ह्य् अमायया ।
तद्-बन्धूनां च कल्याण्यः प्रजानां चानुपोषणम् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : दृष्टादृष्ट-भय-प्रदर्शनेन निवर्तयति—भर्तुर् इत्य्-आदि श्लोक-त्रयेण ॥२४-२५॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : शास्त्र-सिद्धान्तम् आह—दृष्टं भयं राज-निन्दादि, अदृष्टं नरकादि । अमायया अवञ्चनया । तद्-बन्धूनां भर्तृ-बन्धूनां श्वशुरादीनाम् । प्रजानां सन्ततीनां पालनं च परो धर्मः शास्त्र-विहितत्वात् । अन्यथा कल्याणं नश्यतीति सम्बुद्ध्याह—हे कल्याण्यः ! इति । भर्तुः सर्व-पालकस्य मम अमायया नैष्कापट्येन सेवनं परोऽत्युत्तमो धर्मः, मम प्रसाद-हेतुत्वात् । अमाययानुवृत्त्या वै तुष्यत्य् आत्म-प्रदो हरिः14 [भा।पु। ११.३.२२] इत्य्-आद्य्-उक्तेः । तद्-बन्धूनां देवानां ब्रह्मादीनां च यज्ञादिना सेवनं, प्रजानां स्थावर-जङ्गमानां यथोचितम् अनुपोषणं पौनःपुन्येन पालनं, स्थावराणां नित्यं जलादि-प्रसेचनेन, जङ्गमानाम् अन्न-वस्त्रादि-प्रदानेनेत्य् अर्थः ॥२४॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : परिहारम् आह—भर्तुर् इत्य्-आदि । यात यात, भर्तारः शुश्रूष्यन्ताम् इति विधिः । तत्र निषेधः—भर्तुर् इत्य् एक-वचनेन स्वस्यैव भर्तृत्वं सूच्यते । भर्तुस् त्रैलोक्य-भर्तुर् मम शुश्रूषणं क्रियताम् । मच्-छुश्रूषणम् एव परो धर्मः । स्त्रीणां लक्ष्मीणां भवतीनां पूर्ववत् । तद्-बन्धूनां तस्य मम बन्धवो भवद्-विधा एव, बन्धु-शब्दात् स्त्रियाम् उङ्-प्रत्ययः । तासाम् अन्यो\ऽन्यासां प्रजानां प्रकृष्ट-जन्मनां मया सहावतीर्णानाम् इत्य् अर्थः । अनु अन्योन्यं पोषणं प्रतिपालनं च परो धर्मः, यद्-भजनं मद्-उक्त-सौहृदं च परो धर्म इत्य् अर्थान्तरम् ॥२४॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : शुश्रूषणं धर्मः । स च अमायया शुद्ध-भावेन धर्मैकापेक्षया वा चेत्, तर्हि पर उत्कृष्ट इत्य् अर्थः । हि निश्चितम् । तद्-बन्धूनां श्वश्रू-श्वशुरादीनां च शुश्रूषणम् । तथा प्रजानां पुत्र-भृत्यादीनाम् अनु पत्य्-आदि-शुश्रूषान्तरं पोषणं च धर्म एव । अमायया चेत्, पर एव । च-काराभ्यां द्वयोर् अपि मुख्यतया साम्यम् अपि सूच्यते । कल्याण्यः ! हे साध्व्यः ! तद् एव युष्माकम् उचितम् इति भावः । यद् वा, हे शुभादृष्टवत्यः ! अतो युष्माकम् एव तत् सिध्यतीति भावः । एतच् च कैतवेनैव प्रोत्साहनम् । अन्यत् तैर् व्याख्यातम् ।
यद् वा, जन्तवः प्रीयन्ते नाम, किं वा आगता यत्, तद् युक्तम् एव, किन्तु परम-धर्मेणैवाहं लभ्येय, न त्व् अन्यथेति । तम् एव शिक्षा-मुद्रया बोधयन्न् आह—भर्तुर् इति । अर्थः स एव । वस्तुतश् चेर्ष्ययोपहास एव, तस्य परम-धर्मत्वाभावात् । द्वितीय-पक्षेऽपि नर्मैव । तुच्छीकृत-चतुर्-वर्ग-श्रवणादि-भक्ति-साध्य-प्रेमैक-लभ्यस्य तस्य पति-शुश्रूषादि-बाह्य-धर्मेणालभ्यत्वात् । अतस् तस्य धर्मस्य परत्वोक्तिर् अपि नर्मत एवेति । अत एवोक्तं गीतादौ, सर्व-धर्मान् परित्यज्य [गीता १८.६६] इत्य्-आदि ।
श्लेषार्थश् चायम्—न केवलं भर्तुस् तद्-बन्धूनां मद्-विधानां च शुश्रूषणं परो धर्मः । यद् वा, हे कल्याण्यः ! परम-वैष्णव्यः ! स्त्रीणाम् अन्यासां प्राकृत-योषिताम् एव धर्मः, न तु सर्व-स्त्री-वर्ग-श्रेष्ठानां युष्माकं भक्तौ प्रवृत्तानाम् अपि स्व-धर्मानादरात् तथोक्तं—त्यक्त्वा स्व-धर्मं चरणाम्बुजं हरेः [भा।पु। १.५.१७] इत्य्-आदिना । एतत् तु हरि-भक्ति-विलासे एकान्ति-लक्षणादौ बहुशो विवृतम् एवास्ति ।15
यद् वा, भर्तुर् जगत्-पतेर् मम । किं वा, परमात्मत्वात् तत्त्वतो भर्ताहम् एव, तस्य । यद् वा, वृष्ट्य्-आदिभ्यो गोष्ठादि-रक्षणात् साक्षाद् अहम् एवात्रत्यानां सर्वेषां भर्ता, तस्य । अप्य्-अर्थे च-शब्दः । किं वक्तव्यम् ? भर्तुर् मम शुश्रूषणम् इति । मद्-बन्धूनां श्री-नन्द-बलदेवादीनाम् अपि तत् शुश्रूषणम् । तथा प्रजानां मद्-भृत्यानां श्रीदामादीनां श्री-नन्द-गृह-दासादीनाम् वा । किं वा, सामान्यतः सर्व-वैष्णवानाम् अनुपोषणम् अपि परो धर्मः । अन्यत् समानम् ।
अतः शुद्ध-भावेन मम सेवा क्रियताम् इति । यद् वा, अतोऽत्र आगता यत्, तद् युक्तम् एवेति भावः। किं च, श्री-भगवतो रसोपयुक्तेऽर्थे प्रयुक्ताम् अपि वाचं बहवोऽर्था अनुवर्तन्ते, तत्रैश्वर्य-रूपोऽयम् अर्थः । यद् वा, धर्म-रहस्य-सार-सर्वस्वं शृणुतेति परमार्थम् एव नर्मणैवाह—भर्तुर् इति त्रिभिः ।
व्रज-स्त्रीणां युष्माकं भर्तुः शुश्रूषणम् अधर्मः पापम् । अमायया तु परोऽधर्मो महा-पापम् एव, भक्ति-पराणां श्रवणादि-भक्ति-रूप-स्वधर्म-परित्यागेन पति-सेवादि-पर-धर्म-प्रवृत्त्या महानर्थोत्पत्तेः । तथा चोक्तं गीतासु, स्व-धर्मे निधनं श्रेयः पर-धर्मो भयावः [गीता ३.३५] इति । यद् वा, अ-कारो विष्णुर् अहम् एव, तस्मिन् मयि मायया भक्त्य्-आदि-त्यागेन वञ्चनया यद् भर्तुः शुश्रूषणम् इति । अन्यत् समानम् ।
भगवद्-भक्ति-हीनानां सर्व-कर्मणो वैफल्याद् वैपरीत्याच् च । तथा चोक्तं बृहन्-नारदीये16—
किं वेदैः किम् उ शास्त्रैर् वा किं वा तीर्थ-निषेवणैः ।
विष्णु-भक्ति-विहीनानां किं तपोभिः किम् अध्वरैः ॥
स्कान्दे च रेवा-खण्डे17—
धर्मो भवत्य् अधर्मोऽपि कृतो भक्तैस् तवाच्युत ।
पापं भवति धर्मोऽपि तवाभक्तैः कृतो हरे ॥ इति ।
एतच् च भक्ति-विलासे श्री-वैष्णव-माहात्म्यादौ18 व्यक्तम् एव ॥२४॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ननु यद्य् अस्माकं भवद्-अभिस्नेहो निश्चितः, तदा भवच्-छुश्रूषापि युक्तेत्य् आशङ्क्य धर्म-शास्त्रेण भावयति—भर्तुः इति त्रिभिः । भर्त्र्-आदीनाम् एव शुश्रूषादिकं धर्मः, न तु तद्-इतरेषाम् अस्माकम्, स चान्य-धर्मापेक्षया परः ।\
ननु तद् अप्य् अस्माभिर् यथा-युक्तं कार्यत एव ? तत्राह—अमायया एवेति । पर-पुरुषस्य मम भजने स-कपटम् एव स्यात्, ततः सोऽपि दुष्यद् इति भावः । कल्याण्यः ! हे साध्व्यः ! तद् एव युष्माकम् उचितम् इति भावः। एतच् च कैतवेन प्रोत्साहनम् । वस्तुतस् तूपहास एव, तस्य परम-धर्मत्वाभावात्,
एतावान् एव लोकेऽस्मिन् पुंसां धर्मः परः स्मृतः ।
भक्ति-योगो भगवति तन्-नाम-ग्रहणादिभिः ॥ [भा।पु। ६.३.२२] इति श्री-धर्म-राज-वाक्याद् इति ।
श्लेषार्थश् चायम्—न केवलं मद्-अभिस्नेह-हेतोर् एवोपपन्नम्, अपि तु धर्म-हेतोर् अपीत्य् आह—भर्तुः इति । अमायया कल्याणीभिर् निज-सद्-भाव-वृत्तत्वेनैव, न तु बलाद् आपादितत्वेन । यो भर्ता तस्यैव शुश्रूषणं परो धर्मः, तथा तद्-बन्धूनां च इत्य्-आदि । अन्यत्र परम-धर्म-विदा श्री-भीष्मेणाम्बायाः परित्यागाद् धर्मतो भर्तृत्वासिद्धेः । तद् एवं सद्-भावावृतत्वेन ते मायया कपटेनैव भर्तारः सद्-भाव-वृत्तत्वेन त्व् अहम् एव सत्य-भर्ता भवतीभिः शुश्रूषणीय इत्य् अर्थः । अत्र बाल्यम् आरभ्य भवतीनां हृदयम् एव मम साक्षीति भावः । वस्तुतस् तु स एष एवार्थः स्थापयिष्यते ॥२४॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : ननु भर्तृ-शुश्रूषण-परित्यागे स्त्रीणां दोषः ? तत्राह—भर्तुः शुश्रूषणम् इति । अमायया यो भर्ता, तस्यैव शुश्रूषणं परो धर्मः । तथा तद्-बन्धूनां च । युष्माकं तु अनुपभुक्तात्वेन लक्ष्यमाणानां दाम्पत्य-व्यवहाराभावात् केनापि माययैव तत् कल्पितम् इति लक्ष्यते । ततो न दोष इति भावः ॥२४॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : किं वा प्रार्थना-पक्षे भर्तुर् इत्य् अमायया अमिथ्यात्वेनैव यो भर्ता, तस्य कौमारम् आरभ्य भवतीनां मय्य् एव, न तु तत्-कान्त-भाव इति मिथ्यैव भर्तुर् इत्य् अर्थः । कन्य-वैमत्येन बलात् पतित्वाभावात् परम-धर्म-विदा श्री-भीष्मेणाम्बायाः परित्यागाद् इति भावः ॥२४॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : पुनः, तद् यात मा चिरं घोषं [भा।पु। १०.२९.२२] इति यद् उक्तं, तद् अनुकूलं वक्ति—भर्तुः इत्य्-आदि सुगमम् । पक्षे, भर्तुर् ममेत्य् अर्थः, एक-वचन-प्रयोगात् । अमायया अकैतवेन । हि निश्चितम् । हे कल्याण्यः ! तस्य मम बन्धूनां मत्-सुहृदां प्रजानां प्रकृष्ट-जन्मनाम् अनुपोषणम् अन्योन्य-परिपालनं च धर्मः परमः । मच्-छुश्रूषणम् अन्योन्य-प्रीतिश् चेति द्वयं परमो धर्म इति वाक्यार्थः । तेनान्योन्य-सौहार्द-पुरःसरं मच्-छुश्रूषणम् एव कुरुतेति भावार्थः ॥२४॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : इदानीं श्रुति-रूपा यूथ-मुख्याः प्रति भाव-जिज्ञासार्थं धर्म-निरूपणम् आह । बृहद्-वामन-पुराणे भृगुं प्रति ब्रह्म-वाक्यं—
न स्त्रियो व्रज-सुन्दर्यः पुत्र ताः श्रुतयः किल ।
नाहं तेन चानन्तो न च श्रीस् तत्-समा क्वचित् ॥ इति ।
भर्तुर् इति भर्तुः पोषण-कर्तुर् लौकिकस्य पत्युः शुश्रूषणं, प्रजानां पुत्र-कन्या-दास-दासीनां तद् अनु यथोचितं शुश्रूषणं धर्मः । हे कल्याण्यः ! मङ्गल-रूपाः ! अहं तु लौकिक-पतिर् न भवामि, स्त्रीणां ये देवताराधनादयो धर्मोक्ताः, तद्-अपेक्षया पति-शुश्रूषणं धर्मस्योत्कृष्टत्वं, न तु भगवद्-धर्मापेक्षयोत्कृष्टत्वम् । अतो निरपेक्षस्योदासीनस्य च मम भजनेन तद्-असिद्धेः ।
वास्तवम् अर्थम् आह—भर्तुः शुश्रूषणं स्त्रीणां साधारण-स्त्रीणाम् एव परः श्रेष्ठो धर्मः, न तु मत्-प्रियाणां भवतीनाम् । हे कल्याण्यः ! शुभ-रूपाः ! भवतीनां मद्-आराधनम् एव परमो धर्मः । यस् त्व् अलौकिको भर्ता रस-पोषण-कर्ता अहम् एव, लौकिक-पत्य्-आदीनां शुश्रूषणस्य परम-धर्मत्वाभावात् । अतस् तेष्व् अनिष्ट-निवारण-सामर्थ्याभावाद् भर्तृत्वं तद्-वधूनां बन्धुत्वं पारिभाविकम् एव, तद् उक्तम् अत्रैव—
गुरुर् न स स्यात् स्वजनो न स स्यात्
पिता न स स्याज् जननी न सा स्यात् ।
दैवं न तत् स्यान् न पतिश् च स स्यान्
न मोचयेद् यः समुपेत-मृत्युम् ॥ [भा।पु। ५.५.८] इति ।
तस्मान् मच्-छुश्रूषणं परो धर्मस् तद्-वधूनाम् । तस्य मम बन्धवो मत्-सहचराः । यद् वा, मम बन्धवो वैष्णवाः, तेषाम् अपि शुश्रूषणे पर्यवस्यति । तद् उक्तं,
साधवो हृदयं मह्यं साधूणं हृदयं त्व् अहम् ।
मद्-अन्यत् ते न जानन्ति नाहं तेभ्यो मनाग् अपि ॥ [भा।पु। ९.४.६४] इति ।
यद् वा, भर्तुः पालकस्य मम शुश्रूषणं प्रियाचरणं रमणम् इति यावत् स्त्रीणां मत्-प्रियाणां भवतीनाम् अमायया अप्रतारणेन चेद् भवति, तर्हि परो धर्मः । प्राकृतस्य भर्तुः शुश्रूषणं स्त्रीणां भवतीनाम् अमायया अकृपया स्नेहाभावेन चेद् भवति, तदा परो धर्मः स्यात् । कृपा-दम्भयोर् माया इति विश्वः । स्नेहस्य मयि निर्बन्धत्वात् । तद् उक्तम्—
विषयाविष्ट-चित्तानां कृष्णावेशः सुदूरतः ।
वारुणी-दिग्-गतं वस्तु व्रजन्न् ऐन्द्रीं किम् आप्नुयात् ॥ इति19 ।
किं च—त्यक्त्वा स्वधर्मं चरणाम्बुजं हरेः [भा।पु। १.५.१७] स्व-धर्म-त्यागेन मच्-छुश्रूषणं स्व-धर्मत्वं यदा स्वीक्रियते, तदा अधर्म-त्यागेन मद्-आराधनस्य को वा धर्मत्वं स्वीकुर्यात् ? न ह्य् अधर्म-त्यागेन धर्मो भवति, केनाप्य् अभ्युपगतं शक्यते ।
ननु लोक-प्रतीत्या पत्य्-आदि-शुश्रूषणस्य धर्मत्वं श्रूयते ? सत्यम्, तथापि स्व-धर्म-त्याग-पूर्वक-मद्-भजनस्य परम-धर्मत्वं प्रसिद्धेः । तद् उक्तं गीतायां—सर्व-धर्मान् परित्यज्य माम् एकं शरणं व्रज [गीता १८.६६] इति मयैवोक्तत्वात् । यतः पत्य्-आदिषु स्नेहस्य त्यक्तात् त्याग-दर्शन-लिङ्गेन तस्मान् मच्-छुश्रूषणम् एव भवतीनां मुख्यो धर्मः ।
यद् वा, तद्-बन्धूनां तस्य मम बन्धूनां मत्-सहचरीणां सखीनां शुश्रूषणम् आनुकूल्येनानुरञ्जनं, तद् अनु प्रजानाम् अप्य् अनुरक्तानां दासीनां मनो\ऽनुरञ्जनं भवतीनां परमो धर्म इति । किं च, मच्-छुश्रूषणस्य त्यागेन इतर-धर्माचरणस्य कुत्राप्य् अश्रूयमाणत्वात् । अतः सापेक्षे\ऽपि रमणानुकूल-व्यापार-कर्त्रीभिर् भाव्यम् इति अर्थोत्थार्थ इति ॥२४॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : ननु भवद्-अभिस्नेहवत्यो वयं भवाम इति चेज् जानासि, तर्हि "तद् यात गोष्ठम्" इति मुहुः किं ब्रवीषि ? न हि स्नेहाशयो जनः स्नेह-विषयं जनं त्यक्तुं शक्नुयात् ? सत्यं, येन धर्मः सिद्ध्येत्, तद् एव स्नेहवतापि व्रज-जनेन कर्तव्यम् इति शास्त्र-मतम् एतद् ब्रवीमि, इत्य् आह—भर्तुर् इति । पर उत्कृष्टः । अमायया इति, न तु पुंश्चलित्वे सतीत्य् अर्थः । तद्-बन्धूनां श्वश्र्व्-आदीनाम् ।
पक्षे, स्त्रीणां प्रस्तुतत्वात् स्त्री-विशेषाणां व्रज-सुन्दरीणां भवतीनाम् इत्य् अर्थः । भर्तुः शुश्रूषणं परो धर्मः, न त्व् आत्मीयः । अतः स नानुष्ठेय इति भावः । यद् उक्तं—
विधर्मः पर-धर्मश् च आभास उपमा छलः ।
अधर्म-शाखाः पञ्चेमा धर्म-ज्ञोऽधर्मवत् त्यजेत् ॥ [भा।पु। ७.१५.१२] इति ।
मम विष्णुत्वाद् भवतीनां च वैष्णवीत्वान् मद्-भजनम् एव भवतीनां स्वधर्मः । अन्यस् तु पर-धर्म एव । धर्मान् सन्त्यज्य यः सर्वान् मां भजेत स तु सत्तमः [भा।पु। ११.११.३२] इति धर्मान्तर-त्याग-पूर्वकस्य मद्-भजनस्य विधिर् इति भावः ॥२४॥
॥ १०.२९.२५ ॥
दुःशीलो दुर्भगो वृद्धो जडो रोग्य् अधनोऽपि वा ।
पतिः स्त्रीभिर् न हातव्यो लोकेप्सुभिर् अपातकी ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : न व्याख्यातम्।
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : पत्युः दौःशील्यादि-सत्त्वेऽपि स्त्रीभिस् त्यागो नोचित इत्य् आह—दुःशील इति । दुःशीलः कलहादि-ज्ञान-सम्पन्नः । दुर्भगो निर्वीर्यः, कान्ति-हीनो वा । वृद्धः प्रवयाः। जडः कर्तव्याकर्तव्य-ज्ञान-हीनः । रोगी भग्नाङ्गोऽल्पाङ्गो वा । यद् वा, कुष्ठादि-व्याध्य्-आर्तः । दौशल्यादि-सत्त्वेऽपि [अपातकी] ब्रह्म-हत्यादि-पञ्च-महा-पातक-रहितश् चेत्, तर्हि शुचिर् एवेति । आ शुद्धेः सम्प्रतीक्ष्यो हि पतिः पातक-दूषितः इति याज्ञवल्क्योक्तेः । लोकेप्सुभिः स्वर्गादि-फलेच्छुभिः ।
पक्षे, एतादृशोऽप्य् अहं चेत्, तर्हि न त्याज्यः, पातीति पतिः तद्वत्त्वात् । किं वा, पतिर् व्रजवासी युष्माभिर् न हातव्यो न गन्तव्यः । ओहाङ् गतौ ॥२५॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : दुःशील इत्य्-आदि । लोकेप्सुभिर् एव, न तु मद्-ईप्सुभिः । मद्-ईप्सवस् तु माम् एव भजन्ति, लभन्ते च । यान्ति मद्-याजिनो\ऽपि माम् [गीता ९.२५] इतिवत् ॥२५॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ननु परोपदेश-पण्डित ! सर्वथा पतयः परित्यक्ता एव । अधुना किं तदीय-शुश्रूषाद्य्-उपदेशेन ? तत्राहुः—दुःशील इति । दुःशीलो चौर्यादि-रतः । दुर्भगः भाग्यादि-हीनः, निष्फलोद्यम इत्य् अर्थः । वृद्धो जराभिभूतः । जडः कर्मादिषु सामर्थ्य-हीनः । रोगी महा-रोग-ग्रस्तः । अधनोऽतिदरिद्रः, निजोदर-भरणेऽप्य् असमर्थ इत्य् अर्थः । अपि-शब्दस्य प्रत्येकम् अन्वयः । दौःशील्यादि-युक्तोऽपि न हेयः, व्रज-वासी तु सर्व-सद्गुण-युक्त एवेति कथं त्याज्यः स्यात् ? इत्य् अपि-शब्दार्थः ।
दुःशील इत्य्-आदीनां यथोत्तरम् अधमत्वं द्रष्टव्यम् । तत्र दुःशीलात् दुर्बलात् दुर्भगोऽधमः, दैव-कृतत्वेन दौर्भाग्यस्य अपरिहार्यत्वात् । तस्माद् अपि वृद्धः, वृद्धत्वस्य सर्व-शक्ति-ह्रासात्, कामिनीनां प्रायोऽप्रियत्वाद् गृह-कर्माद्य्-असिद्धेश् चाधमत्वम् एव । तस्मात् अपि जडो धर्माधर्माज्ञानेन सत्-कर्म-साधनाशक्त्या च सर्व-दोष-सम्भवात् । तस्मात् अपि रोगी स-घृणादिना सर्व-लोकैः सदानादरात् । तस्मात् अप्य् अधमः क्षुद्-वैकल्येन अशेष-गुण-मर्यादादि-लोपाद् इति दिक् । स्त्रीभिर् इति तासां पत्य्-एक-गतित्वात् । अतः सेवकैः कदाचिद् धेयोऽपीति सूचितम् ।
लोकेप्सुभिः लोक-द्वयापेक्षावतीभिः । अन्यथा इह-लोके दुष्कीर्त्य्-आदिकम्, परत्र च नरकादिकम् इत्य् अर्थः । तत्र च महा-पाप-रत एव परित्याज्य इत्य् आह—अपातकी इति । तथा च स्मृतिः—पतिं त्व् अपतितं भजेत् [भा।पु। ७.११.२८] इति । अतोऽत्रत्यानां सर्वेषाम् अप्य् अपातकित्वान् न हातुं योग्य एवेति भावः । वस्तुतस् तु पश्चात् कदाचित् कुतोऽपि धर्मादि-विचारे सति स्व-विषयक-भाव-विशेषे शैथिल्यं सम्भवेद् इति । तन्-निरसनेन स्वयम् एवादौ धर्म-श्रावणेन तासां भावो दृढीकृत इति ।
यद् वा, इदम् अपि पूर्ववन् नर्मैव, तद्-भजनापेक्षया सौशील्यादि-षड्गुण-युक्तस्यापि पत्युर् हेयत्वात् तन्-निरूपितम् एव ।
श्लेषार्थश् चायम्—आपद्भ्यः पाति इति पतिर् अहं, दौःशील्यादि-युक्तोऽपि सन्, तथा अपातकी धर्माद् अपतितोऽपि सन् । लोक-द्वयेप्सुभिर् अपि पति-पुत्रादीच्छुभिर् अपि वा, स्त्रीभिर् व्रजाङ्गनाभिर् युष्माभिर् न हातुं योग्य एव । किन्त्व् आलिङ्गनादिना सदा सङ्गम्य एवेत्य् अर्थः । अहं तु न तादृशो भवाम्य् एव, सर्व-सद्-गुणवत्त्वेन युष्मद्-एक-प्रियत्वेन च तद्-वैपरीत्यात् । यूयं च मद्-अपेक्षया लोकानपेक्षिका एव, तद् अधुनापि कथं नालिङ्ग्येय ? इति भावः ।
यद् वा, प्राकृतस् तादृश-षड्-दोष-युक्तोऽपि पतिर् न हेयः । अहं तु तत्त्वतः पतिर् एव, साक्षात् षड्-गुणैश्वर्य-युक्तश् च, कथं हेयः स्याम् ? इति । सर्व-त्यागेन यूयम् आगता यत्, तद् उपपन्नम् एव ।
यद् वा, लोकेप्सुभिर् एव न हातव्यः । परमार्थेप्सुभिस् तु सौशील्यादि-युक्तोऽपि अपातक्य् अपि हातव्यः । भवत्यस् तु मयि परमानुरागाकृष्टत्वाल् लोक-द्वय-मर्यादातिगा एवेति भावः । तत्र सिद्धान्तो लिखित एव ।
यद् वा, गोपेभ्योऽभ्यसूयन्न् आह—स्त्रीभिर् व्रज-स्त्रीभिर् अपातक्य् अपि दुःशीलादि-रूपः पतिर् न हातव्यः, न गन्तव्यः, ओहाङ् गतौ इति । अस्य दुःशीलः क्रोधनः, दुर्भगः कुरूपः, वृद्धो जीर्णः, जडो मूर्खः, रोगी सदा व्याधितः, अधनो बहु-गोधन-हीनः, लोकेप्सुभिर् मल्-लोक-कामाभिः ॥२५॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ननु परोपदेश-पण्डित ! सर्वथा पतयः त्यक्ता एवाधुना किं तदीय-शुश्रूषाद्य्-उपदेशेन ? तत्राहुः—दुःशील इति । दुःशीलश् चौर्यादि-रतः । दुर्भगः भागादि-हीनः, निष्फलोद्यम इत्य् अर्थः । वृद्धः जराभिभूतः । जडः कर्मादिषु सामर्थ्य-हीनः । रोगी महा-रोग-ग्रस्तः । अधनोऽतिदरिद्रः, निजोदर-भरणेऽप्य् असमर्थ इत्य् अर्थः । अपि-शब्दस्य प्रत्येकम् अन्वयः । दौःशील्यादि-युक्तोऽपि न हेयः । व्रज-वासी तु सर्व-सद्गुण-युक्त एवेति कथं त्याज्यः स्यात् ? इत्य् अपि-शब्दार्थः । लोकेप्सुभिः लोक-द्वयापेक्षावतीभिः । अन्यथा इह-लोके परत्र च दुःखम् एवेत्य् अर्थः । तत्र च, पातक्य् एव परित्याज्य इत्य् आह—अपातकी इति । पातकं पतन-हेतुः पाप-विशेषः । तथा च स्मृतिः—पतिं त्व् अपतितं भजेत् [भा।पु। ७.११.२८] इति । अतोऽत्रत्यानां सर्वेषाम् अपि पाप-मात्राभावान् न हातुं योग्य एवेति भावः । वस्तुतस् तु तासां निश्चितेऽपि दृढ-भावे उत्कण्ठा-वर्धनार्थम् एव तथोक्तम् इति ।
श्लेषार्थश् चायम्—तस्मात् वस्तुतोऽहम् एव पतिर् इति स्थिते, दुःशील- इत्य्-आदि वचनानुसारेण तत्-तद्-दोष-युक्तोऽपि पतिर् न हातव्य इति स्थिते, निखिल-कल्याण-गुण-युक्तः पतिर् अहं कथं हातव्यः ? ते पुनस् तत्-तद्-दोष-युक्ता न च पतय इति कथं न हातव्याः ? इत्य् आह—दुःशील इत्य्-आदि ॥२५॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भः ३३२) : अङ्गीकृत्यापि पतित्वं प्रकारान्तरेण तत्-सेवां स्मृति-वाक्य-द्वारापि परिहरति—दुःशीलः इति । अपातकी एव न हातव्यः । ते तु पातकिन एवेति सासूयो भावः ॥२५॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : एवम् एव दुःशील इत्य्-आदि योज्यम् ॥२५॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : पुनस् तेनैव क्रमेणार्थ-द्वयं प्रकाशयति—दुःशील इत्य्-आदि । प्रकृत-पक्षे सुगमम् । तस्माद् घोषं गत्वा पतीन् एव शुश्रूषध्वम् इति भावः । पक्षे—लोकेप्सुभिर् इवेदम्, न तु मद्-ईप्सुभिः । मद्-ईप्सुभिस् तु पतीन् हित्वाप्य् अहम् एव भजनीयः, ममैव वास्तव-पतित्वात् । तस्मान् मा घोषं व्रजत, इहैव हित्वा मां भजतेत्य् अर्थः ॥२५॥
**नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : "**आत्म-शुश्रूषणं त्याजयित्वा पत्य्-आदि-शुश्रूषणम् उपदिशति" [इति] शाब्द-प्रतीत्या मन्यमानाः, "पित्ताक्रान्त-रसनायां सितां त्याजयित्वा कना-प्रयोगं कुर्वन्न् इवेति किम् अस्मान् क्षारम् इवार्पयन् दुःखी-करोति ?" इति वीक्षमाणाः प्रति आत्म-शुश्रूषणं द्रढयितुं पुनर् अपि तम् एव धर्मं कथयति । [***] फलादर्शनात् वृद्धः वयः-परिणामवान् कर्म-करणैः शिथिलः, मूढत्वात्, रोगी राजरोगाक्रान्तः, पूर्व-जन्मनि महा-पातकीत्वात्, ब्रह्महा क्षय-रोगाद् इति स्मृतेः । अधनः दरिद्रः निजोदर-भरणे\ऽप्य् अपर्याप्तत्वात्। षड्-दोष-युक्तो\ऽपि पतिश् चेत् पालकश् चेत् तदा स्त्रीभिर् अन्याभिः लौकिकीभिर् न त्याज्यः, तेन स्वत एव त्यक्ताभिर् अपि । अपि-शब्दः, यतो लोकेप्सुभिः लोक-द्वयम् इच्छतीभिः, इह लोके निन्दा-श्रवणात्, पर-लोके नरक-दुःख-श्रवणाच् च । महा-पातक-सम्बन्धश् चेत्, तदा त्याज्य एवेत्य् आह—अपातकी चेत् न त्याज्यः, पातकी त्याज्यः । तथा भवतीनां पतयस् तु नैवं-विधाः, किन्तु सुशीलाः, शुभगाः, तरुणाः, कर्म-करणे दक्षाः, अरोगाः, बहु-गोधन-धान्य-युक्ताः, भवतीषु स-स्पृहा अपातकीनश् च । ते कथं त्याज्याः ? एकस्यापि दोषस्य सद्-भावे सर्वथा उचितो नान्यथेति । अन्यच् च सदा निरपेक्षे औदासीन्य-युक्ते\ऽप्य् अनुरागो नोचित इति भावः ।
इदानीं वास्तवम् अर्थम् आह—दुःशील इत्य्-आदि षट्-दोष-युक्तो\ऽपि पतिः स्त्रीभिः साधु कुर्वतीभिर् भवतीभिर् न हातव्यः, किम् उताहं सुशीलत्वादि-गुण-युक्तः । अन्यैः षड्-गुणैः युक्तत्वात् मुख्य-पतिर् अहम् एवातिवृष्ट्य्-आदि-भय-निवारण-समर्थत्वात् । युष्मत्-सदृशीभिर् मत्-सदृशः पतिर् न हातव्यः । पातकी इत्य् अस्यायम् अभिप्रायः—व्रजे पाप-मात्र-स्थायि-सम्भावना नास्ति, किम् उत महा-पातक-सम्भवः । सत्यां निषेधः सम्भवतीति । तद्-उक्तं—
अवैष्णव-नमस्काराद् अयमाना जनार्दने ।
वैष्णवे कलहाच् चैव पतन्तीह न संशयः ॥
ता वार्यमाणाः पतिभिः [भा।पु। १०.२९.८] इत्य् उक्त्वा कलहेन निवारणे जाते इति कलहात् पातक-सञ्चारो जातः । मत्-प्रणववितानां निवारणात् मद्-ईर्ष्याकुलत्वात् ममाप्य् अपमानो महा-पातक-सञ्चारो जातः, तस्मात् सर्वथा त्याज्या एवेति लोकेप्सुभिः । लोक्यते प्रकाश्यते इति लोको रमणानन्द-प्रकारः, तद्-इच्छुभिर् युष्माभिः निजाभीष्ट-प्रदः पतिर् अहं न हातव्यः, किं तु दयालुना मया सह रमध्वम् इति गूढो\ऽभिप्राय इति ॥२५॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : ननु भवद्-अभिस्नेहवतीनाम् अस्माकम् अननुरूपाः प्रतिकूल-शीला अरोचकास् ते पतयः कथं सेव्या भवन्तु ? इत्य् अत आह—दुःशील इति । अपातकी इति, पतिस् त्व् अपतितं भजेत् [भा।पु। ७.११.२८] इति स्मृतेः । पतन-हेतु-पातकवान् एव पतिस् त्याज्य इत्य् अर्थः । लोकेप्सुभिः पति-लोक-सुख-वाञ्छावतीभिः ।
पक्षे, लोकेप्सुभिः इह-लोके पर-लोके चातिक्षुद्र-कीर्ति-सुखाद्य्-अपेक्षावतीभिर् एव न हातव्यः, युष्माभिस् तु लोक-द्वयाय जलाञ्जलीर् दत्त्वा मन्-माधुर्य-सुख-वारिधौ खेलन्तीभिः प्रथमत एव पतिस् त्यक्त एव ॥२५॥
॥ १०.२९.२६ ॥
अस्वर्ग्यम् अयशस्यं च फल्गु कृच्छ्रं भयावहम् ।
जुगुप्सितं च20 सर्वत्र औपपत्यं कुल-स्त्रियाः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : फल्गु तुच्छम् । कृच्छ्रं दुःसंपाद्यम् । औपपत्त्यं जार-सौख्यम् ॥२६॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : कामस्य पुरुषार्थत्वेन पति-दोषेण तद्-अप्राप्त्या जन्मनो नैष्फल्यापनुत्तये प्रकारान्तरेण किं जन्म-साफल्यं न कार्यम् ? इति चेत्, तत्र बाधकम् आह । चोऽवधारणे। उपपतिः पत्युः प्रतिनिधिर् उपपतिर् जारः, जारस् तूपपतिः समौ इत्य् अमरः । तत्-सम्बन्धि कर्म ग्राम्य-लक्षणम् । तत् कुल-स्त्रियाः सर्वत्र पत्युर् उत्तमाधम-मध्यमेषु पुरुषेषु जुगुप्सितं गर्हितम् एवेत्य् अन्वयः ।
कथम् ? तद् उच्यते—अस्वर्ग्यं स्वर्ग-विरोध्य् एव, प्रत्युत सप्त-सूर्म्य्-आदि-यातना-प्रदम् । किं च, अयशस्यम् इहामुत्र दुष्कीर्ति-करम् । तथापि न बहुलं, फल्गु तुच्छ-फलम् । अल्प-काल-विषयत्वात् कादाचित्कत्वेनेत्य् अर्थः । कृच्छ्रम् इति व्याख्यातं स्वामि-पादैः—दुःसम्पाद्यम् इति कर्तुर् अतिश्रम-साध्यत्वात् । भयावहं मरणादि-भय-करम् । निधुवने तत्-पत्य्-आदि-समागमादिनेत्य् अर्थः ।
पक्षे, उप समीपे पतिर् यस्याः सा उपपतिः, तस्या भवस् तत्त्वम् । अष्ट-यामं पति-सामीप्यम् । कु कुत्सितं लात्य् आददातीति कुला सा चासौ स्त्री च, तस्या एव, न तु मन्-निष्ठानां युष्माकम् । ताराहल्यादीनां तु व्यभिचाराद् अप्य् औपपत्यं जुगुप्सितं न जातं, पुनः पतिभिर् अङ्गीकरणाद् इति ॥२६॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : पति-त्यागस् तु महद् दूषणम् इत्य् आशङ्क्याह—अस्वर्ग्यम् इत्य्-आदि । सर्वत्र प्रपञ्चे, सर्व-शब्दो\ऽत्र विश्व-परः । सर्वत्र ब्रह्मादि-पर्यन्ते\ऽपि औपपत्यम् अस्वर्ग्यम् अयशस्यादि, सर्वातीते मयि तु न तथेति । द्वितीयो\ऽर्थः—मम औपपत्यं नास्ति, पतिर् एवाहम् इति भावः । तथा च लक्ष्मीः—स्त्रियो व्रतैस् त्वा हृषीकेश्वरं स्वतो ह्य् आराध्य [भा।पु। ५.१८.१९], स वै पतिः स्याद् अकुतोभयः स्वयं [भा।पु। ५.१८.२०] इत्य्-आदि ॥२६॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ननु श्री-व्रज-युवराज ! भवद्-आज्ञया नैव पतयस् त्याज्याः, किं तु नाम्नैव खलु तेषां पतित्वम् । पतित्व-व्यवहारस् तु त्वया सहैवास्ताम् इत्य् आशङ्क्य तासां दीर्घाभीष्ट-निन्दनेन परमाप्रियम् अवहित्थया साभ्यसूयम् इवाह—अस्वर्ग्यम् इति स्वर्गाप्तौ प्रतिकूलम्, किं वा पूर्व-पुण्यार्जित-स्वर्ग-नाशकम् इत्य् अर्थः । अयि कामिन्यः ! अदृष्टत्वान् मास्तु स्वर्गापेक्षा । लोके यशोऽपेक्षा त्व् अस्त्य् एव । तद्-बाधकं चेत्य् आह—अयशस्यम् इति । पूर्व-सञ्चित-यशसोऽपि लोपकम् इत्य् अर्थः ।
ननु लोकातीत ! सुगुप्तम् एतत् को नाम जानातु ? तत्राह—फल्गु तुच्छम् अस्थिरत्वात् ।
ननु भो अच्युत ! त्वया सहास्माकं तत् सुस्थिरम् एव, तत्राह—कृच्छ्रं दुःसाध्यम् इत्य् अर्थः।
ननु स्वैर-सिंह ! व्रजे श्री-वृन्दावने च स्वच्छन्द-विहरणात् सुख-साध्यम् एव ? तत्राह—भयं स्वाम्य्-आदिभ्यो नरकादिभ्यश् च, तद् आ सम्यग् वहति प्रापयतीति तत् ।
यद् वा, लोके परमार्थेऽपि जुगुप्सितं निन्दितम्, लज्जा-करत्वाद् घृणावहत्वाद् वा । हि निश्चितम्।
ननु तत्त्वज्ञेन्द्र ! निजाभीष्ट-सिद्ध्या जुगुप्सापि सुसह्यैव, तत्राह—कुल-स्त्रिया इति । जाताव् एकत्वम् । कुल-कलङ्कतस् तत्-स्त्रीणां परमानुचितम् इति सर्वथा परिहार्यम् एवेति भावः । वस्तुतस् तु पूर्ववद् स्व-विषयक-भाव-दार्ढ्यार्थम् एव ।
श्लेषार्थश् चायम्—अप्य्-अर्थे च-कारः । अस्वर्ग्यादि-रूपम् अप्य् औपपत्यं कुल-स्त्रिया अपि भवत्य् एव । ताराहल्यादीनाम् अपि तच्-छ्रवणात् । अतः साधारण्यापत्त्या दोष-विशेषो नास्तीति भावः ।
किं च, [कुल-स्त्रियाः] कुत्सितं लाति आददातीति कुला या स्त्री, तस्या एव अस्वर्ग्यादिकम् । युष्माकं तु निखिल-सर्वस्व-सारं मद्-भावम् आददानानां तन् नेति तात्पर्यं नर्म च ज्ञेयम् । यद् वा, नर्म आह—उप समीपे पतिर् यस्याः, सा उपपतिः । तस्या भाव औपपत्यं, पत्युः सामीप्यम् इत्य् अर्थः । तत् सर्वथा अस्वर्ग्यादि-दोष-युक्तम् । कुल-स्त्रिया इति राधाम् उद्दिश्योक्तम् ॥२६॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ननु श्री-व्रज-युवराज ! भवद्-आज्ञया नैव पतयस् त्याज्याः, किं तु सदा नाम्नैव तेषां पतित्वं, पतित्व-व्यवहारस् तु त्वया सहैवास्ताम् इत्य् आशङ्क्य तासां दीर्घाभीष्ट-निन्दनेन परमाप्रियम् अवहित्थया साभ्यसूयम् इवाह—अस्वर्ग्यम् इति ।
अस्वर्ग्यं सर्ग-प्राप्तौ प्रतिकूलम् । अयि कामिन्यः ! दृष्टत्वाभावान् मास्तु स्वर्गापेक्षा, इह-लोके यशोऽपेक्षा त्व् अस्त्य् एव तद्-बाधकं चेत्य् आह—अयशस्यम् इति, पूर्व-सञ्चित-यशसोऽपि लोपकम् ।
ननु सुगुप्तम् एवैतत् को नाम जानातु ? तत्राह—तथापि फल्गु तुच्छम् अस्थिरत्वात् ।
ननु भो अच्युत ! त्वया सहास्माकं तत् सुस्थिरम् एव, तत्राह—तथापि कृच्छ्रं दुःसाध्यम्।
ननु स्वैर-सिंह ! व्रजे श्री-वृन्दावने च स्वच्छन्द-विहरणात् सुख-साध्यम् एव, तत्राह—तथापि भयावहं, भयं पर-लोकात् कदाचित् स्वाम्य्-आदिभ्यश् च तत् आ सम्यग् वहति प्रापयतीति तत् ।
ननु अमृत-निर्मञ्छनीय-मधुराधर ! त्वद्-अपेक्षयास्माभिः सर्वम् उपेक्षितम् एवेति । कुतोऽपि न भयं, तत्राह—तथापि सर्वत्र स्व-देश-पर-देशयोर् व्यवहार-परमार्थयोश् च जुगुप्सितं निन्दितम् । हि निश्चितम् ।
ननु तत्त्व-ज्ञेन्द्र ! निजाभीष्ट-सिद्ध्या जुगुप्सापि सुसहैव, तत्राह—कुल-स्त्रिया इति । जाताव् एकत्वम् । कुल-कलङ्कतोऽपि कुल-स्त्रीणां परमानुचितम् इति सर्वथा परिहार्यम् एवेति भावः । वस्तुतस् तु पूर्ववद् उत्कण्ठा-वर्धनार्थम् एवेति ।
श्लेषार्थश् चायम्—पूर्ववद् एव धर्मोपात्तः पतिस् तद्-विपरीतस् तूपपतिर् इति । अथ च लोकेऽप्य् अन्यथा-प्रसिद्धम् आलक्ष्य स्मृति-वाक्यम् इदं छलार्थतया नर्म व्यञ्जयति । उप समीपे पतिर् यस्याः सा उपपतिः, तस्या भाव औपपत्यम्, पत्युः सामीप्यम् इत्य् अर्थः । तत् सर्वथास्वर्ग्यादि-दोष-युक्तम् इति । एवं भर्तुः शुश्रूषणम् इत्य् अत्र परः सर्वाधिक एवाधर्म इति व्याख्येयम् ॥२६॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : अपातकित्वाङ्गीकारम् आशङ्क्य छलेन स्मृति-वाक्यान्तरम् अन्यार्थतया व्यञ्जयन्न् अपि तत्-सेवां प्रत्याचष्टे—अस्वर्ग्यम् इति । उप समीपे पतिर् यस्याः सा उपपतिः, तस्या भाव औपपत्यं पति-सामीप्यम् इत्य् अर्थः । तत् खल्व् अस्वर्ग्याद् इति ॥२६॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : पुनस् तेनैव क्रमेणाह—अस्वर्ग्यम् इत्य्-आदि । कुल-स्त्रिया औपपत्यम् उपपति-करणं सर्वत्र अस्वर्ग्यम् इत्य्-आदि । तस्माद् घोषं गत्वा पतीन् भजतेत्य् अर्थः ।
पक्षान्तरे—कुल-स्त्रिया औपपत्यं सर्वत्रास्वर्ग्यम् इत्य्-आदि, न तु सर्वातीते मयि, औपपत्याभावात् । वास्तवः पतिर् अहम् एव । तस्माद् अविचारम् एवेह स्थित्वा मां भजतेत्य् अर्थः ॥२६॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : अधुना यूथ-मुख्या देवीः प्रत्य् आह— अस्वर्ग्यम् इति। औपपत्यं उपपति-जनितं सुखं । कुल-स्त्रिया इति जाताव् एकवचनं कुल-स्त्रीणां अन्यासाम् अपि सर्वत्र जुगुप्सितं निन्दितम् इति । निन्दा-भयम् अवगणय्यागतानां निन्दा न किञ्चित् करोति चेत्, तत्राह—अस्वर्ग्यम् स्वर्ग-प्राप्ति-प्रतिबन्धकं यागादि-जन्य-पुण्य-विनाशकत्वात् ।
ननु स्वर्गापेक्षा-रहितानां किं स्वर्ग-साधनेन इति चेत् तत्राह—अयशस्यं दुःकीर्ति-सम्पादकं विगीताचरणात्, संभावितस्य चाकीर्तिर् मरणाद् अतिरिच्यते [गीता २.३४] इति गीतोक्तेः ।
ननु केनाप्य् अलक्षितागमनम् अत्र को वा ज्ञास्यति ? इति चेत् तत्राह—फल्गु तुच्छं अनल्प-काल-भोग्यत्वात् ।
ननु भवतो यावद्-आकाङ्क स्थास्याम इति चेत्, तत्राह—कृच्छ्रं दुःख-साध्यं लण्टक-हिंस्रादि-वल्ल्य्-आवृत-प्रदेशात् ।
ननु वृन्दावनस्य सुख-रूपत्वात् त्वया सह स्वेच्छा-रमणात् सुखम् एव प्राप्स्याम इति चेत्, तत्राह—भयावहम् । इह लोके पत्य्-आदि-भयं तस्मिन् भये प्रतिकार्ये\ऽपि राज-भयं दुःपरिहरम् इति । अमुत्र भ्यम् अप्रतीकार्यम् एव भय-संवलित-सुखेन रत्य्-आदिकं भयानकस्य बलवत्त्वात् भयम् अगणयन्तीः प्रत्य् आह—सर्वत्र स्व-देशे पर-देशे च जुगुप्सितं निन्दितं च कुल-कलङ्कावहत्वात् । तस्मात् कुल-स्त्रीणां साध्वीनां तत् परिहार्यम् एवेति । तद् उक्तं—अस्वर्ग्ये लोक-विद्विष्टं धर्मम् अथाचरेन् न तु ।
अयं भावः—निरपेक्षस्योदासीनस्य ममाविगीते\ऽपि वृत्तिर् नास्ति । विगीते राग-भावस्य नित्य-सिद्धत्वाद् इति । इदानीं वास्तवम् अर्थम् आह—औपपत्यं सर्वत्र सर्व-देशेषु सर्वेषु पुरुषेष्व् एव कुल-स्त्रीणां जुगुप्सितं निन्दितं मम तु सर्वान्तरत्वान् मुख्य-पत्युः सम्बन्धेनाविगीतम् एव, विक्रीडितं व्रज-वधूभिर् इदं [भा।पु। १०.३३.४०] इत्य् अग्रे वक्ष्यमाणत्वात् । कीदृशम् ? अस्वर्ग्यम्, अन्येषाम् अपि मद्-भक्तानां स्वर्गे इच्छानुदयात् किं पुनर् मत्-प्रियाणाम् इति । तद् उक्तं—स्वर्गापवर्ग-नरकेष्व् अपि तुल्यार्थ-दर्शिनः [भा।पु। ६.१७.२८] इति भवत्यस् तु पूर्वं देव्यः मत्-सम्बद्धं औपपत्यं स्वर्ग-गति-प्रतिबन्धकं जातम् इत्य् अर्थः । एताः परं तनु-भृतः [भा।पु। १०.४७.५८] इति । वन्दे नन्द-व्रज-स्त्रीणां पाद-रेणुम् [भा।पु। १०.४७.६३] इत्य्-आदिभिस् तूभयमानत्वात् । अत एव भवतीनां उत्तमाधिकार-सम्पादकम् इति । फल्गु अल्पं कृच्छ्रं यत्र कण्टकित-प्रदेशोल्लङ्घनात् परिणामे बहु-सुख-प्रदत्वात् । किं च, भयावहं भयं न वहति प्रापयतीति । वेणु-नादेन सर्वेषां मोहितत्वात् । अत्र कस्यापि भयम् आकुरुत निःशङ्कं रमतेत्य् अर्थः । यद् वा, कुल-स्त्रीणां भवतीनां औपपत्यं पत्युर् मम समीपे यत् सुखं, तद् अस्वर्ग्यं, स्वर्गं न भवतीति । अत्रैव सुखं नास्त्य् अन्यत्रेति । पुनः कीदृक् ? अयशस्यं अयेन शुभ-दृष्टेन शस्यत्य् उत, अयः शुभावहो विधिः इति कोषः ।
किं च, फल्गु अत्यल्पं कृच्छ्रं दुःखं यत्र व्यभिचारि-भावानां दुःखवत् प्रतीयमानत्वात् । भयावहं भयं काल-भयं न वहति प्रापयतीति । सर्वदा निकट-स्थितेः सर्वत्र मद्-व्यतिरिक्तेषु पुरुषेषु युष्मद्-व्यतिरिक्तानाम् अन्यासां स्त्रीणां औपपत्यं जुगुप्सितं, औपपत्यं रस-वृद्धि-हेतुत्वान् मया स्वीकृतं, अन्यत्र नरक-हेतुत्वात् । वक्ष्यति च न,
नैतत् समाचरेज् जातु मनसापि ह्य् अनीश्वरः ।
विनश्यत्य् आचरन् मौढ्याद् यथारुद्रो\ऽब्धि-जं विषम् ॥ [भा।पु। १०.३३.३१] इति ।
औपपत्यं रस-वृद्धि-हेतुत्वान् मया स्वीकृतम् इत्य् अभिप्रायः ॥२६॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : मयि स्नेह-सामान्यवत्यो भवत्यः स्वभावाद् भवन्त्य् एव, किन्तु धर्म-प्रतिकूल-स्नेह-विशेषस् तु सर्वथैव त्याज्य इत्य् आह—अस्वर्ग्यम् इति। मास्तु स्वर्ग इति चेत्, अयशस्यं । यशोऽपि मास्त्व् इति चेत्, फल्गु मिथ्यैव ब्रूषे । नेदं फल्गु । सर्वोत्कृष्टत्वेनानुभूतत्वाद् इति चेत्, कृच्छ्रं पत्य्-आदि-वारण-कष्ट-मयम् ।
ननु,
वामता दुर्लभत्वं च स्त्रीणां या च निवारणा ।
तद् एव पञ्च-बाणस्य मन्ये परमम् आयुधम् ॥ [उ।नी। ३.२०] इति ।
दुःखम् अप्य् अधिकं चित्ते सुखत्वेनैव रज्यते [उ।नी। १४.१२६] इति रस-शास्त्रोकेः । प्रत्युत तत् कृच्छ्रं रागवतीनाम् अस्माकं सुखातिशय-हेतुर् एवेति चेत्, भयावहं लोक-शास्त्र-निषिद्धत्वाद् ऐहिक-पारत्रिक-भय-प्रदम् । ननु,
यत्र निषेध-विशेषः सुदुर्लभत्वं च यन् मृगाक्षीणाम् ।
तत्रैव नागराणां निर्भरम् आसज्जते हृदयम् ॥ [उ।नी। ३.२१] इति रस-शास्त्रोक्तेः ।
प्रत्युत रसाधायकम् एवैतत् ? इति । तत्राह—जुगुप्सितम् इति । सर्व-देशे सर्व-काले औपपत्यम् उपपति-कर्तृकं कर्म कुल-स्त्रियाः जुगुप्सितम् इति सर्वत्र तद्वती कुल-स्त्री निन्द्यत इत्य् अर्थः । तत्र यद्यपि युष्माभिः स्वाभीष्ट-सिद्ध्या स्व-निन्दापि सुसहैव, तथापि मत्-प्रणयास्पदानां युष्माकं निन्दा मया कथम् उत्पादनियेति, अतो गोष्ठम् एव यातेति भावः ।
पक्षे, सर्वत्र इति जुगुप्सितम् इदं सार्वत्रिकम् एव । प्रस्तुते तु मम नारायण-समत्वं गर्ग-मुख-परम्परया युष्माभिः श्रुतम् एवेत्य् अतो मम औपपत्येऽपि नैव निन्दा, परमेश्वरत्वेन शुभाशुभ-कर्मातीतत्वाद् इति भावः ॥२६॥
॥ १०.२९.२७ ॥
श्रवणाद् दर्शनाद् ध्यानान् मयि भावोऽनुकीर्तनात् ।
न तथा सन्निकर्षेण प्रतियात ततो गृहान्21 ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : किं च, श्रवणाद् इति ॥२७॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : स्व-प्रीति-साधनम् आह—किं च इति । अन्यद् आहुः । तव मुख्य-भर्तृत्वात् त्वत्-सेवनं जार-सेवनवद् अस्वर्ग्यादि न, किन्तु पति-सेवनतोऽपि मुख्यं स्वर्ग्यादि-साधनम् एवेति चेत्, तथापि मच्-छ्रवणादिना मयि भावो भक्तिः स्यान् न तथा सन्निकर्षणात्यन्त-समीप्येन तेजस्विनाम् अत्यन्त-सामीप्यं वह्निवद् भयङ्करम् इति तात्पर्यम् । अतो गृहान् अवाप्य मद्-भक्तिर् विधेयेत्य् आह—प्रतियात इति । पक्षे, श्रवणादिना तथा न, यथा संनिकर्षेण ततोऽगृहान् अकृत-दार-गमनान् प्रति यात भजत । किं वा, गृहान् मदीय-कुञ्ज-भवनानि विशतेत्य् अर्थः ।
ननु कथम् अन्यथा सम्भावयसि ? न वयं त्वद्-अङ्ग-सङ्गार्थम् आगताः, किन्तु गर्गोक्ति-प्रामाण्यान् नारायणस्य समो नान्यः [भा।पु। १०.८.१९] इत्य् अतस् त्वाम् एव नारायणं ज्ञात्वा त्वद्-भक्ति-कामा वयम् आगतास् तद् अद्यतनीं रात्रिं स्व-समीप एवास्मान् स्थापयित्वा कृपया स्व-चरण-सरोजं परिचारयेति चेत्, तत्राह—श्रवणाद् इति । शुद्ध-भक्ताः खलु सामीप्य-सालोक्यादिकम् अपि न कामयन्ते, यथा श्रवण-कीर्तनादिकम् इति प्रसिद्धिर् भवतीभिर् वैष्णवीभिः श्रुतैवेति भावः ।
पक्षे—श्रवणादिभ्यो भावः कन्दर्पस् तथा न भवति, यथा सन्निकर्षेण त्य् अतो गृहान् प्रति न यातेति तत्र आवृत्त्यान्वयः । यद् वा, नञ्-पर्यायस्याकारस्य प्रश्लेषेणागृहान्, न गृहान् प्रति यात इत्य् अर्थः ॥२७॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : श्रवणाद् इत्य्-आदि चेद् अनुरक्ताः स्थ, तदा श्रवणादिभिर् एव स्थीयताम् इति बाह्योऽर्थः । आन्तरं तु श्रवणादिना मयि भावो न तथा यथा सन्निकर्षेण संयोगेन, ततः प्रतियात गृहान् इति बाह्योऽर्थः । आन्तरस् तु अगृहान् अकृत-दारान् अस्मान् इति बोद्धव्यम् । प्रतियात इति पूर्ववद् बहु-वचनम् । अगृहान् त्यक्त-गृहान् भवद्-विधानां सङ्गार्थम् एव वनं गतान् इति वा ॥२७॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ननु, प्रेमैक-लभ्य ! सर्व-साध्य-प्रेम्णा बाह्यान्तरङ्गं किल स्व-धर्म इति चेत्, तर्हि मच्-छ्रवणादिकम् एवानुष्ठीयताम् इति । यद् वा, श्री-पुरुषोत्तम ! त्वत्-प्रसाद एवापेक्ष्यते, नान्यत् किञ्चित् कुलादिकम् एवेति चेत्, तर्हि मत्-प्रसादो मद्-विषयक-प्रेम्णैव सिध्यति । स च श्रवणादिनैव सम्पद्यते । न त्व् अङ्ग-सङ्गेनेत्य् आह ।
यद् वा, ननु सर्वार्थ-साध्य-सौहृद ! त्वत्-प्रेम्णि सम्पन्नेऽपि न किञ्चित् जुगुप्सादिकं परम-पुरुषार्थ-सिद्धेर् इति चेत् तर्हि तद्-उपाय एवानुष्ठीयताम् इति शास्त्र-रीतिम् अभिनयन् दुःसहौदास्य विशेषेण परम-प्रियं स-विवेकम् आह—श्रवणाद् इति ।
श्रवणादीनां समुच्चयो विकल्पो वा । तेषाम् एकतरेणापि भाव-सिद्धः । तच् च श्री-भागवतामृतोत्तर-खण्डादौ विवृतम् एव । तत्र श्रवणं भगवत्-कथादेः । दर्शनं श्री-मूर्त्य्-आदेः, दूरतो ममैव वा । अनुकीर्तनं निरन्तरं मन्-नाम-प्रधान-कीर्तनम् । एवं-व्रतः स्व-प्रिय-नाम-कीर्त्या जातानुरागो [भा।पु। ११.२.४०] इत्य्-आदिना, तस्यैव भावोदयेऽन्तरङ्गत्वोक्तेः । दर्शनार्थं सन्निकर्षोऽपेक्ष्यत एवेति । तत्-परिहारार्थं तद्-दर्शनस्य गौणता विवक्षया आदौ निर्देशः ।
एषां च हेतु-हेतुमत्ता यथोत्तर्म् ऊह्या । तत्रादौ श्रवणम् [२७] एव । तेन विना सर्वाज्ञानात् । अत एव—श्रोतव्यः कीर्तितव्यश् च [भा।पु। १.२.१४] इत्य्-आदौ । तस्यैवादौ विधेयताद्य्-अभिधानम् । श्रवणान्तरं श्री-भगवद्-दिदृक्षया श्री-मूर्त्य्-आदि-दर्शनं, तस्माच् च ध्यानं सुखम् एव सम्पद्यतेतराम् । तस्माच् च अनुकीर्तनं स्वत एवोदेति मनो\ऽभिनिवेश-सम्पत्तेः । तस्माद् धेतोर् यथा मयि भावो भवति, तथा सन्निकर्षेण सान्निध्येनाङ्ग-सङ्गेन वा न भवति । सन्निकर्षो हि मर्त्यानाम् अनादरण-कारणम् [भा।पु। १०.८४.३१]22 इत्य्-आदि न्यायात्, शास्त्राविरुद्धत्वेन मनः-सङ्कोचाद् वा । तथा इत्य् अनेन तादृशो न भवति, किन्तु ततो न्यून एवेति।
किं वा, तेन प्रकारेण न भवति, किन्तु लोक-धर्मातिक्रमेण सर्वोपेक्षया परम-प्रयत्नादिनैव भवति । अतः सन्निकर्ष-त्यागेन श्रवणादिकम् एव कार्यम् इति भावः । अतस् तद्-अर्थं गृहान् एव यात [२७], सर्व-सङ्कोचाद्य्-अभावेन तत्रैव तत्-सुख-सिद्धेः । वस्तुतस् तु सर्वम् एतत् परम-कौतुकित्वात् । किं वा, निरन्तर-प्रेम-भर-सुकोमलित-सरल-स्वभावानां तासां प्रेम-वैयग्र्य-दर्शनार्थम् एवेति दिक् ।
श्लेषार्थश् चायम्—उक्त-न्यायेन सर्वथा मयि भावः [२७] असङ्कोचेन युष्माभिः सदा कार्य एव, न च वक्तव्यं श्रवणादिनापि प्रेमाख्यो भावः सम्पद्यते इति । यतोऽङ्ग-सङ्गेनैव नितरां सिध्यति, न च श्रवणादिनेत्य् आह—श्रवणादेर् हेतोर् न तथा यथा सन्निकर्षेण भवतीति योज्यम् । ततस् तस्मात् धेतोः, अ-कार-प्रश्लेषेण अगृहेण अगृहस्थान् अकृत-दारान् अस्मान् प्रति यात भजतेत्य् अर्थः । तासां वशीकरणार्थम् आत्म-माहात्म्य-विवक्षया बहुत्वं साक्षाद्-आत्मानुक्तिर् वैदग्ध्यादिना ।
यद् वा, अगृहान् गृह-व्यतिरिक्त-प्रदेशान् यमुना-पुलिनादीन् । यद् वा, गृहान् मदीयान् निकुञ्ज-रूपान् प्रविशतेत्य् अर्थः । गृहान् इत्य् अनेन निकुञ्जादीनाम् एव क्रीडा-गृहत्वेन निज-गृहत्वेन वा सदैतेष्व् एव वस्तव्यम् इत्य् अभिप्रैति ।
दश-श्लोकेन्धनैस् तासां प्रेम-कोमलितात्मनाम् ।
आशासु सर्वास्व् औदास्य-वह्निं कौतुक्य् अजृम्भयत् ॥
तत्रोत्क्रमेणैते श्लोका द्रष्टव्याः । अधो दिशि श्रवणाद् इति श्लोकः, तेन सन्ताप-विशेषाद् ऊर्ध्व-शिखाधः प्रज्वालिताग्निर् एव । अस्वर्ग्यम् [१८अब्] इत्य् ऊर्ध्व-दिशि तद्-अभीष्ट-निन्दनेन शिरो-ज्वरवद् दुःख-भरात् । एवं पूर्वाद्य्-अष्ट-दिक्षु दुःशील इत्य्-आदयो यथा-यथम् उत्क्रमेणैव विवेचनीयाः । अन्यथा दाहन-त्यागाद्य्-एकादशधा यूथश आगतानाम् एकादश-विधानां तासां मध्ये काश्चित् प्रति कश्चनेत्य् एवं दश-श्लोकास् तत्र प्राग् उत्क्रमेणैव कतिचित् पश्चात् क्रमेणापीत्य् एवं यथायथं विवेक्तव्याः । तत्रादौ व्यत्यस्त-वस्त्राभरणाः [१०.२९.७] प्रति तासां तथा-भूतत्वेन परम-सम्भ्रम-दृष्ट्या व्रजस्य [१८च्द्] इति पूर्वार्धं चास्य प्राक् सर्वाः प्रत्य् एव । तथान्ये अस्वर्ग्यम् इत्य्-आदि द्वयं च । तत्राद्यः सर्वासाम् एव तद्-एकाभिमतत्वात्, परश् च सामान्यतो भावोदय-प्रकारोपदेशात् । अञ्जन्तीः [१०.२९.७] प्रति रजन्य् एषा [१०.२९.१९] इति लोचनाञ्जनेन घोर-सत्त्वादि-दृष्ट्याभिप्रायेण, प्रमृजन्तीः [१०.२९.७] प्रति मातरः [१०.२९.२०] इति देहापेक्षया देह-सम्बन्धिनाम् अपि बन्धूनाम् अपेक्षोपपत्तेः । लिम्पन्तीः [१०.२९.७] प्रति दृष्टम् [१०.२९.२१] इति गन्धापेक्षया पुष्पापेक्षाया अपि योग्यत्वात् । अश्नन्तीः [१०.२९.७] प्रति तद् यात [१०.२९.२२अ] इति पादः, स्त्री-भोजनस्य सङ्क्षेपे इङ्गिताभ्याम् एव कथ्यत्वात् । पतिं शुश्रूषन्तीः [१०.२९.६] प्रति शुश्रूषध्वम् [१०.२९.२२] इति नित्यत्व-विवक्षया विधेय-मात्रत्वेनादौ सङ्क्षेपोक्तिः । अग्रेऽस्य विस्तारो भावी । शिशून् पाययन्तीः [१०.२९.६] प्रति पाययत [१०.२९.२२] इति तत्र शैघ्र्यार्थम् । क्रन्दन्ति [१०.२९.२२] इत्य्-आदि भर्तृ-शुश्रूषायाम् अपेक्षितायाम् एव तद्-एक-हेतुक-दोहनादि-गेह-देह-कर्मस्व् अपेक्षा स्याद् इत्य् अतः सर्व-मूल-भूतायास् तस्या विस्तरेणाग्रे गुणादेः कथ्यत्वाद् आदौ सूची-कटाह-न्यायेन । दुहन्तीः [१०.२९.५] प्रति दुह्यत [१०.२९.२२] इति । अधुना भर्तुः शुश्रूष-दार्ढ्यार्थं सामान्यतः सर्वा एव प्रति अथवा [१०.२९.२३-२५] इति त्रयम् । तत्र अथवा इति स्व-विषयक-प्रीत्य्-अपेक्षया भर्तृ-शुश्रूषं त्याज्यम् इत्य् आशङ्का-निरासार्थं कण्टकोद्धार-न्यायेन निज-प्रीत्य्-उत्थापनं पयोऽधिश्रयणं संयाव-पाक-परिवेषण-कर्त्रीस् त्रिविधाः [१०.२९.५-६] प्रति तत्-तत्-कर्मणां भर्तुः तद्-बन्ध्व्-आदि-शुश्रूषाद्य्-अर्थकत्वेन भर्तृ-शुश्रूषादिकम् अपि तद्-बन्धूनां चेत्य् आदिष्टम् । अन्योन्यम् अभेदात् । अन्यथा कौतुक-भरेण नर्माद्य्-अर्थम् एव तत्-तद्-उक्तेः । तथा तासाम् अन्योन्यम् ऐकमत्येन एकां प्रत्य् उक्तम् अन्याम् अपि व्याप्नोतीति सर्वेषाम् एव वचनानां परस्परं सर्वास्व् एव पर्यवसानात् । सर्वाण्य् अपि वचनानि सामान्यतः सर्वाः प्रत्य् एव द्रष्टव्यानि । तत्-प्रकारः प्राग्-लिखित एवेति दिक् ॥२७॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : एवं बहुधा प्रत्याख्यानेऽप्य् अनिवृत्तिम् आशङ्क्य भावापलापेनाप्य् औदास्यं विधत्ते—श्रवणाद् इति । श्रवणादिना यथा भावो भवति, तथा संनिकर्षेण अङ्ग-सङ्गेन न स्यात् । विरहे समुत्कण्ठया झटिति तद्-वृद्धिः, संयोगे तूत्कण्ठा-शैथिल्याद् इति भावः । एवं परां काष्ठाम् आपन्नोऽपि तासां भावोऽसिद्धता-निर्देश-भङ्ग्यापलपित एव । तत्र पूर्व-रागे प्रायः पूर्वं श्रवणं, ततो दर्शनं, ततः संयोग-प्राप्त्या निरन्तर-तत्-स्फूर्तिः, ततश् च तत्-कथैवेति क्रमेणैव निर्दिष्टम् । वस्तुतस् तु परम-कौतुकित्वान् निरन्तर-प्रेम-भर-सुकोमलित-दक्षिण-स्वभावानां तासां प्रेम-वैयग्र्य-दर्शनार्थम् एवेति ।
श्लेषार्थश् चायम्—ननु, येन सद्-भावेन स्वस्य भर्तृत्वं तद्-वैपरीत्येन तेषाम् अभर्तृत्वं स्थापितं, स एव न सम्भवति तव विप्रकृष्टत्वात्, तेषां तु सन्निकृष्टत्वाद् इत्य् अत्राह—श्रवणाद् इति । यथा येन रस-विशेष-प्रकारेण मयि श्रवणादितोऽपि भावो भवति, तथा सन्निकर्षेणापि न । येऽन्ये संनिकृष्टाः पतिं-मन्यास् तेष्व् अपि न स्याद् इत्य् अर्थः । मिथः प्रेम-योग्ययोर् यथा संनिकर्षेण प्रणय-बन्धो भवति, तथा न श्रवणादिनेति लोक-प्रसिद्धत्वाद् अन्य-पदम् अर्थायत्तम् । प्रथमत एव तथोपक्रान्तत्वात् प्रकरण-प्राप्तं च। तस्माद् गृहान् प्रति न यात इत्य् उभयत्रापि नञोऽन्वयः ।\
यद् वा, प्रतिषेध-प्रत्याख्यान-प्रतिपक्षादिषु प्रकृतार्थ-विरोधेऽपि प्रति-शब्दो दृष्टः । ततश् च प्रतियात गमन-विरोध-विषयान् कुरुतेत्य् अर्थः । एवं तासां पूर्ववत् संलापो द्विधा । कासुचिद् यथार्थम् एव, कासुचिच् चानुराग-विवर्तेन नवीभावाद् इति ज्ञेयम् ॥२७॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : अथ मय्य् अपि जातो भावः क्लेशायैव भवतीत्य् आशङ्क्यापि मा पराङ्मुखीभवतेत्य् आह—श्रवणाद् इति । यथा श्रवणादिना मद्-भावो मद्-अप्राप्त्या दुःख-मयः, तथा सन्निकर्षेण मत्-प्राप्त्या न भवति । ततस् तस्माद् गृहान् गृह-सदृशान् कुञ्जान् प्रति यात प्रविशत । पर्युदासोऽत्र नञ् इति । तद् एवं श्री-कृष्ण-वाक्यस्य प्रार्थना-रूपोऽर्थो व्याख्यातः । अर्थान्तरं तु प्रसिद्धम् । तत्र पुत्रा इति स-परिहास-दोषोद्गारेणापि प्रत्याख्यानम् ॥२७॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : पुनस् तेनैव क्रमेणार्थ-द्वयेनोपसंहरति—श्रवणाद् इत्य्-आदिना । एष मद्-भावः सुरसो भवति, न तु सन्निकर्षेण । यथेत्य् अनेन तथा-शब्दो गम्यते । श्रवणादिना यथा सुरसः, तथा न सन्निकर्षेण । तस्माद् गृहान् प्रतियात । पक्षे—यथा सन्निकर्षेण मयि भावः, तथा न श्रवणादिना । यतः श्रवणादेर् अपि साक्षात्कारं फलम्, ततो गृहान् अप्रतियाति, अभावे नह्य नो ना इति केवलस्याकारस्य निषेध-वाचित्वात् ॥२७॥
श्रवणाद् दर्शनाद् ध्यानान् मयि भावोऽनुकीर्तनात् ।
न तथा सन्निकर्षेण प्रतियात ततो गृहम् ॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : इदानीं पूर्वानुभूतं रमण-सुखं स्मारयितुम् औदासीन्य-स्थित्या संश्लेष-सुखाच् छ्रवणादि-सुखस्योत्कर्षम् आह—श्रवणाद् इति । श्रवणं नायक-शिरोमणेः सद्-गुणानाम् । दर्शनं लावण्य-सारस्य श्री-विग्रहस्य, यथा बर्हापीडम् [भा।पु। १०.२१.५] इत्य्-आदिनोक्तम् । ध्यानं तत्-तद्-अङ्ग-विभावनम् । कीर्तनं मम जन्म-कर्म-गुणानां कथनं, एतत् समस्तं व्यस्तं वा भावोत्पत्तौ प्रयोजकम् । कुत्रचिच् छ्रवणाद् एव भावोदयः, यथा रुक्मिण्य्-आदेः, यः श्रुत्वा गुणान् [भा।पु। १०.५२.३७] इति । कुत्रचिद् दर्शनात्, यथा भौम-गृहे,
तं प्रविष्टं स्त्रियो वीक्ष्य नर-वर्यं विमोहिताः ।
मनसा वव्रिरेऽभीष्टं पतिं दैवोपसादितम् ॥ [भा।पु। १०.५९.३४] इति ।
कुत्रचिद् ध्यानात्, यथा देवहूतेः—
तम् एव ध्यायती देवम् अपत्यं कपिलं हरिम् ।
बभूवाचिरतो वत्स निःस्पृहा तादृशे गृहे ॥ [भा।पु। ३.३३.२२] इति ।
कुत्रचिद् अनुकीर्तनात्, यथा नारदस्य—
प्रगायतः स्व-वीर्याणि तीर्थ-पादः प्रिय-श्रवाः ।
आहूत इव मे शीघ्रं दर्शनं याति चेतसि ॥ [भा।पु। १.६.३४] इति ।
एषां समुच्चयो वा विकल्पो वा भावोदय-हेतुः । अन्यतर-सद्-भावोऽपि भावोदय-दर्शनम् इति चेन् [मयि]{।मर्क्} तेषां सम-फलत्वेऽपि श्रवणस्य सर्वत्रानुस्त्यूतत्वेनैतद् एव मुख्यत्वम् । यद्यपि सन्निकर्षस्यापि हेतुत्वम् श्रूयते, तथापि श्रवणादीनां यथानन्यथा सिद्धत्वं तथैतस्य न तद् उक्तम् । संनिकर्षोऽत्र मर्त्यानादर-कारणम् इति । दृढतर-भावोत्पत्तौ हेतुत्वाभावात् । अत्र तु सन्निक्षरोऽङ्ग-सङ्गः । तस्मिंश् च सति भाव-शैथिल्य-दर्शनाच् च । ततो हेतुर् गृहान् प्रतियातेति शब्दोत्थार्थेन स्वस्यौदासीन्यम् अकामत्वं च व्यञ्जितम् ।
इदानीम् अर्थोत्थार्थम् आह—नन्व् अत्र विधेयं, किं भावो वा विधेयः संनिकर्षो वा विधेयः तत्रोच्यते । भावस्यैव विधेयत्वम् । तत्रैव श्रवणादि—चतुष्टयस्यैवानन्यथा-सिद्धत्वं, न तथा संनिकर्षेणेत्य् उक्तेः । मधुर-रसस्य विप्रलम्भ-सम्भोगात्मकत्वात् । विप्रलम्भे श्रवणादीनां भाव-साधकत्वं निर्णीतम् एव । यत्र तु संनिकर्षस्यापि भावोदयं प्रति हेतुत्वं श्रूयते, यथा कुररि विलपसि त्वम् [भा।पु। १०.९०.१५] । तन् न कदाचित्कत्व-विवक्षयोक्तम् इति । तस्मात् भावस्यैव विधेयत्वं संनिकर्षस्य भावं प्रति न हेतुत्वं, न च पृथग्-विधेयत्वम् इति ।
नन्व् एवं चेत्, तदा सर्वथा सर्वदाङ्ग-सङ्गाभावे मधुर-रसस्य विकलाङ्गत्वं भवेत् । तस्य चोभयात्मकत्वात् तस्मात् संनिकार्षेऽपि विधेयः । तथा सति वाक्य-भेदः स्यात्, तस्मात् संनिकार्ष्योद्देश्यत्वं भावस्य विधेयत्वम् । संनिकार्षोऽत्र फलं न हि कुत्रापि फलस्य विधेयत्वं श्रूयते । यथा यागेन स्वर्गं भावयेत् इत्य् अत्र स्वर्गम् उद्दिश्य यागस्य विधेयत्वं यागम् उद्दिश्य माकपुरोडशादि-निर्वपणस्य विधेयत्वं तथात्रापि संनिकार्षम् उद्दिश्य भावस्य विधेयत्वं भावम् उद्दिष्य श्रवणादि-चतुष्टयस्य विधेयत्वम् । अतः सम्यग् उक्तं न तथा संनिकर्षेणेति, न हि कुत्राप्पि केनाप्य् उद्दिश्य विधेयत्वम् अभ्युपगम्यत इति पूर्वं श्रवणादि-जन्य-भावोदयेन संनिकर्ष-फल-रूपो जात एव । अतः फलं त्यक्त्वा गृहान् न प्रतियात न-कारस्योभयत्राप्य् अन्वयः ।
यद् वा, श्रवणादि-हेतु-चतुष्टयाद् अपि संनिकर्षाभावे जाते सति, तथापि भावो न भवति । श्रवणादीनाम् अनैकान्तिकत्वेन भावासिद्धस् तस्मिन्न् असिद्धे सुखम् । कुतः ? यद् वा, श्रवणादेर् हेतोर् मयि जात एव तथानेन प्रकारेण संनिकर्षे मत्-समीप-गृहान् विलास-स्थानानि वन-पुलिन-यमुना-जलादीनि, न प्रतियातेति, किन्तु सातत्येन प्रतियात । तथा भवतीनां मनोरथ-पूर्तिर् भवेद् इति तात्पर्यंआर्थः । एवं स्वस्यौदासीन्यं परिहृत्य व्यञ्जनावृत्त्या गृह-गमन-निषेध-पूर्वकं रमणार्थं वै मध्ये स्थितिं दृढीकृत्वा अयम् अर्थोत्थ इति ॥२७॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : ननु, कथम् अन्यथा सम्भावयसि ? न वयं त्वद्-अङ्ग-सङ्गार्थम् आगताः, किन्तु गर्गोक्ति-प्रामाण्यान् नारायणस्य समो नान्य [१०.८.१९] इत्य् अतस् त्वाम् एव नारायणं ज्ञात्वा त्वद्-भक्ति-कामा वयम् आगताः, तद् अद्यतनीं रात्रिं स्व-समीप एवास्मान् स्थापयित्वा कृपया स्व-चरण-सरोजं परिचारयेति चेत्य् अत आह—श्रवाणाद् इति । शुद्ध-भक्ताः खलु सामीप्य-सालोक्यादिकम् अपि न कामयन्ते, यथा श्रवण-कीर्तनादिकम् इति प्रसिद्धिर् भवतीभिः वैष्णवीभिः श्रुतैवेति भावः । पक्षे, श्रवणादिभ्यो भावः कन्दर्पस् तथा न भवति यथा सन्निकर्षेण इति, अतो गृहान् प्रति न यात इति । नञ् आवृत्यान्वयः । यद् वा, नञ्-पर्यायस्याकारस्य प्रश्लेषेण अगृहान् न गृहान् प्रति यात इत्य् अर्थः ॥२७॥
॥ १०.२९.२८ ॥
श्री-शुक उवाच—
इति विप्रियम् आकर्ण्य गोप्यो गोविन्द-भाषितम् ।
विषण्णा भग्न-सङ्कल्पाश् चिन्ताम् आपुर् दुरत्ययाम् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : न व्याख्यातम्।
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : इति श्रुत्वा भगवान् पुनः किम् उक्तं ताभिर् इति पृच्छन्तं परीक्षितं श्री-शुक उवाच इति । इति इत्थम् । प्रतियात, नेह स्थेयं सुमध्यमाः [१०.२९.१९] इति प्रकारम् । विप्रियं चित्तौत्सुक्य-निवर्तकम् । विषण्णाः स्थातुं गन्तुं वाशक्ताः। भग्नः सङ्कल्पो नन्दनन्दनेन रंस्यामह इत्य् एवं-रूपो मनोरथो यासां, ताः । चिन्तां दुःखेन मनसोऽस्वास्थ्यम् । दुरत्ययां विना भगवत्-प्रसादम् अनिवार्याम् ।
पक्षे, विशेषेण प्रियम् । विगतं सन्नम् अवसादो यासां, ता विषण्णाः, ताश् च ता अभग्न-सङ्कल्पाः सञ्जात-मनोरथाः, तास् तथेत्य् एकं पदम् । दुरत्ययां मनोभव-कृत-दुःख-हरां चिन्तां चर्चां विचारं वा । चिन्ता चर्वा-विचारयोः इति यादवः ॥२८॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : इति विप्रियम् इत्य्-आदि । इति गूढार्थं ततो विप्रियम् इव आकर्ण्य चिन्ताम् आपुः । अभिप्रायम् अबुद्ध्वा चिन्तिता बभूवुर् इति भावः ॥२८॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : इत्य् एतत् । गोविन्दस्य गोकुलेन्द्रत्वेन निज-सहज-प्रेम-भर-विषयस्य भाषितं, तेनोक्तं वा विप्रियं परम-प्रेम-वेगतः सद्यस् तात्पर्यानवधारणेन अप्रियार्थस्य दर्शनेन वा अनिष्टं । किं वा, प्रिय-विपरीतं विद्विष्टम् आकर्ण्य । यद् वा, अर्थ-द्वय-स्पर्शित्वेनानिश्चिताशयत्वाद् उत्कण्ठा-भरेण तासां विप्रियत्वेनैव ज्ञातम् इत्य् अर्थः ।
विषण्णा अतस् तप्ताः सत्यः । यतो भग्नः सङ्कल्पास् तद्-भजन-विशेष-विषयक-मनोरथो यासां ताः । अतो दुरत्ययाम् अनन्ताम् अनतिक्रम्यां वा चिन्ताम् इष्टानवाप्ति-जन्यं ध्यानम् आपुः । अयं प्रेमार्द्र-कोमल-स्वभावोऽपि परम-काठिन्यम् अस्मद्-दौर्भाग्येन गतः । तद् अधुना किं स-पाद-ग्रहण-काकुभिर् अयम् अनुनयेम ? किं वा, प्रतिवचनेन प्रयत्नतः क्षणं धैर्यावलम्बनेन वा शाठ्यतो व्रजं प्रतिनिवृत्त्या वा दुरवगाह-गाम्भीर्यस्यास्याशयं निर्धारयेम ? किं वा, सद्य एव प्राणान् परित्यजेम । अत्र चास्य साक्षाद् एव परोक्षं वा । यमुना-प्रवेशादिनेत्य्-आदि चिन्तयामासुर् इत्य् अर्थः ।
यद् वा, "अहो बत किं करवाम ? कुत्र याम ?" इत्य्-आद्य-विशेषां चिन्तां वैकल्य-लक्षणाम् । यद् वा, विषण्णाः सत्यश् चिन्ताम् आपुः । विषण्णत्वे हेतु-द्वयम् । विप्रियम् आकर्ण्य इत्य् एकः । प्रियतम-जनस्य विप्रियोक्ति-श्रवण-मात्रेण स्वयम् एव परम-दुःखोत्पत्तेः । किं च, भग्न- इत्य् अन्यः । विषयतोऽशेषोपेक्षया निज-चिराभीष्टार्थस्य भङ्गाद् इत्य् अर्थः ॥२८॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : इति एतद् गोविन्दस्य गोकुलेन्द्रत्वेन गोकुल-मात्रे हि तस्यापि किम् उत स्वेषु भाषितं स्फुटम् एव वचनं विप्रियम् इति । अर्थ-द्वयस्य स्पर्शितत्वेनानिश्चिताशयत्वात् । उत्कण्ठा-स्वभावेन तासाम् उपेक्षैव स्फुरितेति विषण्णाः । अतस् तप्ताः सत्यः । यतो भग्नः सङ्कल्पस् तद्-अङ्ग-सङ्ग-विषयश् चिरन्तन-मनोरथो यासां ताः । अतो दुरत्ययाम् अनतिक्रम्यां चिन्ताम् इष्टानवाप्ति-जन्यं ध्यानम् आपुः । अयं प्रेमार्द्र-कोमल-स्वभावोऽपि परम-काठिन्यम् अस्मद्-दौर्भाग्येन गतः । तद् अधुना किं स-पाद-ग्रहण-काकुभिर् अमुम् अनुनयेम ? उत प्रतिवचनेन वा, प्रयत्नतः क्षणं धैर्यावलम्बनेन वा, शाठ्यतो व्रजं प्रति निवृत्त्या वा, दुरवगाह-गाम्भीर्यस्यास्याशयं निर्धारयेम । किं वा, सद्य एव प्राणांस् त्यजेम ? अत्र चास्य साक्षाद् एव परोक्षं वा । यमुना-प्रवेशादिनेत्य्-आदि चिन्तयामासुर् इत्य् अर्थः ॥२८॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : अथ तादृश-कृष्ण-वाक्य-श्रवणानन्तरं तासाम् अवस्था-वर्णनम् इति विप्रियम् आकर्ण्य इत्य्-आदिभिस् त्रिभिः । अर्थ-द्वितयस्यैव तर्केण तद्-अभिप्राय-निश्चयाभावाद् उत्कण्ठा-स्वाभाव्येन प्रत्याख्यानस्यैव सुष्ठु स्फुरितत्वात् तद्-वाक्यस्य विप्रियत्वं, तासां विषादादिकं च । तत्रोभयत्रापि चिन्ताया युक्तत्वात् मुख-नमनादि-चेष्टास्व् अपि न रस-भङ्गः । पदा भ्रू-लेखनं चात्र नायिकया स्वयम् अभियोगेऽप्य् उक्तम् अस्ति ॥२८-३०॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : अथ भगवद्-वचसां गाम्भीर्यात् स्वकीयौत्कण्ठ्य-गाढत्वाच् च विशेष-विदग्धा अपि यथा-श्रुतम् एवार्थं विदित्वा अनिष्टा-शङ्कीनि बन्धु-हृदयाणि इति न्यायेन तद्-वचसः काठिन्यम् एव जानन्त्यो याम् अवस्थाम् आपुस् ताम् आह—इति इत्य्-आदि । गोप्यो गोविन्द-भाषितम् आकर्ण्य चिन्ताम् आपुः । कीदृशम् ? इति विप्रियम् एवं प्रकारं विप्रियम् । पक्षे—एवं प्रकारकं विशिष्टं विविधं वा प्रियम् अपि । इत्य् अपि-शब्दोऽध्याहार्यः ॥२८॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : एवं श्री-कृष्णाभिप्रायम् अजानतीनां गोपीनां विरह-ताप-तप्तानां हृद्-वृत्तिम् आकलय्य सर्वान् श्रावयित्वा शुको वदति पूर्वोक्त-प्रकारं कथयति । प्रतियात इत्य् आग्रहेणोक्ते\ऽस्मत्-परित्यागं करोतीत्य् अर्थे निर्धारिते सति, पुनर् गृह-गमनं वान्तत्वम् इव मन्यमानाः, व्रजेश्वर-पुत्रत्वात् तद्-वाक्यम् अनुल्लङ्घ्यम् इत्य् अपि मन्यमानाः, प्रिय-कलङ्क-भीत्या शरीर-त्याग-चिकीर्षा-रहिताः, स्व-स्व-नामाङ्कित-वेणु-नादामृताह्वान-स्मृत्या किञ्चिद् आश्वस्ताः, मयेमा रंस्यथ क्षपाः [१०.२२.२७] प्रतिश्रुतार्थ-स्मरणेन तद्-अप्राप्ताः, प्रिया-विषये व्याकुलाः, वन-मध्ये प्रसह्य अस्मत्-स्थित्या श्री-कृष्णस्यान्यत्र गमनम् आशङ्कमानाः, अत्राहूय विडम्बयसीति प्रतिवचनम् अनुचितम् इति मन्यमानाः, अभ्रंलिहे ज्वलने पतितम् आत्मानम् ईक्षमाणा इति कर्तव्यता-शून्याः, गोप्यश् चातुर्य-विशेषानभिज्ञाः । यद् वा, स्वानुरागं परस्परम् अकथयन्त्यः । यद् वा, रुक्ष-वाक्ये रस-भङ्गं गोपयन्त्यः । यद् वा, तेन सह रसं क्षपयन्त्यः ।
दुरत्ययां पर्यवसान-रहितां चिन्ताम् आपुः । चिन्ता-प्राप्तौ हेतुम् आह—गोविन्द-भाषितं गोकुल-रक्षा-बद्ध-व्रतो गोविन्दः—गोपाये स्वात्म-योगेन सो\ऽयं मे व्रत आहितः [भा।पु। १०.२५.१८] इत्य् उक्तात् । यद् वा, गा इन्द्रियाणि भोग्यत्वेन विन्दतीति गोविन्दः । यद् वा, गाः श्रुतिर् उपनिषद्-रूपा स्व-परिग्रहत्वेन विन्दतीति गोविन्दः । तस्य भाषितं वचनं विप्रियं विगतं प्रियं यस्मात् रुक्षोक्त्या वस्तुतस् तु विप्रियं विशिष्टं प्रियं यस्मिन् तात्पर्य-वृत्त्या स्थापनस्यादृढीकृतत्वात् । इदानीं तात्पर्यावलोकनात् । अप्रियम् एव ज्ञानं बलवद् अनिष्टानुबन्धित्वात् । प्रियस्यास्मत्-प्रेम-विषयस्याप्रियम् आश्चर्यम् इवाकर्ण्य विषण्णं विषादं प्राप्तास् तद्-अनुरूपोत्तरं दातुम् अपारयन्त्यः वा वाग्-आदीन्द्रिय-वृत्तीनां तेनैव विरुद्धत्वात् मनसि जाड्यं प्राप्ते सति कर्तव्यता-शून्यत्वात् मरण-निश्चयाम् आवाद् अपि कुड्यादि सादृश्यं प्राप्ताः । तद् उक्तं रसार्णवे—
प्रारब्ध-कार्यानिर्वाहाद् इष्टानवाप्तेर् विपत्तितः ।
अपराध-परिज्ञानाद् अनुतापस् तु यो भवेत् ॥
विषादः स त्रिधा ज्येष्ठ-मध्यमाधम-संश्रयात् ।
सहायान्वेषणोपाय-चिन्ताद्या उत्तमे मताः ॥
अनुत्साहश् च वैचित्त्यम् इत्य् आद्या मध्यमे मताः ।
अधमस्यानुभावाः स्युर् वैचित्र्यम् अवलोकनम् ।
रोदन-श्वासित-ध्यान-मुख-शोषादयोऽपि च ॥ [र।सु। २.१०-१३]
तत्र हेतुमद्-विशेषणम् आह—भग्न-सङ्कल्पाः । भग्नः सङ्कल्पो मनोरथो यासां ताः । मनोरथम् एवाह—
गत्वा वृन्दावनं देशं कृष्णं द्रक्ष्यामहे किल ।
प्रियेण सह संलापस् त्व् अपाङ्गेन समीक्षणम् ॥
आलिङ्गनं नखोल्लेख-स्परश्वापि तथा विधः ।
अधरामृत-पानं च भोगो रोमोद्गमस् तथा ॥
स्वाभीष्ट-कथनं तत्राघ्राणं चापि सर्वतः ।
तद्-अन्तिक-गति-नित्यम् एवं तद्-भावनं सदा ॥
एतादृशस्य मनोरथस्य भग्नत्वात् चिन्तां प्रापुः । वर-दानावसरे नैवं-विधो ज्ञातः, अधुना अस्मद्-दैव-वैमुख्याद् अप्रियोक्ति-चतुरो जातः । इदानीं व्रजं प्रतिगमने कृते सति को वेद किं स्यात् ? इति । अत्र क्षणम् अपि स्थातुं न शक्यते । निषेध-वाक्य-प्राबल्यात् कुत्र यामः ? किं वा करवाम ? इति दुरन्तां चिन्तां प्रापुर् इति ॥२८॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : गाः नाना-विधान् वाग्-विलासान् प्रयोक्तुं विन्दते लभन्ते इति गोविन्दः, तस्य भाषितं, भाष व्यक्तायां वाचि इत्य् अतो व्यक्त-वाक्यं विप्रियम् आकर्ण्य, तद् एव ध्वनि-श्लेष-युक्तम् अव्यक्तं तस्य प्रियत्वे बुद्ध्या सम्यग्-अवगते\ऽपीत्य् अर्थः । व्यक्त-वाक्यस्य विप्रियत्वे कारणम् अदृष्ट्वा अव्यक्त-वाक्यस्यापि प्रियत्वे सन्दिहानास् ता अनुराग-स्थायि-भावोत्थ-दैन्योदयात् सत्यम् अयोग्या अस्मान् अयम् उपेक्षते स्मैवेति निश्चित्य विषण्णाः । "यद्-अर्थम् अहो पति-कुल-पितृ-कुल-धर्म-धैर्य-भय-लज्जादिकम् उपेक्ष्यागताः, स खल्व् अस्मान् उपेक्षते" इति भग्न-सङ्कल्पाश् चिन्ताम् आपुः—"किं स-काकु-पाद-ग्रहणम् इमम् अनुनयेम ? किं वा प्रयत्नतो धैर्यम् अवलम्ब्य कृत्रिम-शाठ्येन व्रजं प्रति निवृत्त्या दुरवगाह-गाम्भीर्यस्यास्याशयं निर्धारयेम ? किं वा प्राणान् परित्यजेम ? तत्र चास्य साक्षाद् एव परोक्षं वा यमुना-प्रवेशादिना वा ? हन्त प्राणांस् त्यक्त्वास्य श्री-मुखं कथं पश्येम ? अतस् त्यक्त्वा वा कथम् अत्र स्थातुं प्राप्स्याम एतद्-आदिष्टं पत्यादि-भजन-रूपं वान्त-भक्षणं कर्तुं वा कथं प्रभवाम ? क्व याम किं करवाम ?" इत्य् आदीति कर्तव्य-विमूढा बभूवुर् इत्य् अर्थः ।
आहूय गोपी-तति-चातकावलीः
स्व-वेणु-नादेन ववर्ष यद् विषम् ।
कृष्णस् तद् एवाशु पपुः सुविस्मिताः
विश्वस्य ताः का जहति व्रतं निजम् ॥२८॥
॥ १०.२९.२९ ॥
कृत्वा मुखान्य् अव शुचः श्वसनेन शुष्यद्
बिम्बाधराणि चरणेन लिखन्त्यः ।
अस्रैर् उपात्त-मसिभिः कुच-कुङ्कुमानि
तस्थुर् मृजन्त्य उरु-दुःख-भराः स्म तूष्णीम् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : चिन्तां प्राप्तानां स्थितिम् आह—कृत्वा इति । शुचः शोकाद् उद्गतेन श्वसनेन शुष्यन्तो बिम्ब-फल-सदृशा अधरा येषु मुखेषु, तानि अव अवाञ्चि कृत्वा तथाऽङ्गुष्ठेन महीं लिखन्त्यः । तथा गृहीत-कज्जलैर् अश्रुभिः कुच-कुङ्कुमानि क्षलयन्त्यस् तूष्णीं स्थिताः । यत उरु-दुःखस्य भरो भारो यासां ताः ॥२९॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : चिन्ता-युताः कीदृश्यो बभूवुः ? इति चेद् आह—कृत्वा इति । उद्गतेन निःसृतेन श्वसनेन प्राण-वायुना । बिम्ब-फलम् अतिमृदुल-रक्तम् । अधरा ओष्ठाः—अधरस् तु पुमान् ओष्ठ हीनेऽनूर्ध्वे च वाच्यवत् इति मेदिनी । अन्तर्गत-शोकाग्नि-तापेन शुष्यद्-ओष्ठा जाता इति भावः । अत्र—
काम-बाण-प्रविद्धाङ्गी स्विन्न-योनिर् वराङ्गना ।
पादाङ्गुष्ठ-नखेनाधो-वदना लिखती भुवम् ॥
इति काम-शास्त्र-प्रसिद्धं भावं दर्शितवत्य इति ज्ञेयम् । अस्रैर् इति नेत्र-द्वारान्तस्थां काम-पीडां बहिर् आविर्भावयामासुर् इति सूचितम् । कोमले मुखे कर्कश-वचनस्य अनौचित्यादर्शो ध्वनितः—मुखान्य् अधः कृत्वा इति । तूष्णीं स्थिता वितर्कयन्ति । अयं प्रेमार्द्र-कोमल-स्वभावोऽपि परम-काठिन्यम् अस्मद्-दौर्भाग्येन गतः सपाद-ग्रहण-चिबुक-स्पर्शादिभिर् अनुनीयते ।
किं वा, प्रतिवचनेन प्रयत्नतः क्षणं धैर्यावलम्बनेन वा, शाठ्यतो व्रजं प्रति निवृत्त्या दुरन्त-गाह-गाम्भीर्यस्यास्याशयं निर्धारयेम । किं वा, सद्यः प्राणान् परित्यजेम, तत्र चास्य प्रत्यक्षं परोक्षं वा यमुना-प्रवेशादिना वेति तर्काः । किं च, किं वास्मद्-भ्रान्त्यान्या एवागतास् तास्व् एवायम् एवं वदतीति मौग्ध्येनात्मनोऽवलोकनाय । किं वेदानीं किं विधेयम् इति निजस्य पृच्छायै । किं वा, अतिनिष्ठुरम् ईद्र्शं वाक्य-जातं निशम्याधुनापि जीवाम इति स्व-वीक्षाय । किं मुख-दर्शनेन दुःखाग्नि-श्वास-धूमेनाधर-बिम्ब-मुख-पद्मानां शोषः मुकुलित-प्रायत्वं तिरश्चीनत्वात् । किं वा, निजानां चन्द्रत्वानुभवात् तद्-दर्शनेन नेत्र-कमल-सङ्कोचात् स्वादर्शनं भ्रम-निवारणायेत्य् एवं बहुधान्येऽपि सन्तीत्य् अलं प्रपञ्चेन ॥२९॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : चिन्ताम् एवाहुः—कृत्वा इत्य्-आदि । एतास् तु सर्वा उक्त-प्रकारेण धीराधीरादि-भेदेन त्रिधा । तथा च—
प्रियं सोत्प्रास-वक्रोक्त्या मध्या धीरा दहेद् रुषा ।
धीराधीरा तु रुदितैर् अधीरा परुषोक्तिभिः ॥ [सा।द। ३.७२]
सम्भूय युगपद् भाषणे सर्वासां त्रिविधानाम् एव त्रिविधं भाषणम् । अस्रैर् उपात्त-मसिभिः इति । नेत्रे प्रमृज्य [भा।पु। १०.२९.३०] इत्य्-आदौ धीराधीराः, संरम्भ-गद्गद-गिरः [भा।पु। १०.२९.३०] इत्य् अधीराः, पादौ पदं न चलतः [भा।पु। १०.२९.३४] इति वक्ष्यमाणे मध्या धीराः॥२९॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : अत एव तूष्णीं तस्थुः । क्षणं परम-चिन्तावेशेन वाग्-आदीन्द्रिय-वृत्त्य्-अस्फूर्तेः । शुच इत्य् अनेन शुष्यद् इत्य् अनेन च श्वासस्य उष्णता दीर्घता च ध्वनिता । बिम्ब- इति पक्व-बिम्ब-फल-सादृश्येन अरुणता कोमलता च । अतोऽधराणाम् अतिशोषो म्लानता च सूचिता । चरणेन वाम-पादेन भूमि-लिखनं चिन्ता-विशेष-कार्यम् । "हे भूमे ! विदीर्णा भव, प्रविशामो वयम्" इत्य् अस्य भावः । एवम् ऊर्ध्वावस्थितिर् एव गम्यते । उपात्त-मसिभिर् इति कुच-कुङ्कुमानि मृजन्त्य इति चास्राणां धारा सूच्यते । तस्या अपि बाहुल्य-विवक्षया बहुत्वम् । तत्र सर्वत्र हेतुः—उरु-दुःखस्य विषादस्य भरो भारो यासु, ताः । अनेन अनुक्तम् अपि सन्ताप-क्लेशादिकं गृह्यते । तेन वैवर्ण्य-स्तम्भादयोऽपि जाता इत्य् अर्थः । स्म इति प्रसिद्धौ । नर्मोक्त्यापि तासां तादृश-शोके त्वया सम्भावना कार्या इति भावः । यद् वा, विस्मये तयापि तादृश-दुःखम् अभूत्, अहो प्रेम-महिमा ! इति । एते च चिन्तानुभावा न तासां वक्ष्यमाण-निषेध-रूप-प्रतिवचनार्थ-विशेष-भञ्जकाः, कामि-कृत-प्रार्थनायां कुलवतीनां तत्-सम्भवात्, तासां रसाविरोध-भावोदय-स्वभावाच् च ॥२९॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : अत एव तूष्णीं तस्थुः । क्षणं परम-चिन्तावेशेन वाग्-इन्द्रिय-वृत्त्य्-अस्फूर्तेः । शुच इत्य् अनेन शुष्यद् इत्य् अनेन च श्वासस्य उष्णता दीर्घता च ध्वनिता । शतृ-प्रत्ययेन शोषाविच्छेदः । बिम्ब- इत्य् अरुणता कोमलता च । अतोऽधराणाम् अतिशोषो म्लानता च सूचितैव । चरणेन वाम-पादाङ्गुष्ठेन भू-लिखनं चिन्तानुभावः । "हे भूमे ! विदीर्णा भव, प्रविशामो वयम्" इत्य् अस्य भावः । एवम् ऊर्ध्वावस्थितिर् एव गम्यते । उपात्त-मसिभिर् इति कुच-कुङ्कुमानि मृजन्त्य इति चास्राणां धारा सूच्यते । तस्या अपि बाहुल्य-विवक्षया बहुत्वम् । तत्र सर्वत्र हेतुः—उरु-दुःखस्य विषादस्य भरो भारो यासु, महा-दुःख-व्याप्ता इत्य् अर्थः । यद् वा, बाह्य-स्थिति-प्रकारम् उक्त्वा आन्तरम् अप्य् आह—उर्व् इति । अनेन मूर्च्छा-तुल्यावस्था बोध्यते । तस्याश् च दुःश्रवत्वात् साक्षाद् अनुक्तिः । स्म इति प्रसिद्धौ । नर्मोक्त्यापि तासां तादृश-शोकेऽसम्भावना न कार्येति भावः । यद् वा, विस्मये तयापि तादृश-दुःखम् अभूद् अहो प्रेम-महिमेति । यद् वा, अव्ययानाम् अनेकार्थत्वात् खेद एव ॥२९॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३५५] : ध्यानं चिन्तेति भण्यते—कृत्वा मुखान्य् अव शुच इत्य्-आदि ॥२९॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : चिन्ता-प्रकारम् आह—कृत्वा इत्य्-आदि । मुखानि अव अधः कृत्वा । कीदृशानि ? शुचः शोकाद् धेतोर् यः श्वसनः श्वासः, तेन शुष्यन्तोऽधरा येषु, एतेन श्वासस्य दीर्घोष्णत्वं व्यङ्ग्यम् । चरणेन भुवम्, न तु भुवि किम् अपि बुद्धि-पूर्वं लिखन्त्यः । उपात्त-मसिभिर् गृहीताञ्जनैर् अस्रैर् लोचन-जलैः कुच-कुङ्कुमानि मृजन्त्यस् तूष्णीं तस्थुः, न किञ्चिद् ऊचिरे । कथं नोचुः ? तत्राह—उरूणां दुःखानां भरो यासु दुःख-भर-भावितत्वेन कण्ठ-रोधाद् राग-प्रवृत्तेः । स्म इति निश्चयः ॥२९॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : यथा-श्रुतार्थ-ग्रहणेन चित्ताभिभूतानां बाह्याभ्यन्तर-स्थितिम् आह—कृत्वा इति । क्षण-मात्रं तूष्णीं तस्थुः, चिन्ता-जन्य-जाड्ये सति प्रतिवचनास्फूर्तेः । किं कृत्वा ? मुखानि अवाञ्चि कृत्वा श्री-कृष्ण-मुखे रूक्षतां दृष्टम् असहमानत्वात् । तत्र हेतु-गर्भं विशेषणम् आह—उरुर् महान् दुःखस्य भरो भारो यासां ताः, अन्योऽपि भाराक्रान्तो मुखम् अवाग् एव करोति, तद्वद् इति शुचः शोकाद् उद्भूतेन श्वसनेनातीवोष्णेन शुष्यन्ति—बिम्ब-फल-सदृशान्य् अधराणि, येषु मनसि दुःख-भरेण तप्तेन सति श्वास-वायोर् अपि तप्तत्वं जातं तेनाधराणाम् आरुण्य-कोमलत्वे शोषिते व्यभिचारि-भावानाम् अयम् एव स्वभाव इति दैन्यं सूचितम् इति । चरणेन लक्षणेन पादाङ्गुष्ठ-नखेन भुवं लिखन्त्यः, विवर-प्रवेशम् इवाभिकाङ्क्ष्यन्त्यः । यद् वा, "भूर् अपि वराह-भोग्यतां प्रत्युपालम्भसि, पत्युर् औदासीन्येन यद् दुःखं भवति, तत् त्वम् अपि न जानासि किम् ? इत्य् अस्मत्-प्रवेशाय स्थानं न ददासि ?" इत्य् अभिप्रायेण भूमेः उल्लिखनम् । यद् वा, "भर्तुर् औदासीन्येन दुःख-भराक्रान्ताया सीता-देव्याः यथा स्थानं दत्तवती, तथैवास्मभ्यं स्थानं दातुम् अर्हसि" इति । कीदृश्यः ? उपात्त-मषिभिः, उपात्ता गृहीता मषि कज्जलं यैः, तै रसैः कुच-कुङ्कुमानि मृजन्त्यः क्षलयन्त्यः श्री-कृष्णोपेक्षितानां कज्जलेन कुच-कुङ्कुमेनालम् इति भावः । अनेन वैवर्ण्य-स्तम्भादयो व्यभिचारिणो भावा ज्ञेया इति । किं च, उरु-दुःख-भरा इत्य् आन्तर-मूर्च्छादयो ज्ञेया इति । तूष्णीं तस्थुर् इत्य् अनेनानुत्साह-वैचित्त्ये दर्शिते ॥२९॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : चिन्ताया अनुभावान् आह—कृत्वा इति । मुखानि अव अधः कृत्वेत्इ लज्जा ध्वनिता । प्रेम्णोऽनुरोधाद् अस्माकं23 स्वाभाविक-लज्जा-त्याग एव सम्प्रति लज्जां प्राप, यतः कुलवतीनां पुञ्जी-भूत-लज्जानाम् अप्य् अस्माकं लज्जा-त्यागः खलु प्रेम-हेतुक एव । स च प्रेम-रस-विदां मते सङ्गीत एव, न तु विगीतः । प्रेम्णस् तु लक्षणम् एतद् एव । यत् स्व-विषयं परमेश्वरम् अप्य् अतिशयेन वशीकरोति, तत् प्रेमेति । ततश् च, यद्य् अस्माकं प्रेम-विषयोऽयं कृष्णो न वशोऽभूत्, तदास्माकं प्रेमैव नास्तीत्य् अवगतम् । लज्जा-त्यागोऽयं किं हेतुकोऽभूत् ? इति—अनुतापो लज्जा चिन्ता च ।
तत्रानुतापं विवृण्वन् मुखानि विशिनष्टि । मुखानि कीदृशानि ? शुचः शोकाद् उद्भूतेन श्वसनेन्अ उष्ण-श्वासेन शुष्यन्तो बिम्बाधरा येषु तानि, सूर्यातपेन पक्व-बिम्ब-फलानां शोषे सति स्थौल्यस्यापगमः स्पष्ट-मलिनत्वं च यथा भवेत्, तथा अधरानाम् अप्य् अभूद् इति भावः ।
लज्जा-चिन्ते विवृणोति—चरणेन वाम-पादाङ्गुष्ठेन भुवं लिखन्त्य इति, “हे धारित्रि ! विदीर्णा भव, त्वयि वयं प्रविशाम” इति भावः ।
शोक-सन्तापौ विवृणोति—उपात्त-मसिभिः कज्जलाक्तैर् अस्रैःकुचयोः कुङ्कुमानि मृजन्त्यः, तेन विच्छेद-वर्धकिना महानुताप-क्रकचेन द्विधा विदारयितुं श्याम-सूत्र-रेखे दत्ते इति सम्भावना ध्वनिता । अस्रैर् इति बहु-वचनेन मृजन्त्य इति वर्तमान-कालेन चास्राणां प्रवाहवती धारा सूचिता । तावद्भिर् अप्य् अस्रैर् अन्तरीय-वस्त्राण्य् आर्द्रयन्ति इत्य् अनुक्त्या एवं सम्भाव्यते । नयनोत्थ-यमुना-द्वय-हृदयोत्थ-सन्तापानलयोर् निर्वापण-शोषण-कामयोर् विवादे न कस्यापि जयः पराजयो वा दृष्ट इति उरु-दुःखस्य भरो भारो यासां तास् तूष्णीम् इति भारासहिष्णुतयेव चेतनाया अपगमाद् इति भावः । ततश् च तस्थुर् इति तासां गत-चेतनानां पाञ्चालिकानाम् इवोर्ध्वावस्थितिर् एव गम्यते ॥२९॥
॥ १०.२९.३० ॥
प्रेष्ठं प्रियेतरम् इव प्रतिभाषमाणं
कृष्णं तद्-अर्थ-विनिवर्तित-सर्व-कामाः ।
नेत्रे विमृज्य रुदितोपहते स्म किञ्चित्
संरम्भ-गद्गद-गिरोऽब्रुवतानुरक्ताः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : किं च, प्रेष्ठम् इति । किञ्चित् संरम्भेन कोपावेशेन गद्गदा गिरो यासां, ता अब्रुवत स्म । संरम्भे कारणं—प्रेष्ठम् इत्य्-आदि । प्रियेतरम् इव प्रतिभाषमाणं प्रत्याचक्षाणम् ॥३०॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : न केवलं तूष्णीं-भावम् आश्रित्य स्थिता एव, अपि तु किञ्चिद् ब्रुवतेत्य् आह—किं च इति । दुःख-कथनं त्व् अतिप्रियायोचितम् इत्य् आह—प्रेष्ठम् इति । गद्गदाः स्खलिताक्षराः । संरम्भ-पदेनाधर-दशनं सूचितम् । प्रियेतरं शत्रुम् । प्रत्याचक्षाणं खण्डयन्तम् । "चिन्तां त्यजत, मा रुदत, स्वस्था भवत, गृहान् यात" इत्य्-आदि तदानीम् अपि वदन्तम् इत्य् अर्थः । तद्-अर्थं कृष्ण-कृते विनिवर्तितास् त्यक्ताः सर्वे कामा यस्मात् स सर्व-कामः पतिः वाञ्छित-विषयो वा याभिः, तास् तथा । रुदितेन रोदनेन उपहते क्लिष्टे । अनुरक्ताः तत्-परित्यागं कर्तुम् अशक्ताः ॥३०॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : न व्याख्यातम्।
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : प्रेष्ठं प्रियतमम् अपि प्रियेतरम् इव, अप्रिय-जनवत् प्रत्याख्यानं कुर्वन्तम् । ननु तर्हि तस्मान् मनो निवर्त्यताम् ? तत्राह—तद्-अर्थं श्री-कृष्ण-प्राप्तये, किं वा, तस्मै अनिर्वाच्याय सुगोप्याय वा अर्थाय, तेन सह क्रीडा-विशेषाय विशेषेण निवर्तिताः, स्वभावतोऽनुलग्ना अपि बलान् निरस्ताः सर्वे कामा विषय-भोगाः, तद्-अतिरिक्ताशेषाभिलाषा वा याभिः, ताः । अतस् तं विना कथञ्चिद् अप्य् अन्यत् किञ्चिन् न रोचत इति भावः । कुतः ? कृष्णं परमानन्द-घन-मूर्तिं चित्ताकर्षकं श्री-यशोदानन्दनम् । अत एवानुब्रुवेण स्वेत्य् अत्राप्य् अयि प्रसिद्ध्य्-आद्य्-अपेक्षयोक्तम् । यद् वा, पश्चाद्-अर्थे, उरु-दुःख-भरेण सद्यः प्रत्युक्त्य्-अनुदयात् पश्चाद् अब्रुवन् ।
ननु अतिनिर्बन्धेन कदाचित् तस्यावज्ञापि शङ्क्यते, तत्राह—अनुरक्ता अनुरागेण तच्-छङ्का-निरसनात् । यद् वा, अवज्ञायाम् अपि सत्यां तत्-त्यागाशक्तेः । विचारापगमाद् वेत्य् अर्थः ।
ननु उरु-दुःखाक्रान्ताः कथं वक्तुम् अपि शक्ताः ? तत्राह—रुदितैर् महा-दुःखेन स्वयम् एव गलद्-अस्रैर् उपहते व्याप्ते नेत्रे विशेषेण मृष्ट्वा शोधयित्वा अश्रूण्य् अपसार्य । पाठान्तरे, "प्रमृज्य" इति पाठेऽप्य् अर्थः, स एव । परम-प्रयत्नेन क्षणं धैर्यम् आलम्ब्येत्य् अर्थः । यद् वा, उरु-दुःखेऽप्य् उक्ति-शक्ताव् अनुराग एव हेतुर् भाति । प्रेम्णो विचित्र-विलासत्वात् । ततश् च नेत्रे विमृयेति स्नेह-जननाय प्रेमोद्रेक-स्वभावतः एव वा किञ्चिच् छ्री-मुखावलोकन-पूर्वकोक्त्य्-अर्थम् इति परमार्त्या लज्जापगमम् अपि गम्यते । किञ्चिद् इति संरम्भस्याल्पत्वं स्वतः प्रेष्ठत्वात् । निज-प्रेम-कोमल-शीलत्वाद् वा । यद् वा, अनिर्वचनीया महा-संरम्भेण गद्गद-गिरः, यतोऽनुरक्ताः । अन्यत् तैर् व्यञ्जितम् ।
यद् वा, किञ्चित् संक्षिप्तम् एवम् एवम् इत्य्-आदिकम् अब्रुवन् । कुतः ? संरम्भ-गद्गद-गिरः। प्रणय-कोपावेशेन बाष्प-रुद्ध-कण्ठत्वाद् इत्य् अर्थः । तत् कुतः ? अनुरक्ताः । पूर्वम् अपि स्वभावत एव रक्ताः । अधुना च तादृशोक्ति-श्रवणाद् अधिकोत्कण्ठया विशेषतो जाताधिक-रागा इत्य् अर्थः । यद् वा, कृत-राग-विशेषा न तूपेक्षयापि निर्विण्णा इत्य् अर्थः ।
यद् वा, किञ्चिद् अनिर्वचनीयम् अनुरागेण तत्-तद्-उक्त्या तस्यापि मनोहरत्वात्, तादृग्-उक्तौ हेतुः—प्रेष्ठम् इत्य्-आदि । अप्रियं प्रतिपदं भाषमाणम् इति पूर्वम् एव । किं वा, वर्तमान-निर्देशेन तदानीम् अपि "चिन्तां त्यजत । मा रुदित । स्वस्था भवत । गृहान् यात" इत्य्-आदिकम् अनिष्टं प्रतिक्षणं वदन्तम् इत्य् अर्थः । इवेति तत्त्वतस् तात्पर्य-विचारेण नर्मादौ पर्यवसानात् । तच् च पूर्वं लिखितम् एव—
यासाम् एव प्रसादेन या सात् श्री-नागरेश्वरे ।
उक्तेर् विज्ञायतेऽर्थस् ता वन्दे श्री-नागरेश्वरीह् ॥३०॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : प्रेष्ठं प्रियतमम् अपि प्रियेतरम् इव प्रिय-मात्राद् इतरम् इव प्रत्याख्यानं कुर्वन्तम् । ननु तर्हि तस्मात् मनः कथं न न्यवर्तयन् ? तत्राह—तद्-अर्थं श्री-कृष्णाप्तये विषयेण निवर्तिताः । पुनर् यथा सम्बन्ध-गन्धोऽपि तेषां न स्यात्, तथा निरस्तास् तद्-व्यतिरिक्ता शेषाभिलाषा याभिस् ताः । अतस् तन् निवर्तयितुं नाशक्नुवन्न् इति भावः । कुतः ? कृष्णं परमानन्द-घनतया सर्व-चित्ताकर्षकतया च तन्-नाम्ना प्रसिद्धं श्री-व्रजेन्द्र-नन्दनम् ।
ननु उरु-दुःखाक्रान्ताः कथं वक्तुम् अपि शक्ताः ? तत्राह—संरम्भ- इति । अमर्षेण विषाद-कार्येणैव विषादावरणाद् इति भावः । तत्र नेत्र-मार्जनं भाव-द्वय-सन्धिजं तच् च प्रणय-कोप-स्वभावतः किञ्चित् श्री-मुखावलोकन-पूर्वक-वचनार्थम् इति परमार्त्या लज्जा-शैथिल्यम् अपि गम्यते किञ्चिद् इति विषादांशस्यान्तर्भूतत्वात् तद्-द्वय-कार्यं गद्गदत्वम् अनुरक्ता इति विषण्णतादौ सर्वत्रैव हेतुः ॥३०॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : अथ भगवद्-वचसोऽर्थ-द्वयवत्तायां तत्-तत्-स्मरण-संस्कारतः । इदं वा इदं वा इति परामर्शो नोत्तरस्यापि घटमानत्वम् आशङ्क्य किञ्चिच् छिथिल-दुःख-भरतया वक्तुं शक्तिर् जातेति तासां विवक्षां प्रकटयति—प्रेष्ठम् इत्य्-आदि। प्रेष्ठः प्रेयान् अयं कदाचिद् अपि नैवम् अप्रियं वक्ष्यति । तदा कथम् अवादीति विमृश्य—प्रियेतरम् इव इति । इव-शब्दः कृष्णम् अब्रुवत इत्य् अन्वयः । कीदृश्यः ? तद्-अर्थं विनिवर्तिता विशेषेण निवृत्तिं प्रापिताः सर्वे कामा याभिः । किं कृत्वा ? नेत्रे विमृज्य, तन्-मुख-दर्शनार्थम् अर्थान्तरम् अत्रासीद् इति निर्णीय संरम्भो जातः, तेन गद्गदा अर्ध-स्फुटा गिरो यासाम् । नेत्रे कीदृशे ? रुदितेनोपहते उच्छूनारक्ते अनुरक्ता इति स्वरूप-कथनम् । स्म इति वैचित्र्ये । बहु-वचनम् अत्र क्रमशः सर्वा एवोचुः, नैकदेति मन्तव्यम् ॥३०॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : व्यभिचारि-भावोदये विप्रिय-वर्णनम् एव हेतुर् उक्तः । इदानीं स्थायि-भावस्य दृढत्वात् किञ्चिल् लब्ध-श्वासाः कोपावेश-स्फुरद्-अधराः सत्यो वाग्-आरम्भं कृतवत्यः इत्य् आह—प्रेष्ठम् इति । प्रेष्ठ अतिप्रियम् अपि प्रियेतरम् इव अप्रियम् इव न त्व् अप्रियं तासां भाव-परीक्षया, न तु हृद्-वृत्त्या । स्थूण-निखनन-न्यायेन तम् एव भावं द्रढीकर्तुं प्रतिभाषमानं प्रतीचक्साणम् अपि प्रीति-विषय-स्थायि-भावस्य दृढत्वात् व्याबुध्य गृहं गन्तुं पारतन्त्र्यः कृष्णं यशोदानन्दनं सदानन्दं, न तु कृषिर् भू-वाचक इत्य् अर्थ-गोचरं, रूढिर् योगम् अपहरति इति न्यायात् कृष्ण-शब्दस्य यशोदा-नन्दने रूढत्वात् । व्रजेश्वरी-प्रोषितत्वात् सर्वासां मनोरथ-पूर्तौ समर्थं घोर-लालित्य-गुणैर् युक्तम् । लक्षणं रसार्णवे—
पितृभ्यां ग्रामतोऽत्यन्तं नैश्चिन्त्यः प्रेयसी-प्रियः ।
विदग्धो नव-तारुण्यो धीर-लालित्य-धर्म-भाक् ॥
स्वरूपम् एतद् आख्यातं गुणाः सर्वे गुणा मताः ॥24
ननु प्रत्याख्याने लाते कथं गृहं न गताः ? तत्राह—तद्-अर्थ-विनिवर्तिताः सर्वे कामाः, स एवार्थः । पुरुषार्थस् तत्-प्राप्तये विनिवर्तितास् त्यक्ताः सर्वे कामा ऐहिकामुष्मिका विषया याभिस् ताः । पूर्वानुभूत-रमणानन्द-स्फूर्त्या तेषाम् आच्छादितान्नवद् भासमानत्वात् । एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्राम् उपजीवन्ति [बृ।आ।उ। ४.३.३२] इति श्रुते अनन्य-गतित्वात् । तत्रैव स्थिताः कथञ्चिद् धैर्यम् अवलम्ब्य पूर्वं दुःख-भराक्रान्तत्वाद् वाक्-स्तम्भो जातः । इदानीम् अपीषत् कारुण्येन सङ्कुचितां दृष्टिम् आलक्ष्य अब्रुवन् प्रत्युत्तरं दत्तवत्यः । यतोऽनुरक्ताः, दृढतरानुरागेण नायक-दोषास्फूर्तेर् इति भावः । किं कृत्वा ? रुदितोपहते नेत्रे विमृज्य, औत्सुक्येन समग्र-लावण्य-दर्शन-प्रतिबन्धकत्वाद् अश्रु-मार्जनं कृत्वा इत्य् अर्थः । तत्र चानुराग-भर-गर्वितत्वात् प्रत्याख्यान-स्मृत्या किञ्चित् संरम्भे गद्गद-गिर ईषत्-प्रणय-कोपेन गद्गदा अस्फुटा [गीः] यासां ताः । न तु निर्विण्णा जाता इति भावः ॥३०॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : ततश् च किम् अरण्य-रोदनं कुरुध्वे ? प्रसन्न-मुख्यः सत्यः स्व-स्व-गृहं किं तूर्णं न गच्छत इत्य् उच्चैर् उच्चारितेन भगवद्-वाक्येन कर्णाध्वनान्तः-प्रविष्टवता मूर्च्छातस् ताः प्रबोधिताः किञ्चिद् विज्ञापयामासुः इत्य् आह—प्रेष्ठं पूर्वं बहुशः कृताङ्ग-सङ्गत्वात् प्रियतमम् ।
प्रेष्ठं प्रियेतरम् इव प्रतिभाषमाणं
कृष्णं तद्-अर्थ-विनिवर्तित-सर्व-कामाः ।
नेत्रे विमृज्य रुदितोपहते स्म किञ्चित्
संरम्भ-गद्गद-गिरोऽब्रुवतानुरक्ताः ॥
अथ च कारणं विनैव प्रियेतरम् इव प्रतिकूलं स्व-स्व-पतिं भजध्वम् इत्य् अतिकठोरं भाषमाणम् । एतच् च नैव सम्भवेत्, यतस् तद्-अर्थं विशेषेण पुनर् यथा सम्बन्ध-गन्धो\ऽपि तेषां न स्यात्, तथा निवर्तिताः सर्वे कामा याभिस् ताः । अत्रान्य-शब्दस्याप्रयोगात् सर्व-शब्द-प्रयोगाच् च भगवत्-सुखार्थकः काम-शब्देन नोच्यते इति श्री-शुकाभिप्रायः । रुदितेन उपहते अन्धीभूते नेत्रे विमृज्येति अयम् अन्त-कालो\ऽस्माकम् आगतस् तत् सकृद् अप्य् एतस्य मुख-कमलं दृष्ट्वा म्रियामहे इत्य् आकाङ्क्षयेति भावः । "हन्त हन्त ! प्रेयसापि भूत्वा विनैवापराधं कथम् एतावान् प्राणान्तो दण्डः क्रियते ?" इति संरम्भस् तथा "वयम् एतद् अनुरूप-रूप-गुणाद्य्-अभावाद् अङ्ग-सङ्गायोग्य एव भवामः, अतस् त्यजामहे" इति मननात् संरम्भाभावश् चेति । अतः किञ्चित् संरम्भेण गद्गदा गिरो यासां ताः । ननु, उभयथापि प्रेम-शून्यास् तस्मान् निवृत्तिर् एवोचिता ? इत्य् अत आह—अनुरक्ता इति अनुरागान्धा हि विचारं न सहन्त इति भावः ॥३०॥
॥ १०.२९.३१ ॥
गोप्य ऊचुः—
मैवं विभोऽर्हति भवान् गदितुं नृशंसम्
सन्त्यज्य सर्व-विषयांस् तव पाद-मूलम् ।
भक्ता भजस्व दुरवग्रह मा त्यजास्मान्
देवो यथादि-पुरुषो भजते मुमुक्षून् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : नृशंसं क्रूरम् । हे दुरवग्रह स्वच्छन्द । तव पाद-मूलंभक्ताः सेवितवतीर् अस्मान् भजस्व मा त्यजेति ॥३१॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : विभो प्राण-नाथ ! नृशंसं वज्र-सारवत् काठिन्येन हृदय-विदारकम् । मा इति प्रयोगो दुःख-वैषम्येन स्त्री-स्वभावाद् वा । भक्ता अस्मान् मा भजस्व, अन्यथा ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस् तथैव भजाम्य् अहम् [गीता ४.११] इत्य् उक्तिर् व्यर्था स्यात् । हे स्वेषु दुरवग्रह दुराग्रहः । यद् वा, हे स्व ! हे बन्धो ! दुरवग्रहं हठम् आ समन्तात् त्यज इति । दृष्टान्तः—आदि-पुरुषो महा-विष्णुः यथा मुमुक्षून् मुक्ति-कामनया भजतो न त्यजति, ये यथा मां प्रपद्यन्ते [गीता ४.११] इत्य्-आद्य्-उक्तेः । वस्तुतस् तु अवग्रहो वृष्टि-विघातस् तद्-रहितो दुरवग्रहः । भक्ताभीष्ट-वर्षण-शीलेत्य् अर्थः ।
यद् वा, भानि नक्षत्राणि गभस्तयो वा विद्यन्तेऽस्येति भवांश् चन्द्रः । भा भयदा दूताः सन्त्य् अस्येति भवान् यमराजः । चन्द्रेणापि रोहिणी प्रीत्यान्या भार्यास् त्यक्ताः । यमश् च लोकानां दुःख-प्रदोऽस्त्य् एव । स च स च नृशंसं गदितुम् अर्हति, यतस् त्वं ताभ्याम् अन्योऽतो मैवम् । एवं मा वद इत्य् अर्थः ॥३१॥
कैवल्य-दीपिका : सञ्जल्प-सम्भोगम् आह—गोप्य इति । हे विभो ! स्वामिन् ! एवं तद् यात मा चिरं घोषम् [भा।पु। १०.२९.२२] इत्य् एवं-रूपं नृशंसं कठिनं । भक्ता भजनं कर्तुम् आरब्धाः, आदि-कर्मणि क्तः कर्तरि च [पा। ३.४.७१] । दुरवग्रहः दुराराध्यः । यद्यपि वयं तवाननुरूपाः, तथापि सर्वस्व-त्यागेन भजतः सर्वस्यापि स्वीकार एव सत्-पुरुष-धर्म इति दृष्टान्ते व्यङ्ग्यम् ॥३१॥ [मु।फ। ११.२५]
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : मैवम् इत्य्-आदि । आसां हि दुःखानुभव-दशायाः श्री-कृष्णो समग्रैश्वर्य-बहु-प्रतीतिः केवल-सुखानुभव-दशायाः परम-प्रियत्व-स्फूर्तिः । न हि प्रेम्णा ईश्वर-स्फूर्तिर् बाध्यते, ईश्वरत्वाज्ञानं हि भ्रम-जन्यम् । प्रेमा तु भ्रम-ज्ञान-नाशकः । प्रमाया हि करणं प्रेमा श्री-कृष्णे तु दुःखानुभूतेर् अबाधेश्वरत्व-स्फूर्तौ यथार्थम् एवाहुः—हे विभो !
न वयं कुत्रापि सापेक्षाः, केवलं त्वद्-एक-परायणा एव इत्य् आह—सन्त्यज्य सर्व-विषयान् सर्व-त्यागेन त्वत्-पाद-मूलं भक्ता अस्मान् मा त्यज । न वयं कामुक्यः । त्यागे लिङ्गम् आह—नृशंसं क्रूरं यतो गदसि, अतो मैवं नृशंसं गदितुम् अर्हति भवान् इति धर्मज्ञत्वेनाक्षेपः । एतावन्तं कालं धर्मम् एवोपदिष्टवान् असि, अधुना वयं ते धर्मम् उपदिशामः । भक्ता भजस्व । भक्त-त्यागो ह्य् अधर्म एव ।
स्वतन्त्रस्य मम किं धर्माधर्माभ्याम् ? तत्राह—दुरवग्रह स्वच्छन्द ! यथा आदि-पुरुषो मुमुक्षून् भजते, तथा त्वम् अपि नोऽस्मान् भज। आदि-पुरुषो नारायणः । स तु मुमुक्षून् न त्यजति । पक्षे, स्वतन्त्रो न भवति, तथा कथं भजति ? इत्य् अर्थः । तर्हि भक्त-स्वीकारोऽयं धर्म एव । स तु मुमुक्षून् अपि न त्यजति, त्वं भक्तान् अपि त्यजसीत्य् अहो ते काठिन्यम् इत्य् आक्षेपः ॥३१॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : श्री-भगवता यज्ञपत्नी-युक्ताद्य-पद्याद्य-पादस्यात्र सम्यग्-उक्तत्वाद् इव भगवत्यः श्री-गोप्योऽपि तथैव यज्ञपत्न्य्-उक्त-पद्याद्य-पादम् आहुः [१०.२३.२९25] । वस्तुतस् तु तस्य वञ्चनोक्तेस् तासां चार्त्य्-उक्तेः साम्येन संवादापत्तेः—मैवम् इति ।
मा इति निषेधस्यादौ प्रयोगः । परमार्ति-वैयग्र्येणैवम् ईदृशं कथञ्चिद् एतद्-वचन-सदृशम् अपि । किम् उ वक्तव्यम् एतद् इत्य् अर्थः । कुतः ? नृशंसं वज्र-सारवत् काठिन्येन हृदय-विदारकम् इत्य् अर्थः ।
यद् वा, साक्षान्-मारकम् । नृशंसो घातुकः क्रूरः इत्य् अमरः । गदितुं व्यक्तं वक्तुं, किं वा, गदितुम् अपि, किम् उत व्यवहर्तुम् अर्हति । तत्र च भवान् प्रेमार्द्र-स्वभावः । अतोऽन्यो वदतु नामेत्य् अर्थः । भवान् इति प्राग् अनुनयार्थ-स्तुत्या गौरवात् । श्लेषेण भानि नक्षत्राणि तद्-ईशतया तद्वान् चन्द्रः, कामाब्धि-वर्धनत्वाच् चन्द्रो यः, स नार्हति एवेत्य् अर्थः । तत्रापि—हे विभो ! अस्मत्-प्राण-प्रभो ! किं वा, बहिर्-अन्तर्-व्यापकेति त्वम् अस्माकं सर्व-भावं जानास्य् एव । अतोऽस्मान् प्रति नार्हति एवेति भावः ।
एवं स्वागतं वो महाभागाः [भा।पु। १०.२९.१८] इत्य्-आदिकं भवता सादरं स-न्यायं मृदूक्तम् अपि प्रेम-रस-विघातकत्वात् विवर्तनार्थम् एवोक्तत्वाच् चार्थतो विपरीतम् एवेति भावः । अनेन स्वागतम् [१८अ] इत्य् आद्य-पादस्योत्तरम् ऊह्यम् ।
ननु भो प्रिय-वादिन्यः ! तर्हि किं कर्तुम् अर्हामि ? इत्य् अपेक्षायाम् आहुः—अस्मान् भजस्व, मनोरथ-पूरणेनानुवर्तस्व । यद् वा, सेवस्व नित्यं प्रीत्योपभुङ्क्ष्वेत्य् अर्थः । कुतः? तव पादयोर् मूलं तलं रजः पादुका वेत्य् अर्थः । अब्जादि-रूपकानुक्तिर् नृशंसोक्त्या काठिन्याद्य्-अभिप्रायेण ।
यद् वा, पाद एव मूलं सर्वार्थस्य कारणम् आश्रयो वा । तद्-भक्ताः, आदि-कर्मणि क्तः कर्तरि च [पा। ३.४.७१] तद्-भजनं कर्तुम् आरब्धाः । अद्यापि समग्र-भजनासम्पत्तेः । एषा दैन्य-विनयोक्तिर् दासीत्वेच्छया । यद् वा, सेवितवती आश्रिता इत्य् अर्थः । अन्यथा, ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस् तथैव भजाम्य् अहम् [गीता ४.११] इत्य्-आदि वचनानां वैयर्थापत्तिः । अनेन प्रियं किम् [१८ब्] इति पादस्योत्तरम् ।
ननु, श्री-गोप-गृहिण्यः ! सदा विषयासङ्गेन गृहाभिरतत्वात् दुर्लभ-सङ्गा यूयं किम् इति मया भजनीयाः ? अविरक्तानां युष्माकं कुतो मद्-भक्तत्वं नाम ? तत्राहुः—सन्त्यज्य इति । सर्वान् विषयान् इन्द्रियार्थान् पत्य्-आदि-द्वारा साध्यान् सम्यक् स-मूलतया अपुनर्-अङ्गीकार-दार्ढ्येन च त्यक्त्वा सर्वार्थ-मूल-त्वत्-पादाब्ज-प्राप्त्यैव सर्वार्थ-सिद्धेः, त्वद्-भजन-प्रातिकूल्याद् वा । विषय-त्यागेन पद्यादि-त्यागोऽपि ज्ञापित एव, पत्य्-आदीनां तन्-मूलकत्वात् ।
यद् वा, ननु तत्त्वज्ञ-पूज्य-पादाः ! कथं विषय-सुखम् इच्छथ ? तत्राहुः—सन्त्यज्य इति। अतो वयं परमार्थ-सुखम् एवेच्छाम इति भावः । त्वया सह क्रीडा-विशेषस्य प्रेम-परिपाक-विलास-रूपत्वेनाशेष-पुरुषार्थ-सार-सर्वस्वात्मकत्वाद् इति । ये यथा मां प्रपद्यन्ते [गीता ४.११] इत्य् एतन् निज-वचनस्य सत्यतापेक्षया त्वम् अप्य् अस्मद्-वदन्याशेष-त्यागेनास्मान् भक्तुम् अर्हसीति गूढोऽभिप्रायः । अनेन व्रजस्यानामयम् [१८च्] इत्य् अस्योत्तरम् ऊह्यम् । सर्व-विषय-त्यागेन तस्याप्य् उपेक्षापत्त्या तन्-मङ्गल-कथनेनालम् इति तात्पर्यात् ।
ननु चपलाः ! अधर्माद् बिभेमि । तत्र सेव्यम् आहुः—दुरवग्रह ! हे स्वैर-शिरोमणे ! दुराग्रह ! इति वा । अस्मान् प्रपन्ना अनन्य-गतीर् मा त्यज । दुरवग्रहत्वेन प्रपन्न-परित्यागाद् अधर्मस्यैवोत्पत्तेः, विशेषतश् च सुव्रतत्वादि-प्रतिज्ञा-हान्य्-आपत्तेः, परमेश्वरत्वात् त्वाम् अधर्मो न स्पृशत्य् एव । प्रतिज्ञा-हानिस् तु परमानुचितैवेति भावः । यद् वा, दुरवग्रहं दुराग्रहम् । आ सम्यक् त्यज ।
ननु, वाचालाः ! यूयं कामिन्यो मद्-योग्या न भवथेति चेत्, सत्यम् । तथापि सर्व-त्यागेन भजतां जनानां सर्वेषाम् अपि स्वीकारो महा-पुरुष-धर्म इति दृष्टान्तेनाहुः—देव इति । देवत्वेनावश्यं स्व-भक्तेष्ट-पूरणं कार्यम् इत्य् अभिप्रेतं, तत्रापि आदि-पुरुषः पुरुषोत्तमः । तेन भक्त-मनोरथ-पूरणावश्य-कृत्यत्वात् । तत्रापि मुमुक्षून् अपि, किम् उत तद्-एकेप्सून् ।
किं वा, अ-कार-प्रश्लेषेण अमुमुक्षून् भक्त्य्-एक-निष्ठान् इत्य् अर्थः । यथासौ भजते स्वीकरोति, तथा भजस्व इत्य् अन्वयः । यथावद् इति वा, तथाप्य् अर्थापत्त्या दृष्टान्त एव पर्यवस्यति । यथासौ तान् भजन-मात्रापेक्षया सर्वान् एव भजते स्वीकरोति, तथा त्वम् अप्य् अस्मान् भज इति भावः ।
यद् वा, ननु साध्व्यः ! तत् कर्म ममानुचितम् इति चेत्, तत्राहुः—देवो भजतोऽर्चापेक्षको ऽपि आदि-पुरुषोऽपि मुमुक्षून् अपि भजते, मुक्ति-दानेनापि तन्-मनोरथं पूरयतीत्य् अर्थः। अतो भक्तेच्छानुसार-व्यवहारेण न दोषो घटत इति भावः । अन्यत् तैर् व्याख्यातम्।
यद् वा, श्री-गोपेन्द्र-नन्दनत्वेनैव कृष्णे लब्ध-निष्ठानां व्रज-सुन्दरीणाम् आन्तरीणं महा-भाव-वैचित्री सहचरी-परमैश्वर्यं स्व-प्रयोजनानुपयुक्तम् अपि वर्णयति, अन्यथा व्रज-सुन्दर्यो भगवत्-स्वरूपानभिज्ञा इति ते मन्येरन् । तच् चैश्वर्य-वर्णनं परमार्ति-समय एव, न त्व् आनन्द-समये, तद्-ऐश्वर्य-ज्ञानस्यापि तासाम् असुखानुभव एव पर्यवसानात्, तत्रापि निज-भाव-माधुर्यस्यान्यथात्वं नास्त्य् एव । यदैश्वर्य-वर्णनेऽपि सख उदेयिवान् [भा।पु। १०.३१.४] इत्य्-आदौ सख्यस्याव्यभिचारः । तथा हि—विभो, हे बहिर्-अन्तर्-व्यापक ! इति भवान् अस्माकं सर्वं भावं जानात्य् एव । अतस् तव पाद-मूलं भक्ता आश्रिता अस्मान् भजस्व । अन्यथा, ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस् तथैव भजाम्य् अहम् [गीता ४.११] इत्य्-आदि-वचनानां वैयर्थापतिः ।
यद् वा, स-प्रणय-शेषम्26 आहुः—हे भक्ताभज ! भजतीति भजः, न भजः अभजः । हे भक्तानाम् अप्य् अभज, भक्ताभज ! भक्तान् अपि न भजतीति तथाभूत ! हे स्वेष्व् अपि दुरवग्रह ! इति सर्वान् विषयान् भोगान् । यद् वा, साम्राज्य-प्रभृति-वैकुण्ठ-विधि-पदानि सन्त्यज्यापि तव पाद-मूलम् अमुमुक्षून् भोक्तुम् अनिच्छून् अशकुन्वतो जनान् त्वत्-पाद-मूलस्य सर्वतो माधुर्य-विशेषाद् भज स्वीकुरु । यतो देवो जगत्-पूज्यत्वम् अन्यथा देवत्वासिद्धिः, तत्रापि यथावत् सम्पूर्णतया आदि-पुरुषो भगवान् । अन्यथा निज-भगवत्ता-प्रकटनासम्पत्तिः । सामान्येनोक्तिर् युक्ति-प्रदर्शनेन निज-स्वीकार-दार्ढ्यार्थम् । अतस् ते त्वदीया अस्मान् मा त्यज । अन्यत् समानम् ।
आर्त्य्-उक्तेर् अपि गोपीनां श्लेषार्थं भारती सखी ।
रक्षन्ती गौरवत् तासां कृष्ण-भक्तेषु गायन्ती ॥
तथा हि, ईदृशम् अप्रियं नृशंसं करवाणि, मया सह किञ्चिद् ब्रूत इत्य्-आदिकं वक्तुं नार्हति । तत्र हेतुः—सन्त्यज्य इत्य्-आदि विषय-परित्यागेन प्रपन्नानां नः पुनस् तद्-भोगे प्रवर्तनस्य दोषत्वाद् इत्य् अर्थः । किं च, दुरवग्रहं दुराग्रहम् । आ त्यज । अतो यथा मुमुक्षून् आदि-पुरुषो भजते, तथैव अस्मान् भजस्व, परमं पदं देहि, न च विषय-सुखम् इत्य् अर्थः । तदैवास्माकं स्वागतत्वं महा-भागत्वं च व्रजस्यानामयम् [भा।पु। १०.२९.१८] इति । यद् वा, याः सर्व-विषयान् सन्त्यज्य तव पाद-मूलं भक्ताः, ता एव दुरवग्रहं स्वच्छन्दं यथा स्यात्, तथा भजस्व । अस्मान् आ त्यज सम्यक् त्यज, प्रभवस् तु भक्त-जनान् एव भजन्ते, न त्व् अभक्त-जनान् इत्य् अत्र दृष्टान्तम् आहुः—देव इति ॥३१॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : श्री-गोप्य ऊचुर् इति । अत्रैवं विवेचनीयं—यद्यपि समान-भावापन्नत्वेन युगपत् समान-वचन-स्फूर्तिर् अपि सम्भवति, तथाप्य् एकदोक्तावति-कोलाहलतया नातिरसाधायकत्वात् कासाञ्चित् मुख्यानाम् एव वचनं ज्ञेयम् । तच् च युगपद् वा तत्-तन्-महा-वाक्योपसंहारे, तन् नः प्रसीद वरद [भा।पु। १०.२९.३३], सिञ्चाङ्ग [भा।पु। १०.२९.३५] इति, प्रसीद वृजिनार्दन [भा।पु। १०.२९.३८] इति, तन् नो निधेहि [भा।पु। १०.२९.४१] इति स्व-स्व-विवक्षितं वचन-चतुष्टयान्तं क्रमशो वा पूर्व-पूर्वासां वाक्य-स्थापन-पूर्वकम् एवोपन्यस्तम् अस्ति । चतुष्टयत्वं च यूथशो दिक्-चतुष्टय-स्थितत्वात् । तासां तथापि सर्वासां तत्-सम्मुखत्वं च, कृष्णस्य विष्वक् पुरु-राजि-मण्डलैर् अभ्यानना [भा।पु। १०.१३.८] इतिवत्
यासाम् एव प्रसादेन यासां श्री-नागरेश्वरे ।
जल्प-तत्त्वं ज्ञायते ता वन्दे श्री-नागरीश्वरीः ॥
॥ श्री-गोपी-गण-प्राण-वल्लभाय भगवते नमः ॥
अथ पत्य्-आदि-परित्यागेन त्वद्-भजनेऽस्माकं धर्मोऽधर्मो वेति पश्चाद् विचारयिष्यते । अहो तवैव तावद् अस्मत्-परित्यागे धर्म-दोषो दुष्परिहर इत्य् आहुः—मैवम् इति । मा इति निषेधस्यादौ प्रयोगः परमार्ति-वैयग्र्येण । एवम् ईदृशं कथञ्चिद् एतद्-वचन-सदृशम् अपि किम् उ वक्तव्यम् एतद् ? इत्य् अर्थः । कुतः ? नृशंसं वज्र-सारवत् काठिन्येन हृदय-विदारकम् इत्य् अर्थः । यद् वा, साक्षान्-मारकं, नृशंसो घातुकः क्रूरः इत्य् अमरः । गदितुं व्यक्तं वक्तुं । किं वा, गदितुम् अपि किम् उत व्यवहर्तुम् अर्हति । तत्र च भवान् प्रेमार्द्र-स्वभावतया प्रसिद्ध इत्य् अर्थः । तत्रापि, विभो ! हे अस्मत्-प्राण-नाथ ! अतोऽस्मान् प्रति नार्हत्य् एवेति भावः । अत्र संरम्भ-गद्गद- [२९] इत्य् उक्तत्वात् । सर्वत्र शब्देन स्वरेण वा दैन्यादाव् अपि प्रणय-कोपो व्यञ्जनीयः ।
एवं स्वागतं वो महाभागाः [भा।पु। १०.२९.१८] इत्य्-आदिकं भवता सादरं स-न्यायं मृदूक्तम् अपि निवर्तनार्थम् एवेति रस-विघातकत्वाद् अर्थतो विपरीतम् एवेति भावः । अनेन स्वागतम् [१८अ] इत्य्-आद्य-पादस्योत्तरम् ऊह्यम् ।
ननु, भो प्रिय-वादिन्यः ! तर्हि किं कर्तुम् अर्हामि ? इत्य् अपेक्षायाम् आहुः—अस्मान् भजस्व मनोरथ-पूरणेनानुवर्तस्व । कुतः ? तव पादयोर् मूलं तलं भक्ता इति दैन्योक्तिः । अब्जादि-रूपकानुक्तिर् नृशंसतोक्त्या काठिन्याद्य्-अभिप्रायेण । अनेन प्रियं किम् [१८ब्] इति पादस्योत्तरम् ।
ननु, श्री-गोप-गृहिण्यः सत्यम् एव भजामि, किन्तु भवत्-पत्य्-आदि-हिताचरण-रूपम् एव युक्तं, न त्व् ईदृशम्, इति तत्राहुः—सन्त्यज्य इति । सर्वान् विषयान् इन्द्रियार्थान् पत्य्-आदि-रूपान् सम्यक् अपुनर्-अङ्गीकार-दार्ढ्येन त्यक्त्वा, तेषां त्वद्-भजने प्रातिकूल्यात् । अनेन व्रजस्यानामयम् [१८च्] इत्य्-आदिकस्य, दुह्यत [२२द्] इत्य्-अन्तस्य सर्वस्याप्य् उत्तरम्, तेषां सर्वेषाम् अपि विषयान्तः-पातात्, तत्-त्यागेन देहेऽपि गलित-प्रेमत्वात् । तत्-प्रेम विना रजन्य् एषा [१९अ] इत्य्-आदि वाक्यस्याप्य् अनुपादेयत्वात् ।
व्यतिरेकेणाहुः—हे दुरवग्रह दुराग्रह ! अस्मान् अनन्य-गतीर् मा त्यज इत्य् अर्थः, अन्यथैव दोषः स्याद् इति भावः । कथम् ? इत्य् आशङ्क्य धर्माधर्मातीतस्य ईश्वरस्यापि तद्-धर्म-पालनावश्यकता-दर्शनात्, इत्य् आहुः—देव इति । तत्रापि मुमुक्षून् अपि किम् उत तद्-एकेप्सून् । किं वा अमुमुक्षून् मोक्षम् अप्य् अनिच्छून् भक्त्य्-एक-निष्ठान् इत्य् अर्थः ।
यद् वा, मुमुक्षून् तस्माद् अन्यत् सर्वं त्यक्तुम् अनिच्छून्, यथा असौ भजन-मात्रापेक्सया सर्वान् एव भजते स्वीकरोति, तथा त्वम् अस्मान् भजस्व इति । "भजतः" इति द्वितीयान्तः क्वचित् पाठः । तत्र तु मुमुक्षून् इति विशेषणं साधन-साध्ययोर् द्वयोर् अप्य् अवस्थयोस् तेषाम् आत्म-सात्-करणात् स-कामान् व्यावर्तयति—यथा तान् भजते न त्यजतीत्य् अर्थ-वशाद् भजस्व इत्य् अस्य विभक्तिं विपरिणमय्य व्याख्येयम् । अत्र श्री-गोपेन्द्र-नन्दनत्वेनैव कृष्णे लब्ध-निष्ठानाम् अपि, यस्यास्ति भक्तिर् भगवत्य् अकिञ्चना सर्वैर् गुणैस् तत्र समासते सुराः [भा।पु। ५.१८.१२] इत्य् उक्तत्वात् ।
हरि-भक्ति-महा-देव्याः सर्वा मुक्त्य्-आदि-सिद्धयः ।
भुक्तयश् चाद्भुतास् तस्याश् चेटिकावद् अनुव्रताः ॥
इति श्री-नारद-पञ्चरात्रोक्तानुसाराच् च नादृतम् अपि सर्वं ज्ञानादिकं, ताः परिचरति । तस्मात् केवल-प्रेम-मयोऽपि वचसि पारमैश्वर्य-ज्ञान-मयोऽप्य् अयम् अर्थः । तासाम् एव महिम-सूचनार्थं ज्ञानादि-शक्ति-प्रेरितया भक्त-विशेषाणां चमत्काराय स्फुरति ।
अथवा, दैन्येन महिम-स्फूर्तेर् ईश्वरत्वं सम्भाव्येदृशं वचनम् । तथा हि—विभो ! हे बहिर्-अन्तर्-व्यापक ! इति भवान् अस्माकं सर्वं भावं जानात्य् एव । अतस् तव पाद-मूलं भक्ता आश्रिता अस्मान् भजस्व । अन्यथा, ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस् तथैव भजाम्य् अहम् [गीता ४.११] इत्य्-आदि-वचनानां वैयर्थ्यापत्तिः ।
ननु, तत्त्वज्ञ-पूज्य-पादाः ! कथं विषय-सुखम् इच्छथ ? तत्राहुः—सन्त्यज्य इति । अतो वयं परमार्थ-सुखम् एवेच्छाम इति भावः । त्वया सह क्रीडा-विशेषस्य तस्य प्रेम-परिपाक-विलास-रूपत्वेन अशेष-पुरुषार्थ-सार-सर्वस्वात्मकत्वाद् इति । ये यथा मां प्रपद्यन्ते [गीता ४.११] इत्य् एतन् निज-वचनस्य सत्यतापेक्षया त्वम् अप्य् अस्मद्वद् अन्याशेष-त्यागेनास्मान् भक्तुम् अर्हसीति गूढाभिप्रायः ।
हे दुरवग्रह ! स्वच्छन्द ! अस्मान् प्रपन्नान् मा त्यज परमेश्वरत्वात् त्वाम् अधर्मो न स्पृशत्य् एव सत्य-सङ्कल्पत्व-श्रुति-विरोधात् [छा।उ। ८.७.१, ३.१४.२ इत्य्-आदि] प्रतिज्ञा-हानिस् तु परमानुचितैवेति भावः । सर्वान् विषयान् साम्राज्य-प्रभृति-वैकुण्ठावधि-पदानि सन्त्यज्य अपि ते त्वाम् अमुमुक्षून् मोक्तुम् अनिच्छून् अशक्नुवतो जनान् अन्यान् अपि भज स्वीकुरु । द्वितीयायां षष्ठी ते तुभ्यं त्वां प्राप्तुं, मुमुक्षून् इति च चतुर्थी वा, यतो देवो जगत्-पूज्यस् त्वम्, अन्यथा देवत्वासिद्धिः । तत्रापि यथा यथावत् सम्पूर्णतया आदि-पुरुषो भगवान् इति ।
अत्र चाभिर् अपि यज्ञपत्न्य्-उक्ताद्य-पद्याद्य-पादानुवाद [भा।पु। १०.२३.२९] आर्ति-साम्यांशेन ज्ञेयः ।
आर्ताव् अपि स्वभावेन वैदग्धी-वलितात्मनाम् ।
प्रार्थने गोप-रामाणां निषेधार्थोऽपि वीक्ष्यते ॥
तथा हि—एवम् ईदृशं किञ्चित् प्रियं करवाणि [भा।पु। १०.२९.१८] मया सह किञ्चिद् ब्रूत [तत्र] इत्य्-आदिकं नृशंसं वक्तुं नार्हति । तत्र हेतुः—सन्त्यज्य इति याः सर्व-विषयान् सन्त्यज्य तव पाद-मूलं भक्तास् ता एव दुरवग्रहं स्वच्छन्दं यथा भवति, तथा भजस्व, अस्मान् आ सर्वांशेनैव त्यज । प्रभवो भक्त-जनान् एव भजन्ते, न त्व् अभक्तान् इत्य् अत्र दृष्टान्तम् आहुः—देव इति । अस्मिन्न् अर्थे वस्तुतस् तु सर्वम् एतन् नर्मैवेति भाव एव व्यञ्जित इति ॥३१॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : अथ तासाम् अपि तद्-अनुरूपं वाक्यं—मैवम् इत्य्-आदि । मा इति तत्-प्रार्थना-निराकरणे सर्व-विषयान् पति-पुत्रादीन् सन्त्यज्य यास् तव पाद-मूलं भक्ताः, ता एव दुरवग्रहं निरर्गलं यथा स्यात्, तथा भजस्व । पाद-मूलम् इति तासु निजोत्कर्ष-ख्यापनम् । अस्मान् पुनर् अतथा-भूतान् आ सम्यग् दर्शन-प्रसङ्गादिष्व् अपि त्यज । तत्रान्यासां भजने स्वेषां त्यागे च सद्-आचारं दृष्टान्तयति—देव इति । स हि त्यक्त-विषय-कर्मादितया स्वं भजतो मुमुक्षून् एव भजति, नान्यान् इति ॥३१॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : तत् किम् ? इत्य् आह—मैवम् इत्य्-आदि । एता मध्या धीराः । तेन विभो इति वक्रोक्त्या सम्बोधनम् । भवान्—ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस् तथैव भजाम्य् अहम् [गीता ४.११] इति सत्य-प्रतिज्ञः । एवं नृशंसं क्रूरं गदितुं नार्हति । तर्हि किं कर्तव्यम् ? इत्य् आहुः—अस्मान् भजस्व । मा त्यजस्वेत्य् आत्मने-पदं कर्त्र्य्-अभिप्राये क्रिया-फले । अस्मद्-भजने स्व-प्रतिज्ञा-रक्षणम् एव फलम् । केन प्रकारेण भजिष्ये ? तत्राहुः—आदि-पुरुषो नारायणो देवो यथा मुमुक्षून् भजते, तथेत्य् अर्थः । स तु तेभ्य आत्मानम् एव ददाति ।
ननु, स तावत् तेभ्यो मोक्षम् एव ददाति । भवत्यश् चेत् तद्-आकाङ्क्षिण्यस् तदा दास्याम्य् एव । गृहं यात, नेत्य् आहुः—तव पाद-मूलम् भक्ताः श्रिता वयम् । भक्तास् तु मोक्षं कदापि नाद्रियन्ते । तेन दृष्टान्त-गम्यं तावद् इदम् एव मोक्षे यथा न पुनर्-आवृत्तिस् तथास्माकम् अपि गृहे न पुनर्-आवृत्तिर् भवतु । सहैव स्थातव्यम् इति यत्, तद् एव किं कृत्वा भजनीया भवत्यः ? तत्राहुः—सर्व-विषयान् सन्त्यज्य तांस् तथैवेत्य्-आद्य् उक्तेः । यतो वयम् अपि तथा। हे दुरवग्रह ! दुष्प्राप ! ॥३१॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : इदानीं श्री-कृष्णस्य रूक्ष-मुद्रा-स्थित्या संश्लेष-सुखम् अलभमानाः क्षणम् अपि नेतुम् अपारयन्त्य उपालम्भ-रीत्या वदन्त्यो मानम् अपि कर्तुम् अजानन्त्यो अतिवार्ताः सत्यः प्रत्युत्तरम् ऊचुः—मैवम् इति । हे विभो ! व्रजेन्द्र-सुतत्वाद् अस्मद्-उपेक्षानुचितेत्य् अर्थः । भवान् भवच्-छब्दः पूज्यार्थः, एवं स्वागतं वः [१८अ] इति गौरवेण गदितुं नार्हति यत् इयम् उक्तः, स्वागतं केष्व् अतिथिष्व् एवोचिता नास्मासु ।
ननु मया स्वागत-प्रश्नेनादर एव कृत इति चेत्, तत्राह—नृशंसं क्रूरं परिणाम-दुःख-जनकत्वात् मधु-विषय-संयुक्तान्नवत् । गदितम् इत्य् अस्यायम् अभिप्रायः । गद व्यक्तायां । वाचि धातुः मनसापि विचारयितुं किं पुनर् गदितुं रस-पाकानभिज्ञा एवानर्हा भवान् परम-रसज्ञः । हे विभो ! मधुर-रस-परिपाटीम् अस्मान् विशेषेण शिक्षयितुं समर्थः । न तु येन रसेन भवता आकृष्टा वयम् आगताः, तं रसं विघटयितुम् आह । मधुर-रसालम्बनेषु सादरं वाक्यं स्थायि-भाव-विघटकम् इति भावः ।
ननु स्वागत-प्रश्ने मया किम् अपराधं ? तद् अपि किम् इत्य् आक्रोशः क्रियत इति चेत्, तत्राहुः—भवता प्रतिश्रुतं प्रियं किं करवानि वः [१८ब्] इति स्मृति-पथम् अवतीर्णं चेत्, तदा अस्मान् भजस्व इति सुन्दर-पात्राणि चेद् विषं तदा किं ? भजनम् एव तु चित्तानुवृत्तिर् इत्य् अर्थः । अस्मच्-चित्तानुवृत्त्या रमस्वेति, अन्यथा प्रतिज्ञा-भङ्गः स्याद् इति भावः ।
किं च, व्रजस्यानामयं कच्चिद् इति वचनं तव नोचितम् इत्य् आहुः—सर्वान् विषयान् सन्त्यज्य तव पाद-मूलं भक्ताः सर्वेन्द्रियार्थान् अप्रत्यापत्ति-रूपतया त्यक्त्वा तव पाद-मूलं सेवितुम् आगताः दासीभवितुम् इत्य् अर्थः । विषय-भोगस् तु पत्य्-आदि-मूलकः स तु सकारणस् त्यक्त एव ।
ननु गृह-स्वामिनो विहाय किम् इति दास्यं स्वीक्रियते ? इति चेत्, तत्राहुः—यत् सुखं त्वद्-भजने गृह-स्वामिना, तत्-सुखस्य गन्धोऽपि न इति पूर्वम् एव तारतम्यं ज्ञात्वा पत्य्-आदयस् त्यक्ताः । त्वद्-भजनं सुखावधि-रूपं, विषय-सेवनं दुःखावधि-रूपम् । अत एव त्वद्-भजन-प्रातिकूल्यात् स-कारण-विषयांस् त्यक्त्वा दुःख-रूपत्वानुसन्धानेन तद्-उपेक्षयागतानां पुनर् अपि दुःख-रूपस्य अनामय-प्रश्नेन दुःखस्यानुस्मरण-कार्यं तु सुख-रूपात् त्वद्-भजनाच् च यावयितुं तव नोचितम् इति भावः । यद् उक्तं—ब्रूतागमन-कारणम् [१८द्] इति तद् उत्तरयन्ति अस्मान् मा त्यज अस्मत्-स्वीकारं कुर्व् इत्य् अर्थः। स्वीकारं कारयितुम् आगता विद्धि । कीदृशस् त्व् अदेवोऽसि सेवनार्थोऽसि वयं दास्यार्हाः । इदं त्व् अतिदैन्यं निवेदितम् ।
यद् वा, देवः क्रीडास्वभावः । क्रीडा तु स्वकीय-सापेक्षतोऽस्मत्तः को वा तव स्वकीयोऽस्ति ? प्रिय-वर्गैः सहाविर्भाविता क्रिया क्रीडेति प्रिय-वर्गो दुःखे निमज्जनीय इति कस्यापि मनस्य् उदेति ? इति काक्वा प्रश्नः । हे दुरवग्रह ! वारं वारं गेयसि गृहान् प्रतियातेति ।
यद् वा, दुष्टेष्व् अपि पूतनादिषु अव अवनं पचाद्यं च इति ग्रहो\ऽभिनिवेशो यस्य। जिघांसयापि हरये स्तनं दत्त्वाप तद्-गतिम् [भा।पु। १०.६.३५] इत्य् उक्तत्वात् ।
यद् वा, दुःखस्य अव अवरक्षणम् इति यावत् । तद्-रूपो ग्रह आग्रहो यस्य अनामय-प्रश्नेन स्व-रहस्योच्चाटितत्वात् । एके दुष्टाः मारणीयाः, एके दुष्टा रक्षणीया इति वैषम्यं तव नोचितम् इति भावः ।
ननु, निरपेक्षस्यौदासीनस्य मम किं फलं भविष्यति युष्मद्-भजने ? इति चेत्, तत्राहुः—आदि-पुरुषः पुरुषोत्तमोऽपि निर्लिप्तोऽपि यथा भजतो भजमानान् भक्ति-पूर्णान् स्वीय-पाद-पद्म-मकरन्द-दानेन भजते । अथ च, मुमुक्षून् मुक्ति-दानेन भजते । त्वं तु देवः क्रीडा-प्रधानोऽसि, क्रीडा तु स्वकीय-सापेक्षातोऽस्मन्-मनोरथ-पूरणे तव दोषो न घटतीत्य् अर्थः ।
यद् वा, हे विभो ! सर्वान्तर्यामिन् ! अस्माकम् अन्तः-करण-वृत्तिं जानात्य् एवातो भक्तानाम् अभजने भजनस्य लोप-प्रसङ्गः स्यात्, तस्मान् मच्-छरणं गोष्ठम् [भा।पु। १०.२५.१८] इति व्रत-लोपेनाधर्मोत्पत्तेः
नन्व् ईश्वरस्य मम कोऽयम् अधर्म इति चेत्, तत्राहुः—हे दुरवग्रह ! दुष्ट आग्रहो यस्य। तथा हि भक्त-भजन-रूपस्य धर्मस्य त्यागः स्व-प्रतिज्ञा-हानि-रूपस्य स्व-व्रज-जन-त्याग-रूपस्याधर्मस्य स्वीकार इति । तद् दुराग्रहं त्यक्त्वा, न मे भक्तः प्रणश्यति [गीता ९.३१] इत्य् आग्रहेण अस्मान् भजस्व, अस्मन्-मनोरथं पूरयेत्य् अर्थः ॥३१॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : अस्मान् धर्मम् उपदिशस्य् अथ च स्वयं पाप-राशिं चिकीर्षसीत्य् अनुचितम् इत्य् आहुः—मैवम् इति । नृशंसं घातुकं साक्षान्-मारकं यथा स्यात्, तथा गदितुं भवान् प्रतिपुरुषं धार्मिकत्व-ख्यातिमतो नन्दस्य पुत्रः सन् नार्हति। अन्यस् तु प्रतिपुरुषं मानुष-मारण-वृत्तिको वरम् अर्हतु नामेति भावः । नृशंसो घातुकः क्रूरः इत्य् अमरः । त्वया कोटि-सङ्ख्या अप्य् अस्मान् प्रति वाक्-शरांस् तथा एकदैव निःक्षिप्ता यथा अधुनैव शरीराणि परित्यज्य यम-पुरं सर्वा एव वयं यामो, न तु त्वद्-उपदिष्टं गोष्ठ-पुरम् । त्वं तु शत-कोटि-स्त्री-वध-पातकानि गृहीत्वा स्वयम् एव गोष्ठं याहि। स्त्री-वधान् नो चेत् जिघृक्षसि, तर्हि सर्व-विषयांस् त्यक्त्वा त्वत्-पाद-मूलं भक्ताः सेवितवतीर् अस्मान् भजस्व । अत्रान्य-विषयान् इत्य् उक्त्वा भगवद्-अङ्ग-सङ्गो हि विषयो न भवतीति ध्वनितम् ।
भोः कामिन्यः ! किं स्व-स्व-पतिभ्यो भवतीनां कामो नोपशाम्यति ? यतस् तान् परित्यज्य माम् एव भजध्वे ? तत्राहुः—हे दुरवग्रह ! अवे ग्रहो वर्ष-प्रतिबन्धे [पा। ३.३.५२] इति पाणिनि-स्मरणात् । दुष्टो अवग्रहो वृष्टि-प्रतिबन्धोऽनावृष्टीर् यस्येत्य् अत्रान्य-पदार्थस्य मेघस्यैवोपयुक्तत्वात्, दुःख-प्रयोगाच् च । हे विष-मात्र-वर्षक-मेघ ! इत्य् अर्थः । तेन चातकीनाम् अस्माकं दूरस्थोऽपि त्वम् एव कृष्ण-मेघो बन्धुस् त्वं दैव-दोषाद् अद्य विषं वर्षसि अवग्रहत्वात् । सलिलं न चेद् वर्षसि, तर्हि मा वर्ष । तद् वृष्टं विषम् एव पीत्वा वयं म्रियामहे, न तु निकट-स्थानां ह्रदादीनाम् अपि जलं पिबाम इत्य् अस्माकं भावं जानीहि इति भावः ।
अतोऽस्मान् मा त्यज । यद्य् आत्मनः कृतद्यत्वं दधासीति भावः । ननु च सत्यं चातक्यो मेघम् अपेक्षन्तां नाम, मेघस् तु चातकीर् नापेक्षते । चातक्यो म्रियन्तां जीवन्तु वा, मेघस्य न कापि हानिर् इति चेत्, सत्यं, न त्वं जडात्मको मेघ एव, किन्तु विदग्ध-चूडामणिर् नारायण-समो नारायण-देव वर्तस्वेत्य् आह—देव इति । मुमुक्षून् त्वद्-उपासनार्थं सर्व-विषयांस् त्यक्तुम् इच्छून् अपि त्वद्-अभीष्टोपपादनया भक्त-वश्यत्वात् भजते । अस्मांस् तु त्वद्-अर्थं सन्त्यक्त-सर्व-विषय-श्रेणीका अपि त्वं कथं न भजसि ? इत्य् अर्थः ॥३१॥
॥ १०.२९.३२ ॥
यत् पत्य्-अपत्य-सुहृदाम् अनुवृत्तिर् अङ्ग
स्त्रीणां स्व-धर्म इति धर्म-विदा त्वयोक्तम् ।
अस्त्व् एवम् एतद् उपदेश-पदे त्वयीशे
प्रेष्ठो भवांस् तनु-भृतां किल बन्धुर् आत्मा ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : अपि च यद् उक्तम्पत्य्-अपत्य इत्य्-आदि त्वया धर्म-विदा इति सोपहासम् एव । एतद् उपदेशानां पदे विषये त्वय्य् एवास्तु । उपदेश-पदत्वे हेतुः—ईश इति । विविदिषा-वाक्येन सर्वोपदेशानाम् ईश-परत्वावगमाद् इति भावः । ईशत्वे हेतुः—आत्मा किल भवान् इति । भोग्यस्य हि सर्वस्य भोक्ता आत्मैवेश इत्य् अतः प्रेष्ठो बन्धुश् च भवान् एवेति सर्व-बन्धुषु करणीयं त्वय्य् एवास्त्व् इत्य् अर्थः ।
अथ वा, धर्मोपदेशानां पदे स्थाने धर्मोपदेष्टरि त्वयि सति, अस्मासु च धर्मं जिज्ञासमानासु सतीषु त्वया धर्म-विदा यद् उक्तम् एवम् एतद् अस्तु । न तु त्वं धर्मोपदेष्टा, किन्तु भवान् आत्मा इति ।
अथ वा, यद् उक्तम् एतद् उपदेश-पदे तद्-गोचरे पुरुषेऽस्तु नाम, त्वयि तु ईशे स्वामिनि सत्य् एवम् । काक्वा नैवम् इत्य् अर्थः । यतस् तनु-भृतां त्वम् आत्मा फल-रूप इति ।
यद् वा, यद् उक्तं “पत्य्-आदि-शुश्रूषणं धर्म” इति एवम् एतत् त्वय्य् एवास्तु । कुतः ? उपदेश-पदे शुश्रूषणीयत्वेन उपदिश्यमानानां पत्य्-आदीनां पदेऽधिष्ठाने । कुतः ? ईशे, न हीश्वरम् अधिष्ठानं विना कोऽपि पति-पुत्रादिर् नामेति । अन्यत् समानम् । अलम् अतिविस्तरेण॥३२॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : शुश्रूषध्वं पतीन् सतीः [भा।पु। १०.२९.२२] इति यद् उक्तं, तत्राहुः—अपि च इति । धर्म-विदा स्त्री-धर्म-शास्त्र-विदा इति । सोपहासम् इति—आर्त-त्राणं परो धर्मः इति स्मृतेर् अस्मान् आर्तास् त्यजतस् तेन धर्मोपदेशो हास्यास्पदम् एवेत्य् अर्थः । एवम् एतद् यथोक्तम् इदम् । उपदेश-पदत्वे उपदेश-विषये इति भाव इति । तम् एतं वेदानुवचनेन यज्ञेन दानेन तपसा नाशकेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति [बृ।आ।उ। ४.४.२२] श्रुत्या सर्वे वेदाभ्यास-यज्ञ-दानाद्य्-उपदेशाः परमेशाव् आप्तय एवेति तात्पर्यम् ।
भोक्तैवेश इति । भोक्तारं विना भोग्यानां वैयार्थ्यात्, अनीश-गृहवत् । यत आत्मा, अत एव प्रेष्ठो बन्धुः, निरतिशय-प्रेमास्पदत्वात् । तथा च श्रुतिः—तद् एतत् प्रेयः पुत्रात् प्रेयो वित्तात् प्रेयोऽन्यस्मात् सर्वस्माद् आन्तरतरं यद् अयम् आत्मा [बृ।आ।उ। १.४.८] इति । सर्वात्मत्वाद् इति भावः।
किं च, सत्य् उपदेष्टृ-पार्थक्ये उपदेशोऽन्याय्यो न त्व् ऐक्ये इत्य् आहुः—अथ वा इति । यद् उक्तं धर्म-शास्त्रेण एतद् वचस् तस्य उपदेशस्य गोचरे पुरुषे प्राकृत-जनेऽस्तु नाम भवतु, त्वयि स्वामिनि परमेशाने एवम् उपदेश-गोचरत्वम् अस्ति किम् ? नास्तीत्य् अर्थः । पूर्वोक्तेर् अन्यथा-करणं, काकुः स्त्रियां विकारो हि शोक-भीत्य्-आदिभिर् ध्वनैः इत्य् अमरः ।
ईशस्योपदेश-विषयत्वं कुतो न तत्राह—यत इति । साधकस्यैवोपदेश-विषयत्वेन साध्यस्योपदेश-प्राप्यत्वम् अस्तीत्य् उक्तम् । फल-रूप इति । यद्यपि त्वयापत्यादि-सेवा धर्मत्वेनोक्ता सापि, यथा तरोर् मूल-निषेचनेन [भा।पु। ४.३१.१३] इत्य्-आद्य् उक्त-रीत्याधिष्ठाने ऽर्चिते ऽधिष्ठेयाः स्वयम् एवार्चिताः स्युर् इत्य् आहुः—यद् वा इति । हेतुम् आशङ्कते—कुत इति । अधिष्ठाने अधिकरणे । तत्रापि हेतुम् आशङ्कते—कुत इति । अधिष्ठानाभावे \ऽधिष्ठेयानाम् अभावात् । अन्यद् अवशिष्टम् ।
यद् वा, पत्य्-आदीनाम् अनुवृत्तौ रङ्गो रागो यासां स्त्रीणां, तासाम् एव स्व-धर्म इति, न त्व् अस्माकं त्वद्-भक्तानाम् इति भावः । तेषाम् अविधि-गोचरत्वाद् इति भावः । ईशे वृन्दावने ब्रह्मेन्द्रादिभिर् अपि स्तूयमाने । यद् वा, बन्धुराः प्रेम-शृङ्खला-बन्ध-युक्ता आत्मानो जीवा यस्मिन् स तथा ।
यद् वा, तनु-भृताम् आत्मा परमात्मैव बन्धुर् न त्व् अन्येऽपत्यादयः, बन्धुर् गुरुर् अहं सखा [भा।पु। ११.१९.४३] इत्य् उद्धवं प्रति वक्ष्यमाणत्वात् । आत्मैव ह्य् आत्मनो बन्धुः [गीता ६.७] इत्य्-आद्य् उक्तेश् च ॥३२॥
कैवल्य-दीपिका : ननु किं मद्-भजनेन ? भर्तुः शुश्रूषणम् इत्य् उक्तम् । स्वधर्म एवाद्रियताम् इति चेत्, तत्राहुः—यत् पत्य्-अपत्य- इति । हे अङ्ग ! यत् पत्य्-आद्य्-अनुवृत्तिः स्त्रीणां निज-धर्म इति यत् त्वयोक्तम्, तत् त्वय्य् एवास्तु, न तु प्राकृते पत्य्-आदौ । किल यस्मात् त्वं प्रेष्ठः, नान्यवत् प्रिय-मात्रत्वम् । तनु-भृतां प्रेष्ठो नान्यवद् द्वित्राणाम् । बन्धुः सुहृत् । आत्मा इति त्वद्-भजनाद् अपत्यं भजनम् एव भविष्यति । आत्मैव ह्य् अपत्य-रूपः । त्वं च सर्वात्मा । न चैवं विशेषात् पत्य्-आदि-भजनम् एव कार्यम् इति वाच्यम् । त्वं हि धर्म-वित् यथा-स्थितं धर्मं वेत्सि । उपदेश-पदं गुरुः, यथा-ज्ञानं कथयसीत्य् अर्थः । ईशः कथितुं कर्तुम् अकर्तुं च योग्य-फल-दाने क्षम इत्य् अर्थः । पत्य्-आदयस् त्वम् एवं-रूपाः । तस्माल् लाघवेनैव फल-सिद्धौ किं गौरवेण इत्य् अर्थः ॥३२॥ [मु।फ। ११.२६]
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : किं च, त्वं धर्म-वित् । वयं स्त्रियः, तत्रापि गोप्यः । तथापि यत् क्रमस् तत् किं धर्मम् अधर्मं वा जानीहीति काश्चित् प्रौढा ऊचुः—यत् पत्य्-अपत्येत्य्-आदि । स्त्रीणाम् इति सामान्य-परं न त्व् आत्म-परम् । स्वासाम् एवापत्यासम्भावनया । हे अङ्ग ! धर्म-विदा त्वयेत्य् आक्षेपः । उक्तम् इत्य् अस्यायं भावः—वचसि को दरिद्रः? इति न्यायाद् उक्तेन किम् अनुभावयितुं यदि शक्यते, तदैवोपदेशत्वं भजति । अतोऽयम् उपदेशो ऽनुभवाय न भवति । कथं भवति ? इत्य् आह—अस्त्व् एवम् इत्य्-आदि । एतद् उपदेश-वचनं त्वयि ईशेऽस्तु । तदैवोपदेशः सार्थको भवतीति भावः।
अथवा, मे इति प्रत्येकोक्तिः, मे मह्यं तत् तवोपदेश-वचनं त्वय्य् एव अस्तु । एव-कारः सर्वत्र योज्यः । त्वय्य् एव ईश एव अस्त्व् एव मा स्खलत्व् इत्य् अर्थः । गौरवाल् लाघवम् एवाभीष्टं प्रत्येकं पत्य्-आदीनाम् अनुवृत्ति-गौरवम् आपादयति, त्वयानुवृत्तिस् तु सर्वत्रैव व्यापिनीः । अतो लाघवात् सैव कार्येति भावः । यतस् त्वं तनु-भृताम् आत्मा बन्धुः प्रेष्ठः। किल निश्चितम् । त्वत्-सम्बन्धेनैव सर्वे प्रिया बान्धवा आत्मानो भवन्ति । अपत्यानुवृत्तिर् अपि त्वय्य् एवेति रसाभासता नाशङ्कनीया, सामान्य-स्त्री-परत्वोक्तेः । तेन सखि-मातॄणां तथात्वं त्वयि जात-प्रेम्णाम् । किम् अन्येषु पति-पुत्रादिष्व् अपेक्षयेत्य् एवम् एव तात्पर्यम् ॥३२॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ननु, सद्-आचार-वर्गार्च्याः ! युष्माभिस् त्यज्यतां नाम विषयाः । स्वधर्मस् त्व् अवश्यम् अपेक्ष्य एव । तत्र सोपहासम् आहुः—यद् इति । अङ्ग इति स-प्रेम-सम्बोधने । ईशे परमेश्वरे, वृन्दावने परमेष्टि-पुरन्दरादिभिर् अपि स्तूयमानस्य दृष्ट-श्रुतत्वात् । यद् वा, सर्व-व्रजस्य नाथे त्वयि, ईशे इत्य्-आद्य्-उक्तिः । तद्-उक्त-परिहारायैव, न तु निज-भावानुसारतः । सच्चिदानन्द-घन-मधुर-मूर्ति-श्री-नन्द-नन्दनत्वेनैव तस्य तासु सदा परिस्फूर्तेः । प्रेष्ठः प्रियतमः, न त्व् अन्यवत् प्रिय-मात्रम्। तत्र च तनुभृतां सर्वेषाम् अपि जीवानां, न चान्य इव द्वित्राणाम् । बन्धुश् च हित-कारी सुहृद् वा, यत आत्मा परमात्मा । किल निश्चितम् । त्वत्-सेवैव परमो धर्मस् तद्-अपेक्षयान्यत् सर्वं त्याज्यम् एवेति भावः । तथा चोक्तं—तावत् कर्माणि कुर्वीत [भा।पु। ११.२०.९] इत्य्-आदि तत् प्राग् लिखितम् एव । अन्यत् तैर् व्यञ्जितम् ।
यद् वा, धर्म-विदा धर्म-तत्त्वाभिज्ञेनापि त्वया स्वधर्म इति यद् उक्तं, तत् पत्य्-आदीनाम् अनुवृत्तौ सेवायाम् अनुकूलेऽपि वा रङ्गो रागो यासां स्त्रीणां, तासाम् एव, न त्व् अन्यासाम् अस्माकं त्वद्-एक-प्रियाणाम् इत्य् अर्थः । अतस् तद्-अपेक्षया सर्वम् एवान्यद् उपेक्ष्यम् एवेति भावः । तत्र हेतुं दर्शयन्त्यः सर्वतोऽधिकतरं तस्य प्रियत्वं वदन्त्यः स-न्यायं प्रार्थयन्ते—अस्त्व् इति । तनु-भृतां सर्वेषाम् अपि प्राणिनां प्रेष्ठः, किम् उत अस्माकम् ! प्रेष्ठत्वे हेतुः—बन्धुर् हित-कारी, आत्मा च स्वतः प्रीति-विषय इत्य् अर्थः । चेतयितेति वा, इति बहिर्-अन्तर्-उपकारित्वम् उक्तम् ।
यद् वा, बन्धुराः प्रेम-शृङ्खल-बन्ध-युक्ता भक्त्या सुन्दरा वा आत्मानो जीवा यस्मिन् सः । अत एतद् अस्माकं सर्व-तनु-भृतां वा स्व-धर्म इति यत् त्वय्य् एवास्तु, तत्र च एवम् अस्मद्-अभिमत-प्रकारेणेत्य् अर्थः । सुगोप्यत्वात् साक्षात्-तद्-अनुक्तिः । तत्र हेतुः—उपदिश्येते सर्वैः शास्त्रैर् गुरुभिर् वा सर्व-त्यागेन भजनीयतया कथ्यते इत्य् उपदेश्योपदेशौ पदौ श्री-चरणौ27 यस्य, तस्मिन्न् इति । इति त्वत्-पादाब्जापेक्षया स्वधर्मोऽपि परित्याज्य इति युक्तम् एवेति भावः ।
अन्यथा, ननु सारज्ञास् तर्ह्य् अपेक्षितम् अभिव्यज्यताम् इत्य् अत्र स-वैयग्र्यं प्रार्थयन्ते । एवम् उक्त-प्रकारेण, अत इति वा, तनु-भृतां सर्वेषाम् अपि जीवानाम् अनुचरादीनां च, किम् उतास्माकं भवान् आत्मा स्वयम् एव, न त्व् अवतारादि-द्वारा प्रेष्ठः प्रियतमो बन्धुश् च हित-कारी अस्तु । पद-द्वयेनान्योन्यं प्रीतिर् अभिप्रेता । किम्-अर्थम् ? त्वयि निमित्ते । कथम्-भूते ? एतस्यास्मद्-अभिप्रेत-भजन-विशेषस्य यो गुर्व्-आदिभिः सख्यादिभिर् वा उपदेशः, तस्य पदे विषये, धार्ष्ट्य-परिहाराय साक्षात्-तद्-अनुक्तिस् तत्-सिद्धय इत्य् अर्थः । तत्र स्त्रीणां स्वत एव तत्-सिद्धिः, पुंसां तु भाव-मात्रेण । किं वा, तत्रैवोत्कट-रागाणां दण्डकारण्य-वासि-मुनीनाम् इव जन्मान्तरे ज्ञेया । एषा सामान्येनोक्तिर् अत्यन्त-प्रेमोत्कण्ठया ।
यद् वा, एतद् उपदेश-पदे त्वयि ईशे अस्मद्-विधानां नाथे अस्तु । यतो भवान् बन्धुरात्मा सुन्दर-स्वभावः । अत एव तनु-भृतां सर्वेषां प्रेष्ठः । यद् वा, अस्त्व् एवम् इति साभ्यसूयाभ्युपगमः । उपदेशानां त्वद्-भजन-पर-गुर्व्-आदि-वाक्यानां सर्वेषाम् एव पदे, यत ईशे परमेश्वरे परम-स्वतन्त्रे वा । यद् वा, तत्राप्य् अस्मत्-प्राणेश्वरे त्वय्य् अपि एतद् एतादृशं नृशंसत्वं तनु-भृतां देह-धारिणीनां सतीनाम् अस्माकं किल किम् आत्मा देही देहो वा, बन्धुः प्रियः ? अपि तु नैव, किन्तु भवान् एव प्रेष्ठः । यद् वा, देह-धारणाद्आत्मा एव बन्धुः ।
अ-कार-प्रश्लेषेण भवांस् तु अप्रेष्ठः किं ? किल इति वितर्के वा । तथापि काक्वा स एवार्थः । वयं देहं त्यक्तुं न शक्नुम इति किं भवता वितर्क्यते ? इत्य् अर्थः । मुक्त-देहा इव वयम् अपि त्वद्-अर्थेऽधुनैव देहं त्यक्ष्याम इति भावः । अनेन रजन्य् एषा [१९] इत्य् अस्योत्तरम् । देहानपेक्षया घोरादिभ्यो भयाभावात् तवैव भजनीयत्वेन व्रजं प्रति गमन-प्रयोजनाभावाच् च । तद्-ऐश्वर्यं विनेदम् अर्थ-त्रयम् ।
अत्र नर्मेदम्—तत् त्वय्य् एवास्तु, त्वम् एव स्त्री भूत्वा पत्य्-आदि-सेवा-धर्मम् आचरेत्य् अर्थः । कुतः ? उपदेश-पदे गुराव् इत्य् अर्थः । अन्यथा गुर्व्-अननुष्ठिते कर्मणि शिष्याणाम् अप्रवृत्तिः स्यात् । तत्र च त्वम् एव समर्थः, इत्य् आहुः—ईशे परम-समर्थे, न च कृत्रिम-स्त्रीत्वे न कोऽपि त्वयि प्रीतिं कुर्याद् इति मन्तव्यम् । स्वभाव एव सर्व-श्रेष्ठत्वाद् इत्य् आहुः—प्रेष्ठ इति ।
श्लेषार्थश् चायम्—"पति-पुत्र-सुहृदाम् अनुवृत्तिः स्त्रीणां स्व-धर्मः । तत्र सुहृद् अहं तद्-बन्धूनां च कल्याण्यः [२४] इत्य् उक्तत्वात् । अतो मे कामः पूर्यताम्" इति धर्मविदा त्वया यद् उक्तम्, अपि कृष्ण अस्त्व् एवम् एतत्, अस्तु-एवम्-एतत्-इति चत्वारि पदानि । तद् एव मे मम ईशे पत्याव् एवास्तु, यत उपदेश-पदे सर्वेषां पतिर् एव गुरुः स्त्रीणाम् इत्य्-आदीनां शास्त्र-साध्ऊपदेशानां पदे ।
भोः साध्व्यः ! भवतु, पतिर् एवानुवर्त्यताम्, किं त्व् अद्य शरज्-ज्योत्स्निकायां सुन्दरे वृन्दावने सुहृत्त्वेन सर्वैर् व्रज-वासिभिः प्रेमास्पदत्वेन स्वीकृतस्य मे पार्श्वे निःशङ्कं वनादि-दर्शन-सुखम् अनुभवन्तु, तत्राहुः—प्रेष्ठ इति । भवान् तनु-भृतां व्रज-सम्बन्धिनां प्रेष्ठोऽपि बन्धुरात्मा, विषम-स्वभावः, विषम-स्वभावत्वात् त्वयि न विश्वास इत्य् अर्थः ।
यद् वा, पत्य्-आदीनाम् अनुवृत्तिः स्त्रीणां स्वधर्मः सुष्ठु अधर्म इति यत् धर्मविदा त्वयोक्तम्, एवम् एतत् त्वय्य् एवास्तु, यत उपदेष्टरि । कथम्-भूते ? ईशे सर्वं वक्तुं कर्तुं च समर्थे, न च तथोपदिशन्तं त्वां जना परिवदेयुः, प्रेष्ठ इति तनुभृतां प्रेष्ठादि-रूपत्वान् न कोऽपि त्वां परिवदिष्यन्ति ॥३२॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ननु, उक्तो भर्तुः शुश्रूषणम् [भा।पु। १०.२९.२४] इत्य्-आदिना स्वधर्मः कथम् अतिक्रम्यते ? इति तस्य कर्म-मीमांसा-मतम् आशङ्क्य तद्-उपमर्दि ब्रह्म-मीमांसाम् आलम्ब्य प्रतिभावत्वेन तस्मिन्न् आत्मत्वम् आरोपयन्त्यस् तन्-मत-दूषणेन अस्माकम् अधर्म इति प्रतिपादयन्ति—यत् पत्य्-अपत्य- इति ।
धर्मविदा इति सोपहासम् एव सर्व-शास्त्र्ओपदेशानां पदे, शास्त्र-योनित्वात् [वे।सू। १.१.१३], तत् तु समन्वयात् [वे।सू। १.१.१४] इति न्यायेन तत्-तात्पर्य-विषये । तत एव ईशे त्वय्य् एकस्मिन्न् एव एवं शुश्रूषण-प्रकारेण एतद् उपदेश-वाक्यम् अस्तु ।
ननु मयि तत्-पदत्वम् एव कथम् ? तत्र स-च्छलम् आहुः । किल वितर्के । भवान् आत्मा परमात्मा । कथं तादृशत्वम् अपि ? तत्राहुः—तनु-भृतां सर्वेषाम् एव प्रेष्ठः निरुपाधि-प्रेमास्पदत्वं ह्य् आत्मत्वं, तत् तस्मात्, आत्मा तत्रापि सर्वेषां प्रेष्ठत्वात् परम्आत्मेति । तथा बन्धुः सर्वेषां निरुपाधि-हितकारी परमात्मा च सर्वावभासकत्वेन तादृशः । ततश् च भवान् एव स इति अनेनेशत्वम् अपि सिद्धं, तस्मात् त्वम् एव शुश्रूषीय इति भावः ।
अथवा, ननु सद्-आचार-वर्ग-पूज्याः ! युष्माभिस् त्यज्यतां नाम विषयाः, स्वधर्मस् त्व् अवश्यम् अपेक्ष्यः । तत्र सासूयम् आहुः—यत् पति- इति । एवम् उपदेश-कर्तरि त्वय्य् एवैतद् उपदेशास्पदत्वम् अस्तु, त्वम् एव तद्-योग्यो भवसीत्य् अर्थः ।
ननु, कथम् एतत् ? तत्राहुः—प्रेष्ठ इत्य्-आदि । तनु-भृतां प्राणि-मात्राणां प्रेष्ठः
चित्ताकर्षकः, बन्धुः सर्वाभिलषित-हितकारी । अत एव आत्मा, स एव हृदयाधिष्ठाता तत्-प्रेरयिता वा, तस्माद् अस्माकं वा को दोषः ? किन्तु भवत एवेति । प्रत्युत भवान् एव तादृश-दोष-परित्याजनायोपदेश्य इत्य् अर्थः ।
अथ पूर्ववद् ऐश्वर्य-पक्षोऽपि युज्यते । स च तैर् व्याख्यात एव । तत्र विवर्त-वादम् अवलम्ब्यार्थ-द्वयम् अविशेषेणात्माभ्युपगमात्, तथाप्य् अत्र भोक्ट्र्त्वम् ईशितृत्वम् एव ज्ञेयम् । राज-निर्देश-भोक्तृत्ववत् । अन्यथा जीवत्वापाते विवक्षितत्वासिद्धेः । सामान्यतो निर्देशस् तु जीवस्य दृष्टान्तत्वापेक्षया तस्य सर्वस्व-रूपत्व-स्थापनापेक्षया च ।
द्वितीयेन त्व् इत्य्-आदिकं काकु-गम्यं । तथा पर एवोपदेष्टा भवति, न ह्य् आत्मन आत्मैवेत्य् अनुपदेष्टृत्वम् । ततश् चास्माकम् उपदेष्टृत्वाभावे साक्षात्कृतात्मत्वे च न पति-शुश्रूषादि-विधि-गोचरत्वम् इति भावः ।
श्री-वैष्णव-मतेनान्यद् अर्थ-द्वयम् । अथवा “यद्॥। उक्तम्” इति तत्र प्रथमार्थे स्वामिनि आश्रयत्वेन वृत इत्य् अर्थः । देवर्षि-भूताप्त-नॄणां पितॄणाम् [भा।पु। ११.५.४१] इत्य्-आदेः । तद् एवं तद्-उपासना-महिम-द्वारा धर्मं प्रत्याख्याय वस्तु-विचार-द्वारापि प्रत्याख्यायते।
यद् वेति, अधिष्ठानत्वं तत्-तत्-स्फूर्त्याभयत्वं, यस्य भासा सर्वम् इदं विभाति [क।उ। २.२.१५] इति श्रुतेः । अत्रैश्वर्यार्थेषु किल इति निश्चितम् । उपदेश-पद इति शास्त्र-गुरूपदेश्य-चरणारविन्द इत्य् अर्थः । इत्य् अपि व्याकुर्वन्ति । अत्र नर्मेदं “तत् त्वय्य् एवास्तु । त्वम् एव मोहिनी-रूपेणाजितवत् स्त्री भूत्वा पत्य्-आदि-सेवा-धर्मम् आचर” इत्य् अर्थः । कुतः ? उपदेश-पदे गुराव् इत्य् अर्थः । अन्यथा गुर्व्-अननुनिष्ठिते कर्मणि शिष्याणाम् अप्रवृत्तिः स्यात् । तत्र च त्वम् एव समर्थ इत्य् आहुः—प्रेष्ठ इति । बन्धुरात्मा मनोहर-स्वभावः । निषेधार्थश् चायम् ।
अङ्ग हे कृष्ण ! पत्य्-आदीनाम् अनुवृत्तिः स्त्रीणां स्वधर्मः सुष्ठु अधर्म इति यत् धर्म-विदापि त्वयोक्तं, अन्यथादृश-योजनया छलेन प्रतिपादितम् इत्य् अर्थः । अमायया यो भर्ता इत्य्-आद्य्-अभिप्रायात् । एवम् एतत् ईश एव सत्य् उपदेष्टरि सर्वं वक्तुं व्यवहर्तुं च समर्थ इत्य् अर्थः । तस्मिंस् त्वय्य् एव अस्तु, तेन त्वम् एवोपदेश्यो भवेत्य् अर्थः ।
कथम् ? तत्राहुः—तनु-भृतां श्री-वृन्दावनादि-स्थित-चतुर्विध-प्राणिनाम् अपि प्रेष्ठः प्रेम-विषयः । बन्धुः प्रेम-कर्ता । अत एव आत्मा, साधवो हृदयं मह्यं, साधूनां हृदयं त्व् अहम् [भा।पु। ९.४.६४] इतिवत् परस्पर-हृदयाश्रय इत्य् अर्थः । तस्मात् यदि त्वम् एवैतेष्व् अनन्तेषु विरक्तः स्याः, तदा वयम् अपि स्वेषु स्वल्प-प्रमाणेषु यथा-स्थित-योजनया धर्म-प्राप्तेषु च स्यामैवेत्य् अर्थः । तत्र चास्मास्व् एव तावद् विरक्तो भवेति नर्म-तात्पर्यम्।
यद् वा, यथा तथा वा योजना भवतु, भर्तुः शुश्रूषणम् [२४] इत्य्-आदिना यत् पत्य्-आदीनम् अनुवृत्तिः स्त्रीणां स्त्रियो धर्म इत्य् उक्तम्, एतद् उपदेश-कर्तरि त्वयि ईश एवम् अस्तु, अनुज्ञायां लोट् भवितुं योग्यम् इत्य् अर्थः । यतः प्रेष्ठ इत्य्-आदि । भर्तृ-विचारस् त्व् अस्माभिर् एव ज्ञायते इति भाव इति ॥३२॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : अथ शास्त्रार्थ-द्वारा तद्-उपदेशं निराकुर्वन्ति—यत् पत्य्-अपत्य इति । स्वधर्मः सुष्ठु अधर्मः । धर्म-विदेति सोपहासम् । उक्तं छलेन प्रतिपादितम् । भर्तुः शुश्रूषणम् [२४] इत्य्-आदाव् अन्यथा-योजनाभिप्रायात् । एतद् अधर्म-निराकरणोपदेश-वाक्यम् । तत्-पदे उपदेष्टरि ईशे स्वतन्त्राचारे त्वय्य् एवास्तु, त्वम् एवाधर्मान् निवर्तस्व इत्य् अर्थः । ततो युष्माकं किम् ? इत्य् अत आहुः—प्रेष्ठ इति । बन्धुरात्मा सुन्दर-स्वभावो भवान् प्राणि-मात्राणां किल प्रेष्ठः । ततस् तेनैव सर्वे वयं मङ्गलिनः स्यामेत्य् अर्थः ॥३२॥ स्वयं-दूत्य-विशेषेण प्रार्थना-रूपो व्यङ्ग्योऽर्थः ४१-पद्य-टीकायां द्रष्टव्यः ॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : अनन्तरं जुहुर् गुण-मयं देहम् [भा।पु। १०.२९.११] इति प्राकृत-देह-त्यागेन तत्-काल-सिद्धा अपि अधीराभावेनैवाहुः—यत् पत्य्-अपत्य- इत्य्-आदि । हे अङ्ग ! स्त्रीणां पत्य्-अपत्य-सुहृदाम् अनुवृत्तिर् धर्म इति यद् उक्तं धर्म-विदा त्वया, एतद्-उपदेश-पदे उपदेश-कर्तरि त्वय्य् एवास्तु, नास्मासु । स पुनर् अस्माभिः शरीरैः सार्धं त्यक्तः । त्वय्य् अस्त्व् इति परुषोक्तिः, "त्वं तथा-विध-दुःख-भाग् भव" इत्य् अर्थः । तद् दुःखं तवैव समुचितम्, ईशत्वात् सर्वम् एव सोढुं समर्थोऽसीत्य् आह—ईश इति । अथ "क्रोध-वशाद् अनुचितम् एवोक्तम्" इति परामृश्य, "शान्तं शान्तम् । तत् कदापि तव न भूयात्, यत् त्वं तनु-भृतां प्राणि-मात्रस्यैव प्रेष्ठो बन्धुर् आत्मा च" । किल निश्चितम् इति क्रोध-भाव-शान्तिः । एतेन त्वय्य् अनुरक्तानां स्त्रीणां पत्य्-अपत्याद्य्-अनुवृत्तिर् महती यातनैव । सा कदापि कस्यापि मा भवत्व् इत्य् अर्थः ॥३२॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : ननु परिणाम-विरसत्वाद् विषयाः । त्यक्तास् तत्-साधु-कृतं पत्य्-अपत्यादि-शुश्रूषण-लक्षणो धर्मस् त्यक्तस् तद् असाधु-कृतं धर्मस्य परिणामे सुख-जनकत्वात् औपपत्यस्य स्वीकारो न साधु परिणामे दुःख-जनकत्वात् इति चेत्, तत्र श्री-कृष्णोक्ति-क्रमम् उल्लङ्घ्य धर्मोपदेशं सोढुम् अपारयन्त्यस् तावत् भर्तुः शुश्रूषणं स्त्रीणाम् [२४] इत्य् अस्योत्तरं सोपहासम् आहुः—यत् पति- इति ।
अङ्ग हे सखे ! इति सम्बोधनेन धर्मोपदेशेन त्वया महान् उपकारः कृत इति ज्ञायते । यतः यस्मात् पत्य्-अपत्य-सुहृदाम् अनुवृत्तिः स्त्रीणां स्व-धर्म इति । एवं-विध-धर्म-विदा त्वयोक्तं तत् सर्वं त्वय्य् एव अस्तु । कुतः ? ईशे ब्रह्मादीनां नियन्तरि तान् अपि नियन्तुं समर्थे, किं पुनर् अस्मान् ? यद् वा, गर्गोक्त्या, नारायण-समो गुणैर् [भा।पु। १०.८.१९] इति गोवर्धनोद्धरणादिना च प्रकटित-सामर्थ्येऽत एव ईशे, सर्वस्य व्रजस्य स्वामिनि व्रजेन्द्र-पुत्रत्वात्, उपदेश-पदे स्थाने आश्रय इत्य् अर्थः । यस् तु प्रभुर् भवति, स तु सर्वेभ्यो धर्मोपदेशं करोति । अत एव प्रभुत्वात् पत्य्-आदिषु करणीयं शुश्रूषणादि तत् सर्वं त्वय्य् एव अस्तु । तद् उक्तं—यथा तरोर् मूल-निषेचनेन [भा।पु। ४.३१.१४] इति । त्वय्य् आराधिते सर्वम् आराधितं भवतीति श्रुति-रूपाः कुमार्यो वदन्ति सिद्धान्तम् इति, यतः सर्वेषां तनु-भृतां सर्व-प्राणिनां बन्धुश् चात्मा च त्वम् एव, त्वद्-आराधनेन सर्वं प्राणिनाम् आराधनं भविष्यत्य् एव, किं पुनर् अस्मत्-पत्य्-आदीनाम् ? अतः त्वद्-आराधन-द्वारेण त्वद्-उक्त-पत्य्-आदि-शुश्रूषणं कियत् ? एवं त्वद्-आराधनम् अन्तरेण क्रियमान-पत्य्-आदि-शुश्रूषणम् अशुश्रूषण-पर्यवसार्थे भवेत् शाखा-सेचनवत् ।
यद् वा, अस्मत्-सम्बन्धिनां पत्य्-अपत्य-सुहृदां स्त्रीणाम् अस्माकं च अन्येषां तनु-भृताम् ईशेऽनुवृत्तिः स्व-धर्म इति त्वया एव उक्तम् ।
अपि चेत् सुदुराचारो भजते माम् अनन्य-भाक् ।
साधुर् एव स मन्तव्यः सम्यग् व्यवसितो हि सः ।
कौन्तेय प्रतिजानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति ॥ [गीता ९.३०-३१] इति ।
अन्यच् च, स्त्रियो वैश्यास् तथा शूद्रास् तेऽपि यान्ति परां गतिम् [गीता ९.३२] इति त्वयोक्तम् एतत् त्वय्य् एवास्तु, यतो भवान् प्रेष्ठः प्रीति-विषयः, प्रीति-विषयेषु यत् कर्तव्यं तत् त्वय्य् एव अस्तु। तत्त्वतो न कोऽपि प्रीति-विषयः इति भावात् । बन्धुश् च परस्परं प्रेम्णा बध्नातीति बन्धुः, स एवं-भूतस् तु भवतोऽन्य-बन्धुषु यत् कर्तव्यं तत् त्वय्य् एव अस्तु । किं च, भवान् आत्मा इति यद् आत्मनि कर्तव्यं, तत् त्वय्य् एव अस्तु ।
यद् वा, यत् पत्य्-अपत्य-सुहृदाम् अनुवृत्तिर् अङ्ग स्त्रीणां स्व-धर्म इति धर्म-विदा त्वयोक्तं, न तु मादृशीनां भवत्-प्रियाणाम् एतद् उपदेशः । तेषाम् उपदेशानां पदे स्थाने एवम् एवास्तु, नैतद् उपदेश-स्थानं, किन्तु रमण-स्थानम् ।
किं च, त्वयीशे नियन्तरि सति प्रतिवचनस्यापि नावकाशः । यतः त्वं तनु-भृतां त्वद्-अर्थ्यम् एव देह-धारिणीनां नः प्रेष्ठो बन्धुश् चात्मा च भवान् एव, अतस् त्वय्य् एवं-गुण-विशिष्टे आत्मनि स्नेहम् अन्तरेण किञ्चित् न प्रतिभातीति भावः ।
यद् वा, स्व-मतं कुमार्य उपन्यस्यन्ति । त्वद्-भजनम् अन्तरेण स्त्रीणां नान्यो धर्मः । त्वया तु स्व-भजनं त्याजयित्वा पत्य्-आदि-शुश्रूषणं स्व-धर्म इत्य् उक्तम् । अस्मन्-मते तु पत्य्-आदीनाम् अनुवृत्तिस् त्वद्-भजनम् अन्तरेण सुतराम् अधर्मः । त्वद्-भजन-त्याग-लक्षण एकोऽधर्मः, द्वितीयस् तु तत्-त्याग-पूर्वक-पत्य्-आदीनाम् अनुवृत्ति-लक्षणोऽधर्मः । एतद् अधर्म-द्वयं नास्माभिर् अभ्युपगन्तुं शक्यते । अत एतद् उपदेशस्य पदे विषये त्वय्य् एव एतद् अधर्म-द्वयम् अस्तु तिष्ठतु, नास्मासु योग्यतास्ति ।
कीदृशे त्वयि ? ईशे ईश्वरे धर्माधर्मयोः ज्ञानाज्ञानयोर् अवस्थिति-श्रवणात्, येषां त्वयि ईश्वरत्व-स्फूर्तिः, तेषाम् एव भवत्-प्रेरितानाम् अधर्मेषु प्रवृत्तिर् अस्तु । अस्माकं तु भवान् स्व-दृष्टान्तेन सर्वेषाम् एव तनु-भृतां प्रेष्ठो बन्धुर् हित-कर्ता प्रतीयते ।
यद् वा, पत्य्-अपत्य-सुहृदां स्त्रीणां च अन्येषां तनु-भृतां च अनुवृत्तिः शुश्रूषणं तद्-अनुकूलत्वं, तत् स्व-धर्मः स्वस्य तव इव धर्मेन अस्माकम् इति धर्म-विदा त्वयोक्तम्। तद् उक्तं गीतायां—समोऽहं सर्व-भूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः [गीता ९.२९] इत्य् उपदेश-पदे उपदेश-विषये एतत्-सम-दृष्टितया सर्वेषाम् अनुवृत्तिर् अनुरञ्जनं, तत् त्वय्य् एव अस्तु । उपसादिनारान् अपेक्षेप-कारकः (सिच्) । आत्मा अन्तर्यामितया प्रेरकश् च ईदृशं धर्मं त्यक्त्वैव वात्रागतानां त्वया प्रेरितानाम् अपि पुनर् नैतस्मिन् धर्मे प्रवृत्तिर् भविष्यतीति भावः ।
यद् वा, पत्य्-आदि-शुश्रूषणेन किम् अपि न प्राप्तम् इत्य् अश्रद्धया इत्य् उक्त्वा इदानीम् एताः स्त्री-धर्म-शिक्षणीया इति विचार्यास्मासु शिष्यत्वम् आरोप्य स्त्रीणाम् अयं धर्म इति धर्म-विदा गुरु-रूपेण त्वयोक्तम् । उपदिष्ट-धर्म-विदा इति मोहिनी-रूपेण स्त्री-धर्म-विदा इति सोल्लुण्ठं वचनं तदा त्वया एके वाञ्चता एके अमृतं पायिता इति वचनं कृतवता किम् उपदिष्ट तत् स्मर्तव्यं स्व-दृष्टान्तेनेदानीम् अपि वचनम् एव शिक्षणीयम् । न तु पत्य्-आदि-शुश्रूषणम् इति। अधुना परोपदेशं पदे पाण्डित्यम् इत्य् उपदिशता गुरु-रूपेण स्थीयते । तत् त्यक्त्वा स्त्री-धर्मम् आश्रित्यास्मत्-पत्य्-आदयस् तावत् शुश्रूषणीया इति । तद् उक्तं—यद् यद् आचरति श्रेयान् इतरस् तत् तद् ईहते [गीता ३.२१] इति न्यायेन एतद् उपदेशस्य पदे विषय त्वय्य् एव अस्तु, यत् ईशो सर्वं कर्तुं समर्थो, न हि तव किञ्चिद् अप्य् अशक्यम् इत्य् अर्थः । भवान् प्रेष्ठोऽपि एतद्-उपदेशेनाप्रिय इव तनु-भृतां बन्धुर् आत्मा एव भाति बध्नाति । स्व-सेवनं त्याजयित्वा पत्य्-आदि-सेवनं प्रवर्तयति । बन्धुर् आत्मा अविद्या तस्या आत्मा अपरैकोऽस्ति । अत एवं-विध-स्वरूपं विजानतीनां,आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः [बृ।आ।उ। ४.५.६] इति दृढतर-संस्कारवतीनाम् एतद् उपासना-त्याग-पूर्वकं शकृतानां शुश्रूषणोपदेशोऽकिञ्चिद् एतद् उपदेशस्य पदे आश्रये त्वय्य् एव अस्तु ।
न त्व् अस्मासु पर्यवस्यति यतो भवान् सर्वेषां तनु-भृतां प्रेष्ठः चित्ताकर्षकः ई बन्धुर् अभीष्ट-फल-दाता आत्मा चेतयिता । अतस् त्वद्-एक-जीवनानां त्वत्-प्रेरितानाम् एव पत्य्-आदि-सेवन-लक्षणो धर्मः सिध्येत् च, अन्यथा शास्त्र-फलयोक्त-रीति-न्यायेन अन्यथात्रात्विजन् अपि तत् फलं स्याद् इति । स्वस्य निर्दोषत्व-ख्यापनायोपदिश्यमानं पत्य्-आदि-शुश्रूषणं नास्माकं धर्मः, किन्तु तवैव धर्मः । पत्य्-आदयोऽपि त्यक्ताः, धर्मोऽपि त्यक्तः । अतोऽस्माकम् उपहेयत्वाभावे निर्णीते तवोपदेष्टृत्वाभावोऽपि निर्णीतवान् अधिकारात् । तद् उक्तम् एकादशे—
देवर्षि-भूताप्त-नृणां पितॄणां
न किङ्करो नायम् ऋणी च राजन् ।
सर्वात्मना यः शरणं शरण्यं
गतो मुकुन्दं परिहृत्य कर्तम् ॥ [भा।पु। ११.५.४१] इति ।
नास्मासु विधि-किङ्करत्वम् । अत एवोपदेश्याभावे उपदेष्टृत्वम् अरण्य-रोदनवद् अनर्थम् इति भावः । अत्रेदं तत्त्वं बुद्धि-वृत्ति-प्रवर्तकेन त्वया प्रेर्यमाणाभिर् अस्माभिः क्रियमाणं त्वच्-छुश्रूषणम् अस्मासु फलिष्यति । बाह्य-वृत्त्योपदिश्यमानं पत्य्-आदि-सेवनं नास्मासु सञ्चरिष्यति ।
यद् वा, पत्य्-आदि-सेवनं स्त्रीणां स्वधर्मः आत्म-धर्मः । देह-धर्मम् आत्म-धर्मत्वेनोपदेशता त्वया यद् उक्तं, जन्तुर् न समञ्जसं यत आत्म-धर्मं विजानाति इति। नास्माकम् अग्रे एतत् सर्वम् उपदेशस्य आत्म-सेवन-रूप-पदेऽधिष्ठाने त्वय्य् एव अस्तु । यतो भवांस् तनुभृतां सर्वेषाम् अपि बन्धुर् आत्मा । अतोऽस्माभिर् उपदिश्यमानो भवान् पत्य्-आदि-सेवन-रूपं धर्मम् अनुतिष्ठतु, धर्म-पालकत्वात् मुख्य-कर्तृत्वाच् च । त्वद्-उपदेशम् अन्तरेणापि विविदिषा वाक्येन स्वयम् एव विचार्य त्वद्-आराधनम् एवाचरिष्यामेति । वास्तवम् अस्माकम् उपदेष्टृत्वम् इति भावः । किं च, पत्य्-आदीनाम् अनुवृत्तिः स्त्रीणां स्वधर्म इति धर्म-विदा इति सोपहासम् इत्य्-आदि श्रीधराचार्यैर् इव व्याख्यातम् । अलम् इति विस्तरेण ॥३२॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : अथ काश्चित् प्रखरास्28 तद्-वचनेनैव तं पराजेतु-कामा आहुः—यद् इति । पत्य्-आदीनाम् अनुवृत्तिः स्त्रीणां स्व-धर्म इति यत् त्वयोक्तम्, एतद् एवम् अस्तु अनेन प्रकारेण भवतु, नात्र विवदामहे । एतद् एवास्माभिः प्रतिक्षणं क्रियते इति भावः ।
ननु, केन प्रकारेण ? तत्राहुः—उपदेशस्य पदे आस्पदे धर्मोपदेश-कर्तरि त्वयि अनुवर्तिते सत्य् एव पत्य्-आदीनाम् अनुवृत्तिर् उचितेत्य् अर्थः । प्रथमं धर्मोपदेष्टा आचार्य उपसेव्यते, पश्चात् तद्-उपदिष्ट आचरणीयो धर्म इति न्यायात् आचार्यानुवृत्त्यैव निष्कपटया धर्मः सिध्येद् इति च शास्त्रम् । अत्रापि ईशे परमेश्वरे, यद्य् आचार्य एव परमेश्वरः स्यात्, तर्हि किम् उतेति ।
किम् च, ईश्वरत्वाद् एव तनुभृतां त्वम् आत्मा । आत्मत्वाद् एव प्रेष्ठः, प्रेष्ठत्वाद् एव बन्धुर् इति । अयम् अर्थः—पत्य्-आदीनां परमात्म-सहितानाम् एव अनुवृत्तिः शास्त्रोक्ता । आत्म-राहित्ये तु सति सद्य एव गृहान् निःसारितानां तेषां नद्य्-आदेस् तटे मुखानि दह्यन्ते इति धर्म-शास्त्रम् । अतो मूर्तस्यात्मनस् तवैवानुवृत्त्या पत्य्-आद्य्-अनुवृत्ति-सिद्धिः । किम् अन्यैस् तत्-प्रतिकूलत्वाद् एव निरात्मकैर् दग्ध-मुखैः पत्य्-आदिभिर् इति ।
ननु, पूर्ण-प्रेम्न ऐश्वर्य-ज्ञानावरकत्वाद् आसां च सम्पूर्ण-प्रेमवत्त्वात् कथम् एतादृशम् ऐश्वर्य-ज्ञानं सम्भवेत् ? उच्यते नारद-पञ्चरात्राद्य्-उक्त-लक्षणो भक्ति-रसामृतादिषु व्याख्यातः प्रेमा ह्य् अनिश-नैसर्गिकौष्ण्य-शैत्यवान् विरह-संयोग-रसाद् अनुभावकोऽपि ।
ब्रह्मानन्दो भवेद् एष चेत् परार्ध-गुणीकृतः ।
नैति भक्ति-सुखाम्भोधेः परमाणु-तुलाम् अपि ॥ [भ।र।सि। १.१.३८]
इति रसामृतोक्तेर् ब्रह्मानन्दानुभवः पर-परार्धाधिकोऽपि विरहे तीव्रांशु-कोटेर् अप्य् अधिकं सन्तापन् नैश्वर्य-माधुर्य-सम्बन्धिनः सर्वान् एव भगवतो गुणान् प्रद्योतयत्य् एव, न तु कांश्चिद् आवृणोति, विरहस्य सूर्य-तुल्यत्वेन सर्व-प्रदोतकत्वात् । संयोगे तु शुधांशु-कोटेर् अप्य् अधिकम् आह्लादयन् माधुर्य-मयान् एव भगवतो गुणान् प्रद्योतयति । संयोगस्य सुधांशु-तुल्यत्वेन सुधया मादनादेर् ऐश्वर्यावरणात् यत्र संयोगेऽप्य् ऐश्वर्यं प्रद्योतते । तत्र प्रेम्ण एवापूर्णत्वम् अवगन्तव्यम् । अत्र त्व् आसां भावि-विरह-भावनावतीनां विरह एव इयं माहात्म्य-स्फूर्तिर् अपि प्रेम-कृतैव प्रेमा ह्य् असद् अपि माहात्म्यं स्फोरयति । किम् उत सत्, अतस् तद्-अतिशयस् तु तद्-अतिशयम् एव यथादि-भरत-चरिते—किं वा अरे आचरितं तपस् तपस्विन्या, यद् इयम् अवनि [भा।पु। ५.८.२३] इत्य्-आदि । इति श्री-जीव-गोस्वामि-चरणाः ॥३२॥
॥ १०.२९.३३ ॥
कुर्वन्ति हि त्वयि रतिं कुशलाः स्व आत्मन्
नित्य-प्रिये पति-सुतादिभिर् आर्तिदैः किम्? ।
तन् नः प्रसीद वरदेश्वर29 मा स्म छिन्द्या
आशां भृतां30 त्वयि चिराद् अरविन्द-नेत्र ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : एतत् सद्-आचारेण द्रढयन्त्यः प्रार्थयन्ते—कुर्वन्ति इति । कुशलाः शास्त्र-निपुणाः। तथा च शास्त्रम्—किं प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयम् आत्माऽयं च लोकः [बृ।आ।उ। ४.४.२२] इति ॥३३॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : एतत् पूर्वोक्तम् । तनु-भृताम् आत्मैव बन्धुर् [३२] इत्य् एतत् । सद्-आचारेण सतां प्रवृत्त्या । शास्त्र-निपुणाः सारासार-विवेक-पटवः । आत्मन्न् इति सप्तम्य्-अन्तम्, आऋषत्वान् ङि-लोपः परमे व्योमन् [तै।उ। २.१] इतिवत् । स्वे आत्मनि अनिमित्त-बन्धौ, पत्य्-आदयस् त्व् अनित्य-प्रिया, अत एव आर्तिदा इति । अनित्य-प्रियाणाम् आर्तिदत्वं, प्रियं त्वां रोत्स्यति इति श्रुतिर् आह । प्रियम् अनित्य-प्रियम् । वियोगि पुत्र-धनादि । नित्य-प्रियस्यात्मनो वियोगाभावाद् रति-विषयत्वम् उचितम् एव अनेन क्रन्दन्ति वत्सा बालाश् च [२२] इति प्रत्युक्तम् ।
प्रजादि-त्यागे श्रुतिम् आह—किं प्रजया इति । येषाम् अस्माकम् आत्मा लोके आत्म-दर्शनम् संसृति-हरम्, न पुत्रादिर् इति तद्-अर्थः । अरविन्दवद् रात्राव् अप्रकाशमाने नेत्रे यस्यातः परम-सुन्दरीष्व् अस्मासूपेक्षा युक्तैवेति सम्बुद्ध्या सूचितम् । आशां तद्-रूपां लतां प्रेम-जल-सेचनार्हां वचन-कुठारेण मा छिन्द्या इति भावः ।
परमेश्वर इति—ईश्वरोऽप्य् आशां पूरयति राजादिः, किम् उत परमेश्वरस् त्वम् । ततो नायं परमेश-धर्मो यद् आश-च्छेद इति सम्बुद्ध्याहुः । "वरदेश्वर" इति पाठे मयेमा रंस्यथ क्षपाः [भा।पु। १०.२२.२७] इति वरं दत्त्वाधुना वर-खण्डको जात इति पूर्ववद् अभिप्रायः सम्बुद्धेः । भुङ्क्ते परत्र दुःखानि कल्प आशापहारतः इत्य्-आदि-वाक्यात् समर्थानाम् आशा-पूरणम् एव धर्म इति बोध्यम् ॥३३॥
कैवल्य-दीपिका : किं च, अतोऽपि त्वद्-भजनम् एव श्रेय इत्य् आहुः—कुर्वन्ति इति । कुशला दीर्घ-दर्शिनः । स्वे बन्धौ स्वादिभिः सप्तम्य्-अन्तैः पत्य्-आदयः त्रय उक्ताः । हे नित्य ! त्वं नित्यः, पत्य्-आदयस् तु अनित्यत्वाद् आर्तिदाः । ततस् तैः किम् ? नो किम् अपि इत्य् अर्थः । तत् तस्माद् अन्य-भजनस्य स-दोषत्वात्, त्वद्-भजनस्य सुगमत्वाच् च । आशाम् अङ्ग-सङ्ग-स्पृहाम् । चिरात् आ-शरीर-ग्रहणात् । अरविन्द-नेत्रत्वात् आशा वरदेश्वरत्वेऽप्य् अस्मद्-आशा-च्छेदनम् अकीर्तिकरम् इति भावः ॥३३॥ [मु।फ। ११.२७]
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : इदं तु स-प्रमाणम् एवेत्य् आह—कुर्वन्ति हि इत्य्-आदि । कुशलाः सारासार-विवेक-चतुरास् त्वयिहि त्वय्य् एव रतिं कुर्वन्ति । कुशला इति कुमारीर् उद्दिश्य वदन्ति । एतास् त्वय्य् एव रतिं कुर्वाणाः पत्य्-आदिषु निःस्पृहा बभूवुः । अन्य-पत्य्-आकाङ्क्षायाः सुताकाङ्क्षायाश् चासम्भवः, प्राकृतत्वात् । त्वत्-पतित्वे तु न तथा, तैः किम् अपराद्धम् ? इत्य् आहुः—पति-सुतादिभिर् आर्तिदैः किम् ? ते केवलम् आर्तिदाः, न तु त्वम् । त्वं केवलं प्रिय एवेत्य् आहुः—नित्य-प्रियो नित्यश् च प्रियश् चेति तथा । अतोऽस्माभिर् विवेक-कौशलाद् एव पत्य्-आदीन् हित्वा त्वय्य् एव रतिः कृता । ततोऽस्मभ्यं किं-रूपः प्रसाद इत्य् अपेक्षायाम् आहुः—मा स्म छिन्द्या आशाम् इत्य्-आदि । हे अरविन्द-नेत्र ! प्रसन्नया दृष्ट्या नो विलोकयेति भावः । नेत्र-सङ्कोचनेन कथम् ईक्षसे ? रात्रौ अरविन्दस्य सङ्कोचाद् अरविन्द-नेत्रेति सङ्कोच-परम्, स च दर्शने तात्पर्यम् इत्य् ऊढ-मात्राणाम् उक्तिः ॥३३॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ननु कामाब्धि-चन्द्र ! न केवलम् अस्माभिः कामेनैवेदम् उच्यते, किन्तु सद्-आचारादि-विचाराद् अपीति रुदत्यः स-काकु प्रार्थयन्ते—कुर्वन्ति हि इति । हि एव । त्वय्य् एव, न त्व् अन्यत्र, रतिं प्रेम, न तु श्रद्धा-मात्रम् । तत्र हेतुः—स्वे बन्धौ, आत्मन् आत्मनि चेतयितरि च, अतो नित्य-प्रिये बहिर्-अन्तर्-उपकारित्वात् सुख-प्रदत्वाच् च।
यद् वा, हे आत्मन् ! हे नित्य ! इति सम्बोधनम् । तेन च पत्य्-आदीनां जडत्वम् अनित्यत्वं च । तथा सा इति प्रिय इति च क्रमेण हित-कारितया स्वाभाविकतया च प्रियत्वोक्त्या वैपरीत्यम् अपि तेषां ध्वनितम् । अतोऽस्माकं पति-सुतादिभिः किम् ? अपि तु न किञ्चित् प्रयोजनम् इत्य् अर्थः । पत्य्-आदि-प्रयोजनस्य तद्-अधिकस्यापि त्वत्त एव सुसिद्धेः । विशेषतश् च आर्तिदैः, संसार-हेतुत्वात् नश्वरत्वेन शोकादि-जनकत्वाच् च । आदि-शब्देन जननी-पितृ-भ्रात्र्-आदयः । यद् वा, आर्तिदैर् अपि, दो अवखण्डने, ते दुःखं सम्यग् अवखण्डयितुं न शक्ता एव । कथञ्चित् कदाचिद् वा किञ्चिद् दुःखं खण्डयन्तु, तथापि तैः किम् ? इत्य् अर्थः । अन्यत् समानम् ।
यद् वा, कुशलाश् चतुरा नित्य-प्रिये सर्वदा प्रेमास्पदे त्वयि रतिं कुर्वन्ति, स्व आत्मन् स्वात्मनि स्वात्म-विषये आर्तिदैर् दुःखदैः पत्य्-आदिभिः किं प्रयोजनम् ? इत्य् अर्थः । तत् तस्मात् सद्-आचार-प्राप्तित्वेनान्येषाम् आर्तिदत्वेन च त्वद्-रतेर् एव कार्यत्वात् । नः त्वद्-भक्ता अस्मान् प्रति प्रसीद, स्वीकार-प्रसादं कुरु ।
ननु भूषण-प्रियाः प्रायोऽङ्गनाः स्युर् इति कश्चिद् अन्यो मत्तो भूषणादि-प्रसादो गृह्यताम् । तत्राहुः—वरदानां ब्रह्मादीनां सर्वेषाम् अपि ईश्वर इति, अतोऽसाधारण-प्रसाद एव तवोपयुज्यत इति भावः । तम् एवाभिव्यञ्जयन्ति—मा स्म इति । स्म इति प्रसिद्ध्या दृढीकरणम्। चिरात् आ बाधोदयात्, आ शरीर-ग्रहणाद् वा, धृतां नैश्चल्येन कृतां रत्य्-आशाम् इति पतिभिः सह तत्-सम्बन्धो निरस्तः । मा छिन्द्याः किन्तु सफलयेत्य् अर्थः । अन्यथा तच्-छेदेन तद्-एकावलम्ब-जीवानाम् अस्माकं सद्यो जीवन-च्छेदापत्तिर् इति भावः । धृताम् इत्य् अत्र हेतुः—हे अरविन्द-नेत्र ! इति परम-सुन्दर ! इत्य् अर्थः । अतोऽग्रेऽपि गास्यते—शरद्-उदाशये [भा।पु। १०.३१.२] इत्य्-आदि । यद् वा, अरविन्द-रूपकेण दृष्ट्येव सर्वेषां ताप-हारित्वादिकं ध्वनितम् । अतोऽस्मासु तद्-वैपरीत्यम् उक्तम् इति भावः ।
किं च, वरदेश्वर इति पूर्वं वस्त्र-हरणे दत्तो वरोऽपि स्मारितः । श्लेषेण वरद स्व-दत्त-वर-च्छेदक ! तच् च युक्तम् एवेत्य् आहुः—ईश्वर ! परम-स्वतन्त्र ! इति । एषा प्रणय-कोपोक्तिः । यद्यपि कृत-कात्यायनी-व्रताः कुमारीः प्रत्य् एव वरो दत्तोऽस्ति, तथापि "छत्रिणो गच्छन्ति" इत्य्-आदि-न्यायेन, अन्या अपि सख्येन साम्यात् गृहीताः । अन्यत् तैर् व्याख्यातम् ।
यद् वा, अहो महा-नागर ! कथञ्चिन् मुग्धा वा त्वां भजन्तु, वयं कथं त्वां न भजेम ? इत्य् आहुः—कुर्वन्ति इति । कुशला विदग्धाः, अतो विदग्धानाम् अस्माकं तैः किम् ? इत्य् अर्थः । विशेषतश् चास्मान् प्रति त्वया वरो दत्तोऽस्तीत्य् अभिप्रायेणाहुः—तद् इति । अन्यत् समानम्।
अनेन मातरः [२०] इत्य् अस्योत्तरं, तेषाम् आर्तिदत्वेनोपेक्ष्यत्वात् । यद् वा, पूर्वोक्तान्त्य-पक्षानुसारेण मरणम् एव द्रढयन्त्यः प्रार्थयन्ते—कुर्वन्ति इति । स्वे गो-लक्षण-धने आत्मा चित्तं यस्य, तत्-सम्बोधनम् । अलूक्-समासः । तेनावैदग्ध्यादिकम् अभिप्रेतम् । न विद्यते प्रियः कोऽपि यस्य, तस्मिन् अप्रिये त्वयि, इति हेतोर् आर्तिदैर् दुःख-च्छेदकैः पत्य्-आदिभिः सह वर्तमानाः कुशलाश् चतुरा अस्मादृश्यः किम् ? इति कुतो रतिं कुर्वन्ति ? अपि तु अस्थाने कर्तुं नार्हन्तीत्य् अर्थः । तद् अस्मान् प्रति मा प्रसीद, आशां च छिन्द्याः, गां विन्दतीति गोविन्दवत् अरं परम-तीक्ष्णं प्रान्ते अङ्गतया विन्दति इत्य् अरविन्दं चक्रं, तद्वत् छेदके नेत्रे यस्येति । श्लेषेण परम-घातकत्वं च सूचितम् । एषा मुमुर्षया कोपोक्तिः ।
किं च, अरविन्दवत् रात्राव् अप्रकाशमाने नेत्रे यस्येति, अतः परम-सुन्दरीष्व् अप्य् अस्मास्व् अधुनोपेक्षा युक्तैवेति भावः । अतस् त्वया मातर [२०] इत्य्-आदिना यत् तेषाम् अपेक्षणम् उक्तम्, तद् युक्तम् एवेति । एवम् असूयाभ्युपगम-द्वारा तद्-उत्तरम् ऊह्यम् ।
श्लेषार्थश् चायम्—कुशला मङ्गल-रूपाः साध्व्य इति यावत्, नित्य-प्रिये स आत्मनि निज-स्वरूपे विषये आर्ति-प्रदैर् अपि पत्य्-आदिभिर् हेतुभिः किं त्वयि रतिं कुर्वन्ति ? अपि तु नैव । तत् तस्मात्, हे वरद ! हे ईश्वर ! नः प्रसीद । चिराद् वयम् अत्र मा स्म मा तिष्ठाम शीघ्रं गृह-गमनाय अनुज्ञां देहीत्य् अर्थः । त्वयि तु अयि इति च्छेदः । अयि अरविन्द-नेत्र ! अस्मद्-अङ्ग-सङ्गार्थं त्वया स्वयं धृतां तु आशां छिन्द्याश् छिन्दि । यद् वा, आशां व्रज-गमन-दिशं मा स्म छिन्द्याः, मा वर्त्म पातयेत्य् अर्थः । मा निह्नुष्व ।
ननु स्वयम् एव निरीक्ष्य गृहीध्वं, तत्राहुः——त्वयि धृतां, धृङ् अवस्थाने इत्य् अस्य त्वय्य् एव स्थितां त्वयाक्रान्ताम् इत्य् अर्थः ॥३३॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : एवं शास्त्र-बलेन पत्य्-आदौ शुश्रूषणं प्रत्याख्याय सदाचार-बलेनापि प्रत्याचक्षाणा, मातरः पितरः पुत्राः [२०] इत्य्-आदिना प्रपञ्चितं, तत्-स्नेह-निगडां विषयः परिहरन्ति—कुर्वन्ति हीत्य् अर्धकेन । हि प्रसिद्धौ । कुशलाः, य एतस्मिन् महा-भागाः प्रीतिं कुर्वन्ति मानवाः [भा।पु। १०.८.१८] इति श्री-गर्ग-वाक्यानुसारेण सारासार-विवेक-चतुराः, त्वयि नित्य-प्रिये स्वाभाविक-प्रेमास्पद-रूपे रतिं प्रीतिं कुर्वन्ति
इति तस्य स्वस्मिन् परस्मिंश् च सुखमय-स्फुरणम् अभिप्रेतं, पत्य्-आदीनां तद्-वैपरीत्यम् आहुः—स्वे आत्मीये आत्मन् आत्मनि च आर्तिदैः दुःख-प्रदैः तादृश-भगवद्-विमुखतापादकास्मन्-निवारण-तात्पर्यात् । अतस् तैः पत्य्-आदिभिर् अस्माकं किं प्रयोजनम्? स्व इति सर्वनामत्वेऽपि पूर्वादित्वेन स्मात्-स्मिनोर् विकल्पात् । तद् एवं प्रथम-दिक्-स्थिता, भक्ता भजस्व [३१] इत्य् उपक्रमानुरूपं विवक्षितम् उपसंहरन्ति । तत् तस्मात् नः अस्माकम् सम्बन्धे अस्मान् प्रतीत्य् अर्थः ।
प्रसादस्यैवावश्य-कार्यताभिप्रायेण व्यतिरेक-मुखेनाभिव्यञ्जयन्ति—मा स्म इति । चिरात् आ बोधोदयात् धृतां नैश्चल्येन कृताम् इति पतिभिः सह तत्-सम्बन्धो निरस्तः । मा छिन्द्याः, किन्तु सफलयेत्य् अर्थः । अन्यथा तच्-छेदेन तद्-एकालम्बन-जीवनानाम् अस्माकं सद्यो जीवन-च्छेदः स्याद् इति भावः ।
आशाम् एव विशेषेण व्यञ्जयन्ति—हे वरद ! कुमारीषु सङ्कल्पो विदित [भा।पु। १०.२२.२५] इत्य्-आदिना दत्त-वर-विशेष ! हे ईश्वर ! अन्यासाम् अपि दुर्घटं मन-आदि-घटनादि-विशेष-समर्थ इति । चिराद् धृताम् इत्य् अत्र हेतुः—हे अरविन्द-नेत्र ! इति । शरद्-उदाशय [भा।पु। १०.३१.२] इत्य्-आदि-वक्ष्यमाणात् । अरं चक्र-प्रान्तं तद् इव अरं, तत्-पत्राग्र-भागः हृदय-च्छेदकत्वेन तद् विन्दतीति तु संरम्भस्यान्त-स्थितेः ।
श्लेषश् च, अरविन्दवत् रात्राव् अप्रकाशमाने नेत्रे यस्येति । अतः परम-सुन्दरीष्व् अप्य् अस्मासु सम्प्रति तवोपेक्षा युक्तैवेति नर्म-द्योतना च । किं च, अरविन्द-रूपकेण दृष्ट्यापि सर्वेषां ताप-हारित्वं ध्वनितम् । अतोऽस्मासु तद्-वैपरीत्यम् अयुक्तम् इति भावः ।
ऐश्वर्यार्थस् तु—हि शास्त्र-प्रसिद्धौ कुशलाः श्री-नारदादयः रतिं भावं, न तु श्रद्धा-मात्रम् । तच् च योग्यम् इत्य् आहुः—नित्य-प्रिये । कुतो नित्यत्वं प्रियत्वं च ? तत्राहुः—स्वे आत्मनि अपि विषये । आत्मनि परमात्मनि इत्य् अर्थः, कृष्णम् एनम् अवेहि त्वम् आत्मानम् अखिलात्मनाम् [भा।पु। १०.१४.५५] इत्य्-उक्तेः । एतेन तस्य सुख-रूपत्वं च ध्वनितम् । अन्यथा निरुपाधि-प्रेमास्पदत्वं न स्यात् । अतोऽस्माकं पत्य्-आदिभिः किम् ? अपि तु न किञ्चित् प्रयोजनम् इत्य् अर्थः ।
ननु भवतीनां पत्य्-आदयोऽपि मादृशा नित्य-प्रिया एव ? नेत्य् आहुः—आर्तिदैः । तादृश-कुशल-वृन्दाभिलषितास्मदीय-भगवद्-भजन-विरोधिभिः किं ? हे वरदेश्वर ! इति वरदस्याव्यभिचारित्वं दर्शितम् इति । एवम् उत्तरत्राप्य् ऊह्यम् ।
निषेधार्थश् चायम्—ननु अहं तनु-भृतां प्रेष्ठश् [३२] चेत्, तर्हि स्व-स्वोचित-प्रेम-कर्तारस् त इव भवत्योऽपि स्वोचितं रत्य्-आख्यं भावम् एव मयि कुर्वताम् इत्य् आशङ्क्याहुः—कुशलाः मङ्गल-रूपाः साध्व्य इति यावत्, आर्तिदैः दुःखावखण्डकैः पत्य्-आदिभिर् हेतुभिः स्वे गृहादौ आत्मनि च नित्य-प्रिये सति किं त्वयि रतिं कुर्वन्ति ? अपि तु न तत्र स्वादि-नाशापत्तेः । तत् तस्मात् हे वरद ! वाञ्छित-प्रद ! ईश्वर ! गोकुल-स्वामिन् ! नः प्रसीद । प्रसादम् एवाहुः—चिराद् वयम् अत्र माऽऽस्म न तिष्ठाम । अस्तेर् लुङि लङवत् प्रयोग आर्षः । शीघ्रं गृह-गमनायानुज्ञां देहीत्य् अर्थः । तथा त्वयि धृताम् अवस्थिताम् आशां चास्मद्-अङ्ग-सङ्गेच्छा-रूपां छिन्द्याः छिन्धि, धृञ् अवस्थाने इति । अत्र वरदेश्वर इत्य् अत्र "परमेश्वर" इति पाठोऽपि ईश्वरवत् सङ्गमनीयः । छिन्द्या इत्य् अत्र "छिन्द्यात्" इति पाठे तु भवान् इत्य् अध्याहार्यम् ॥३३॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : अथवा मद्-अभिस्नेहाद् [भा।पु। १०.२९.२३] इत्य्-आदिकं निराकुर्वन्ति—कुर्वन्ति हि इति । आर्तिं द्यन्ति छिन्दन्ति इति तादृशैः पत्य्-आदिभिर् हेतु-भूतैः स्वे आत्मनि देहादौ नित्य-प्रिये सति याः कुशला भवन्ति, ताः किं त्वयि रतिं कान्त-भावं कुर्वन्ति ? अपि तु नैवेत्य् अर्थः । तत् तस्मात् नोऽस्मभ्यं प्रसीद इमं दुराग्रहं त्यजेत्य् अर्थः । तत्र वरदेश्वर ! इति सोपलम्भं सम्बोधनम् । एष एव वरोऽस्मभ्यं दीयताम् इति बोधकम्।
तद् एव व्यञ्जयन्ति—त्वयि चिराद् धृता अवस्थिता या आशा तृष्णा, तां व्याप्य वयं मा स्म मा भवाम । तस्यां त्वन्-मनः-स्थितायां तृष्णायां वयम् उदासीना एव भवाम इत्य् अर्थः । ततस् तां छिन्द्या इति । अरविन्द-नेत्र ! इति । एतादृशेऽपि नेत्रे कौटिल्यं न युक्तम् इति भावः । मा\ऽ\ऽस्म इत्य् अस्तेर् मा-योगे लङि रूपम् । आशायाः कर्मत्वं च गो-दोहम् अस्तीतिवत् ॥३३॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : साध्व्यः खलु त्वय्य् एव रतिं कुर्वन्ति, नान्य-पतिषु नापत्यादिषु च । तस्माद् अयम् उपदेशो न कार्यः । नाप्य् अस्माकम् आशा छेद्येति रुदन्-मुख्यः काश्चिद् धीराधीरा आहुः—कुर्वन्ति हीत्य् आदि । कुशलाः कल्याण्यः । त्वयि हि त्वय्य् एव रतिं कुर्वन्ति । कीदृशे त्वयि ? आत्मन् आत्मनि । आत्मन्न् इति सम्बोधनं वा ।
पुनः कीदृशे ? नित्य-प्रिये नित्य-सुहृदि, तासाम् आर्तिदैः पति-सुतादिभिः किम् ? ताः पत्य्-अन्तरे सुतादौ च तुच्छ-बुद्धिम् एव कुर्वन्ति । अतः कुमार्य एव कुशलाः । यतस् त्वयि नित्य-प्रिये रतिं कुर्वाणाः पत्य्-अपत्यादि तुच्छीचक्रुः, त्वद्-इतरानङ्गीकारात् । तत् तस्मान् नोऽस्मभ्यं प्रसीद, मैवं ब्रूयाः । हे वरदेश्वर ! चिरात् त्वयि धृताम् आशां मा स्म छिन्द्याः । आशा-लता यथा फलवती, तथा हे अरविन्द-नेत्र ! प्रसीद इति पुनर् आवृत्तिः ।
अरविन्द-नेत्र इति सम्बोधनम् । रात्राव् अव्रविन्दस्य सङ्कोचान् मुद्रित-नेत्रता गम्यते, तेन कटु-भाषितं प्रसन्नया दृष्ट्या न कथ्यत इति लोक-व्यवहारात् । तथैव श्री-कृष्णेन च कथितम् इति गम्यते ॥३३॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : किं च, आत्मारामाश् च मुनयः [भा।पु। १.७.११] इति मुक्ता अपि भजन्तो दृश्यन्ते । तत्र सद्-आचारं त्याजयित्वा पत्य्-आदि-शुश्रूषाम् उपदिश्यत इति कोऽयम् आग्रहः ? इति । मातरः पितरः पुत्रा [२०] इति तेषाम् आगमन-शङ्काम् उत्पादयता त्वया कथम् अस्मिन् निवारणं कार्यते ? वयं तु त्वद्-आश-हृदयाः सद्-आचार-प्रवृत्ति-दृष्टान्तेन दृढतरानुरक्ता वचन-मात्रेण कथं निवृत्ता भविष्यामः ? इत्य् आशयेनाहुः—कुर्वन्ति ईति ।
कुशला विवेचन-निपुणा नारदादयस् त्वयि रतिं प्रीतिं परमाराध्य-पुरस्कृतत्वेन कुर्वन्ति। कथं-भूते त्वयि ? आत्मनि लुप्त-सप्तम्य्-अन्तं स्वे सर्व-स्वरूपे । किं च, नित्य-प्रिये प्रीति-हेतुर् आद् (?) औदासीन्ये विद्यमानेऽपि त्यक्तुम् अनर्थ्य-स्वभाव-महिम्नान्तर-सुख-प्रदत्वात् ।
यद् वा, हे आत्मन् ! आत्मारामाणाम् अपि देहेन्द्रिय-मनसाम् अध्यक्ष ! यद् वा, कुशला विवेकवत्यो याज्ञिक-पत्न्यः त्वयि रतिम् उज्ज्वलस्य स्थायि-भावं कुर्वन्ति । हि इति निश्चयम् । कीदृशे ? स्वे आत्मनि स्वकीये आत्मनि अन्तर्यामिणि स्वरूपे । तद् उक्तं श्री-मुखेन—साधवो हृदयं मह्यम् [भा।पु। ९.४.६८] इति । अत एव पत्य्-आदिषु शक्त्यैवान्तर्यामिनि मधुर-रसाधिकं कृतेषु स्वरूपेणेति । अत एव नित्य-प्रिये सर्वदा स्वाभाविक-परम-प्रेमास्पद-रूपे स्वरूपे नित्य्आर्तिदैस् तत्-प्रतिकूलैः पति-सुतादिभिः किम् ? कियत् सुखं भविष्यति ? न किञ्चिद् इत्य् अर्थः । न हि धर्मस्य हेतवो भावाः दुःख-प्रदाः प्रभवितुम् अर्हन्ति इति भावः। यद्य् एते दुःख-प्रदाः भवेयुः, तर्हि त्यागार्हा न स्युर् इति । यास् तु कुशला अविदग्धाः, ता एव पत्य्-आद्य्-अनुवृत्तिं कुर्वन्ति । आत्म-सुखानभिज्ञानां तद् एवोचितं, विदग्धानाम् अस्माकम् अग्रे पत्य्-आदि-सेवनोपदेशस् त्व् अकिञ्चित्करः, ऊषरे बीजोप्तम् इव निष्फलः ।
किं च, आत्मनो वै कामाय सर्वं प्रियं भवति [बृ।आ।उ। २.४.५] इति श्रुतेः । आत्म-कामा विषयत्वावसितेति । प्रियाः यत आर्ति-प्रदानां सेवा आर्ति-प्रदा, सुख-प्रदानां सेवा सुख-प्रदा। तव तु सुख-प्रदत्वात् त्वत्-सेवा सुख-रूपैवानुभव-सिद्धा ।
किं च, आत्मनो गुरुर् आत्मैव पुरुषस्य विशेषतः [भा।पु। ११.७.२०] इति स्मृत्या स्वयम् एवात्मानुसन्धानवतीनाम् अस्माकं न गुरुणा कृत्यम् इत्य् अर्थः, सुख-दुःखाभावयोर् एव पुरुषार्थत्वात् । पत्य्-आदीनां सेवनं न सुखं, न च दुःखाभावः । अतस् त्व् अपुरुषार्थत्वान् नोपादेयत्वम् ।
किं च, कृष्णम् एनम् अवेहि त्वम् आत्मानम् अखिलात्मनाम् [भा।पु। १०.१४.५५] । अन्यच् च, तच् चात्मने प्रतिबिम्बस्य यथा मुख-श्रीः [भा।पु। ७.९.११] इति निर्धारितम् एव नोऽस्माकम् आर्तिदैर् अस्मिन् निवारणेन त्वयि प्रतिकूलैः किं प्रयोजनम् ? न किम् अपि । नोचितं किं पुनः सेवनम् इति । अत एव तेषु नात्म-सम्बन्ध-गन्धोऽपीत्य् अर्थः । तस्मात् नोऽस्माकं प्रसीद औदासीन्यं परित्यज्येति ।
स-काकु-दैन्यं ज्ञापयन्ति—हे वरद ! हे ईश्वर ! इति पद-द्वयम् । अन्यथा रमणे विलम्बो नास्मृति-पथम् अवतरति । इदानीम् एव कुमारी-सङ्गतत्वात् सर्वा अपि नो नर्मोक्त्या किम् इति व्याकुलयसीति । मयेमा रंस्यते क्षपाः [भा।पु। १०.२२.२७] इति कुमारीष्व् अपि प्रतिश्रुतम्, तत्-परिपालनेन प्रसीद कौटिल्यं त्यजेत्य् अर्थः । यत् त्वं वरदः ईश्वरः समर्थश् च ईशितव्यानां काम-सम्पादने ईश्वरत्वं न सिद्ध्येत् । वरदानां त्व् असम्भवे जनाभावः पर्यवस्येत्
नन्व् ईश्वरत्वेन मयि ज्ञाते सति यत्र कुत्र स्थिता मच्-चिन्तनं कार्यतां किम् अत्रावस्थानेन ? इति चेत्, तत्राहुः—हे अरविन्द-लोचन ! नेत्र-ताप-हर-विलोचन ! अयं भावः—अस्माकं सर्व-लावण्य-पुञ्ज-स्वरूपो भासि ईश्वरत्वं वैभवावस्थोपासकानां स्वरूपोपासकानां लावण्यम् एव विषयः, न त्व् ईश्वरत्वं प्रेमाभिभूतत्वात् क्वचिद् उक्तिम् उद्गारात् । नारायण-समो गुणैः [भा।पु। १०.८.१९] इति गर्गोक्त्या वा, दावाग्नि-पानाद्य्-अमानुष-कर्म-परिशीलनेन वा, परन्तु तत् ज्ञानं परोक्षम् इव भासते । तद् उक्तं,
गोप्यो हि नित्यम् उदित-हसित-प्रेक्षणं मुखम् ।
पश्यन्त्यो विविधास्व् आयास् तरन्ति स्म श्रमं मुदा ॥ इति ।
प्रत्यक्षे यथा चन्द्रे देवत्वम् अमृत-रूपत्वं च चकोरस्यामृत-रूपत्वं विषयं न देवत्वं, तथा श्री-कृष्णोऽपि, यद्यपि सर्वदा ताप-हर-विलोचनत्वेन प्रतीतः, तथापि दासीनां कथं ताप-कर-विलोचनत्वेन प्रतीयसे ? इदम् एव चित्रं यद् एव संयोगे शैत्य-हेतुः, तद् एव विप्रलम्भे ताप-हेतुर् इति प्रतीमः ।
यद् वा, वरदेश्वर ! वरदानाम् अस्माकम् ईश्वर व्रजेश्वर-पुत्रत्वात्, तदा कदम्बाधिरूढाय तुभ्यं वरो दत्तः, श्यामसुन्दर ते दास्यः करवाम तवोदितम् [भा।पु। १०.२२.१५] इति । अस्मत्-प्रतिश्रुतानन्तरं, मयेमाः रंस्यथ क्षपाः [भा।पु। १०.२२.२७] इति त्वयापि प्रतिश्रुतम् । तत्-प्रभृति ध्र्टाम् आशां त्वद्-अङ्ग-सङ्गेच्छाम् । ततोऽपि प्राक् पूर्व-जन्मनि श्रुति-रूपाभिर् अस्माभिः प्रार्थितः । चिकीर्षा-जनित-सातत्वया च वरो दत्तः । पुरा सारस्वते कल्पे व्रजे गोप्यो भविष्यथ इति । तत्-प्रभृति चिरात् धृञ् अवस्थाने इति धातो रूपं धृग्-अवस्थितां श्रावयितुम् अशक्यां भवान् इति शेषः ।
मा स्म छिन्द्याः । स्म इति वितर्के । मा छिन्धि महा-काल-रूढ-ज्वाला-कराले क्षणम् अपि तद्वद् इहाग्नौ पतितं शरीरं सद्य एव भस्मीभूतं स्यात् । तद् एव यदि जीवित-हेतोर् आशा न स्याद् इति । तव प्रतिश्रुते आशा जाता, सा च बद्ध-मूला । इदानीं प्रतिश्रुताकरणे आशा छिन्ना भवेत् । अस्मच्-छरीर-पाते तव रमणं कुत्र भविष्यति ? इत्य् अभिप्रायः ।
किं च, देह-पातेऽप्य् अवश्यं त्वां प्राप्स्यामः । परं तु अमूर्तेनास्माकम् आत्मना मूर्तस्य रमणं कथं सम्भविष्यति, रमण-स्वभावत्वात् तव ? इति भावः ॥३३॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : काश्चित् तद्-अनुवादिन्यस् तम् एवोक्तम् अर्थं सद्-आचारेणापि द्रढयन्ति कुर्वन्ति इति कुशलाः ।
य एतस्मिन् महा-भागाः प्रीतिं कुर्वन्ति मानवाः ।
नारयोऽभिभवन्त्य् एतान् विष्णु-पक्षान् इवासुराः ॥ [भा।पु। १०.८.१८]
इति गर्गोक्ति-विश्वासात्। चतुरा न च रतिं कुर्वन्ति इत्य् अपि वस्तुतो वाच्यं यतस् त्वयि रतिः स्वाभाविक्य् एव कुशलानाम् इत्य् आहुः । स्वे स्वीये इति त्वम् एव तेषां ममतास्पदम् आत्मनीति त्वम् एवाहन्तास्पदं चात एव नित्य-प्रिये इति प्रीतिर् अपि त्वयि नित्यैव, पति-सुतादिषु तु औपाधिकी, अत एवानित्या अस्माकं तु तेषु सापि नास्तीत्य् आहुः । आर्तिदैस् त्वद्-अभिसार-वारकत्वाद् दुःखदैः तत् तस्मान् नोऽस्मभ्यम् अस्मान् जीवयितुं प्रसीद । यदि वा अस्मान् अन्योढा मा जीवय । एताः अनूढास् त्वं किं रोदयसि ? इत्य् आहुः—हे वरद ! सङ्कल्पो विदितः साध्व्यः [भा।पु। १०.२२.२५] इत्य्-आदिना एताभ्यस् त्वं वरम् अदा एवेत्य् अर्थः ।
ननु, एतासु प्रसादे कात्यायन्य्-अर्चनम् एव कारणं, भवतीषु मत्-प्रसादे किं कारणम् ? तत्र निष्कारणम् एव प्रसीद इति स-काकु-प्रार्थनम् आहुः—हे ईश्वर ! स्व-चिकीर्षिते स्व-पर-तन्त्र । चिरात् बाल्यम् आरभ्य त्वयि धृताम् आशाम् आशा-कल्प-लतां सम्प्रति फलवतीं मा च्छिन्द्याः, फलवती लता हि सत्-पुरुषेण छेदं नार्हतीति चिराद् इति छिन्द्या इति पदाभ्यां द्योतितम् ।
एषा ह्य् आशा-लताप्य् अस्मन्-मनः-केदारिकायां त्वयैवारोपितेत्य् आहुः—हे अरविन्द-नेत्र ! अस्मद्-वयः-सन्ध्यारम्भे प्रथम-दर्शन-समये अरविन्द-तुल्याभ्यां नेत्राभ्यां त्वत्-प्रेषिताभ्याम् अस्मन्-नेत्र-रन्ध्रेषु प्रविश्य हृदय-क्षेत्रे भावाभिधानम् आशा-लता-बीजम् आहितम् इति ध्वनितम् । चक्षु-रागः प्रथमं चित्तासङ्गस् ततोऽथ सङ्कल्पः31 इति रस-शास्त्रोक्त-रीत्या सैवाशा-लता गुण-रूप-श्रवण-दर्शनादिना वर्धिता फलवती भुक्त-भुज्यमान-फलापि कठोरोक्ति-कुठारिकया कथम् अद्य छिद्यते ? विष-वृक्षोऽपि संवर्ध्य स्वयं च्छेत्तुम् असाम्प्रतम् [शि।पु। २.३.१६.२२; पञ्चतन्त्र १.२६८, कु।सं। २.५५]32 इति न्यायं जानास्य् एवेत्य् अनुध्वनितम् ॥३३॥
॥ १०.२९.३४ ॥
चित्तं सुखेन भवतापहृतं गृहेषु
यन् निर्विशत्य् उत कराव् अपि गृह्य-कृत्ये ।
पादौ पदं न चलतस् तव पाद-मूलात्
यामः कथं व्रजम् अथो करवाम किं वा ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : किं च, प्रतियात [१०.२९.१९] इति यद् उक्तं, तद् अशक्यं, त्वयैव चित्तादीनाम् अपहृतत्वाद् इत्य् आहुः—चित्तम् इति । यद् अस्माकं चित्तम् एतावन्तं कालं सुखेन गृहेषु निर्विशति, तत् त्वया अपहृतम् । कराव् अपि यौ गृह्य-कृत्ये निर्विशतः, ताव् अपि । सुखात्मना त्वयेति वा ॥३४॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : निवृत्तौ प्रयोजनाभाव-पूर्वकं साधनाभावम् आहुः—किं च इत्य्-आदिना । गृह-कृत्य-निष्पत्त्य्-अर्थं सुखार्थं च गृहे वासो भवति । तच् च सर्वं चेतसा भवति । तत् तु त्वयापहृतम् । तत् किं करिष्यामस् तत्र गत्वा ? इति प्रयोजनाभावः । यद् वा, भवता येन संसार-क्लेशेन हृतम् अपि यच् चित्तम् इति योज्यम् । गृहे भवं गृह्यं, तच् च तत् कृत्यम् इति तथा, तस्मिन् मार्जनोपलेपनादि-लक्षणे । कृत्यानां बहुत्वम् अपेक्ष्य चित्ते सन्तापो भवति । न सुखम् इत्य् अरुच्या विशिनष्टि—सुखात्मना सुख-रूपेण भवता इत्य् अस्य प्रतिपदं त्वया इति विशेष्यम् ।
पादयोर् अपि स्तम्भो जात इत्य् आहुः—पादाव् इति । गति-साधनाभावाद् गमनं कथं स्यात् ? इति भावः । अत्रायम् आशयः—त्वत्-काठिन्येनात्र स्थातुम् अपि न युज्यते । गन्तुं च न शक्यते । हा कष्टम् ! अधुना किं कार्यम् ? इति ॥३४॥
कैवल्य-दीपिका : एवम् अपि गमनादेशे गन्तुम् अपि न शक्यत इत्य् आहुः—चित्तम् इत्य्-आदि । सुखेन सुख-रूपेण । निर्विशति व्यापिपर्ति । उत अहो यौ करौ निर्विशतः, ताव् अपि हृतौ । आस्तां तावत् गृह-गमन-वार्ता । गृह-प्राप्तिर् अप्य् अशक्या इत्य् आहुः—अतः कथं यामः ? अतो न यामश् चेत् किं करवाम ? तव स्वीकारं विनेति भावः । करवाम इति सम्प्रश्ने लोट् ॥३४॥ [मु।फ। ११.२८]
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : काश्चिन् मध्या धीरा आहुः—प्रियं सोत्प्रास-वक्रोक्त्या इत्य्-आदि पूर्वोक्तेः । सुखेन अनायासेनैव भवता हृतं यद् यस्माद् गृहेषु न निर्विशति । नहि धर्म-विदा परकीयं द्रव्यम् अपह्रियते, तत्रापि स्त्रीणां चित्तं हृत्वा, प्रतियात ततो गृहान् [२१] इति गृह-गमनं चोपदिश्यते । इयं ते धूर्तता, न केवलं चित्तम् अपहृतम् । कराव् अपि हृतौ यतस् तव पाद-मूलात् गृह-कृत्ये न विशतः, त्वत्-पाद-मूल-लग्नौ पादयोः संवाहनं विना नान्यद् अभिलषत इत्य् अर्थः । चित्तं हृतं, करौ च हृतौ, तद् दृष्ट्वा पदौ च पादं न चलतः, अनयोस् तवान्यायं दृष्ट्वा स्तम्भो जातः । कथं व्रजं यामः? स्थित्वा वा तवौदासीन्य-कठिना वाचः कति श्रोतव्याः ? तर्हि मरणम् एव शरणम् इति भावः ॥३४॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : सुखात्मकेन इति गृहादीनां दुःखात्मकत्वं ध्वनितम् । सुखेन सहितम् इति वा । पादौ यौ गृह-कृत्ये गतौ वा निर्विशतः, ताव् अप्य् अपहृतौ । अतस् तव पाद-मूलात् पदम् एकम् अपि न चलतः, गन्तुं न शक्नुत इत्य् अर्थः । करयोः पादयोश् चापहारस् तत्-तद्-इन्द्रिय-शक्त्य्-अपहारात् ।
यद् वा, ननु मिथ्या-वादिन्यः ! तर्हि कथम् अत्रागताः ? इति चेद्, अयुक्तं, तद्-गीतेनाकर्षणात्, न तु स्व-शक्तेः, अन्यथा अधुना गमनं सम्भवेत् ? इत्य् आहुः—पदम् इति । अर्थः स एव । अथो अस्माद् धेतोः कथं व्रजं यामः ?
ननु अबलाः ! मयैव कथञ्चित् प्रेष्यध्वम् ? तत्राहुः—किं करवाम ? इति । वा-शब्द उक्त-समुच्चये, कटाक्षे वा । यद् वा, अनुक्त-समुच्चये, ततश् च किं वा अनुसन्दधीमहि ? कुत्र वा याम इत्य् अर्थः । चित्तादीनां भवतापहृतत्वात् कर्मस्व् अप्रवृत्तेः । कथञ्चिच् छक्तौ सत्यां वा कर्मभिः प्रयोजनाभावाद् इति भावः । यद्यपि चित्तापहारेण सर्वेन्द्रियापहारोऽप्य् आयाति, तथापि विशेषतः कर-पादापहारोक्तिः पति-शुश्रूषणादि-गृह-कर्म-कृत्यस्यान्यत्र निज-गमनस्य च परिहाराय । अन्यत् तैर् व्याख्यातम् ।
यद् वा, गृहेश्वर्यस् तर्हि गृह-कृत्यम् अनासक्त्यैव क्रियताम् । तत्राहुः—कराव् अप्य् अपहृतौ गृह-सम्बन्धि-कृत्ये न निर्विशतः । ननु तर्हि तत्र गत्वा केवलम् अधिष्ठातृत्वेन स्थीयताम् । तत्राहुः—पादौ च भवतापहृतौ न चलतः इति । अन्यत् समानम् ।
अतस् त्वय्य् एव चित्तम्, त्वद्-अर्थ-कृत्य एव करौ, त्वत्-स्थान एव पादौ प्रविशन्ति, नान्यत्रेति च सूचितम् । यद् वा, भवः संसारः, तेन तापः, तेन हृतं नाशितम् अपि चित्तं लोकानां सुखेन अनायासेन, स्वत एवेत्य् अर्थः, गृहेषु निर्विशत्य् एव । कराव् अपि गृह-कृत्ये निर्विशत एव, अतः पति-शुश्रूषाद्य्-अर्थं तव प्रेरणयालम् इति भावः ।
ननु तत्त्व-वादिन्यः ! तर्हि गम्यताम् इति चेत्, तत्राहुः—पादौ इति । किन्तु त्वत्-काठिन्येनात्र स्थातुम् अपि न युज्यते, गन्तुं च न शक्यते । अहो बत ! अधुना किं कार्यम् ? इत्य् आर्त्या स-वैयग्र्यम् आहुः—किं करवाम इति । अनेन दृष्टं वनम् [२१] इत्य् अस्योत्तरम् । चित्ताद्य्-अपहारेण पुष्पादि-ग्रहणाद्य्-अशक्तेस् तद्-दर्शनस्यापि वैफल्यात्, किं तेन ? इति । द्वितीय-पक्षे च वन-दिदृक्षादौ सत्य् अपि पादापहरणाद् भ्रमणाशक्त्या सम्यग्-दर्शनासिद्देः किं तद्-दर्शनेन ? इति ।
श्लेषेण नर्मदम्—वनेऽस्माकं प्रयोजनाभावात् तद्-दर्शनार्थं नागताः स्मः, किन्तु चित्त-वित्तस्य भवतापहरणात् तद्-उद्देशेनात्रागताः । चोरं भवन्तम् प्राप्ता अपि ग्रहीतुं नेतुं च, तथा क्रोशनार्थं कुत्रापि गन्तुम् अपि न शक्नुमः, भवता कर-पादापहरणाद् इति भावः ।
श्लेषार्थश् चायम्—परतो वर्तमानस्य न-कारस्य सर्वत्रैवान्वयः । सुखात्मकेन अपि भवता यद्य् अस्माकं चित्तम् अपहृतं न भवति, तस्माद् गृहे तन् निर्विशत्य् एव, यत् करौ पादाव् अपि अपहृतौ न भवतः, अतो गृह-सम्बन्धि-कृत्ये तौ तौ निर्विशत एव । अतः पदं निज-स्थानं व्रजं प्रति तौ चलत एव । अथो अतः कथं यामोऽन्यत्र ? कुतो वा करवाम त्वद्-उक्तिम् इति । इति तेन श्लेषोक्तं यमुना-तीर-गमनादिकं निरस्तम् ।
यद् वा, गृहेषु भवता उद्भवता सुखेनापहृतं चित्तं यद् यस्मात् गृह-कृत्ये निर्विशति, गृहेषु भवता सुखेन एव अपहृतौ कराव् अपि गृह्य-कृत्ये निर्विशतः, पदं निश्चितं यथा स्यात्, तथा पादाव् अपि तथा तस्माच् चलतो धर्म्याद् विचलतस् तव पाद-मूलात् कथं व्रजं न यामः ? किं वा करवाम ? इति ॥३४॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ननु गृह-वास-सुख-रक्षार्थम् अपि न पत्य्-आदि-त्यागो विधेय इत्य् आशङ्क्य, तथापि तस्यैव दोषोट्टङ्कन-पूर्वकम् आहुः—चित्तम् इति । सुखेन सुख-रूपतया स्व-दर्शकेनेति तदानीं गृहादीनां दुःख-स्वरूपता-स्फूर्तिर् ध्वनिता । सुखेन सहितम् इति वा । पादौ यौ गृह-कृत्ये गमने वा निर्विशतः, ताव् अप्य् अपहृतौ । अतस् तव पाद-मूलात् पदम् एकम् अपि न चलतः, गन्तुं न शक्नुत इत्य् अर्थः । करयोः पादयोश् चापहारस् तत्-तद्-इन्द्रिय-शक्त्य्-अपहारात् । अत आगमनं च त्वद्-गीताकर्षण-मात्रेणेति भावः । अथो अस्माद् धेतोः कथं व्रजं यामः ?
ननु अबलाः ! एवं चेत्, अथैवाग्रे गच्छता सह गम्यताम् । तत्राहुः—तत्र गत्वा किं वा करवाम ? इति । वा-शब्दः समुच्चये । यद्यपि चित्तापहारेण सर्वेन्द्रियापहारोऽप्य् आयाति, तथापि विशेषतः कर-पादापहारोक्तिः पति-शुश्रूषणादि-गृह-कृत्यस्यान्यत्र निज-गमनस्य च परिहाराय । अन्यत् तैः ।
यद् वा, यच् चित्तं सुखे विषये वा पूर्वं स्थितं तद् भवतापहृतं सत्, उत अपि, न प्रविशत्य् अपि । कुतस् तस्मिन् कृत्ये करादिकं प्रवेशयेत् ? इत्य् अर्थः ।
ननु गृहेश्वर्यः ! तथापि तद्-विचार-बलेन प्रवेश्यतां, तत्राहुः—कराव् अप्य् अपहृतौ **गृह-**सम्बन्धि कृत्ये न निर्विशतः ।
ननु तथाप्य् अत्र तु स्थातुम् अयुक्तम् इति गच्छतैव, तत्राहुः—पादौ च भवतापहृतौ स्वाभिमुख्येनाकृष्टौ पदम् अपि न चलत इति । अन्यत् समानम् ।
अतस् त्वय्य् एव चित्तं, त्वद्-अर्थ-कृत्य एव करौ, त्वत्-स्थान एव पादौ प्रविशन्ति, नान्यत्रेति सूचितम् ।
अत्र नर्मेदम् । वनेऽस्माकं प्रयोजनाभावात् तद्-दर्शनार्थं नागताः स्मः, चित्त-वित्तस्य भवतापहरणात् तद्-उद्देशेनात्रागताश् चौरं भवन्तं प्राप्ता अपि ग्रहीतुं नेतुं च तथा क्रोशनार्थं कुत्रापि गन्तुम् अपि न शक्नुमः, भवता कर-पादापहरणात् । अतो हृत-धनाः कथं व्रजं यामः ? किं वा करवामः ? स्तम्भनादि-महा-मन्त्रज्ञ-चोर-वरे कस्याप्य् उपायस्याप्रभावाद् इति भावः ।
निषेधार्थश् चायम्—ननु वेणु-गीतेन मया गृहाद् आकृष्टाः सुष्ठु भ्रान्ताश् च कथं गन्तुं शक्नुथ ? तत्राहुः—गृहेषु भवता उद्भवता सुखेन अपहृतं चित्तं यत् यस्मात् गृह-कृत्ये निर्विशति । यद् वा, चित्तं सुख एव, न तु भवतापहृतं, यस्मात् गृहेषु निर्विशति एव । कराव् अपि गृह्य-कृत्ये निर्विशतः । परिश्रान्तत्वम् आशङ्क्याहुः—पादौ पदम् अपि कथं न चलतः ? अपि तु दूरम् अपि चलत एव । ततः कथं न यामः, अपि तु याम एव । अत्र च किं करवाम ? इति ॥३४॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : श्रवणाद् दर्शनाद् [भा।पु। १०.२९.२७] इत्य्-आदि-सूचितं निज-भाव-जन्मापलपन्ति—चित्तम् इति । नोऽस्माकं चित्तं सुख एव वर्तते, न तु भवता तस्माद् अपहृतम् । यस्माद् गृहेषु निर्विशति । तत्र चिह्नं कराव् अपि गृह-कृत्यार्थं निर्विशत इति । यद् उक्तं सुमध्यमा [१९] इति तत्राहुः—पादौ कथं तव पाद-मूलात् पदम् अपि न चलतः । ततः कथं व्रजं न यामः ? अपि तु याम एवेत्य् अर्थः । यत् तूक्तं व्रजं प्रति न यात किं त्व् इहैव स्थीयताम् [१९] इति तत्राहुः—करवाम किं वा ? इति ॥३४॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : वयं तवाज्ञा-भङ्ग-कारिण्यो न भवामः । तेन गन्तुं च शक्यते । किन्तु तवैव दोषात् तन् न घटत इति पुनर् अतिविदग्धा मध्या-धीरा आहुः—चित्तं सुखेन इत्य्-आदि । चित्तं भवता सुखेनापहृतम् अनायासेन चोरितम्, न तु चोरान्तरेण त्वत्-प्रयत्न-विशेषेण, यच् चित्तं गृहेषु निर्विशति, अतश् चित्ताभावात् तन् न भवति । किम् अस्माकं दूषणम् ? तर्हि चित्तं दीयत् ।
स-चित्ताः सत्यो गृहं व्रजतेत्य् आशङ्क्याहुः—उत विस्मये । कराव् अपि गृह्य-कृत्ये न निरिव्शतः । अतः परं त्वत्-सेवायाम् एव करौ निर्विशतः, न गृह्य-कृत्य इत्य् अर्थः । तेन तत्र गत्वैव किं प्रयोजनम् ?
ननु, तथापि मद्-अज्ञातो यात, वरं गृह-कृत्यं मा कार्षम् इत्य् आशङ्क्याहुः—पादाव् इति । तव पाद-मूलात् चरण-समीपात् पदम् अपि पादौ न चलतः । तयोः स्तम्भो जातः । कथं याम इत्य् आहुः—यामः कथम् ? इति । न गत्वा किं करिष्यथेत्य् आहुः—करवाम किं वा ? तद् एव न विद्महे, किं वा करिष्यामः ?
अथवा, यच् चित्तं गृहेषु निर्विशति, तद् भवतापहृतम् । संसार-ताप-तप्तम् अस्माकं तु चित्तं भवतापहृतम् । अतो गृहेषु सुखे सुख-निमित्तं न निर्विशति । सर्वम् अन्यत् समम् ॥३४॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : ननु मद्-आज्ञोल्लङ्घनेनेहावस्थाने महद् अनिष्टं स्यात् । ततो यद् वह्निना भव [?] दर्शनार्थम् आगतानां भवतीनां गृह-गमनम् एवोचितम् इति चेत्, तत्राहुः अशक्यत्वात् त्वद्-अधीनम् इति चित्तम् इति । भवद्-दर्शनात् प्राक् चित्तं गृहेषु गृह-कृत्येषु निविष्टम् आसीत् । तच् चित्तं सुखेन स्वरूपेण भवतापहृतम् । यद् वा, सुखेन गृह-सुखेन सह अपहृतं सुखम् अपहृतम् एव । अतो दुःखात्मकत्वाद् गृहास् त्यक्ताः ।
किं च, भवन्त्यः वन-दर्शनार्थम् आगताः, तद् अपि च जातं, दर्शन-व्यापारस्य चित्ताधीनत्वात् । एतावत्-पर्यन्तम् [करौ] एवापि गृह-कृत्ये निविष्टौ, अस्तां, तयोर् अपि कर्म-करण-सामर्थ्यस्य त्वयैवापहृतत्वाद् इदानीं गृह-कृत्ये न निविशतः । एतावत्-पर्यन्तं पादाव् अपि इतस् ततो गमने निविष्टौ, आस्तां, ताव् अपि गमने [न?] निविशतः, तयोर् अपि गतेस् त्वयैवापहृतम् । पादौ पदं स्वकीयं स्थानं प्रति न चलतः । तव पाद-मूलाद् व्रजं कथं यामः ? अथ येन केनाप्य् अमानेन (?) गत्वा किं करवामः ? करयोः पादयोश् च शून्यत्वात् ।
यद् वा, तद् यात मा चिरं गोष्ठं शुश्रूषध्वं पतीन् सतीः [भा।पु। १०.२९.२२] इति तदेदम् अप्य् अशक्यम् इत्य् आहुः—तच् चित्तं भवद्-अपहारात् प्राक् सुखेन यत्नेन गृहे तत्-तद्-व्यापारेषु निविष्टम् आसीत्, तच् चेतनापहारिणा भवतापहृतम्, इदानीं न निर्विशति । स्याम सुन्दर ते दास्यः करवाम तवोदितम् [भा।पु। १०.२२.१२] इति प्रतिश्रुतं दास्यः सत्यो वो\ऽस्माभिः क्रिये, तद् अपि चित्तम् अपहृतं न भवेत्, शून्य-चित्तासु तव योगस्य अकिञ्चित्करत्वात्, किञ्चित् पत्य्-आदि-शुश्रूषा कराधीना तयोर् अपि क्रिया-शक्तेस् त्वयैवापहृतत्वात्, क्रिया-शक्तिम् अन्तरेण पत्य्-आदि-सेवनस्याशक्यत्वात् न तु न किञ्चिन् नियुज्यते ।
इतो व्रजं यात इति तत्राहुः—पादौ इतः ते च पाद-मूल-स्थानात् एकम् अपि पदं न चलतः, गमनम् अप्य् अशक्यं, न दूरतः कर्म करणम् इत्य् अर्थः । गतिम् अन्तरेण पादयोर् विद्यमानत्वेन यदि गमनं सम्भाव्यते, तदा पादपानाम् अपि गमनं सम्भवेत्, तेषाम् अपि पदानां विद्यमानत्वात् ।
अयं भावः—इयं लीला निरोधात्मिका । व्रज-देवीनां चित्तं स्वयम् आकृष्य स्व-चित्ते निवेशितं क्षीर-नीरवद् आश्लिष्टम् । ततो निष्काशयितुम् अशक्यम् । चित्तम् इति सर्वेन्द्रियोपलक्षणम् । अतः सर्वस्वम् अपहृत्य प्रस्थानं नर्मणैवेति ।
ननु वेणु-नादात्मकेन महा-मोहन-मन्त्रेणास्मान् वने आहूय किम् इति विडम्बयसि ? इति मनसि निधायाहुः—चित्तं सुखेन रमण-सुखेन निमित्तेन भवतापहृतम् । अत एव तव गृहेषु कुञ्जादि-मन्दिरेषु यस्मात् निविशति रन्तुं प्रविशति, कराव् अपि गृह्य-कृत्येषु पुष्प-शय्यादि-रचनासु निर्विशतः, पत्य्-आदि-शुश्रूषणस्य त्यक्तत्वात् । पादौ तव पाद-मूलाद् अन्य-पदं स्थानं प्रति न चलतः, इहैवावस्थानाध्यवसायस्य कृतत्वात् । तव चरणेन सह नृत्यं करिष्यतः । तस्मात् व्रजं कथं यामः ? किम्-अर्थं यामः ? न किञ्चिद् अपि, व्रजस्य त्यक्तत्वात् । अन्यथा वान्ताशिन्यो भवेम । अथो\ऽस्माकम् अध्यवसायं ज्ञात्वा विलासोपयोगिनी-कृत्ये नियुङ्क्ष्वेति । किं च, अभीष्टं करवाम इति दासीभवितुम् आगता विद्धि ।
यद् वा, चित्ताद्य् अपहृत्य व्रज-प्रस्थापने कृते सति तव किम् अभीष्टं भविष्यति ? अस्मद्-अवस्था-दर्शनेन पत्य्-आदिभिः पृष्टाः किं वदिष्यामः ? अतः किं दास्यं करवाम ? इति स्वीकृते\ऽस्मान् नियुङ्क्ष्वेति भावः ।
यद् वा, तद् यात इति यदि सर्वात्म-भावेन व्रज-गमनं प्रत्य् अनुज्ञा दीयते, तर्हि अस्माकं यच् चित्ताद्य् अपहृतं, तत् पुनः प्रत्यर्पयेति । तच् च तवाशक्यं, यथा नीर-क्षीरं तद् एव पृथक् कर्तुं न शक्यम्, तथास्मच्-चित्ताद्य् अपहृत्य स्व-चित्तादिष्व् एकीकृतं, पुनः पृथक्कृत्य तस्य प्रत्यर्पणं तवाशक्यम् इति । तथा व्रज-गमनम् अस्माकम् अपीति ॥३४।
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : अन्यास् तु स्वीय-प्रेमाणं सरसं द्योतयन्त्यो भोश् चौर-चक्रवर्तिन् ! न वयम् अन्यार्थम् आगताः, किन्तु त्वया चोरितं प्रतिस्वं धनम् एव जिघृक्षव इत्य् आहुः, चित्तं भवता अपहृतम् । न च तत्रान्य-चोरस्येव तव कोऽप्य् अधिकः प्रयत्नोऽभूद् इत्य् आहुः—सुखेन इति । वेणु-रन्ध्रेषु फुत्कार-मात्रेणैवेत्य् अर्थः ।
न च तच् चित्त-धनम् अस्माकम् अल्पतरम् इत्य् आहुः—यच् चित्तं गृहेषु सर्वेष्व् एव निःशेषेण विशति, अतस् तद्-अपहारेण त्वयास्माकं चित्ताभावात् तानि ज्वलन्तु समृद्ध्यन्तु वा, किम् अस्माकं तैः ? इत्य् अनुध्वनितम् । अतिशयोक्त्या गृहेषु श्रोत्रादीन्द्रियेषु तत्-तत्-साफल्यार्थं यत् निर्विशति, यद् विना सर्वेन्द्रियाण्य् अपि विफलीभवन्तीति भावः । अतश् चित्तापहाराद् एव सर्वेन्द्रियाण्य् अपि त्वया अपहृतानीत्य् आहुः । कराव् अपि यौ गृह-कृत्येषु निर्विशतः । ते तु नेत्रे श्रोत्रे अपि एतानि सर्वाण्य् अप्य् अपहृतानीत्य् अर्थः ।
ननु, भो अद्य तावद् गच्छत श्वः पर-श्वो वा विविच्य वश् चित्तं दास्यामीति तत्राहुः—पादाव् अस्माकं पदम् एकम् अपि न चलतः यद् विनेत्य् अर्थः । अतश् चित्तं देहि, तत एव याम इति भावः ॥३४॥
॥ १०.२९.३५ ॥
सिञ्चाङ्ग नस् त्वद्-अधरामृत-पूरकेण
हासावलोक-कल-गीतज-हृच्-छयाग्निम् ।
नो चेद् वयं विरहजाग्न्य्-उपयुक्त-देहा
ध्यानेन याम पदयोः पदवीं सखे ते ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : अतः अङ्ग ! हे कृष्ण ! नोऽस्माकं तवाधरामृत-पूरकेण तवैव हास-सहितेन अवलोकेन कल-गीतेन च जातो यो हृच्-छयाग्निः कामाग्निः, तं सिञ्च । नो चेद् अयं तावद् एकोऽग्निः, तथा विरहात् जनिष्यते योऽग्निः, तेन च उपयुक्त-देहा दग्ध-शरीरा योगिन इव ते पदवीम् अन्तिकं ध्यानेन याम प्राप्नुयामः ॥३५॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : स्वाभीष्टं निवेदयन्त्य आहुः—सिञ्च इति । यतस् त्वया वयं सर्व-व्यवहार-साधनापहारेणासमर्थाः कृताः । अतस् त्वम् एव नः कामाग्निं निर्वापयेत्य् आहुः । **कल-गीत-**पदं पूर्वं व्याख्यातम् । यद् वा, कल-गीतेन मधुर-गानेन हृच्-छय एव सन्ताप-जनकत्व-साम्याद् अग्निर् हृच्-छयाग्निः, तम् । अधर-निष्ठामृत-प्रवाहेण सिञ्च निर्वापय । नो चेद् अन्यथा । तावद् अधुना । तेन द्वितीयेन च । पदवीं सामीप्यम्, पदवी निकटे मार्गे विष्णौ च पाद-रक्षके इति शाश्वतः । "अन्ते या मतिः सा गतिः" इति न्यायेन वयं तु त्वां प्राप्स्याम एव। हस्ताव् एव मर्दयतस् तव शाठ्य-मात्रं स्त्री-वध-मात्रं चावशेक्ष्यतीति भावः । दृष्टान्तो\ऽत्र दीक्षित-पत्नी ॥३५॥
कैवल्य-दीपिका : तस्माद् अयम् अस्मत् प्रणयो मान्य इत्य् आहुः—सिञ्चाङ्ग इति । अङ्ग अहो ! अमृतं सुधा पूरकः प्रवाहो हृच्छयाग्निं कामाग्निम् । हासादिभिर् इन्धनैर् उद्दीपितम् । कलं मधुरम् । अधर-सुधां पाययस्वेत्य् अर्थः । नो चेन् न सिञ्चसि चेत्, तत्राहुः—उपयुक्तं दग्धं शाब्द्य-मात्रं तवावशेक्ष्यति । वयं तु तत्-पाद-सन्निकृष्टा भविष्याम एवेत्य् अर्थः ॥३५॥ [मु।फ। ११.२९]
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : मरणम् एव शरणम् इति निश्चित्य मध्या आहुः—सिञ्चाङ्ग न इत्य्-आदि । हे हासावलोक ! हासेन सहितो\ऽवलोको यस्य, हे तथाभूत ! कल-गीतेन जनितो यो हृच्-छयाग्निस् तं सिञ्च निर्वापय । हृदि शेते इति हृच्-छयो मनोरथः । स एवाधुनाग्निर् अभूत्, दाहकत्वात् । केन सेकः ? तत्राह—त्वद्-अधरामृत-पूरकेण ।
ननु तेन सेके स तु वर्धिष्यते ? वैद्युतस्याग्नेर् वर्षा-जलेन सेको हि वर्धापक एव, न तु तच्-छामन इति प्रसिद्धिर् इति चेद् वर्धतां नाम । त्वद्-अधरामृत-सिक्त-हृच्-छयाग्निना वयं न दह्यामहे, विरहानिना दह्यामह इत्य् आहुः—नो चेद् इत्य्-आदि । नो चेद् यदि न सिच्यते, तदा विरहजाग्न्य्-उपयुक्त-देहाः सत्यस् तव ध्यानेन तव पादयोः पदवीम् अन्तिकं याम गच्छेम इत्य् आक्षेपयेत्य् अर्थः । ध्यानेनेत्य् अस्यायम् अर्थः—मरणे या मतिः, सा गतिर् इति ॥३५॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : सिञ्च निर्वापयेत्य् अर्थः । जल-प्रवाहेण अग्निम् इवेति रूपकतो ज्ञेयम् । आदौ क्रिया-निर्देशः परमार्ति-वैयाग्र्येण । न इत्य् अस्य हृच्छयाग्निना समासान्तः प्रविष्टेनापि सम्बन्धः । त्वच्-छब्दस् त्वया जनिताग्नेस् त्वयैव निर्वापणं सम्भवेद् इति विवक्षया पूर-शब्देन अग्नेर् महत्तापि ध्वनिता । अन्यथा अल्पेनैव जलेन निर्वापण-सिद्ध्या पूरकेण इत्य् अनुपयोगः । स्वार्थे कः ।
हासादीनां क्रमेण धृतेन्धन-वातत्वं ध्वनितम्। हृदि शेते वसतीति हृच्-छयः कामः । अतस् तन्-निवर्तकौषधस्याप्य् अन्तः-प्रवेशनापेक्षया अधरामृत-पूरस्य पानं, तथानन्य-प्रतिकार्यत्वं च सूचितम् ।
यद्यपि नायिकानां नायके सम्भोग-प्रार्थनं व्यङ्ग्यतयैवोपयुज्यते, न तु साक्षाद् व्यक्ततया, तथापि लोकोत्तर-प्रौढानुरागाणां तासां परमार्ति-भरेण विचारापगमात् तन् नात्र विरुध्यते ।
यद् वा, त्वद्-अधरामृत-पूरकेण त्वद्-अधरामृतेन वर्णमयताम् इव गतेन श्रोतृ-जनान् पूरयति आप्यायतीति त्वद्-अधरामृत-पूरकं वचनं, तेन हृच्-छयाग्निं हृदय-वर्ति सन्तापं सिञ्च नाशयेति वचनामृतेनास्माकं तापं नाशयेत्य् अर्थः । नो चेत्, यदि न सिञ्चसि, ध्यानेन इति "मरणे या मतिः सा गतिः" इत्य्-आदि न्यायेन निजेष्ट-सिद्धौ परमोत्कण्ठया साधन-विशेष उक्तः । याम इति सम्भावनायाम्, प्राप्स्याम वेत्य् अर्थः । तत्र चासम्भावना त्वत्-सख्य-प्रभावेन नास्तीत्य् आशयेन सम्बोधयन्ति—सख इति । अन्यत् तैर् व्यञ्जितम् ।
यद् वा, त्वत्-पादयोर् एव ध्यानेन चिन्तया यो विरहाग्निः, तेन उपयुक्त-देहाः । तत्र ध्यानेन इति विरहाग्नेर् अधिकोद्दीपने साधनम् । यद् वा, विरहजाग्न्य्-उपयुक्त-देहानां गोपीनाम् एव ध्यानेन पदयोः पदवीम् अन्तिकं नित्यात्यन्त-संयोगम् इत्य् अर्थः । याम यास्याम एव । अतः शाठ्य-मात्रं च स्त्री-वध-मात्रं च तवावशेक्ष्यति । वयं तु त्वत्-संयोगम् अवश्यं प्राप्स्याम एवेति ।
यद् वा, विरहजाग्न्य्-उपयुक्त-देहा अपि पदयोः पदवीं मोक्ष इत्य् अर्थः । याम इति प्रार्थना । ननु, कथं मद्-भक्तानां मोक्षः स्यात् ? तत्राहुः—ध्यानेन मोक्षस्यैव चिन्तया वाञ्छयेत्य् अर्थः । ननु, तथापि नासौ वो घटेत, तत्राहुः—सखे इति । सख्येनेदम् एव हितं नः क्रियताम् इत्य् अर्थः । इति महार्त्यात्यन्ताभाव-प्रार्थनम्, मोक्षस्यात्यन्ताभावताश्री-भागवतामृतोत्तर-खण्डे विवृतैव ।
यद् वा, ध्यानेन पदवीं वैकुण्ठाख्य-पदं तां याम इति कदाचिद् भक्तादीनां केनचिद् दुःखेन मोक्षादि-प्रार्थनम् इव वृन्दावन-विहारैक-प्रियाणां तासां श्री-वैकुण्ठ-लोक-प्रार्थनम् अपि दुख-भराद् एव ।
यद् वा, ध्यान-विषयं या विरहजाग्न्य्-उपयुक्त-देहा गोप्यः, ता अपि भवत्-पदाब्जान्तिकं नयामः, प्रापयिष्यामः, किम् उतात्मनः ? इत्य् अर्थः । इयं प्रेम-मदोक्तिः । किं वा, नयाम इति सख्येन प्रार्थनम् एव ।
यद् वा, तव पदयोर् ध्यानेन विरहजाग्न्य्-उपयुक्त-देहा या गोप्यः, तासां पदवीं याम मरिष्याम इत्य् अर्थः । ततस् त्वम् अप्य् अनुतप्स्यस इत्य् अभिप्रेत्याहुः—सख इति । तासां तेनैव देहेन रास-क्रीडा-प्राप्ति-पक्षे च पत्य्-आदिभिर् बद्धत्वात् तन्-मोचनार्थ-ध्यानाच् च, क्षणं तासाम् अनागमनेनान्त्य-दशा-मननाद् इति दिक् ।
यद् वा, ध्यानेनापि तव पादयोर् अन्तिकं यास्यामः किं ? काक्वा । अपि तु त्वया पश्चात् प्रार्थिता अपि न यास्याम एवेति । किं वा, सर्व-सामग्री-युक्ते\ऽस्मिन् जन्मनि तद्-असिद्ध्या परस्मिन् तस्यासम्भाव्यत्वाद् इति भावः ।
यद् वा, जन्मान्तरे ध्यानेनापि ते पदयोर् अन्तिकं मार्गम् अपि न याम इति प्रेमार्ति-भरेण प्रार्थनम् । तत्र च सखीत्वेनैव इत्य् आशयेन सम्बोधयन्ति—सखे इति । अलम् अतिविस्तरेण, अनेन तद् यात इत्य् अस्योत्तरम् । हृच्-छयाग्नि-निर्वाणे सति यत्नाद् यातुम् अपि शक्नुमः । अन्यथा च मरिष्याम एवेति । किं तत्र यानादिना ? इति ।
श्लेषार्थः—अङ्ग ! हे महा-लम्पट ! नः अस्माकं हासावलोक-कल-गीतेन सहजेन जातो यस् तव हृच्-छयाग्निः, तं त्वद्-अधरामृत-पूरकेण एव सिञ्च । अस्माकं मध्ये सा काचिन् नास्त्य् एव, यस्या अधरामृतेन स्व-कामाग्निं सेक्ष्यतीत्य् अर्थः । इति स्व-वर्ग्याणां सर्वथा नैरपेक्ष्यं सूचितम् ।
अथ च स्वाभीष्ट-परम-मधुर-वस्तुनि दुर्लभे सति लुब्धैः स्वस्यैवाधर-पुटी लिह्यते इति परिहास-भङ्गी व्यङ्ग्या—नो चेत् यद्य् एवम् अश्रुत्वा दुराग्रहान् न विरतो\ऽसि, तदा वयं स्व-पति-विरहजाग्न्य्-उपयुक्त-देहा वयं भवेम, वरं म्रियेमहीत्य् अर्थः । तथापि सखे सेन्द्रिये ध्याने चिन्तने\ऽपि तव पदयोः पदवीम् अपि न याम न यास्याम इत्य् अर्थः॥३५॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : तद् एवं द्वितीय-दिक्-स्थिता अपि पुनर् आशाम् एवोत्कण्ठा स्फुटम् एव वदन्त्यस् तत्-पूर्तेर् अप्य् अवश्यम्-भावितां प्रौढ्या निर्दिशन्त्यस् तद्-आपात-प्रत्याख्यानेन त्वयि दोष-मात्रं पर्यवस्यतीति रीत्या विवक्षितम् उपसंहरन्ति—सिञ्च इति निर्वापयेत्य् अर्थः । आदौ क्रिया-निर्देशः परमार्ति-वैयाग्र्येण नः इत्य् अस्य हृच्-छयाग्निनैव सम्बन्धः । तत्-पुरुषस्योत्तर-पद-प्रधानत्वात् हासस्य सम्बन्धि-पदं तवेत्य् एव लभ्यते प्रकरण-बलात्, विनापि **त्वच्-**छब्दम् अर्थ-बोधे सति तन्-निर्देशस् त्वया जनिताग्नेस् त्वयैव निर्वापणं युक्तम् इति विवक्षया पूर-शब्देनाग्नेर् महत्त्वम् अपि ध्वनितं, स्वार्थे कः ।
हासावलोक-कल-गीतयोः क्रमेण धृत-वातत्वं ध्वनितम् । हृदि शेते वसतीति हृच्-छयः कामः, अतस् तन्-निवर्तनौषधस्याप्य् अन्तः-प्रवेशनापेक्षया अधरामृत-पूरस्य पानं, तथानन्य-प्रतिकार्यत्वं च सूचितम् ।
इदं च सम्भोगस्य साक्षात् प्रार्थनं तदीय-वेणु-तनु-माधुर्य-मधु-मत्त-चित्तानां लोकोत्तर-प्रौढानुरागार्ति-नर्तित-महोत्कण्ठावगुण्ठितानां रसेनापि न विरुद्ध्यते, निषेधार्थाच् छन्नतयैवोक्तत्वात् तु नितराम् इति । व्यतिरेकेण तद् एव दृढयन्ति—नो चेद् इति । यदि न सिञ्चसि, तदापि ध्यानेन इति "मरणे या मतिः सा गतिः" इत्य्-आदि-न्यायेन याम सम्प्रत्य् एव प्राप्स्याम इत्य् अर्थः । प्राप्त-काले लोट् । तत्र च, सखे ! इति सम्बोध्य स्वेषु स्नेहम् उद्बोधयन्ति । अत्रान्वय-क्रमेणाभिप्रायाश् चैते ।
ननु, हासादिज-हृच्-छयाग्नि-सेकं साधनं मम जल-भाजनम् अत्र किम् इव दृश्यते ? इति परिहासम् आशङ्क्याहुः—अमृत- इति । अमृतेनैव तत् सिक्तं स्यात्, न तु जलादिना । तत्रापि तस्य पूरेण, न तु यत्-किञ्चिन्-मात्रेण । स्वार्थे कन् । तेनैवेत्य् अर्थः ।
ननु, तद् अपि दुर्लभं, कुत्र लप्स्ये ? तत्रापि तस्य पूरस्य अत्यन्तासम्भव इत्य् आशङ्क्य कथम् इदं गोपयसीत्य् आहुः—त्वद्-अधर- इति । अहो नान्येन अमृतेन तच्-छान्तिः स्यात्, किन्तु त्वद्-अधर-सम्बन्धिनैव । तत्रापि तस्याग्नेर् अत्यन्त-वृद्धेर् युवती-कोटिभिर् अप्य् अपरिसमाप्येन तत्-पूरेणैवेति महा-तृष्णा सूचिता । एवम् अग्रे वक्ष्यमाणस्यामृतस्य च परम-वैलक्षण्यम् ।
ननु, ध्यानेन याम इति झटिति देह-त्यागं सूचयन्तीनां भवतीनां तत्-साधनं च दृश्यते। तत्राहुः—विरह- इति । "अये ! अन्या इव किं वयम् अनुराग-हीनाः, येन बाह्यम् अग्न्य्-आदिकं तत्-साधनं मृगयामः ? किन्त्व् अन्तर् एव स्वत एव तद् उदेष्यति" इति भावः । अन्यत् तैः।
यद् वा, एवं विवक्षितम् उपसंहरन्त्यः, ननु दुर्घटे\ऽस्मिन्न् अर्थे कथम् अतित्वरयथ? इत्य् आशङ्क्यातिदुःखात् दुर्घटत्वम् एव सत्यम् इत्य् आहुः—नो चेद् इति । ध्याने\ऽपि न एव याम, यतः विरहजाग्नेर् एव उपयुक्ता उचिता देहाः, न तु संयोगामृत-योग्या यासां ताः । अधुनात्र तद्-असिद्ध्या कालान्तरे\ऽपि जन्मान्तरे\ऽपि विरहस्यैव निश्चितत्वाद् इति भावः । सखे इति तस्यापि तत्र भावि-दुःखं दर्शयन्ति ।
यद् वा, झटिति तत्-प्राप्त्य्-अभावेन देह-त्यागं सूचयन्त्य आहुः—जन्मान्तरे\ऽपि ध्यानेन अपि ते पदयोर् अन्तिकं मार्गम् अपि वा याम इति प्रार्थनम् । तत्र च सखीत्वेनैवेत्य् आशयेन सम्बोधयन्ति—सखे इति । अनेन सुमध्यमा [१९] इत्य् अस्योत्तरं भवद्-आशयेदृश-सद्-गुण-देहो\ऽपि त्याज्यः, त्यक्ते\ऽपि तस्मिन् भवान् न त्याज्य इति श्लोक-द्वयम् इदम् ऐश्वर्यमयार्थे\ऽपि प्रायः समानम् ।
निषेधार्थश् चायं—तस्माद् अङ्ग ! हे महा-लम्पट ! नः अस्माकं हासावलोक-कल-गीतेन सहजेन जातो यस् तव हृच्-छयाग्निः, तं त्वद्-अधरामृत-पूरकेण एव सिञ्च । अस्माकं मध्ये सा काचिन् नास्त्य् एव, यस्या अधरामृतेन स्व-कामाग्निं सेक्ष्यतीत्य् अर्थः । इति स्व-वर्ग्याणां सर्वथा नैरपेक्ष्यं सूचितम् ।
अथ च स्वाभीष्ट-परम-मधुर-वस्तुनि दुर्लभे सति लुब्धैः स्वस्यैवाधर-पुटी लिह्यते इति नर्म-भङ्गी व्यङ्ग्या नो चेत् यद्य् एवम् अश्रुत्वा पन्थानम् अस्माकं निरुन्धन् दुराग्रहान् न विरमसि, तदा वयं स्व-पति-विरहजाग्न्य्-उपयुक्त-देहा भवेम, वयं म्रियेमहीत्य् अर्थः । तथापि ध्याने चिन्तने\ऽपि तव पादयोः पदवीम् अपि न याम, न यास्याम । सखे इति बाल-क्रीडायां प्राप्त-सख्यत्वेनास्मद्-धर्म-निष्ठां जानास्य् अपीति भावः ।
यद् वा, चेद् इति निश्चये । धत्ते पदं त्वम् अविता यदि विघ्न-मूर्ध्नि [भा।पु। ११.४.१०] इतिवत्। ततश् च नैव विरहजाग्न्य्-उपयुक्त-देहा वयं ततो ध्याने\ऽपि नैव याम इति ॥३५॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भः ३३२) : अगृहान् प्रतियात [२७] इति स-तृष्णं यद् उक्तं, तत्राहुः—सिञ्च इति । अङ्ग, हे कामुक, नोऽस्माकं स्वाभाविकात् हासावलोक-सहितात् कल-गीताज् जातो यस् तव हृच्-छयाग्निः, तं त्वद्-अधरामृत-पूरकेण एव सिञ्च । अस्मदीयस्य तस्य कथञ्चिद् अप्राप्यत्वाद् इति । अन्योऽपि रस-लुब्धो लोभ्य-वस्तुनोऽप्राप्तौ निजौष्ठम् एव लेढीति नर्म च व्यञ्जितम् ।
तत्र हेतुम् आह—नः इति । धत्ते पदं त्वम् अविता यदि विघ्न-मूर्ध्नि [भा।पु। १०.४.१०] इत्य्-आदिवत् अत्र चेच्-छब्दोऽपि निश्चये । ततश् च यस्मात् निश्चितम् एव वयं ते तव विरहजाग्न्य्-उपयुक्त-देहा नो भवामः । ततो ध्याने विषयेऽपि तव पदयोः पदवीम् अपि न यामः न स्पृशामः । सखे इति सम्बोध्य प्राचीन-मिथो-बाल्य-क्रीडा-गत-सौहृद्य-प्रकटनेन निज-वचस आर्जवं प्रकटितवत्यः ॥३५॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : हे विभो ! करणीयं वर्तते, करिष्यामश् च । तद् एव त्वं यद्य् एवं करोषि, तदा तत् करिष्याम एव । किं मया कर्तव्यम् ? इति चेत्, श्रूयताम् इति पुनर् मध्या-धीरा एवाहुः—सिञ्चाङ्ग न इत्य्-आदि । हे अङ्ग ! नो गीतजं कथनजं हृच्-छयाग्निं सिञ्च । हृदि शेते हृच्-छयो योऽग्निर् भवद्-उपेक्षा-प्रतिपादक-वचन-रूपः अग्निः, तं निर्वापय । केन ? त्वद्-अधरामृत-पूरकेण, प्रशंसायां कः । हे हासावलोक ! कल-हास-सहिता अवलोक-कला निरीक्षण-सौष्ठवं यस्य । नो चेद् यद्य् एवं न करोषि, तदा विरहजाग्न्य्-उपयुक्त-देहा ध्यानेन ते तव पदयोः पदवीं याम, न तु यास्यामः । एकोऽग्निर् योऽयं वर्तते, स तु दाहक एव, न मारकः । मारकस् तु विरहज एव । अयं तु गीतजत्वाद् वाग्ज एव । तेनानेन शुष्कास् तेन तत्-क्षणम् एव भस्मीभविष्याम इति वाक्यार्थः ॥३५॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : एवं दैन्य-निवेदनेन श्री-कृष्णस्य चित्त-मार्दवाम् अलक्षयन्त्यो विरहाग्निना दह्यमानाशयास् तं सोढुम् अपारयन्त्यः प्रार्थयन्ते—सिञ्च इति । अङ्ग ! भो कृष्ण ! नो\ऽस्माकं सिञ्च तर्पय । किम् इति प्रेक्षायां प्रस्तुतं निवेदयन्ति—तवेति प्रकरण-वशात् ज्ञातव्यम् । तवैव हास-सहितो\ऽवलोकः कल-गीतं च, ताभ्यां जातो यो हृच्-छयः कामः, स एव अग्निः दाहकम् इति ।
केन साधनेन निर्वापनीयः ? इत्य् अपेक्षायाम् आहुः—तवैवाधरामृतस्य पूरः प्रवाहः, तद् एव कं जलं, तेनेत्य् अर्थः ।
किं च, काम-रूपस्य हृद्-रोगस्य निदानं जानीमः, तन्-निवर्तकम् औषधम् अपि जानीमः । परन्तु निदानम् अपि त्वद्-अधीनम् औषधम् अपि त्वद्-अधीनम् इति । अतो\ऽयम् अधुनैवोत्थितः अग्निः अस्माकं दग्धुम् उपक्रान्तो\ऽस्ति । यावन् निःशेषं न दहति, तावत् प्रतीकारं क्रियताम् । यथा कालिय-दमने दावाग्नि-पानेन सर्वेषां व्रजौकसां रक्षा कृता, तथा अस्माद् अपि वह्नेर् अस्मान् रक्ष ।
किं त्व् अयम् अग्निः पातुं न शक्यो, यतो\ऽन्तर् एव दाहको, न बहिः । अतस् त्वया पाते सति अस्माकम् इव तवाप्य् एतद् दाहो भविष्यतीति पाने भवान् न युज्यते । किं चान्तर-दाहकत्वम् अस्माभिर् एवानुभूतम् । स तु दावाग्निः केनाप्य् असुरेणोत्पादितः । अयम् अग्निस् तवैव हासावलोक-कल-गीताभ्यां जनितः, अतस् तवैवाधरामृत-पूरकेण शैत्य-हेतुना दावाग्नेर् अपि एतस्याग्नेर् महत्त्वम् आलोक्य निर्वापयेति । दावाग्नेः सर्वाक्षि-गोचरत्वं दृष्टम्, एतस्याग्नेः कस्याप्य् अक्षि-गोचरत्वं न । अधरामृत-पानेनान्तस्-ताप-निवृत्तौ सत्यां स्वयम् एवाग्निः निर्वाणं गमिष्यतीति भावः ।
इदम् अत्र तत्त्वम् । निदाने निवृत्ते रोगो\ऽपि निवर्तत इति प्रसिद्धेः । रहस्य् अस्माभिः क्रियमाणेन अधरामृत-पानेन सुखोत्पत्तौ जातायां तवाक्षि-निमीलने जाते सति हासावलोक-कल-गीतयोर् अपि क्षण-मात्रोपरमो भविष्यति । अत एव निदानोपरतौ केनाप्य् अलक्षितो हृच्-छयाग्नेर् अप्य् उपरमो भविष्यतीति भावः । यद्यपि नायिकानां स्वयम् एवाधरामृत-प्रार्थनं काम-शास्त्र-विरुद्धं रस-जनकं न, तथापि मोहितानां परम-प्रेमवतीनां युक्तायुक्त-कथन-विवेक-रहितानाम् आसां हृच्-छयाग्नि-ज्वालावलीढत्वाद् एवम् उक्तम् ।
व्यतिरेके तव महतीयं कीर्तिर् अस्माकं च महती सत्-कीर्तिर् भविष्यतीत्य् आहुः—नो चेत् । यदि हृच्-छयाग्निं न निर्वापयसि, तदा वयं तव पादयोः ध्यानेन पदवीम् अन्तिकं याम यास्यामेत्य् अर्थः । यद् वातो ध्यानेन पदयोः पदवीं मार्गयामः, इदानीम् एव प्राप्नुयामः, न तु कालान्तरे ।
तत्र मरणे व्यवसायात्मकानां भगवद्-विमुखानां पत्य्-आदीनां सङ्ग-जनित-दोषस्य प्रायश्चित्तान्तरेणानिवर्त्यत्वम् आशङ्क्य, अग्नि-प्रवेश-जनित-शुद्ध्या श्री-कृष्ण-प्राप्ति-योग्यतां सम्भाव्याहुः—विरहज- इति । विरह-जाग्न्य्-उपयुक्त-देहा इति हृच्-छयाग्निर् अन्तर-दाहकः मनो दग्ध्वा भस्मनि जाते तस्माद् अवशिष्टेन केनचिद् विस्फुलिङ्गेन हेतुना, अतस् तथा शुष्के शरीरे काष्ठ-प्राये जाते, तस्मिन् पतिते नान्य एवाग्निर् उत्पद्यते, तम् एवाहुः—अधरामृताप्राप्ता विरहा जनिष्यते । अतो\ऽग्निना उपयुक्ता दग्धा देहा यषां ताः, वयम् ।
यद् वा, विरहजाग्नेर् एव उपयुक्ता अनुचिता, न तु रमण-योग्या देहा यासां, ताः, भगवद्-विमुखानां संसर्गेण मलिनत्वात् । अत एव मलिनस्य रमणायोग्यत्वम् आलक्ष्य, भवता प्रत्याख्याताः, तद् यात [१९] इति । इदानीम् अयोग्यं देहं दग्ध्वा ते पदयोः ध्यानेन हेतुना पदवीं साम-योग्यं स्थानं रमण-योगेन शुद्ध-देहेन यास्यामः । हे सखे ! इति सम्बोधनेनैतत् ज्ञायते । यस् तु सखा, स तु सखीनां वञ्चको न भवति ।
ननु, मया किं वञ्चनं कृतम् ? इति चेत्, तत्राहुः—हृच्-छयाग्नि-निर्वापके औषधे विद्यमाने\ऽपि न ददासीदम् एव । यद् वा, योगिन इव ध्यानेन इदानीं ते पदयोः पदवीं सान्निध्यं यामः, प्राप्नुमः । क्षणान्तरे **विरहाग्नि-**दग्ध-देहास् ते पदयोः पदवीं शुद्ध-चैतन्येन अव्यवहितं सांनिध्यं प्राश्यामः । अस्मिन् देहे दग्धे सति, त्वयि निर्घृणत्वं दुःकीर्तिमत्त्वं पर्यवस्यति ।
अयम् अभिप्रायः—हासावलोकः सन्धुक्षणं, कल-गीतं च वायुः । अत उभाब्यां जनितो हृच्-छयाग्निः स चालौकिकः तवाधरामृत-पूरकेन उपशाम्यति, अधरामृतस्याप्य् अलौकिकत्वम् । अत एवालौकिकेनामृतेनालौकिकाग्नि-प्रशमं, न तु देव-भोग्यामृतेनोपशमः, तस्य संसार-ताप-हेतुत्वात् । यतः स एव हृच्-छयाग्निर् अधरामृत-पानाभावे विरहाग्निम् उत्पाद्य देहं भस्मीकरोति । अतो हृच्-छयाग्नि-युक्ता एव त्वां प्राप्स्यामः । तदा स तापस् त्वय्य् अपि सञ्चरिष्यतीति ॥३५॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : अहो सम्प्रयोग-समयान्य-समयो\ऽपि सुन्दरीणां निर्वस्त्राः काया दिदृक्षिता ये आसन्, ते चीर-हरण-दिने दृष्टाः, तथैव मधु-पानान्य-समये\ऽपि भाववतीनाम् आसां निर्लज्जं वचनं शुश्रूषितम् आस्ते । तद् अधुनापि न श्रूयते । हन्त हन्त वेणु-नादेन काम-मयेन नोन्मादिताः । पुनश् च वाचः पेशैर् विह्वलीकृताः । यच् चालम्ब्य लज्जा-विवेक-धर्म-धैर्यादीनि तिष्ठन्ति, तच् चित्तम् अप्य् अपहृतः । तद् अप्य् एताः प्रायः सलज्जम् एव भाषन्ते, न त्व् आभ्यन्तर-भावम् अधुनापि वाचा सम्यग् उद्घाटयन्तीति मनसि परामृशति सति श्री-कृष्णे काश्चिन् मुख्यतमा उन्माद-सञ्चारि-प्राबल्येन विपर्यस्तीकृत-प्रकृतय आहुः—सिञ्च इति ।
अत्र हास- इत्य् अस्य सम्बन्धि-पदम् अर्थात् तवेत्य् एव लभ्यते । ततश् च अङ्ग ! हे कृष्ण ! तव हास-सहितेन अवलोकेन कल-गीतेन च जातः प्रोद्बुद्धः प्रोद्दीप्तो यो हृच्-छयः काम एव अग्निः, तं तवैव अधरामृत-पूरेण सिञ्च निर्वापय, स्वार्थे कः । येनैवाग्निः प्रोद्दीप्यते, तेनैव प्राप्त-विवेकेन यदि निर्वाप्यते, तदैव तद्-अपराधोपशमः । अन्यथा अग्नि-दाता गृहादि-दाहोत्थं पापं प्राप्नोत्य् एवेति भावः ।
अत्र कामम् इत्य् अप्रयुज्य हृच्-छय-पद-प्रयोगेनैवं ध्वन्यते—अस्माकं कामो हि हृदि शेते एव, तं च त्वया विना को\ऽपि प्रबोधयितुं न शक्नोति । त्वं च वंशी-नादेन सहास्मत्-कर्ण-रन्ध्र-द्वारा हृदयं प्रविश्य तत्र शयानं कामाग्निं प्रबोध्य हासावलोक-घृत-मधुभ्यां कल-गीति-वातेन च प्रोद्दीप्य तत्रत्यान् अरमत् प्राणान् दग्धुम् उपक्रमसे । अतस् तद्-दाह-पापाद् बिभेषि चेत्, तं निर्वापय । न च तत्-प्रोद्दीपने तन्-निर्वापने वा तवायास-लेशो\ऽपि, यतस् ते हासावलोकस् तस्याग्नेर् उद्दीपकः । अधरामृतं च तस्य निर्वापकम् इति । तद् वस्तु-द्वयं तव मुख-चन्द्र एव वर्तते, अतो दुर्लील-राज-पुत्रस्य तवाग्नि-ज्वालन-निर्वापनात्मिकैव खेला भूयसी भूरिशो दृष्ट्वा, न त्व् अग्नि-ज्वालन-मय्य् एव । एषा त्व् अद्यैव दृश्यत इति ।
ननु, एतानि मे साहजिकान्य् एव हासावलोक-कल-गीतानि । एतैर् यदि युवतयो ज्वलेयुः, तदा कुत्र कुत्र कतिशो वा मया स्वाधरामृतैश् चिकित्सा कर्तव्येति चेत्, सत्यम् । परः-सहस्र-स्त्री-वधे प्राप्त एव तव तद्-अद्भुताद् अनुतापाद् अयं हठो यास्यतीत्य् आहुः—नो चेद् इति । विरहाग्निना उपयुक्त-देहा दग्ध-शरीरा योगिन्य इव ध्यानेन तव पादयोः पदवीं याम, अधुनैव प्रानुयाम ।
अयम् अर्थः—वयं पूर्व-जन्म-स्वकृत-तपस्कान् एवात्मनो जानीमः । यद् एतज्-जन्मनि त्वं नाङ्गीकुरुषे, तस्माद् अधुना तपश्चरणार्थं न बाह्यं लौकिकं वह्निं गृह्णीमः । हृच्-छयाग्नि-त्वद्-विरहाग्न्योः स्वत एव सत्त्वात् । तत्रापि तद्-विरहाग्निना अतिप्रबली-भविष्णुना हृच्-छयाग्निर् अपि मन्दीकरिष्यत एवातो विरहाग्नाव् एव प्राणेषु हूयमानेष्व् अस्माकम् ।
सङ्कल्पश् चायं—भो ! कृष्ण-विरहाग्ने ! कृष्ण-पाद-स्पर्शम् आशासाना वयं त्वयि स्व-प्राणान् जुहुमः । तस्मात् कृष्णस्य पादयोः पदव्याम् अन्य-जनैर् अलक्षिता अस्मांस् तथा स्थापय, यथा अस्मत्-कुचयोर् उपर्य् एव तस्य पादौ पतेताम्, न तु भूमाव् इति । ततश् च त्वत्-पाद-भारेणैवोपशान्त-हृच्-छयाग्नयो वयं सिद्ध-मनोरथा एव भविष्यामह् । त्वं चानिच्छन्न् अप्य् अस्मत्-कुच-स्पर्श-सुखं प्राप्नुवन्न् अपि स्त्री-वधानुतापम् एव भूयां सम्प्राप्स्यसीति ।
सखे इति सख्याद् एवैवं चिकीर्षामः, सखीर् अप्य् अस्मांस् त्वम् एव सन्तापयसि चेत्, वयम् अपि त्वां सखायम् एवं कथं नानुतापयाम इति ध्वनिः । किन्तु प्रेम-हतकः खलु तद् अपि त्वद्-अनुताप-दुःखं कोटि-गुणी-कृत्यास्मभ्यम् एव दास्यत इति जानीमः । किं कुर्मो\ऽस्माकं दग्ध-ललाटम् एवं-विधम् एव विधात्रा सृष्टम् । तस्माद् अपरिणाम-दर्शिन् ! कृपा-सिन्धो ! स्वानुताप-वल्लि-बीजं किम्-अर्थं वपसि ? कथं वा तत्-फल-भोगिनीर् अस्मांश् च करोषि ? मुञ्च हठम्, अस्मान् अङ्गीकुर्व् इति भूयांस एवानुध्वनयः ॥३५॥
॥ १०.२९.३६ ॥
यर्ह्य् अम्बुजाक्ष तव पाद-तलं रमाया
दत्त-क्षणं क्वचिद् अरण्य-जन-प्रियस्य ।
अस्प्राक्ष्म तत्-प्रभृति नान्य-जन-समक्षम् अञ्जः33
स्थातुं त्वयाभिरमिता बत पारयामः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : ननु स्व-पतीन् एवोपगच्छत । त एनम् अग्निं सिञ्चेयुर् इति चेत्, तत्राहुः—यर्हि इति । रमाया लक्ष्म्या दत्त-क्षणं दत्तोत्सवं दत्तावसरं वा । तद् अपि क्वचिद् एव न सर्वदा । अरण्य-जनाः प्रिया यस्य, तस्य तव । अरण्य-जन-प्रियत्वाद् अरण्ये क्वचिद् यर्ह्य् अस्प्राक्ष्म स्पृष्टवत्यो वयं, तत्र च त्वयाभिरमिता आनन्दिताः सत्यस् तद् आरभ्य अन्य-समक्षं स्थातुम् अपि न पारयामः । तुच्छास् ते न रोचन्त इत्य् अर्थः ॥३६॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : कामाग्नि-शमने तु युष्माकं पतय एव समर्था इत्य् आह—नन्व् इति । एनं कामजाग्निम् इत्य् उक्ते प्रत्युत्तरम् आहुः—न केवलं रमाया एव दत्तोत्सवम् अस्माकं भक्तानाम् अपि तथात्वात् । अत आह—दत्तावसरं दत्तावकाशं वेति । तद् अपि अवकाश-दानम् अपि । अरण्य-जनाः गोपाः, वन-शैल-निवासिनः [१०.२४.२४] इत्य्-उक्तेः । यर्हि यदा । तत्र च वने च । इत्य् अर्थ इति—न हि समुद्र-तरण-शीलस्य क्षुद्र-खातक-तरणेच्छा भवतीति भावः ।
यद् वा, अरण्य-जनाः संन्यासिनः प्रिया यस्य स तथा । तथा च वयम् अपि सर्वांस् त्यक्त्वा वनम् एवागतास् त्वत्-प्रियार्थम् इति हेतोर् अस्मान् गृहाणेति । यद् वा, रमत्य् आनन्दयति त्वाम् इति रमा श्री-राधा, तस्याः पाद-तलं तव दत्त-क्षणं, अतीव मृदुल-सौभगवत्त्वेनेत्य् अर्थः । यर्हि अस्प्राक्ष्म तत्-प्रभृति वयम् अप्य् अन्य-समक्षं स्थातुं न पारयामः, किम् उत सेति । अनेन तवाङ्ग-स्पर्शनानतरम् अन्याङ्ग-स्पर्श-शङ्का निरस्तेति ध्वनितम् ॥३६॥
कैवल्य-दीपिका : तथाप्य् अज्ञान-रक्तेषु जनेषु प्रसङ्गोऽनुचित इव, तत्राहुः—यर्हि इति । दत्त-क्षणं दत्तावसरम् । क्वचित् कस्मिन्न् अपि सङ्केत-स्थाने अस्प्राक्ष्म पृष्टवत्यः । त्वत्तोऽन्यं न जानीम इत्य् अर्थे कृत-दिव्याः । अरण्य-जन इत्य् आत्मानं निर्दिशन्ति । एतेन रमा-रमणस्यापि ते स्वानुरागम् एवेक्ष्येदम् अस्माभिर् दिव्यं कृतम् । न स्व-रुचि-मात्रेणेत्य् उक्तम् । तत्-प्रभृति अन्येषां पतीनां समक्षं स्थातुम् अपि न पारयामः न शक्नुमः, किम् पुना रन्तुम् ! अञ्जसा स्वारस्येन बलाद् उपभुञ्जते ते । बत निश्चितम् । अतस् त्वय्य् एवानुराग इत्य् अर्थः ॥३६॥ [मु।फ। ११.३०]
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : ननूपभुक्तं मद्-योग्यं न भवति, कथम् उपभोक्तव्या भवत्य इत्य् ऊढ-मात्राः काचिद् ऊचुः—यर्हि इत्य्-आदि । हे अम्बुजाक्ष ! यर्हि विवाह-दिवस एव तव पादाम्बुजं क्वचित् कुत्रापि स्थले समये वा अस्प्राक्ष्म, तत्-प्रभृति पूर्वं स्वीकृत्य सम्प्रति त्यक्तुं न युज्यते । अञ्जः सुव्यक्तम् एतत् तवापि । पाद-तलं विशिनष्टि—रमाया दत्त-क्षणं क्वचित् कदाचिद् एवेति वा । दत्तोत्सवं दत्तावसरं वा क्वचिद् इत्य् अस्य हेतुः—अरण्य-जनस्य वृन्दारण्य-जनानाम् अस्माकम् एव प्रियत्वात्, तव तस्यास् तद् दुर्लभम् एव ॥३६॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ननु, महा-कामिन्यः ! तर्हि श्री-बलदेवेऽपि युष्माकं भक्तिर् दृश्यते । अतस् तम् एव काम-पालं यात, किं वा अन्यदीया यूयं मया कथं स्वीकार्या इत्य् आशङ्क्य स-शपथम् आहुः—यर्हि इति । हे अम्बुजाक्ष ! इति । परम-सौन्दर्यादिकं पूर्ववत् सूचितम् । तलं स्वरूपे भूतलादिवत् । किं वा, अधो-भागस् तद् अस्प्राक्ष्म, तद्-ईषत्-सम्बन्ध-प्राप्ता स्म इत्य् अर्थः । एषा प्रेम्णा विनयोक्तिः । सदा रमयतीति रमा, लक्ष्म्यास् तस्या अपि, क्वचिद् एव दत्त-क्षणम्, अतोऽरण्य-जनानाम् अस्माकं त्वद्-रमण-योग्यत्वाभावेऽपि ते प्रिया यस्येति परम-कारुण्यं सूचितम् । अन्य-समक्षम् इति यदि कदाचित् कथञ्चिद् अन्येषाम् अन्तिके तिष्ठेमः, तथा परोक्षम् एव, न तु साक्षात् सम्मुखे । अञ्ज इति । यदि वा कथञ्चित् समक्षं तिष्ठेम, तदा च परम-दुःखेनैवेत्य् अर्थः । स्थातुम् अपि किम् उत उपवेष्टुं शयितुं वेत्य् अर्थः । तच् च त्वयैव नागर-शेखरेण सम्पादितम् इत्य् आहुः—त्वयाभितो रमिता इति । बत खेदे निश्चये वा । अन्यत् तैर् व्याख्यातम् ।
यद् वा, रमायाः सेव्यम् अपि तव पाद-मूलम् अरण्य-जन-प्रियत्वाद् अरण्य-जनानाम् एव दत्त-क्षणम् । अतः क्वचित् कस्मिंश्चित् स्थाने काले वा यर्हि यावद् अस्प्राक्ष्म क्वचिद् दत्त-क्षणम् इति वा । ततश् च क्वचिद् इति क्वचिद् अनिर्वचनीय-देश इत्य् अर्थः । तावद् आरभ्य त्वयाभिरमिताः सन्तोषिताः । यद् वा, स्वप्नादौ रति-विशेषं कारिताः सत्यः । अन्यत् समानम् ।
यद् वा, अहो महा-मोहन ! कालान्तरे त्वद्-अङ्ग-सङ्गाशया वा, गृहे गत्वा तिष्ठेम, तद् अपि न घटते, महा-धूर्तेन त्वया गृह-सुखस्याशेषस्यैव विलुण्ठनाद् इत्य् आहुः—यर्हि इति । स्पर्शने हेतु-द्वयम्—रमाया दत्त-क्षणम् इति । रमाय रमणाय आदत्त-क्षणं गृहीतावसरम् अरण्य-जनानां प्रियस्य इति च, त्वयाभिरमिताः सत्यः कदाचिद् अस्प्राक्ष्म इति तत्र निजाविवेक-दोषो निरस्तः । अतस् तत्-प्रभृति किम् अप्य् अन्यन् न रोचते, कथं गृहं याम ? इति भावः ।
यद् वा, अरण्य-जन-प्रियस्य तव या रमा श्री-राधा, तस्या पाद-तलम् । अन्यत् समानम् । यद्यपि तत्रैव सापि समागतास्ति, तथा तत्-सङ्गावस्थिति-निष्ठा-विज्ञापनेनान्याः सर्वा अपि तस्याम् इव स्वेषु तस्य प्रीतिं जनयितुं तथोचुर् इति ज्ञेयम् । अनेन अथवा इत्य् अस्योत्तरम् । स्वाभाविक-प्रेम-विशेषेणैवागताः स्म । न त्व् अन्य-जनवत् साधारण-प्रेम्णेति ।
श्लेषार्थः—हे अरण्य-जन ! सदा अरण्य-चरत्वात् अरण्यम् एव जनः परिजनो यस्येति वा, प्रियस्य पत्युः, पाद-तलं यर्हि अस्प्राक्ष्म । कथम्-भूतं ? तव रमाय रमणाय क्वचित् कुत्राप्य् अंशे अदत्त-क्षणम् अदत्तावसरं तत्-प्रभृति त्वयाभिरमिताः । तु अयाभिर् अमिताः, अनेन शुभावहेन विधिना अभिरमिताः, वयं तु अन्य-समक्षं स्थातुम् अपि अञ्जस् तत्त्वेन न पारयामः ।
ननु, स्वप्न एवायं भवन्तीनाम् अन्यथा नित्यम् अपि तथाद्यापि तत् स्यात् ? तत्राहुः—अरण्य-जनेषु पुलिन्दी-हरिण्य्-आदिष्व् एव सन्तत-निज-दशनादि-दानेन प्रीति-कर्तुः, न तु व्रज-जनेषु ततोऽस्माकं तु सुतराम् एव दुर्लभस्येत्य् अर्थः । इति रमाया अस्माकं च योग्यानां परित्यागात् तादृशानां च स्वाकाराद् उपालम्भश् च सूचितः । तद् एवं यर्ह्य् अस्प्राक्ष्म तत्-प्रभृति, नान्येषां समक्षं स्थातुम् ऋद्ध्र्वावस्थानम् अपि कर्तुं पारयाम । अन्य-दर्शनम् अस्मश्य न रोचत इत्य् अर्थः । अत एव एष कोऽप्य् उच्चाटन-विद्या-मयः स्पर्श-गुण इति भावः ।
ननु, मिथ्या-वादिन्यः । सदा गोष्ठ-जन-मध्ये वसथैव, तत्राहुः—अञ्जः सुखेन अनायासेन ततो बलाद् एव तत्र वसाम इति भावः । अन्यैश्वर्य-पक्षे क्वचित् स्पर्शने हेतुः क्वचित् केषुचिद् आविर्भावेषु रमाया दत्त-क्षणं स्वयं तु अरण्य-जन-प्रियस्य वृन्दावन-वासिनां श्री-गोपादीनां प्रेम्णा तद्-अव्यभिचारिणः, अहो अभाग्यं, तथापि यर्हि कदाचिद् एव अस्प्राक्ष्म । अन्यत् समानम् ।
अत्र तेषां व्याख्यान् अरण्य- इति तज्-जन-सम्बन्धेनैवेत्य् अपि दैन्यम् एवेति अनेनाथवेत्य् अस्योत्तरं स्वाभाविक-प्रेम-विशेषेणैवागताः स्म, न त्व् अन्य-जनवत् साधारण-प्रेम्णेति निषेधार्थश् चायम्—अये साधु स्मारितं सखे ! इत्य् अनेन यतो बाल्य-क्रीड-सख्ये भवतीनां स्पर्शोऽपि जातोऽस्तीत्य् आशङ्क्याह—यर्हि इति । यर्हि यदा तव बाल्ये वानरादि-प्रियस्य एव सतः पाद-तलं रमाया रमण्या दत्तावसरं तद्-अभिसारोन्मुखं बभूवेत्य् अर्थः । तत्-प्रभृति तद् अपि न अस्प्राक्ष्म, किम् उतान्यद् अङ्गं । कथम्-भूता अपि त्वया अभिरमिता ? बाल्ये कारित-क्रीडा अपि । अत एव अन्येषां श्वश्र्व्-आदीनाम् अपि समक्षं स्थातुं पारयामः । अन्यथा तैर् अपि द्विष्येमहीति भाव इति ॥३६॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ननु, कथं निरपराधे मय्य् अपराधः कल्प्यते ? मदीय-स्वाभाविक-सौन्दर्यादि-दर्शनेन कामिनीनां वश् चित्तादिकं क्षुभ्यति तत्राहं किं करवाणि ? किं च, यदि गृह-कल्प्येषु न शक्तितस् तथापि कुल-वधूनां युष्माकं तत्रैवावस्थानं युक्तम् । तत्राहुः—यर्हि इति ।
हे अम्बुजाक्ष ! इति यदा अस्मद्-अनिर्वचनीय-पुण्योदय-समये क्वचिद् अपि दुर्लभे देशे त्वयाभिरमिता निज-भाव-व्यञ्जनया नन्दिता सत्यस् तव पाद-तलम् अस्प्राक्ष्म सूचकेन वाक्येन इति ।
पूर्णाः पुलिन्द्य उरुगाय-पदाब्ज-राग-
श्री-कुङ्कुमेन दयिता-स्तन-मण्डितेन [भा।पु। १०.२१.१७]
इत्य् अत्र पूर्व-कृत-व्याख्यानुसारेण कयापि तया यथा-कथञ्चित् लब्धस्य पाद-तल-स्पर्शस्य तद्-गोष्ठीष्व् एव प्रसिद्धः कृत-कात्यायनी-व्रतानां तु तत्-स्पर्शाङ्गी-करण-मात्र-तथापि आच् च प्राप्त-सङ्गा अपि प्राप्त-सङ्गाभिर् आत्मैक्यं प्रकल्प्य ताभिर् मिलित्वा प्रोचुर् इति ज्ञेयम् । कीदृशं ? पाद-तलं रमाया दत्त-क्षणं तस्याम् अपि नूनम् अर्पित-महोत्सवम् इत्य् अर्थः ।
ननु, स्वप्न एवायं भवन्तीनाम् अन्यथा नित्यम् अपि तथाद्यापि तत् स्यात् ? तत्राहुः—अरण्य-जनेषु पुलिन्दी-हरिण्य्-आदिष्व् एव सन्तत-निज-दशनादि-दानेन प्रीति-कर्तुः, न तु व्रज-जनेषु । ततोऽस्माकं तु सुतराम् एव दुर्लभस्येत्य् अर्थः । इति रमाया अस्माकं च योग्यानां परित्यागात् तादृशानां च स्वाकाराद् उपालम्भश् च सूचितः । तद् एवं यर्ह्य् अस्प्राक्ष्म तत्-प्रभृति नान्येषां समक्षं स्थातुं ध्रुवावस्थानम् अपि कर्तुं पारयामः । अन्य-दर्शनम् अस्मभ्यं न रोचत इत्य् अर्थः । अत एव एष कोऽप्य् उच्चाटन-विद्या-मयः स्पर्श-गुण इति भावः।
ननु, मिथ्या-वादिन्यः ! सदा गोष्ठ-जन-मध्ये वसथैव ? तत्राहुः—अञ्जः सुखेन अनायासेन ततो बलाद् एव तत्र वसाम इति भावः । अन्यैश्वर्य-पक्षे क्वचित् स्पर्शने हेतुः क्वचित् केषुचिद् आविर्भावेषु रमाया दत्त-क्षणं स्वयं तु अरण्य-जन-प्रियस्य वृन्दावन-वासिनां श्री-गोपादीनां प्रेम्णा तद्-अव्यभिचारिणः, अहो अभाग्यं तथापि यर्हि कदाचिद् एव अस्प्राक्ष्म । अन्यत् समानम् ।
अत्र तेषां व्याख्याने अरण्येति तज्-जन-सम्बन्धेनैवेत्य् अपि दैन्यम् एवेति अनेनाथवेत्य् अस्योत्तरं स्वाभाविक-प्रेम-विशेषेणैवागताः स्म, न त्व् अन्य-जनवत् साधारण-प्रेम्णेति निषेधार्थश् चायम्—अये साधु स्मारितं सखे ! इत्य् अनेन यतो बाल्य-क्रीड-सख्ये भवतीनां स्पर्शोऽपि जातोऽस्तीत्य् आशङ्क्याह—यर्हि इति । यर्हि यदा तव बाल्ये वानरादि-प्रियस्यैव सतः पाद-तलं रमाया रमण्या दत्तावसरं तद्-अभिसारोन्मुखं बभूवेत्य् अर्थः । तत्-प्रभृति तद् अपि नास्प्राक्ष्म, किम् उतान्यद् अङ्गम् । कथम्-भूता अपि? त्वया अभिरमिता बाल्ये कारित-क्रीडा अपि । अत एव अन्येषां श्वश्र्व्-आदीनाम् अपि समक्षं स्थातुं पारयामः । अन्यथा तैर् अपि द्विष्येमहीति भाव इति ॥३६॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : ननु सख्येन बाल्य-क्रीडायाम् अपि स्पर्शादिकं जातम् एवास्ति, तर्हि कथम् अहो इदानीम् उदासीनाः स्थ ? तत्राहुः—यर्हि इति । हे अम्बुजाक्ष ! अरण्य-जनाः पशु-पक्ष्य्-आदयः, तेषां प्रियस्य बाल्य-भावेन तैर् एव कृत-मैत्रस्य तव यर्हि यदा क्वचिद् अपि रमाया रमण्या दत्तावसरं पाद-तलं जातं, तद्-अनुगताव् उन्मुखं बभूवेत्य् अर्थः । तत्-प्रभृति एव वयं तद् अपि न अस्प्राक्ष्म न स्पृष्टवत्यः, किम् उतान्यद् अङ्गम् । तद् एवं निज-दाढ्येनैव पूर्वं त्वया अभिरमिताः कारित-बाल्य-क्रीडा अपि वयम् अधुना अञ्जसः अनायासेन अन्येषां गुरु-जनादीनां समक्षं स्थातुं पारयामः । बत इति शङ्कायाम् । अन्यथा तैर् अपि त्यज्येमहीति भावः ॥३६॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : ननु, उपभुक्तं द्रव्यम् अस्मद्-उपयुक्तं न भवति । भवत्यश् च पतिमत्यः । तेन अस्मद्-योग्या न भवथेत्य् आशङ्क्याह । पतिमत्य ऊचुः—यर्हि इत्य्-आदि । हे अम्बुजाक्ष ! यदि यदा कदाचित् कुत्रापि धूलि-खेलादौ बाल्ये तव पाद-तलम् अस्प्राक्ष्म स्पृशाम, तत्-प्रभृति अन्य-समक्षं स्थातुं न पारयामः । अस्तु तव सम्पर्कः । तद् इदम् अन्य-सम्बन्धित्वम् अस्माकं लोक-प्रथैव, न वास्तवम् । त्वत्-प्रिया एव वयम् । तव कीदृशस्य ? अरण्य-जन-प्रियस्य वृन्दावन-जन-दयितस्य, अत एवास्माकं स्पर्शो जातः । पाद-तलं कीदृशम् ? रमाया दत्त-क्षणं दत्तोत्सवं दत्तावसरं वा । अवसरे हि सा तत्-स्पर्शं लेभे । वृन्दावन-जनास् तु सदैव स्पृशन्तीत्य् अरण्य-जन-प्रियत्वम् । न चान्यत्र, किं प्रमाणम् ? यद् अन्य-समक्षं स्थातुं न पारयथेति स्व-विशेषण-द्वाराहुः। वयं कीदृश्यः ? त्वयाभिरमिताः, त्वया सर्व-शिरोमणिना । कथम् अन्यथा स्वीकरिष्यामहे ? अत उचितम् एव अन्य-समक्षं स्थातुम् असामर्थ्यम् अस्माकम् इति शेषः ॥३६॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : नन्व् अहं भवतीनां मित्रं परम-कारुणिकश् च । मयि असूया नोचिता दुःशील इत्य्-आदिना धर्मोपदेशत्वात् । अत्रावस्थानं बलवद् अनिष्ठानुबन्धि, अतो व्याबुद्ध्य तान् एवोपयन्तु, अत एवैनम् अग्निं निर्वापयिष्यति चेत्, तत्राहुः—यर्हि इति । हे अम्बुजाक्ष ! हृच्छयाग्नि-तापोपशमन-विलोचन ! किं पुनर् अधरामृत-दानेनेति सूचितम्। तर्हि यदा यदा तव पाद-तलम् अस्प्राक्ष्म स्पृष्टवत्यो वयम् ।
कीदृशं पाद-तलम्? रमाया लक्ष्म्याः क्वचिद् देशे काले वा दत्त-क्षणं दत्तानन्दं दत्तावसरवान् सर्वदा, यतो वृन्दावन-प्रदेशेषु रतत्वात् नैवात्र लब्ध-पदम् । श्रीः सुपर्यङ्के शयानं पारमेष्ट्यं श्रिया विराजमानम् एव परिचरति, न तु गोचारणादौ । यद्यपि लक्ष्मीर् नित्यं वक्षसि वसति, तथापि पाद-पद-सौभाग्यम् अधिकं ज्ञात्वा चरण-तल एव साभिलाषा भवति, न तु सर्वदाप्नोति । यतस् तस्या गौरवम् एव करोति । अतः सदा सेवितुम् अवसरं न ददासि । अहो अचिन्त्यः पाद-तल-रसस्य महिमा ! यद् एष सर्वतः सर्वान् एव निरुणद्धि । यथा श्रीर् अपि पाद-परागाशया अरण्य-जनो भवितुम् इच्छति, तथा वयम् अपि अरण्य-जना भवितुम् इच्छामः ।
कथं-भूतस्य ? अरण्य-जन-प्रियस्य, अरण्यस्य वृन्दारण्यस्य जनाः पुलिन्द्याद्याः प्रिया यस्य, कन्द-मूलाद्य्-उपहार-समर्पण-शीलत्वाद् धन्याः, पूर्णाः पुलिन्द्य [भा।पु। १०.२१.१७] इति पूर्वम् अप्य् उक्तत्वाद् इति साभ्यसूयं वाक्यं, न त्व् अस्मद्-आदयो व्रज-जनाः प्रियाः । अतः क्वचिद् वयम् अत्र, हे अम्बुजाक्ष ! तत्-प्रभृति तद् आरभ्य अन्य-समक्षं स्थातुम् अपि न पारयामः, किं पुनः रमणापेक्षया तद्-उचिते स्थाने\ऽपि उपवेष्टुम्34 इति । तस्माद् अस्माकं तन् न रोचत इत्य् अर्थः । विशेषतस् त्वया अभिरमिताः, अत एव तद्-रमणम् अनुभूय स्मृत्वा चागताः, न ह्य् अननुभूतं स्मर्यते । तस्माद् वृन्दावने वासं कर्तुम् आगतानां त्यागो\ऽनुचित इति, तव त्व् अरण्य-जन-प्रियत्वात् । वयम् अपि तथा भवितुम् आगता विद्धि ।
यद् वा, अरण्यं वृन्दावनम् । तस्मिन् जायत इति जनाः मृग-पक्ष्य्-आदयः, ते\ऽपि प्रिया यस्य । तद् उक्तं—प्रायो बताम्ब [भा।पु। १०.२१.१४] इति, धन्याः स्म मूढ-मतयो\ऽपि हरिण्यः [भा।पु। १०.२१.११] इत्य् उक्तत्वात् । अस्मद्-भोग्यं वस्तु एते वृन्दावन-वासिनो दर्शनादिना आस्वादयन्तीत्य् अमर्षेणैवागता न त्यक्तुम् अर्हसीति भावः ।
यद् वा, अरण्य-जनानां प्रियस्य इति । अत एव व्रजं त्यक्त्वा तेषु प्रीतिं कर्तुं वृन्दारण्ये कृत-निवासस्य । व्रज-वासिनस् तु मत्सर-ग्रस्तत्वात् समक्षे तन् न सहते, अरण्य-जनानां मत्सरादे राहित्यं ज्ञात्वागतानाम् अस्माकं रमणं देहि । यत् त्वया पूर्वम् अभिरमिताः । यतो\ऽत्र को\ऽपि प्रतिबन्धको नास्ति । तस्मान् निःशङ्कं विलासे प्रवृत्तिर् भविष्यतीति । तद् उक्तं यत्र नैसर्ग-दुर्वैराः सहासन् नृ-मृगादयः [भा।पु। १०.१३.६०] इति । अङ्ग इति सम्बोधनेनैतत् सूच्यते । त्वं त्व् अस्मत्-सहाय-कर्तानुकूलश् च । एतावत्-पर्यन्तम् ईद्र्शो भूत्वा प्रतिकूल-सङ्गं कारयितुम् इच्छसीति चित्रम् । बत इति खेदे ।
अञ्ज इति पाठे, दिवा तु अरण्य-जन-प्रियस्य अरण्य-जना गोपाः प्रियाः, यस्य रात्रौ त्वया अभि निःशङ्कं रमिताः, तदा पाद-तलम् अस्प्राक्ष्म, तत्-प्रभृति अञ्जः स्व-भावेनैव अन्य-समक्षं स्थातुं न पारयामः। किन्तु त्वत्-समीपे एव स्थातुं रोचते च । त्वयास्माकं स्वभावो\ऽन्यथा कर्तुं शक्यत इति भावः । रमण-संस्कारस्य त्वयैव जनित्वात् रमणम् अन्तरेण ज्ञानम् अपि नेतुं न शक्नुम इत्य् अर्थः ॥३६॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : ननु, तर्हि स्व-स्व-पतीन् एवोपगच्छत त एवैनम् अग्निं सिञ्चेयुस् तत्राहुः । यर्हीति हे अम्बुजाक्षेति त्वन्-नयन-दर्शन-क्षणम् आरभ्यैव वयं भ्रमरीभूय स्थिताः स्म इति । चक्षु-रागः प्रथमं चित्तासङ्गस् ततोऽथ सङ्कल्पः इति रस-शास्त्रोक्तेः। प्रथमं लोचना-लोचनि दर्शनम् एवास्माकं पूर्व-राग-प्रवर्तकम् इति भावः । तत्रापि यर्हि यस्मिन्न् एव क्षणे तव पाद-तलं क्वचिद् गोवर्धनादि कुञ्ज-प्रदेशे अस्प्राक्ष्म कुचाभ्यां स्पृष्टवत्यो वयम् । कीदृशम् ? रमाया दत्त-क्षणं वैकुण्ठ-वासिन्या लक्ष्म्या नारायण-प्रियाया अपि रमणाभिलाष-मयोत्सव-दायकं, यद्-वाञ्छया श्रीर् ललनाचरत् तपः [भा।पु। १०.१६.३६] इति नागपत्नी-वचनाद् गर्गादि-मुखतः श्रुतात् । अतो वन-वासिनीनां गोप-स्त्रीणाम् अस्माकम् अभिलाषमयोत्सव-दायकम् अत्राभिलाषे किम् आश्चर्यम् इति भावः ।
ननु, लक्ष्म्या अप्य् अभिलषणीये वस्तुनि कुतो वः प्राप्ति-योग्यता ? इत्य् अत आहुः—अरण्यजा गोप-जातय एव प्रिया यस्य, तस्य तव तत्-प्रभृति तं क्षणम् आरभ्य अन्येषां स्व-स्व-पतीनां गोप-स्त्रीणाम् अस्माकं समक्षं स्थातुम् अपि न पारयामः, तान् दृष्ट्वा अद्धा मनसि घृणोत्पद्यते इति भावः । किं च, न केवलं वयम् अस्प्राक्ष्म एव । अपि तु, त्वया अभि सर्वतो-भावेन रमिता यथेष्टं सम्भुज्य पुरुषायतीकृता अपीत्य् अर्थः । तेन सम्भुक्त-पूर्वाः अस्मान् अन्यत्र न प्रस्थापय, पादयोस् ते पताम इति काकुर् ध्वनितः ॥३६॥
॥ १०.२९.३७ ॥
श्रीर् यत्-पदाम्बुज-रजश् चकमे तुलस्या
लब्ध्वापि वक्षसि पदं किल भृत्य-जुष्टम् ।
यस्याः स्व-वीक्षण-कृतेऽन्य35-सुर-प्रयासस्
तद्वद् वयं च तव पाद-रजः प्रपन्नाः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : त्वत्-पाद-सौभाग्यं त्व् अतिचित्रम् इत्य् आहुः—श्रीर् इति । वक्षस्य् असापत्न्यं स्थानं लब्ध्वापि, तुलस्या सपत्न्या सह तव पादाम्बुज-रजः कामयते स्म । भृत्यैः सर्वैर् जुष्टम् इति सौभाग्यातिरेकोक्तिः । यस्याः स्व-वीक्षण-कृते श्रीर् आत्मानं विलोकयत्व् इत्य् एतद्-अर्थम् अन्येषां [सुराणां] ब्रह्मादीनां तपोभिः प्रयासः, सा तद्-रजः, तद्वद् वयम् अपि प्रपन्ना इति ॥३७॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : सौभाग्यं सौन्दर्यम् । अतिचित्रं निखिल-देव-प्रसाद्यः लक्ष्म्या काङ्क्षित-धूलित्वाद् इति । श्रीयते सेव्यते निखिलैर् इति श्रीर् लक्ष्मीः । असापत्न्यम् एकाकिन्या लब्धत्वात् । भृत्यैः ऐकान्तिक-भक्तैर् नारदादिभिः । भगवतो विश्वम्भरत्वेन सर्व-पालकत्वात् तद्-अपेक्षया निखिलानां भृत्यत्वम् एवेत्य् अभिप्रेत्य स्वामि-चरणैर् भृत्य-पदं सर्वार्थ-परतया विशेष्यार्थम्—भृत्यैः सर्वैर् इति । अतिरेकः आधिक्यम् । यस्याः लक्ष्म्याः । स्वान् आत्मनः प्रति वीक्षणं स्व-वीक्षणम् । आत्मनोऽस्मान् प्रपन्नास्तव पाद-रजः-सेवनाय प्राप्ता इत्य् अर्थः ॥३७॥
अतः परं विश्वनाथः।
कैवल्य-दीपिका : आस्ताम् अङ्ग-सङ्गः, तत्-पाद-शुश्रूषणम् अप्य् अनुमन्यस्व, इत्य् आहुः—श्रीर् इति । यत् यस्मात् श्रीर् अपि पाद-रज एव चकमे । वक्षसि स्थानं लब्ध्वापि । किं-भूतं रजः ? भृत्यैर् जुष्टम्, तथा तुलस्याः सम्बन्ध्य् अपि । किल प्रसिद्धौ । यस्याः श्रियः । उत इत्य् अप्य्-अर्थे । अन्ये ब्रह्मादयः । प्रयासः तपः-क्लेशः । तद्वत् श्रीवत् । वक्षसि स्थितापि श्रीः भृत्योपभुक्तं सपत्नी-सम्बन्ध्य् अपि पाद-रज एव चकम इत्य् अतिशयः ॥३७॥ [मु।फ। ११.३१]
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : रमायाः क्वचिद् एव दत्त-क्षणं, न सर्वदेति यद् उक्तं, तद् अन्याः प्रपञ्चयन्ति—श्रीर् इत्य्-आदि । हे सखे ! वयं तव पाद-रजः-प्रपन्नाः पाद-धूलीं प्रपद्यामहे इत्य् अर्थः । केवलं नमस्कुर्म एव तत्, तत्रापि भृत्यैर् जुष्टम् । यस्याः श्रिय इति श्रियो महिमानं प्रपञ्चयति—तत् कथं वयं प्राप्स्यामः ?
ननु तर्हि यूयं किं प्रार्थयत ? तत्राहुः—तद्वत् त्वत्-पाद-रजो वर्तते यत्र, तत्-स्थलम् अभिलषाम इति दैन्यम् । अथवा, पाद-रजः-प्रपन्नाः स्मः ।
एवं चेद् यत्र कुत्रापि पद-पद्धतौ रजो गृह्यताम् ? तत्राहुः—तद्वत् तत्-सहितम् एव पाद-स्थम् एव रजः । अयम् अर्थः—पाद-संवाहनं कुर्वत्यः, तत्र स्थिताः कुच-कुङ्कुम-रजः इत्य् अर्थः । केवलं रज एव भृत्य-जुष्टं, तद् एव तुलस्या सह स्पर्धमाना श्रीः कामयते । अतस् तया सहास्माकं स्पर्धापि न भविष्यति ।
अथवा, यत्-पदा यस्य पदा हेतुना श्रीः अम्बुज-रजश् चकमे । तत्-सादृश्यात् पद्म-वन एव तस्थाव् इति भावः । वक्षसि पदं स्थानं लब्ध्वापि । पदं कीदृशम् ? भृत्य्-अजुष्टं भृतिः सेवा-मूलं, तया अजुष्टं सेवनालब्धम् इति । अपि तु स्वभाव-सिद्धं यस्या इति तत्-तुल्यम् एव वयं च, वयं तु, च-कारस् त्व्-अर्थे । तद्वत् तुलसी-सहितम् एव पद-रजः प्रपन्नाः, तया सह विरोधो न क्रियत इत्य् औत्कण्ठ्योदयः असूया-शान्ति-दैन्यादेः शवलता ॥३७॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ननु, उदार-शिरोमणे ! मा सिञ्च अधरामृतार्पणेन अस्माकं हृच्-छयाग्निं निज-दास्य-मात्रम् अपि देहीति चेत्, तथापि भोः मुग्ध-बुद्धयो मयैका द्वि-त्रा वा स्वीकार्याः । अन्यथा युष्माकम् अत्यन्त-बाहुल्येनान्योन्यं निरन्तर-सापत्न्योदयाद् आयताव् अपि दुःखं भवितैवेत्य् आशङ्क्य दृष्टान्तेन तत् परिहरन्त्यः परमार्त्या दास्य-मात्रेच्छयाहुः—श्रीर् इति ।
उत अपि । यस्याः स्व-वीक्षणे निमित्तेऽप्य् अन्येषां त्वद्-व्यतिरिक्तानां सर्वेषाम् एव सुराणां ब्रह्मादीनां प्रयासः । इति माहात्म्य-विशेषेण मात्सर्य-सम्भवात् सपत्नी-सङ्गासहिष्णुना सूचिता । अयम् अन्य-शब्दाभिप्रायः । एवं तस्य तस्याम् अनासक्तिश् च ध्वनिता । तथापि सा श्रीर् अपि सपत्न्या सहितापि पदाम्बुज-रज एव यच् चकमे, तच् चोक्तं नागपत्नीभिः, यद्-वाञ्छया श्रीर् ललनाचरत् तपः [भा।पु। १०.१६.३६] इति ।
श्री-सनकादिभिश् च तृतीय-स्कन्धे,
यं वै विभूतिर् उपयात्य् अनुवेलम् अन्यैर्
अर्थार्थिभिः स्व-शिरसा धृत-पाद-रेणुः ।
धन्यार्पिताङ्घ्रि-तुलसी-नव-दाम-धाम्नो
लोकं मधुव्रत-पतेर् इव काम-याना ॥ [भा।पु। ३.१६.२०] इति ।
तत्र हेतुः—भृत्यैर् जुष्टम् इति । सर्वतोऽधिक-प्रीति-पात्र-दास-वर्ग-सेवितत्वेन रजस एव परमोत्कृष्टत्व-मननाद् इत्य् अर्थः ।
यद् वा, वैकुण्ठ-नाथस्य वक्षसि पदं लब्ध्वापि श्रीर् यस्य तव पदाम्बुज-रजः । किल निश्चये । असमोर्ध्व-माधुरी-भर-मोहितत्वाच् चकमे, तद्वत् श्रीवत् पाद-रज एव तद् वयं प्रपन्नाः शरणागतत्वेनाश्रिताः । तत्र पाद-रजसा दास्यं लक्षितम् । तत्र च परम-भक्त्या निज-नीचत्व-विवक्षया पाद-रज इत्य् एव, न तु साक्षाद् दास्यम् इत्य् उक्तम् । तत्र च परम-दौर्लभ्येन किञ्चिन्-मात्र-विवक्षया एकत्वम् ।
यद् वा, दास्ये सत्य् एव पाद-रजः प्राप्यते । किं वा, तस्मिन् प्राप्त एव दास्यं सम्पाद्यत इति पाद-रजसः कामना तत्-प्रपन्नता च, यत्-तदोर् नित्य-सम्बन्धाद् यच्-छब्दानीत-तच्-छब्देन श्रीवत् तद्-एक-कामना-निष्ठा बोध्यते ।
यद् वा, यत् यस्माद् इति पूर्वम् अम्बुज-रूपक-प्रयोगः । श्रियस् तेन सर्व-ताप-हरणाद्य्-अभिप्रायेण आत्मनि च तद्-अभावात् तद्-अप्रयोगः ।
यद् वा, लक्ष्मीस् तादृश-माहात्म्य-साक्षात्-पादाब्ज-रज एव कामयाञ्चक्रे । वयं तु नीचास् तद्-योग्यता-हीनाः पदं पादाब्ज-चिह्नं, तत्-सम्बन्धि रज एव यत्र कुत्रचिद् दूरे पतितम् अपि प्रपन्नाः । एषा परम-दैन्योक्तिः । पाद-रजसः पुनर्-उक्तिर् दास्य-मात्रैकापेक्षा-बोधनार्थम् । सा यथा सापत्न्य-दोषं त्वद्-दास्य-लालसया न मेने, तथा वयम् अपीति भावः।
यद् वा, अग्रे दास्यं प्रार्थयितुं तस्य सर्वाराध्य-महा-लक्ष्मी-काम्यत्वेन परमोत्कर्षं प्रतिपादयन्त्यस् तद् एव प्रपद्यमाना आहुः—श्रीर् इति । अर्थः स एव । अन्यत् तैर् विशेष्यथाम् ।
यद् वा, तुलस्याः सम्बन्धि तस्या गोविन्द-चरण-प्रियत्वेन सदा तत्रैव निवासाद् भृत्यैर् अनन्तैर् जुष्टम् इति । तत्र बहूनां सङ्घर्षोऽपि दर्शितः । सारङ्गाणां पदाम्बुजम् [भा।पु। १.११.२६] इत्य्-उक्तेः । अन्येषां सुरेतराणां दैत्यादीनां सुराणां च प्रयासः इति । अन्यत् समानम् ।
अनेन भर्तुः [२४] इत्य् अस्योत्तरम् । भर्तुः शुश्रूषणादिकं न हि परमो धर्मः, किन्तु त्वद्-दास्यम् एव । ब्रह्मादि-प्रार्थ्य-कृपा-कटाक्षया श्रियापि तस्य प्रार्थ्यत्वाद् इति ।
यद् वा, यत्-पदाम्बुज-रजो यस्य नारायणस्य पाद-पद्म-रजः श्रीश् चकमे, तद्वत् तत् स इव यस् त्वं यस्य तव पाद-रजो वयं च प्रपन्नाः । तस्मान् नन्दात्मजोऽयं ते नारायण-समो गुणैः [भा।पु। १०.८.१९] इत्य् उक्तत्वात् । शेषं समञ्जसम् एव । एतद् ऐश्वर्यं विनायम् अर्थः ।
श्लेषार्थः—तादृशी सत्य् अपि तादृश-स्थानं लब्ध्वापि तादृशं पाद-रज एव श्रीश् चकमे, न तु प्राप्नोतीति तस्या अविवेकः सूचितः । यस्या इति बहु-जन-काम्यतया कश्चिद् दोषोऽप्य् आरोपितः । अतो निबुद्ध्यानन्यता-रहितया । तथैव त्वद्-दास्यं काम्येतेति युक्तम् एव ।
यद् वा, यस्याः स्व्-अवीक्षणे सुष्ठु अवीक्षणे अन्येषां सुराणां च सात्त्विकानाम् अपि "मां श्रीर् न वीक्षताम्" एतद्-अर्थं प्रयासः । स्थिति-काले मद्-आदिभिर् अन्धीकरणात्, त्याग-काले गच्छन्त्या तया मूर्च्छा-करणाच् च, सा श्रीर् एव चकमे । कृष्णस्य वक्षसि वामे पीता सूक्ष्मा कापि रेखास्ति, सा च गर्गादिभिर् लक्ष्मीर् इति व्रजे ख्यापिता । तद्-अभिप्रायेण तासां सेर्ष्यं वचनम् । वयं च तद्वत् तादृश्यः किं यत् तव पाद-रजः-प्रपन्ना भवेम, अपि तु सुबुद्धयः स्थिर-प्रकृतयो भर्तृ-शुश्रूषणाद्य्-अर्थं गृहं किल यास्याम एवेति भावः ॥३७॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ननु, मादृश-तुल्य-कुल्या एव यूयं, ततो बत कथं पाद-तलम् अस्प्राक्ष्मेति वदथ ? इत्य् आशङ्क्य निजाभीष्टोत्कण्ठावगुण्ठिततयैव अतिदैन्येनाहुः—श्रीर् इति । यत् यस्य नारायणस्य वक्षसि पदं लब्ध्वापि पाद-पद्म-रजः श्रीश् चकमे, प्रेयस्य्-उचितं सेवाभिलाष-विशेषं परित्यज्य दासोचितम् एवेष्टवतीत्य् अर्थः । यत एव दासानां बहूनां तत्र सङ्घट्टम् अप्य् अङ्गीचकारेति भावः ।
कीदृश्य् अपि सा ? तत्राहुः—यस्या इति । तद् एवं दृष्टान्तम् उक्त्वा दार्ष्टान्तिकम् आहुः—तद्वद् इति । तस्मान् नन्दात्मजो\ऽयं ते नारायण-समो गुणैः [भा।पु। १०.८.१३] इत्य् उक्तत्वात् स नारायण इव यस् त्वं, तस्य तव पाद-रजो वयं च सत्-कुलादि-सम्पत्त्या प्रेयसी-पद-योग्यतां लब्ध्वापि प्रपन्नाः । तस्य तव च गुण-महिमैवायं यत् तस्या अस्माकं च लब्ध-तादृश-पद-सत्त्वेऽपि न्यूनताभिमानम् एव कारयतीत्य् अर्थः ।
तत्र श्रीर् अम्बुज-सादृश्यम् उपाधिम् अवलम्बमाना तस्य पदाम्बुज-रजश् चकमे । वयं तु तद्-उपाधिम् अनपेक्ष्यमाणास् तव पाद-रजः-प्रपन्ना इति स्वेषां तत्-पादस्य च वैशिष्ट्यम् अम्बुज-रूपकारूपकाभ्यां दर्शितं ध्वनितम् ।
[अथवा, नन्व् एवं पूर्वोक-हेतोर् आशङ्क्यते निजेन्द्रिय-तर्पण एव तत्-परा यूयं, न तु ममानुकूल्यायां प्रीतौ ? इति तत्राहुः—श्रीर् इति । यत् यस्मात् हेतोः, तस्मात् एवेत्य् अर्थः । एवं सा यथा स्व-पत्यौ तादृश-रसाधिकृतापि तत्-सेवा-मय-यद्-दास्याभिलाषवती तथा त्वयि वयम् अपीति वाक्यार्थः ।]36
एवं क्षीरोद-मथने यथान्वपरित्यागेन श्रियास् तद्-एक-भजनं, तथास्माकम् अपि त्वद्-एक-भजनम् इति ज्ञापितम् ।
अथवा, ननु नाहं स्वप्नेऽपि भवती-स्पर्शं स्मरामि । भवतु वा, तथाप्य् अविचारेण सकृत् स्खलनेऽपि न भूयः कर्तुम् उचितं, तच् चानौचित्यं भवतीनां साध्वी-कुलाचार-लङ्घनेन मम च तादृश-भवद्-आचार-ध्वंसनेनेत्य् अत्र साध्वी-कुल-शिरोमणिं श्रियम् एव दृष्टान्तयन्त्यः प्रत्युत्तरयन्ति—श्रीर् इति । वक्षसि स्व-भर्तुर् हृदये पदं स्थानं लब्ध्वापि श्रीः किल प्रसिद्धौ असमोर्ध्व-माधुरी-भर-मोहितत्वात्, तथापि तवाङ्ग-सङ्गे निजायोग्यता-मननाच् च । यद् इति यस्य वृन्दावन-सम्बन्धि-**पाद-रजो-**मात्रं चकमे । तस्य तव पाद-रजो वयम् अपि प्रपन्ना इत्य् अन्वयः । तद् उक्तं, यद्-वाञ्छया श्रीर् ललनाचरत् तपः [भा।पु। १०.१६.३६] इति तादृश-प्रसिद्धि-श्रवणात् । वक्ष्यते च स्वयं, जयति तेऽधिकं जन्मना व्रजः श्रयत इन्दिरा शश्वद् अत्र हि [भा।पु। १०.३१.१] इति पाद-रजः-शब्दस्य पुनर्-उक्तिर् अत्युत्कण्ठया ज्ञेया ।
[तद् उक्तं पक्ष-द्वयेऽपि] रूपकाप्रयोगाश् च पूर्ववद् एव ज्ञेया पक्ष-द्वयेऽपि । सा च न केवला, किन्तु तुलस्या लीला-रूपया वृन्दयापि सहसा च तुलसी तत्-प्रेयस्य् अपि चकमे, पाद्मं कार्तिक-माहात्म्ये जालन्धरोपाख्याने तस्या अपि तत्-प्रेयसीत्व-श्रवणात् । तथा स्कान्द-मथुरा-माहात्म्ये—
वृन्दावनं द्वादशमं वृन्दा-देवी समाश्रितम् ।
हरिणाधिष्ठितं तच् च ब्रह्म-रुद्रादि-सेवितम् ॥ इति ।
वाराहे तन्-माहात्म्ये च—
वृन्दावनं द्वादशमं वृन्दया परिरक्षितम् ।
मम चैव प्रियं भूमे सर्व-पातक-नाशनम् ॥ इति ।
तद्-आश्रितत्व-श्रवणाच् च । कथम्-भूतम् अपि रजः ? भृत्य-जुष्टं त्वद्-भृत्य-गण-सेवितावशिष्टम् अपि । पुना रज एव विशेषयितुं तस्या वैशिष्ट्यान्तरम् आहुः—यस्या इति । स्व-वीक्षणं स्व-पति-प्रेम-पर्यन्त-सम्पत्ति-पदे अन्य-सुराः श्री-विष्वक्सेन-गरुडादयः, तेषाम् अपि प्रयासः । यदि तस्याः तस्याश् च अप्य् एवं तदा अस्माकम् एव को दोषः ? इति भावः ।
ऐश्वर्य-पक्षेऽपि प्रायः पूर्ववद् एवार्थः, किन्तु पूर्वत्र प्रेम-कृतोत्कर्ष-दृष्टि-प्राप्तत्वेन । उत्तरत्र तु ज्ञान-प्राप्तत्वेनेति भेदः । तद् एवं भर्तुः शुश्रूषणं स्त्रीणाम् [२४] इत्य्-आदेर् उत्तरं ज्ञेयम् । निषेधार्थश् चायम् ।
ननु श्री-वृन्दे अपि स्व-पति-परित्यागेन मद्-आशया मद्-वने तिष्ठतः । काः यूयम् ? इत्य् अत्राहुः—श्रीर् इति । यत् या श्रीः तुलस्या वृन्दया सदात्र वने स्थितं तव पदाम्बुज-रजश् चकमे, तत्-कामनयात्र वासं कृतवतीत्य् अर्थः । तद्वद् इति सहैव वयं च वयम् अपि पाद-रजः प्रपन्नाः, काक्वा नैवेत्य् अर्थः । चपलात्वेन ख्यातया लक्ष्म्या यच् चापलं, तथा जालन्धर-भार्यात्वम् अपि लब्धाया वृन्दाया यद् व्यभिचारित्वं, तत् तद् युक्तम् एव । नास्माकम् एतादृशीनाम् इति भावः । अत्रापि भर्तुर् [२४] इत्य् अस्यैवोत्तरम् इदम् इति ॥३७॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : अथ प्रीयन्ते मयि जन्तवः [भा।पु। १०.२९.२३] इत्य् अत्र कामिन्यो यूयं कान्त-भावात्मकम् एव स्नेहं कर्तुम् अर्हथेति यद् अभिप्रेतं, तत्र लक्ष्म्य्-आदि-रूपम् उदाहरणम् आशङ्क्य परिहरन्ति—श्रीर् इति ।
श्रीर् अपि वक्षसि, तथा प्रसिद्धेः श्री-विष्णोर् उरसि पदं लब्ध्वापि यस्य तव श्री-गोकुल-वृन्दावन-स्थितं पदाम्बुज-रजस् तुलस्या वृन्दया सह चकमे । त्वज्-जन्मत आरभ्य नन्दस्य व्रजो रमाक्रीडो बभूवेति37 तुलसी-लक्षण-रूपान्तरा वृन्दा-देवी वृन्दावने नित्य-वासम् अकरोद् इति च मुनि-जन-प्रसिद्धेः । कथम्-भूतम् ? अपि रजश् चकमे। भृत्यैर् व्रज-सम्बन्धिभिर् जुष्टं शिरो-धारणादिना उपभुक्तम् अपि । सा तु कीदृङ्-महिमापि ? यस्याः स्व-विषयक-कृपा-वीक्षणे । उत अपि। अन्य-सुराणां तत्-पार्षदादीनाम् अपि प्रयासस् तादृश-महिमापि । वयं च इति च-शब्दः काकु-सूचकस्य अपि-शब्दस्य समानार्थः । ततो यथा श्रीर् यथा च वृन्दा तद्वद् वयम् अपि मुग्धाः सत्यः, तस्य तव पाद-रजः-प्रपन्नाः, अपि तु नैवेत्य् अर्थः ॥३७॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : इमम् एवार्थम् अन्याः प्रकटन्त्यो लक्ष्मीतोऽप्य् अधिकत्वेनालौकिकत्वम् आत्मनो निरूपयन्ति—श्री यद् इत्य्-आदि द्वाभ्याम् । वक्षसि पदंलब्ध्वापि श्रीर् यत् पादाम्बुज-रजश् चकमे कामयामास, न तु लब्धवती । कुतो न लब्धवती ? यतस् तुलस्या एव त्वद्-भृत्य्-अजुष्टं स्वाभाविकम् । भृतिः कर्म-मूल्यम्, तेन अजुष्टं कर्म-फलं न तत् । सैव कीदृशी ? इत्य् आहुः—यस्या इति । स्व-वीक्षणे स्वं प्रति दर्शनेऽन्येषां सुराणां प्रयास एव । वयं तद्वत् तत्-स्वरूपाः, किन्त्व् इयान् विशेषः—सा तु चकम एव, वयं तु तव पाद-रजः-प्रपन्नाः प्राप्ता एवेति ततोऽधिका अपि वयम् इत्य् अलम् अन्यथा-शङ्कया ॥३७॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : त्वयाभिरमिता [३६] इत्य् उक्ते सति कदाचित् क्षुभेत । पदे ता उत्तमाधिकारं प्राप्तुम् इच्छतीति मनसि विचार्य, यथा लक्ष्मीर् [उतस्य माधि]{।मर्क्} परित्यज्य पाद-रजः कामयते, तद्वद् भवामेति प्रार्थयन्त्यः प्राहुः—श्रीर् इति । श्रीर् अपि यस्य तव पादाम्बुज-रजः सेव्यत्वेन चकमे कामितवती, वक्षसि असापत्न्यं स्थानं लब्ध्वापि । श्रीस् तु उत्तम-नायिका परम-विदग्धा च पाद-तलस्य सौभाग्यातिशयं विचार्य पदाम्बुज-रज एव सेवते स्म, असापत्न्यं स्थानं त्यक्त्वा सपत्न्या तुलस्या सह सेवते । वक्षसि एक एव रसः, चरण-तलं सर्व-रसस्याश्रय-भूतं राग-सारस्य चरणाश्रितत्वात् । एवं सर्व-रसानां रागे स्वादु-विशेषम् अभिलाषमाणा चरण-रजः सेवते ।
नन्व् आसां श्री-सेव्यत्व-ज्ञानं कथम् ? इति चेत् तत्राह—एतास् तु श्रुतयः पूर्व-जन्मनि ज्ञातैश्वर्याः । अतः श्री-सेव्यत्वम् उदाहरन्ति । यद् वा, नारायण-समो गुणैः [भा।पु। १०.८.१३] इति गर्गोक्त्या श्री-सेव्यत्वोक्तिर् इति न किञ्चिद् अनुपपन्नम् । कीदृशं पाद-रजः? भृत्य-जुष्टं रस-विशेषेण भृत्या पोष्या द्वादश-रसालम्बन-रूपाः, तैर् जुष्टम् ।
ननु यदि तुलस्या अन्यैर् भृत्यैश् च सेवितं, तर्हि कथं श्रियः स्पर्धा न जाता ? तत्र समाधत्ते—यथा तुलसी श्री-कृष्णस्यातीव प्रिया अन्यैर् भृत्यैः सेव्यमानं दृष्ट्वा तस्या मनसि स्पर्धा न जाता किन्त्व् अतीव हर्षेण सेवते स्म, तथा श्रियोऽपि वृन्दावन-माहात्म्येन स्पर्धावसरो उक्तं च, यत्र नैसर्ग-दुर्वैरा इति । सेवा-सुख-निमग्नानां परस्परानभिज्ञानाम् इव निर्मत्सराणां चरण-रजः सेविनां मनसि स्पर्धनावकाशं लभते इति भावः । सेवयैवाधिकार-दार्ढ्यं नान्यथेति । यस्या श्रिया स्व-वीक्षण-कृते श्रीर् अस्मान् अवलोकयन्न् एतद्-अर्थम्, अन्येषां सुराणां ब्रह्मादीनां प्रयासः, तपोभिर् उद्यमः।
सा यथा क्षीरोद-मथने उद्भूता कामयमानान् ब्रह्मादीन् हित्वा चरण-रज इव सेवते स्म, तथा श्री-सादृश्ये कामायमानान् पत्य्-आदीन् विहाय वयम् अपि पाद-रजः प्रपन्नाः शरण-प्राप्ताः, वयं तु नोत्तमाधिकारिण्यः किं तु दास-दासीनां स्वामि-सेवा-धर्मः स्वामि-सम्बन्धिनां तद्-अनुकूलानां च सेवा-धर्मः । अस्मत्-पत्य्-आदयस् तु, न त्व् अनुकूलाः, प्रत्युत अपकारिणः । अत एव तेषां त्याग एवोचितः । यद्यपि वैकुण्ठ-लक्ष्मीश् चापल्य-दोषम् अपहाय सदा वैकुण्ठ-नाथं भजत्य् एव, तथा वृन्दावन-विलासिनस् तव चरण-रजः सेवने गुणाधिक्यम् आकलय्य वृन्दावन-भूमौ वसतिम् अभिलाषमाणा तथा करोति । उक्तं च—रमाक्रीडम् अभून् नृप [भा।पु। १०.५.१८] इति । अन्यच् च,
यद्-वाञ्छया श्रीर् ललनाचरत् तपो
विहाय कामान् सुचिरं धृत-व्रता [भा।पु। १०.१६.३६] इति ।
अनेन भर्तुः शुश्रूषणम् [२४] इत्य् अस्याप्य् उत्तरं दत्तम् एव ।
यद् वा, श्रीर् अपि तु भार्यापि लस्यानुद्गणेन भृत्य-जुष्टम् पादाम्बुजश् चकमे, न तु प्राप । भृत्यास् तु निश्चला यद्यपि तया चापलं त्यक्तां तथापि निष्किञ्चनानां तेषां मनो-रोधेन तस्याम् आदर-विशेषानुदयात् । यस्याः स्व-वीक्षण-कृते स्वस्मिन् श्रियाम् इत्य् अर्थः । वीक्षणं भृत्या मां विलोकयन्तु, सारङ्गानां पदाम्बुजम्38 [भा।पु। १.११.२६] इत्य् उक्तत्वात् । तेषां सर्वस्वम् अत एव प्रसन्नैस् तद्-अर्थे पाद-रजसि तेषां कृपयाधिकारिणी स्याम् इति मनसि निधाय श्रीः प्रयासं करोति । तद्वद् भृत्य-जनवत् वयं तव रजः स्वत एव धन्यत्वं तव पाद-सम्बन्धेनातीव-धन्यत्वम् इति भावः ॥३७॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : तद् एवं त्वयैव वयं स्व-प्रेयसी-कृताः, किन्तु त्वच्-चरण-सेवाम् एव वयम् आशास्महे इति स-दृष्टान्तम् आहुः—श्रीर् लक्ष्मीर् यस्य नारायणस्य पदाम्बुज-रजश् चकमे, तद्वत् तत्-तुल्यस्य तवापि वयं पदाब्ज-रजः प्रपन्नाः । ततश् च गर्गोक्ति-गम्येन तव नारायण-तुल्यत्वेनास्माकम् अपि श्री-तुल्यत्वं स्वत एवायातम् इति भावः ।
किं च, वक्षसि सर्वोत्तमे स्थलं पदम् आस्पदं लब्ध्वापि तुलस्याः सपत्न्याः पदम् अपि भृत्यैर् जुष्टं सेवितम् इति पुरुष-जन-सङ्घट्टवद् अपि तस्य पाद-रजश् चकमे स्वाभाविकीं प्रेयसी-भाव-समुचितां लज्जाम् अपि परित्यज्य स्व-न्यूनताम् अप्य् अङ्गीकृत्य कामयते स्मेति तस्याः प्रेयसी-भावाद् अपि दासी-भावो यथाभीप्सितः, तथैवास्माकम् अपीति । अतस् तव रक्तक-पत्रकादि-दासैः सहापि लज्जां परित्यज्य पादौ संवाहयितुम् इच्छामः । तथा वृन्दावनीय-पुलिन्दीनां कर्म तृण-लग्न-त्वच्-चरण-कुङ्कुमेन स्वीय-भाल-प्रलेपनम् अपि स्व-न्यूनताम् अप्य् अङ्गीकृत्य चिकीर्षामः ।
किं च, श्रीमन्-नारायण-देवेन प्रतुष्यता नित्य-निवासार्थं तस्यै स्व-वक्ष एव दत्तं । त्वया तु रसिक-शेखरेण अस्मभ्यं स्व-पद-तल-निकट-प्रदेशेऽपि क्षणम् अपि न दीयते, इत्य् अस्माकम् एव दग्ध-ललाटम् इति ध्वनिः । स्व-यशः-प्रेप्सुर् गर्गोक्ति-प्रामाण्येन यदि नारायण-तुल्यो बुभूषसि, तदास्मान् वक्षसा वह इत्य् अपि भाव-गाम्भीर्य-स्पर्शी ध्वनिः ।
ननु सा लक्ष्मीः यथा चञ्चला, तथैव यूयम् अपि पुण्यवतां जनानां गृहे गृहे चाञ्चल्य-धर्मम् अप्य् अङ्गीकुरु, इति नर्माशङ्क्य केन मूखेनोच्यते—श्रीश् चञ्चलेति । सा तु परम-धीरैवेत्य् आहुः—यस्याः श्रियः स्वेषु वीक्षण-कृते वात्सल्य-रस-मय-कृपावलोकन-प्राप्ति-कृते अन्य-सुराणां ब्रह्मादीनां तत्-पुत्र-तुल्यानां प्रयास एव, सा तु तद् अपि तान् अपि प्रायो नावलोकते, किन्तु तच्-छक्तिर् एव काचित् तेभ्योऽभीप्सितां सम्पदं दत्त इति ॥३७॥
॥ १०.२९.३८ ॥
तन् नः प्रसीद वृजिनार्दन तेऽङ्घ्रि-मूलं
प्राप्ता विसृज्य वसतीस् त्वद्-उपासनाशाः ।
त्वत्-सुन्दर-स्मित-निरीक्षण-तीव्र-काम-
तप्तात्मनां पुरुष-भूषण देहि दास्यम् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : हे वृजिनार्दन39 दुःख-हन्तः ! त्वद्-उपासने त्वद्-भजन एव आशा यासां ता वयं वसतीर् गृहान् विसृज्य हित्वा योगिन इव प्राप्ताः । तव सुन्दर-स्मित-विलसित-निरीक्षणेन यस् तीव्रः कामः, तेन **तप्त-**चित्तानाम् । हे पुरुष-रत्न ! दास्यं देहि ॥३८॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : यतस् तव पाद-रजः-प्रपन्नाः, तत् तस्मात् । यद् वा, त्वद्-उपासनं त्वत्-समीप उपवेशनं, तत्र आशा यासाम् इति ताः । यद् वा, वसति-विशेषणम् । त्वद्-उपासस्य नाशो यासु, ता विसृज्य इत्य् अन्वयः । योगिनः सन्न्यासिनः । यद् वा, दुःखिता आमन्त्रयन्ति पुरुषस्य जीवस्य भूः स्थानं हृदयं मोषते पीडयतीति पुरुष-भूषण इति । यद् वा, पुरुष-भुवि वसतीति तथा । बहिर्-अन्तर्-ज्ञस्यैतद् उचितम् इति भावः । दास्यं दासी-भावम् । अनेन सङ्गादि लक्ष्यते ॥३८॥
अतः परं विश्वनाथस्य पूर्णा टीकोद्धृता।
कैवल्य-दीपिका : तन् न इति । तत् तस्मात् श्रियापि काम्यमानत्वात् । हे वृजिनार्दन ! दुःख-नाशक ! वसतीर् गृहान् तव सुन्दराभ्यां स्मित-निरीक्षणाभ्यां यस् तीव्रः कामः, तेन तप्त-चित्तानाम् अस्माकम् ॥३८॥ [मु।फ। ११.३२]
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : अस्माकं कुत्रापि स्पर्धा नास्ति, नापि गर्वः, केवलं त्वय्य् एव रतिः, तस्माद् अस्मान् प्रति प्रसन्नो भूया इत्य् अन्या ऊचुः—तन् नः इत्य्-आदि । हे वृजिनार्दन दुःखार्दन । तत् तस्मात् नोऽस्मभ्यं प्रसीद ।
नन्व् अकिञ्चनेभ्य एव प्रसीदामीति चेद् वयम् अपि च तथैवेत्य् आहुः—हे पुरुष-भूषण ! दास्यं देहि दासीभावं देहि, येनोपासनां कर्तुं शक्यते । कीदृशीनाम् अस्माकम् ? त्वं त्वत्तः सकाशात् हेतोर् वा तप्तात्मनां त्वत्-कृतस् तापस् तद्-उपासनयैव याति । हे सुन्दर-स्मित-निरीक्षण ! हे तीव्र-काम ! तीव्रस् तीक्ष्णः कामोऽपि यस्मात्, कामाद् अपि परम-मधुर इत्य् अर्थः ॥३८॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : तत् तस्मात् रजः-प्रपन्नत्वात् प्रसादं कुरु । तम् एवाहुः—दास्यम् एव देहि इति । ननु नव-यौवनोन्मत्ताः ! दास्यम् अपि लक्ष्म्य्-आदि-प्रार्थ्यं कथं देयम् ? इति चेत्, तत्र स-दैन्यम् आहुः—त्वद्-उपासनाशाः सत्यो वसतीः सर्व-बन्धु-परिच्छद-सहित-गृहान् विसृज्य अङ्घ्रि-मूलं प्राप्ता वयम् । अतः सर्व-परित्यागेन प्रपन्नानाम् आशाम् अवश्यम् पूरयितुम् अर्हसि इति भावः । अन्यथा चास्माकं महद् दुःखं स्यात् । तच् च तवानुचितम् इत्य् आहुः—हे वृजिनार्दन ! इति । तत्र च हे रसिक-शेखर ! रस-विशेष-मयम् एव दास्यं देयम् इत्य् आशयेनाहुः—त्वद् इति । तच् चोचितम् एवेत्य् आहुः—हे पुरुष-भूषण ! इति । अन्यत् तैर् व्याख्यातम् ।
यद् वा, "ननु गृहिण्यः ! तर्हि गृहेषु गत्वैव मद्-भृत्यैर् गोपैः सह भक्त-वर्गवन् मद्-भजनं क्रियतां, तत्रैव तद्-अशेषोपकरण-सम्पत्तेः ?" इति चेत्, तत्र स-काक्व् आहुः—वसतीर् विसृज्य इति । तत्र हेतुः—तवोपास उपास्तिः, तस्य नाशो यासु नाह्, तत्र तद्-भजनासिद्धेर् इत्य् अर्थः ।
किं च, "हे महा-मोहन ! नान्य-भक्तवद् अस्माभिर् दास्यं प्रार्थ्यते यद् गृहेषु गोप-वर्गैः सह सिध्येत्, किन्तु दास्य-विशेष एव" इत्य् आशयेनात्यन्तार्त्याभिनय-पूर्वकम् आहुः—पुरुषो जीवस् तस्य भूः स्थानं हृदयं, तत् ऊषते पीडयति । ऊष रुजायाम् इति । हे तथा-भूत ! तव सुन्दराभ्यां स्मित-निरीक्षणाभ्याम् । किं वा, हे सुन्दर स्मित-निरीक्षण ! अतो धूर्ततयैवेदं वदसीत्य् अवहित्थया गुह्यमानं भावं वाक्-चातुर्याभिव्यञ्जयन्ति । त्वत् त्वत्तो यस् तीव्रः कामः, तेन तप्त आत्मा देही यासां नः, अतस् तत्-प्रतीकारम् आदौ द्रुतं कुरु, अन्यथा अन्त्य-दशोपस्थितेर् इति ।
यद् वा, तत्-प्रतीकार-रूपं दास्यं देहीति भावः ।
यद् वा, ननु मद्-व्रज-स्त्रियः ! मद्-भक्त-वराणां गोपानां कन्यात्व-भार्यात्वादिना युष्माकं स्वतः-सिद्धं मद्-दास्यम् अस्त्य् एव । किं तत्-प्रार्थनेन ? इति चेत्, सत्यम्, किन्तु असाधारणम् अस्मद्-उचितं तद् देहीति स-वैयाग्र्यम् आहुः—तप्तात्मनां योग्यं यत् तद् दास्यम् इत्य् अर्थः । साक्षाद् आत्म-निर्देशो विनय-लज्जादिना । किं वा, नः इति पूर्वस्यानुषङ्गः ।
यद् वा, अत्यन्तार्त्या स-तृण-ग्राहम् आहुः—तप्तात्मनां स्त्रीणां कासाञ्चिद् अपि दास्यं देहि अस्मभ्यम् । एतादृशीनां दास्ये प्राप्तेऽपि तव प्रसाद-विशेषोऽवश्यं भवितैवेति भावः । अनेन दुःशील- [२५] इत्य् अस्योत्तरम् । त्वद्-उपासनाशया सत्-पतेर् अपि त्यागो युक्त एव । तत्-सिद्धान्तो लिखित एव, विशेषतश् च वसतीनां त्वद्-उपासनाशत्वेन । तत्र च तत्-स्वामिनां तेषां सम्बन्धेन त्वद्-भजन-पातात् ते पातकिन एवेति त्याज्या एव ।
किं च, त्वत्-काम-तप्तात्मनां तत्-त्यागे कथं वा विचारो दोषो वा ? महा-भुजङ्ग-ग्रस्तानां को नामास्तु ? इति ।
श्लेषार्थः—वृजिनं पापम् । अन्येषाम् अपि पाप-नाशनोऽसीति वयं त्वद्-अङ्घ्रि-मूलं प्राप्ताः । अधुना च तवैव पापे मतिर् लक्ष्यते, अतः प्रसीद । अस्माकम् अत्रागमनापराधं क्षमस्व । मनोऽवष्टभ्य पुण्ये निधेहीत्य् अर्थः ।
यद् वा, ननु मद्-दास्यं लक्ष्म्या अपि दुर्लभं कृपया दीयमानम् अङ्गीकुरुतेति चेत् तत्र साभ्यसूयम् आहुः—या वसतीर् विसृज्य त्वद्-उपासनाशाः सत्यस् तवाङ्घ्रि-मूलं प्राप्ताः, दास्य इवाश्रिताः, तासां तीव्र-काम-तप्तात्मनाम्, चतुर्थ्य्-अर्थे षष्ठी, ताभ्यो दास्यं देहि । अस्माकं पति-व्रतानां तेनालम् इत्य् अर्थः । पुरुषान् सखीन् एव, न तु स्त्रियो भूषयति इति तथा-भूत ! अतस् त्वया किम् अस्माकम् ? इति । किं वा, हृदय-दाहकेति पूर्ववद् अर्थः । तत् किं त्वयि भक्त्यापि इति भावः ॥३८॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : तद् एवं तृतीय-दिक् स्थिता अपि विवक्षितम् उपसंहरति—तन् नः इति । तत् तस्मात् पूर्वोक्ताद् धेतोर् एव प्रसादं कुरु तम् एवाहुः दास्यम् एव देहि इईति ।
ननु नव-यौवनोन्मत्ताः ! दास्यम् अपि तादृशं दुर्लभम् इति चेत् कथं देयम् ? इत्य् अत्र स-दैन्यम् आहुः—प्राप्ता इत्य्-आदि । अतः सर्व-परित्यागेन प्रपन्नानाम् आशाम् अवश्यम् पूरयितुम् अर्हसि इति भावः । अन्यथा चास्माकं महद् दुःखं स्यात् । तच् च तवानुचितम् इत्य् आहुः—हे वृजिनार्दन ! इति । तत्र च निज-भावोच्छलित-चित्ताः सत्यः । हे रसिक-शेखर ! रस-विशेष-मयम् एव दास्यं देयम् इत्य् आशयेनाहुः—त्वद् इति ।
यद् वा, तत् तादृश-निरीक्षण-तप्तात्मनाम् अपि दास्यम् एव देहि इति । तत्-ताप-हरणेऽप्य् आशा परित्यक्तेत्य् अर्थः । दास्यं चोचितम् एवेत्य् आहुः—हे पुरुष-भूषण ! इति । सर्वत्रैवाथ तव उपास उपास्तिः, तस्य नाशो यासु ता इति । श्लेषेण वसति-विशेषणं च ।
किं वा, हे सुन्दर-स्मित-निरीक्षण ! अतो धूर्ततयैवेदं वदसीत्य् अवहित्थया गुह्यमाणं भावं वाक्-चातुर्याभिव्यञ्जयन्ति । त्वत् त्वत्तो यस् तीव्रः कामः, तेन तप्त आत्मा यासां, तासां नः । अनेन दुःशीलः [२५] इत्य् अस्योत्तरं त्वत्-काम-तप्तानां तत्-त्यागे कथं विचारो दोषो वा ? न हि काम-महा-भुजङ्ग-ग्रस्तानां तयोर् एकतरोऽपि सम्भवतीति ।
निषेधार्थश् च—तत् तस्मात् नोऽस्माकं सम्बन्धे प्रसीद आग्रहं त्यजेत्य् अर्थः । हे वृजिनार्द न इति छेदः । यतः त्वद्-उपासनाशाः सत्यो वसतीर् विसृज्य तवाङ्घ्रि-मूलं न प्राप्ता वयं, तस्मात् यास् त्वत्-सुन्दर- इत्य्-आदि-लक्षणाः, तासां ताः प्रति दास्यं देहि, अस्माकं तु न तेन प्रयोजनम् इत्य् अर्थः । तासाम् अपि नात्यन्त-तद्-अङ्गीकारात् सम्प्रदानत्वाभाव इति षष्ठ्य्-अभिप्रायः । पुरुषान् सखीन् एव तत्-तद्-उत्कण्ठया तत्-तद्-गोकुल-वधू-वेषेण भूषयसि ता इति तत्राप्य् असम्भावना दर्शिता ।
यद् वा, पुरुष-भूः, तत्-सत्ता पुरुष-सामान्य इत्य् अर्थः । हे तस्य ऊषण ! पीडक ! तज्-जाति-मात्र-कलङ्क-कारिन्न् इति स-कोप-सम्बोधनम् । ऊष रुजायाम् इति ॥३८॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भः ३३२) : प्राक्तनं वाक्यं निगमयन्ति—तन् नः इति । वृजिनार्दन इति कर्मण्य् अन् एव—हे सर्व-दुःख-निवारक ! ततस् तस्मात् नोऽस्मान् प्रति प्रसीद इमां दुर्दृष्टिं त्यजेत्य् अर्थः ।
ननु यूयम् अपि गृहादि-त्यागेनात्रागत्य तद्वद् एव मत्-पाद-रजः प्रपन्नाः ? तत्राहुः—न तेऽङ्घ्रि-मूलम् इति । तद्वद् असतोर् विसृज्य त्वद्-उपासनाशाः सत्यस् तवाङ्घ्रि-मूलं न प्राप्ता अपि तु कौतुकेनैव ज्योत्स्नायां वृन्दावन-दर्शनार्थम् आगता इत्य् अर्थः । अतस् त्वदीय-तादृश-निरीक्षण-जात-तीव्र-कामेन तप्तात्मानो याः, तासाम् एव दास्यं देहि, न तु मादृशीनाम् । अत्र षष्ठी चात्यन्त-दानाभावे सम्प्रदानत्वं न भवतीति विवक्षया । अतस् तद् अपि दानं गोकुलेऽस्मिन् नातिस्थिरीभविष्यतीति भावः ।
पुरुष-भूषण ! इति सम्बोधनं च श्लिष्टम् । पुरुषान् गोकुल-गतान् सखि-जनान् एव भूषयति, न त्व् अद्यापि गोकुल-रमणीं काञ्चिद् अपि । अतस् तादृश-तप्तात्मानोऽपि नायिकाः कल्पना-मात्र-मय्य इति भावः । अत्र भावान्तरेण आगति-सूचनात् दृष्टं वनं कुसुमितम् [भा।पु। १०.२९.२१] इत्य् अनेन तद्-भावोद्दीपनम् अपि नादृतम् ॥३८॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : तस्माद् अस्मभ्यं प्रसीदेत्य् आहुः—तन् नः इत्य्-आदि । तस्माद् अन्यथा-शङ्का-निरासतो नोऽस्मभ्यं प्रसीद । हे वृजिनार्दन ! दुःखार्दन ! वयं कीदृश्यः? वसतीर् विसृज्य त्वद्-उपासनाशाः सत्यस् तवाङ्घ्रि-मूलं प्राप्ताः । तस्माद् दास्यं देहि, अर्थाद् अस्माकम् इत्य् आशयः । कीदृशीनाम् ? त्वत् त्वत्त एव तप्तात्मनाम् । हे सुन्दर ! हे स्मित-निरीक्षणेन तीव्रोऽतिशयोग्रः कामोऽपि यस्मात्, यत्-स्मित-निरीक्षणेन कामोऽपि कुपितो यत इत्य् अर्थः ॥३८॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : इदानीं विरहाग्नि-ज्वालावली-दृढ-मनस्त्वेन धैर्यं कर्तुम् अपारयन्त्यः स-काकु-दैन्यम् आवेदयन्त्यः प्रार्थयन्ते—तन् नः प्रसीद इति । यस्मात् तव पाद-रजः सेवनम् एव पुरुषार्थावधिः । लक्ष्मी-दृष्टान्तेन च गतानुगतिकत्वेन तव चरण-रजः-सेवनम् एव गृहे स्थिताभिर् एव व्यवसितम् । तस्मान् नोऽस्मान् प्रति प्रसीद प्रसन्नो भव । वाग्-भङ्ग्या कौटिल्यं त्यजेति । हे वृजिनार्दन ! दुःख-हन् ! गोवर्धनोद्धरणादिना परिशीलित-व्रत !
कीदृशीर् नः ? तवाङ्घ्रि-मूलं चरणान्तिकं प्राप्ताः । किं कृत्वा ? वसतीर् गृहान् विसृज्य त्यक्त्वा त्वद्-उपासनाशाः, तवोपासने आशा यासां ताः ।
नन्व् एकान्ते वन-मध्ये एकाकिना मया स्थीयते । भवतीषु कथं प्रसादः कर्तव्यः ? इति चेत् तत्राहुः—तेऽङ्घ्रि-मूलं प्राप्ताः । यस् तु चरण-मूलम् उपास्ते, स एव प्रसाद-पात्रं भवति । तत्र वयं वसतीर् विसृज्य प्रत्यापत्तितया त्यक्त्वा आगताः । किं च, ये त्यक्त-लोक-धर्माश् च मद्-अर्थे तान् बिभर्म्य् अहम् [भा।पु। १०.४६.४] इति त्वयैवोक्तत्वात् । वसतीर् इति स-परिच्छद-सर्व-लब्ध-परित्यागोऽपि विवक्षित इति ।
वृजिनार्दन ! इति कृपालुत्वम् उक्तम् । त्वं कृपालुः, वयम् आर्ताः । आर्तानां दुःख-निवारणे तद्-असिद्धेः गृह-त्यागे हेतुः—त्वद्-उपासनाशाः । यतः सर्व-सङ्ग-परित्यागेन योगिन इव निवृत्ताभिमानतया तवोपासनं कर्तुम् आगताः । आशा नो छेत्तव्येति । अन्यथा तव प्रतिज्ञा-भङ्गोऽपि भविता । ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस् तथैव भजाम्य् अहम् [गीता ४.११] इति त्वयैवोक्तम् । अतो दास्यं देहि । यद् वा, कीदृशीर् वसतीस् त्वद्-उपासंस् तव समीप-स्थितिः, तस्या नाशो यासु ताः । गृह-स्थित्या तद्-असिद्धिर् इत्य् अर्थः । यद् वा, कीदृशीर् वसतीः त्वद्-उपासनां त्वत्-सेवन-रूपां भक्तिं स्यति तनुकुर्वन्ति, तुच्छीकुर्वन्तीत्य् अर्थः । सो तनु-करणे धातोर् इति ।
ननु, गृह-स्वामिनं विहाय दास्यं किम् इति प्रार्थ्यते ? तत्र स्वीयाम् आर्तिं निवेदयन्त्यस् तच्-छान्ति-हेतुं दास्यम् एवाभिलषन्त्य आहुः—त्वत्-सुन्दर-स्मित-निरीक्षण-तीव्र-काम-तप्तात्मनाम्—तव सुन्दरं स्मित-पूर्वं निरीक्षणं, तेन तीव्रोऽसह्य एव यः कामः, तेन तप्तः आत्मा मनो यासां नः ।
यद् वा, हे सुन्दर-स्मित ! त्वत् त्वत्तो हेतोर् निरीक्षणं तवावलोकनं, तेन तीव्रो अनिवार्यो यः कामः, तेन तप्त आत्मा क्षेत्रज्ञो यासां, तासां तव कपट-स्मितेन मोहितानां, स्व-दृष्टान्तेन त्वयि शुद्ध-भाव-विजानतीनाम्, इदानीं तव धर्मोपदेशेन औदासीन्यं जानतीनाम्, अत एव रमण-भिन्नान्यत्र निस्पृहानां, नोऽस्माकं दास्यं देहि । दास्यं दत्ते त्वयि व्रजेश्वरादिर् नासूयां करिष्यति । दास्येऽस्माभिर् लब्धे सति पत्य्-आदिर् अपि नासूयां करिष्यति इति भावः ।
यद् वा, हे वृजिनार्दन ! ये त्वां प्रपन्नाः, तेषां पाप-निरसनम् । वयं तु तव पाद-मूलं प्रपन्नाः, तथाप्य् अस्मासु काम-कृतस् तापः । इदम् एव चित्रं, येन पापेन पत्य्-आदि-सङ्गो जातः, तत् पापं तव चरण-दर्शनेन विनष्टम् । यतः पाप-मूला गृहा एव त्यक्ताः, सम्प्रति तव सुन्दराभ्यां स्मित-निरीक्षणाभ्यां जातो यस् तीव्रोऽप्रतीकार्यः कामः, तेन तप्तात्मनां पीडित-चित्तानां हृद्-रोगस्य त्वम् एव निदानम् । तस्य निवर्तकम् औषधं त्वद्-दास्यम् एव । दशम्य्-अवस्थायाः प्राग् एव देह-गृहादिकं दुःख-निदानम् इति ज्ञात्वा प्राग् एव त्यक्तम् । त्वं तु काम-तापं ददद् अपि त्याजयितुं न शक्यः । अतो दास्यं दत्त्वास्मान् रक्षेति प्रार्थना ।
हे पुरुष-भूषण ! पुरुषाणां सखानां गोपानाम् अलङ्करणं सर्वदा सखिभिः सह विहर्तुं पुष्प-पल्लव-गैरिकादिभिस् तान् अलङ्करोषि । तथैव कदाचिद् अस्मान् अप्य् अलंकुर्व् इति भावः । यद् वा, हे पुरुष ! अस्माकम् अन्तर्यामिन् ! अस्मासु जातां पीडां जानिषे । अतो निवर्तय । हे भूषण ! वयं भूष्याः, त्वं तु भूषणम् । अतस् त्वम् अस्मान् भूसयेति । दास्यस् तु स्वामि-सेवया लब्ध-प्रसादा अकुतो-भयाः सत्यो विचरन्ति । अतो दास्येनालङ्कुर्व् इति प्रार्थना ॥३८॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : तस्माद् गृह-कुटुम्बादिकं परित्यज्य नारायणस्य भक्ता इव वयं तव दास्यम् एव कामयामहे इत्य् आहुः—तन् नः इति । यतस् त्वं नारायण-तुल्यः, तस्माद् अस्मान् प्रति प्रसीद ।
ननु, मत्-प्रसाद-प्रतिकूलं दुःखादृष्टं भवतीनाम् अस्तीत्य् अतः कथं प्रसादः ? नारायणोऽपि किं सर्वत्रैव प्रसीदति ? इत्य् अत आहुः—हे वृजिनार्दन ! तद् अपि दुःखं त्वम् एवार्दय । नारायणो ह्य् अवश्यम् एव प्रपद्यमानानां दुःखम् अर्दयति । वयं च तेऽङ्घ्रि-मूलं प्राप्ताः । तत्रापि कामनान्तर-राहित्येनैवेत्य् आहुः—विसृज्य वसतीः इति ।
ननु, गार्हस्थ्य-सुखं परित्यज्यापि मत्तः सुखं किञ्चनावश्यम् अर्थयध्वे इति जानीमः ? तत्राहुः—त्वद्-उपासनायाम् एव आशा, न तूपासनायाः फले कस्मिंश्चन सुखे त्वया दास्यमाने आशा यासां ताः । अयम् अर्थः—उपासनाया त्वां सुखयाम इत्य् एवाभिप्रायेऽपि त्वत्-सुख-दर्शनोत्थं यदि नः सुखम् आकस्मिकं भवेत्, तर्हि को दोषः ? इति ।
ननु, तर्हि कथम् उक्तम् अस्माकं हृच्-छयाग्निं सिञ्च [३५] इति ? सत्यं, तद्-अग्नि-ज्वालाया अपि त्वम् एव कारणम् इत्य् आहुः—तव सुन्दर-स्मित-निरीक्षणेन यस् तीव्र-कामः, तेन तप्त आत्मा यासां, तासाम् अस्माकं दास्यं दासीत्वम् एव देहि, न तु पत्नीत्वम्
अत्र श्रीमद्-वल्लभाचार्य-चरणानां व्याख्या—अतो दास्यार्थिन्य एव वयं, न तु विवाहार्थिन्यः । अत उपनयनाद्य्-अपेक्षापि न लोक-व्यवहारेण इत्य् एषा । ततश् चास्माकं कन्यात्वे परोढात्वे वा न कापि क्षतिः, उभयीभावेऽपि त्वद्-दास्य-सम्भवाद् इति भावः ।
प्रकृत-वैष्णव-तोषण्यां श्री-सनातन-गोस्वामि-चरणानाम् अपि—विवाहे सति पत्नीत्वेन भजनाद् अप्य् औपपत्न्येन भजनं परम-महा-सुखम् । तच् च श्री-भागवतामृत- काव्यालङ्कारादौ च प्रसिद्धम् एव । अत एवात्र दास्य-विशेष एव प्रार्थितः । अधुना च प्रार्थ्यते दास्यो भवामः [३९] इत्य् एषा ।
कथं भावः ? काम-महोदधित्वाद् एव स्त्री-लम्पटस्य तवास्माभिर् युवतिभिर् उपासनां स्वाङ्गैर् एव त्वत्-सुखोत्पादन-लक्षणा खल्व् एषैवेत्य् अतो हृच्-छयाग्नि-सेक-प्रार्थनापि त्वद्-उपासना-प्रार्थनैव । कामाग्निर् अप्य् अस्माकं त्वद्-उपासनोपकरणम् एव मुख्यम् इति । अत एव समुचितम् एव सम्बोधन-पदम्—हे पुरुष-भूषण ! गौराङ्गीनाम् अस्माकम् इन्द्रनील-मणि-मय-सर्वाङ्गालङ्कारेति ॥३८॥
॥ १०.२९.३९ ॥
वीक्ष्यालक-वृत-मुखं तव कुण्डल-श्री-
गण्ड-स्थलाधर-सुधं हसितावलोकम् ।
दत्ताभयं च भुज-दण्ड-युगं विलोक्य
वक्षः श्रियैक-रमणं च भवाम दास्यः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : ननु, गृह-स्वाम्यं विहाय दास्यं किम् इति प्रार्थ्यते ? त आहुः—वीक्ष्य इति । अलकावृत-मुखं केशान्तरैर् आवृत-मुखम् । तथा कुण्डलयोः श्रीर् ययोः, ते गण्ड-स्थले यस्मिन्, अधरे सुधा यस्मिन्, तच् च तच् च तव मुखं वीक्ष्य, दत्ताभयं भुज-दण्ड-युग्मं वक्षश् च श्रिया एकम् एव रमणं रति-जनकं वीक्ष्य, दास्य एव भवाम इति ॥३९॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : अयोग्यार्हं दास्यं यूयं योग्याः किम्-अर्थम् इच्छथ ? इत्य् आशङ्कते—ननु इति। अलकाश् चूर्ण-कुन्तलाः इत्य् अमरः । अतिसुभगत्वात् तव सर्वेश्वरस्य दास्यम् एवोचितम् इति भावः । केचित् त्व् अत्र अलकावृत-मुखस्य जालत्वम्,
कुण्डलयोर् वंसिकात्वं, गण्ड-स्थलस्य विशाल-भूमित्वम्, अधर-सुधाया लोभकत्वं, हसितावलोकस्य मोहिनीत्वम्, वेणु-गीतस्य भैरव-रागत्वम्, गोपी-जनानां वन-चरत्वं, नेत्राणां खञ्जनत्वं कल्पयन्तीति ॥३९॥
अतः परं विश्वनाथ-टीका सामस्त्येन उद्धृता।
कैवल्य-दीपिका : ननु सन्त्य् अत्र पुरुषान्तराणीति किं ममैव प्रार्थनया ? इति चेत्, तत्राहुः—वीक्ष्य इति । अलकाश् चूर्ण-केशाः । कुण्डल-श्रीश् च गण्ड-स्थलं च अधर-सुधा चेति द्वन्द्वैक्यम् । हसितं च अवलोकश् च श्रिया एक-रमणम् । आर्षोऽवर्णागमः सन्धिर् वा । अन्यान्यापेक्षं वक्षः श्री-प्रलोभकम् इत्य् एक-शब्दार्थः । भवाम इत्य् आशिषि लोट् ॥३९॥ [मु।फ। ११.३३]
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : उपासनाशाः इति यद् उक्तं, तत् कीदृशम् ? इत्य् अन्या ऊचुः—वीक्ष्यालकावृतम् इत्य्-आदि । अलकावृत-मुखं, तव गण्ड-स्थलं च, अधर-सुधा-हसितम् अवलोकं, भुज-युगं, वक्षश् च वीक्ष्य दास्यो भवामः । एतेषाम् उपासना-योग्या भवाम इत्य् अर्थः । वक्रोक्तिः ॥३९॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ननु दास्य-रसिकाः ! तर्हि प्रायः एतादृश-भावानां श्रीदाम-सुबलादीनाम् इव दास्यम् अङ्गीकुरुत ? इति चेत्, तत्र किं वा दास्य-विशेष-प्रार्थने हेतुं स-भावम् आह—वीक्ष्य इति । साक्षाद् अन्तिके दृष्ट्वा प्राधान्येन श्री-मुखस्य भुजयोर् वक्षसश् च वर्णनं गण्ड-चुम्बनाधरामृत-पान-गाढालिङ्गनाद्य्-अभिप्रायेण, तत्र च अलकैर् ललाटोपरि विलसद्भिर् आवृतम् इत्य् ऊर्ध्व-भागस्य, कुण्डल-श्री इति द्वयोः पार्श्वयोः, हसितेन अवलोको यस्मिन्न् इति अधो-मध्य-भागयोर् इत्य् एवं सर्वत्र शोभोक्ता । स्थल-रूपकेण गण्डयोर् दर्पणादिभ्योऽपि सौन्दर्यं ध्वनितम् । दत्तम् अभयं भक्तानां दैत्य-वधादिना येन इत्य्-आदि बलिष्ठत्वादि-गुणः । तेन च चातुर्येण पत्य्-आदिभ्यो भयं परिहृतम् । वस्तुतस् तु गाढाश्लेषेण कामादि-भय-हरत्वम् अभिप्रेतम् ।
दण्ड-रूपकेण सुवृत्त-पृथु-दीर्घत्वाद्य्-आकार-सौष्ठवम् । श्रिया लक्ष्म्या निज-शोभया वा कृत्वा, एकं श्रेष्ठम् अद्वितीयं वा रमणम् इति परम-सौन्दर्यं शोभाधिक्यं चोक्तं च-कार-द्वयम् । विलोक्य इति पुनर् उक्तिश् च श्री-मुखवद् भुज-वक्षसोर् अपि प्राधान्य-विवक्षया ।
किं वा, दासीत्वे तद्-दर्शन-मात्रैक-हेतुतोक्त्या तत्-तत्-परम-मोहनतैव दर्शिता । अतो दासीत्वेन तत्-तद्-रस-विशेषस्य यथायथं साक्षाद्-अनुभव-संसिद्ध्या दास्य एव भवाम इत्य् अर्थः । वर्तमानायां पञ्चमी ।
गूढोऽयम् अभिप्रायः—विवाहे सति पत्नीत्वेन भजनाद् अप्य् औपपत्येन भजनं परम-महा-सुखम् । तच् च श्री-भागवतामृते काव्यालङ्कारादौ च प्रसिद्धम् एव । अत एवात्र दास्य-विशेष एव प्रार्थितः । अधुना च प्रार्थ्यते—दास्य एव भवाम इति । अन्यत् तैर् व्यञ्जितम् ।
यद् वा, कुण्डलयोः श्रीः शोभा येन, तन् मुखम् । केषाञ्चिन् मते श्री इति दीर्घः पाठः । ततश् च कुण्डलयोः श्री-स्वरूपे गण्ड-स्थलेऽधर-सुधां च द्वन्द्वैक्यम् । तथा हसितं च अवलोकं च इति सर्वेषां प्राधान्यं द्योतितम् । तच् च-काराभ्यां व्यञ्जितम् एव । विलोक्य सुदृश्यम् परम-सुन्दरम् ।
यद् वा, जागताम् एव विशेषेण लोक्यं दृश्यं यद् वक्षः, तत्, पुंसाम् अपि मनोहरत्वात् । अत एवोक्तं श्री-कपिल-देवेन—
वक्षोऽधिवासम् ऋषभस्य महा-विभूतेः
पुंसां मनो-नयन-निर्वृतिम् आदधानम् । [भा।पु। ३.२८.२६]
अस्यार्थः—ऋषभस्य सर्व-श्रेष्ठस्य श्री-कृष्णस्येत्य् अर्थः । निजाशेष-भगवत्ता-प्रकटनात् पुंसाम् अपि, किम् उत स्त्रीणाम् ? साक्षात् तथानुक्तिर् मातर्य् उक्तेर् इति ।
अप्य्-अर्थे च-शब्दः । श्रिय एक-रमणं क्रीडा-स्थानम् अपि सदा तत्र निवासात् । किं वा, सुख-प्रदम् अपि सदा तद्-आश्लेषात् ।
यद् वा, श्रियः शोभाया अप्य् एकं श्रेष्ठम् अद्वितीयं वा रमणम् । विसर्ग-लोपेऽपि सन्धिर् आर्षः । ततश् च, च-कारोऽन्वाचये40 प्रथमः, अप्य्-अर्थे द्वितीयः । एवं श्री-मुखाद् भुजयोर् गौणत्वम् । ततोऽपि वक्षसोऽभिप्रेतं शोभा-सुखातिशयवत्त्वेऽपि तस्य लक्ष्म्य्-आक्रान्तत्वेन सापत्न्याद् असूयया गौणत्वम् अधिकम् ।
यद् वा, च-काराभ्यां पूर्ववत् सर्वेषाम् एव प्राधान्यं द्योतितम् । सर्वेषाम् अपि प्रत्येकं प्राधान्येन दासीत्वे हेतुत्वात् । यद् वा, पूर्वं दास्य-विशेष-प्रार्थने जारत्वेनैव भजनम् अभिप्रेतम् ।
ननु, लोल-प्रकृतयः ! तद् एव कथं प्रार्थ्यते ? कृत-कात्यायनी-व्रत-कुमारी-वर्गवत् सर्वा अपि विहार-द्वारा पत्नीत्वं मे न कथम् इष्यते ? इत्य् अत्र स-वैदग्ध्यम् आहुः—वीक्ष्य इति । दास्य एव भवाम, औपपत्येनैव त्वां भजाम इत्य् अर्थः । आशिषि पञ्चमी [लोट्] । अनेनैव निर्भर-प्रेम-रसाविर्भूत्या यथा-यथं तन्-मधुर-रसानुभव-विशेष-सुसिद्धेः । तच् च श्री-भागवतामृते वर्णितम् एव, काव्यालङ्कारादौ च प्रसिद्धम् । एतेन अस्वर्ग्यम् [भा।पु। १०.२९.२६] इत्य् अस्योत्तरम् । त्वच्-छ्री-मुखादि-वीक्षणेन औपपत्ये जन्यते, तत्रास्माकं को नाम दोषः ? इति ।
किं वा, औपपत्येन तद्-भजने मोक्षाद् अपि वैकुण्ठ-लोक-सुखाद् अपि लक्ष्म्य्-आदि-भजनानन्दाद् अपि च परम-सुख-विशेष-सिद्धेः, किं नाम अस्वर्ग्यत्वादिकम् ? अतः कुल-स्त्रीणाम् एव त्वया सह तद् उचितम् इति ।
श्लेषार्थः—एतादृशं तव श्री-मुखादिकं वीक्ष्य अपि तव दास्यः कर्म-कार्योऽपि भवाम सम्बावनायां पञ्चमी । भवेम किम् ? काक्वा, अपि तु नैवेत्य् अर्थः । तत्र हेतुः—श्रिय एव एकं रमणम् इति सर्वेषाम् एव विशेषणं, चञ्चल-प्रकृतेस् तस्या एव, न तु स्थिर-प्रकृतीनां पतिव्रतानाम् अस्माकं त्वन्-मुखादिना रमणम् इति ।
यद् वा, कुण्डल-श्री इत्य्-आदि-रूपम् अलकावृत-मुखं तव त्वया वीक्ष्य विशेषेण ईक्षयित्वा दर्शयित्वा, भुज-दण्ड-युगं च विलोक्य विशेषेण लोकयित्वा दर्शयित्वा, वक्षश् च दर्शयित्वा भयं प्रति वयं दत्ताः । भयाय समर्पिता वयम् इत्य् अर्थः । अतोऽस्माकं बह्याभावाय अस्मद्-आस्यो मद-रहित-मुखो भव ॥३९॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ननु भवत्यो न धनादिना मूल्येन क्रीताः, न वा दत्त-भृतयः । कुतो दास्यो भवेयुः ? उच्यते—अन्यत्रैव खल्व् असाव् अन्योऽन्येन स व्यवहारः । भवति तु स्व-मुखादि-दर्शन-दानम् एव मूल्यं भृतिश् चेत्य् आहुः—वीक्ष्य इति । विशेषेण दृष्ट्वा विशेषम् एवाहुः—अलकावृत- इत्य्-आदि विशेषणैः । तत्र च अलकैर् ललाटोपरि विलसद्भिर् आवृतम् इत्य् ऊर्ध्व-भागस्य । कुण्डल-श्री- इति द्वयोः पार्श्वयोः । हसितेनावलोको यस्मिन् इति अधो-मध्य-भागयोर् इति । एवं सर्वत्र शोभोक्ता स्थल-पूर्वकेण गण्डयोर् विस्तीर्णत्वं, कुण्डल-श्री इत्य् अनेन स्वच्छत्वं च ध्वनितम् । अधरे च सुधानुमानं दर्शन-मात्राल् लोभ-विशेषोत्पत्तेः सौरभ्य-विशेषानुभवाच् च ।
तथा दत्तम् अभयं भक्तानां दैत्य-वधादिना येन इत्य्-आदि बलिष्ठत्वादि-गुणः । तेन च चातुर्येण पत्य्-आदिभ्यो भयं परिहृतम् । वस्तुतस् तु गाढाश्लेषेण कामादि-भय-हरत्वम् अभिप्रेतम् । दण्ड-रूपकेण सुवृत्त-पृथु-दीर्घत्वाद्य्-आकार-सौष्ठवम् । अत्राप्य् एवं वैशिष्ट्यम् उक्तम् । तथा श्रिया वाम-भाग-स्थ-स्वर्ण-वर्ण-लक्ष्मी-रेखा-रूपया लक्ष्म्या कर्त्र्या एकं श्रेष्ठं रमणं यस्मिन्न् इति परम-सौन्दर्यादि-सम्पत्ति-निधानत्वम् उक्तम्। च-कार-द्वयं विलोक्य इति पुनर् उक्तिश् च निज-वास-भुज-वक्षसोर् विशेषाश्रयता-विवक्षया । तथोत्तरयोर् द्वयोर् एका क्रिया चैक-सम्प्रयोजन-जनकत्वात् तादृश-गण्डाधर-मण्डिते श्री-मुखे हि चुम्बन-पाने भुज-वक्षसोश् चालिङ्गन-मात्रम् अभिलषितम् इति ।
अत्रालकादीनाम् उक्ति-क्रमेण इदं गम्यते—प्रथमतो मुखस्य तत्-तत्-सौन्दर्य-दर्शने जातेऽपि लज्जया न चातुरक्षणे दर्शनं, किन्त्व् अत्युत्कण्ठया । पश्चाद् एव तत इच्छा-विशेषेण येन भुजौ दष्टौ, तस्य तु विश्रामो वक्षस्य् एवेति तथा क्रमो ज्ञेयः । एवं दासीत्वे हेतुः परम-मोहनतैवेति ध्वनितम् ।
किं च, भृतिर् मूल्यं च खलु विषय-दानम् एव लोके दृश्यते, तत् तु त्वयि तत्-तद्-रूप-शोभावति मधुराधर-सुधे लोभनीय-भुजादि-स्पर्शे पूर्ण-लक्ष्मी-निधान-वक्षसि लब्धे, स्वतः-सिद्धम् एवेति, तथापि वीक्ष्य इति स्वेषां नेत्र-खञ्जन-बन्धोऽपि ध्वनितः । तत्र अलकानां पाशत्वं, कुण्डलयोस् तद्-अन्तिम-कुण्डलिका-रूपत्वं, गण्डयोस् तन्-निधान-स्थलत्वम् अधर-सुधाया लोभ्याहारत्व-हसितावलोकस्य विश्वास-जनक-स्व-पालित-खञ्जन-द्वयाविलासत्वम् । तत्र भुज-दण्ड-युगस्य च दत्ताभयत्वम् एव पल्लव-युक्तत्वाद् इति भावः । तादृश-वक्षसश् च सुख-चार-प्रदेशत्वम् इत्य् अपि ज्ञापितम् । अन्यत् तैः ।
यद् वा, कुण्डलयोः श्रीः शोभा येन, तन् मुखं । केषाञ्चिन् मते श्री इति दीर्घः पाठः । ततश् च कुण्डलयोः श्री-हेतु**-गण्ड-स्थले** च अधर-सुधा च, तासां द्वन्द्वैक्यं, तथा हसितं च अवलोकश् च, तत् तच् च वीक्ष्य इति सर्वेषां प्राधान्यं द्योतितं । विलोक्य सुदृश्यम् इति निषेधार्थस् तु ।
ननु यद्य् एवं, तर्हि कथं ममाङ्गानि मुहुर् वीक्षमाणा एव तिष्ठथ ? तत्र साटोपम् आहुः—वीक्ष्य इति । अत्रापि काक्वैव निषेधो व्यङ्ग्य इति ॥३९॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : अथ श्रवणाद् [भा।पु। १०.२९.२७] इत्य्-आदौ दर्शनान् मयि भावः इत्य् अनेन यन्-निज-सौन्दर्य-बलं दर्शितं तत्राहुः—वीक्ष्य इति । अत्राप्य् अन्त्यश् च-शब्दः काक्वा । पूर्वस् तु तत्-तद्-उक्त-समुच्चये । एतद् अपि एतच् चापि विलोक्य दास्यो भवाम, अपि तु न सर्वथैव इत्य् अर्थः ॥३९॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : अद्य किं दास्यं दास्यसि ? दास्यस् तु वयं भवाम एवेति सिद्धवद् अन्या आहुः—वीक्ष्य इत्य्-आदि । तव मुखं वीक्ष्या दर्शनीया येऽलकाः, तैर् आवृतम् । पश्चात् कर्मधारयः । कुण्डलयोः श्रिया युक्तं गण्ड-स्थलं यस्य तत् तथा । अधरे सुधा यस्य तत् तथा । [विलोक्यं] दर्शनीयं वक्षश् च कर्मधारयः । कीदृशम् ? श्रिया हेतु-भूततया एक-रमणम् । एतानि यथा स्वभाव-सिद्धानि भवन्ति, तथा वयम् अपि दास्यो भवाम इत्य् अर्थः । अथवा, वीक्ष्य विलोक्य इति पूर्व-काले ल्यप्, तन् नातिसुरसम् ॥३९॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : ननु, पूर्वं पद-रजः-सेव्यत्वेन प्रार्थितम् । इदानीम् अन्यद् अपि भिक्षु-प्रसारिका-न्यायेन प्रार्थयन्त्यो व्याजेन दास्यम् एव स्वीकुर्वन्ति इति ज्ञात्वा पृच्छन्ति । गृह-त्यागे को वा दोषः ? दास्यो भवामः ।
कीदृशं मुखम् ? कुण्डलयोः श्रीर् ययोः, ते गण्ड-स्थले । यस्मिन् अधरे सुधा यत्र, तत्र। पुनः कीदृक् ? हसितं हासस् तद्-विलसितोऽवलोको यस्मिन् । ततः प्रथमं तासां मनसि सुखम् एव मुख्य-स्वाद्यं तेनाभिप्रेतम् । अतस् तद् एव वर्णयन्ति—अलकावृतम् इति । अलि-कुलावृत-नीलोत्पल-सादृशेन वर्णितं मकरन्दाधिक्येन पेयत्वम् अभिप्रेतम् । कुण्डल-श्री इति पार्श्व-द्वयं पीन-युगावृतत्वेन शोभातिशयः सूचितः । गण्ड-स्थले स्वच्छत्वं द्योतितम् । अधर-सुधा इति लोभाश्रयत्वं सूचितम् । हसितावलोकम् इति विलास-प्रकाश-भरः सूचितः ।
भुज-दण्ड-युगं च विलोक्य । कीदृशं ? दत्ताभयम् । भक्तेभ्यो दत्तम् अभयं येन स्व-सामर्थ्येन गोवर्धनोद्धरणादिना—न त्रास इह वः कार्य [भा।पु। १०.२५.२१] इति त्वयैवोक्तत्वात् । बहुशोऽनुभूतत्वाच् च विलोक्य । कीदृक् ? श्रिय एकम् एव रमणं रति-जनकम् । यद् वा, श्रिया शोभया अस्माकम् एव रमणम् इति शोभातिशय उक्तः । मधुर-रसालम्बनम् एतत् सर्वं दृष्ट्वा दास्यं स्वीकार्यम् । एतद् वेशेनाप्य् अलं, किम् उत समुचितम् एतत् सर्वम् इति । गृह-स्वाम्ये न किञ्चिद् दास्ये सर्वम् एव सम्पत्स्यते । अत एव अमूल्य-क्रीता दास्यो भवाम इति ।
यद् वा, अस्वर्ग्यम् अयशस्यं च फल्गु कृच्छ्रं भयावहम् [भा।पु। १०.२९.२६] इति च तत्रोत्तरम् अन्यत्र औपपत्यं जुगुप्सितम् एव । इह तु न, यत एते दोषाः गुणत्वेन परिणताः, नव-भृत्येषु स्वर्गापवर्ग-नरकेष्व् अपि तुल्यार्थ-दर्शिन [भा।पु। ६.१७.१८] इति तव मुख-दर्शने जाते स्वर्गस्य हेयत्व-दर्शनाद् इष्टापत्तिर् एव मुकुर-स्थानीययोर् गण्डयोः स्व-प्रतिबिम्ब-दर्शनाय स्वीकृतत्वाज् जात्व् एवौपपत्यं स्वीकृतम् ।
अत्रापि देव-भोग्यायाः सकाशाद् उत्कृष्टाया अधर-सुधाया भोग्यत्व-दर्शनात् औपपत्य-स्वीकारः । हसितावलोकम् इति । अन्यत्रौपपत्यं यशसो मलिनत्वं भवति । अत्र तु हसितम् अप्य् उज्ज्वलम्, अवलोकोऽप्य् उज्ज्वलः । अयशसोऽप्य् उज्ज्वलत्वम् । अतः स्वीकृतम् अन्यच् च फल्गु स्वल्प-काल-भोग्यम् अपि अभयदेन भुज-द्वन्द्वेन रक्षितत्वात् स्वीकृतं कृच्छ्रं दुःसाध्यम् अपि श्री-सेव्यत्वात् स्वीकृतं बहु-दोषाक्रान्तत्वेन प्रतीतम् अप्य् औपपत्यम् अस्मच्-चित्ताभिप्रायेण सुखात्मकम् एव प्रतीयते । अन्येषां जुगुप्सितम् अप्य् अस्माकम् अजुगुप्सितम् एवेति । गृहोचितं सुखं स्वर्ग्यं यशस्यं बहु-काल-भोग्यं सुख-साध्यम् । अजुगुप्सितम् च एतादृशम् अप्य् अस्माभिस् त्यक्तम् । स्वर्गापवर्ग-नरकेष्व् अपि तुल्यार्थ-दर्शिन [भा।पु। ६.१७.१८] इत्य् उक्तत्वात् । अयशस्यं यशो हि स्वर्गस्य मूलं—यावत् कीर्तिर् मनुष्यस्य पुण्या लोकेषु गीयते । तावत् प्रमोदते स्वर्गे [म।भा। ५.३५.४] इति स्वर्ग-हेतुत्वाद् यशोऽपि त्यक्तम् । अस्वर्ग्यं स्वर्ग्यस्याकाम्यमानत्वात् । अन्येऽपि भक्ताः स्वर्गापवर्ग-नरकेष्व् अपि तुल्यार्थ-दर्शिन [भा।पु। ६.१७.१८] इत्य् उक्तात् ।
यद् वा, फल्गु स्वल्प-काल-भोग्यम् अपि स्वीकृतं, बहु-सुख-पूर्णत्वात् । कृच्छ्रं दुःसाध्यम् अपि स्वीकृतं, त्वत्-पद-प्राप्ति-हेतुत्वात् । जुगुप्सितम् अपि स्वीकृतं पत्य्-आदिभिर् अस्मत्-त्यागस्य करिष्यमाणत्वात् । बहु-काल-भोगस्यापि परिणाम-विरसवत्त्वात् । तद् उक्तं—न नाक-पृष्ठम् [भा।पु। १०.१६.३७] इति । अन्यासं पति-व्रतानां षट्-दोषाकृआन्तम् अप्य् औपपत्यम् अस्माकं षड्गुण-युक्तम् एव जातम् । तद् उक्तं—क्वचिद् गुणोऽपि दोषः स्याद् दोषोऽपि विधिना गुणः [भा।पु। ११.२१.१६] इति । यथा ब्राह्मणस्य अध्ययनम् अध्यापनं च गुणः, शूद्रस्य तु दोषः। एवम् अन्यासां दोष-बुद्ध्य्-औपपत्तौ विमुखानाम् अप्रवृत्तौ सत्यां तव भजनो धर्म इति जानतीनाम् अस्माकम् औपपत्यं गुण एव । अन्याभिर् अनास्वादितत्वाद् दोष एव । अतस् तास्व् एवम् अयम् उपदेशः । अत इयं विभीषिका नास्मास्व् अवकाशं लभत इति वाक्यार्थः । यतस् तव दास्यं परम-पुरुषार्थ-साधकं, न हि परम-पुरुषार्थ-साधकं पाप-साधकं भवति । मुखादि-वीक्षण-रूपेण मूल्येन क्रीता दास्यो भवाम । उपभोगस् तु भवत्-प्रसाद-लभ्य एव । तस्मिन् जाते किम् अलभ्यम् ? इति मुखादि-दर्शनेनास्मद्-औपपत्य-व्यवसायं दृढीकृत्य इदानीम् अस्वर्ग्यम् इत्य्-आदि विभीषिकाम् उत्पादयन् किं न लज्जसे ? इति भावः ॥३९॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : यूयं यन् मम दास्यो भवथ, तत् किं मया मूल्येन क्रीताः स्थः ? स्वीय-दत्त-भृतयो वा ? तत्र भवता अस्मत्-समुचित-मूल्यात् कोटि-कोटि-गुणितेन अस्मद्-अदृष्टाश्रुत-चरेण महानर्घ्येण हसितावलोक-चिन्ता-रत्नेनास्मान् वयः-सन्ध्य्-आरम्भ एव क्रीत्वा स्वीय-कुञ्ज-मन्दिरम् आनीय नील-निधि-पद्म-निधि-जाम्बुनद-मकर-युगल-चिन्तामणि-मय-स्थली-मणि-स्तम्भ-लक्ष्मी-विलासास्पद-नीलमणि-मन्दिराण्य् अलकादि-व्याजेन स्व-सम्पत्तीर् दर्शयित्वा देवैर् अपि दुर्लभम् अमृतं प्रतिदिनं भोजयसीत्य् आहुः—वीक्ष्य इति ।
यदा शोण-वक्रोष्णीषं शिरसि बध्नासि, तदा दासी-जनेन कङ्कतिकया उत्कृष्योर्ध्व-नयनात् त्वया च स्वाङ्गुल्या यत्नान् निरुद्ध्योन्नीयोष्णीषान्तः-प्रवेशनात् भाल-वाम-दक्षिण-प्रान्तयोर् एव दृश्यमाण-मूल-भागैर् अलकैर् आवृतम् अनाच्छन्नं मुखं वीक्ष्य इति । यदा चूडां बध्नासि, तदा भालाग्र-वाम-दक्षिण-भागेष्व् अपि कुञ्चितैर् अनतिदीर्घैर् अलकैर् आ ईषद् आवृतं मुखं वीक्ष्य । अभ्यङ्गोद्वर्तनादि-समये सम्प्रयोग-भर-समये च अलकैर् आ सम्यक् प्रकारेणैव आवृतम् आच्छन्नं मुखं वीक्ष्य, ईक्षणाभ्याम् आस्वाद्यमान-माधुर्य-भरी-कृत्य वयं दास्यो भवामः ।
मुखं कीदृशम् ? कुण्डलाभ्यां समय-भेदेष्व् अलकैर् अनावृताभ्याम् ईषद् आवृताभ्यां सम्पूर्णावृताभ्यां च । अचपलाभ्याम् ईषच् चपलाभ्याम् अतिचपलाभ्यां च श्रीः पृथक् पृथक् शोभा यत्र तत् ।
हसित-प्रहसित-समये गण्डयोर् अपि सृक्वण्योर् विततत्वात् । गण्ड-स्थलेऽपि अधर-सुधा अधर-माधुर्याच् छलनं यस्य तत् । गण्ड-स्थलात् गण्ड-स्थलम् अधिरुह्य गोपी-नयन-चकोरैः पीयमाना अधर-सुधा यस्य तत् । रहस्य-समय-भेदे तु गोपीनां गण्ड-स्थले अधर-सुधा यस्य तत् । गण्ड-स्थलयोर् गोपीनाम् अधर-सुधा यस्य तत् ।
यद् वा, कुण्डलयोः श्रीः प्रतिबिम्ब-रूपा शोभा ययोः, ते गण्ड-स्थले यस्मिन् अधरे सुधा यस्मिन्, तच् च तच् च तद् इत्य् एक-पदं । हसित-युक्तोऽवलोको यत्र तद् धसितं, प्रफुल्लता गोपीनां कुमुदानां च अवलोकाद् यस्माद् इति वा ।
ननु, युष्मत्-पतय एतद्-असहिष्णवः फुत्कारेण कंस-राजतो मम भवतीनां च भयम् उत्पादयिष्यन्ति ? तत्राहुः—दत्तम् अभयं महेन्द्र-दर्पकादिभ्योऽपि पर्वत-धारणादिना येन, तथा-भूतं भुज-दण्ड-युगम् इति तथा चेत् त्वद्-भुज-दण्ड एव कंस-पशोः प्राण-हारको भविष्यतीति भावः । एवं च व्यञ्जितेन वीर-रसेन शृङ्गार-रसः पुष्टो भवति स्म ।
ननु, पर-नारीर् न दासीः करोषि, किन्तु नारायणस्य नारीं लक्ष्मीम् अपि वैकुण्ठाद् बलाद् आनीय स्व-वक्षसा वहसीत्य् आहुः—वक्ष इति । श्रिया लक्ष्म्या कर्त्र्या लज्जा-वशात् सुवर्ण-रेखा-रूपया एकं मुख्यं रमणं यत्र तत् । तस्माद् अधुना ते कियद् वयो बभूव चतुर्दश-भुवनेषु मध्ये तद्-ऊर्ध्व-लोकेष्व् अपि ब्रह्माण्डाद् बहिर् महा-वैकुण्ठ-लोकेष्व् अपि मध्ये कस्यापि काम् अपि सुन्दरीं नारीं त्वं न त्यक्ष्यसीति जानीम इति व्यञ्जितं भवति ॥३९॥
॥ १०.२९.४० ॥
का स्त्र्य् अङ्ग ते कल-पदायत-मूर्च्छितेन41
सम्मोहिताऽर्य-चरितान्42 न चलेत् त्रिलोक्याम् ।
त्रैलोक्य-सौभगम् इदं च निरीक्ष्य रूपं
यद् गो-द्विज-द्रुम-मृगाः पुलकान्य् अबिभ्रत् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : ननु जुगुप्सितम् औपपत्यम् [भा।पु। १०.२९.२६] इत्य् उक्तम्, तत्राहुः—का स्त्री इति । अङ्ग ! हे कृष्ण ! कलानि पदानि यस्मिंस् तद् आयतं दीर्घं मूर्च्छितं स्वरालाप-भेदः, तेन । पाठान्तरे, "कल-पदामृत"-मयं "वेणु-गीतं", तेन संमोहिता का वा स्त्री आर्य-चरितान् निज-धर्मान् न चलेत् ? यन्-मोहिताः पुरुषा अपि चलिताः । किं च, त्रैलोक्य-सौभगम् इति यद् यतः अबिभ्रन्न् अबिभ्रुः । त्वद्-द्योतक-शब्द-श्रवण-मात्रेणापि तावन् निज-धर्म-त्यागो युक्तः, किं पुनस् त्वद्-अनुभवेनेति भावः ॥४०॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : पूर्वोक्तौपपत्ये जुगुप्सितत्वं परिहरन्त्य आहुः—कलानि व्यक्त-मधुराणि । निज-धर्मात् पातिव्रत्य-लक्षणात् । कल-पद-गान-श्रवणजानन्द-मग्नानां धर्माधर्म-स्मृतिर् एव नोदेतीति भावः । गवादयोऽन्तश्-चेतनाः । येन वेणु-नादेन मोहिताः पुरुषा अपि शक्र-शर्व-परमेष्ठि-पुरोगाः [भा।पु। १०.३५.१५] इत्य्-उक्तेः शङ्कर-प्रभृतयः स्त्री-वेशं कृत्वा गोपी-वृन्दे मिलिता अभूवन्न् इति, स्त्रीणां तु का वार्ता ? इति भावः ।
न केवलं मनुष्याणाम् एव मोहोऽपि तु तद्-इतरेषाम् अपीत्य् आहुः—किं च इति । त्रैलोक्यस्य सौभगम् अलङ्कारम् इदम् अस्मद्-दृग्-गोचरी-भूतं रूपं सुन्दरतरावयवोपकॢप्तम् आकारम् ।
इति भावः इति । त्वद्-द्योतक-शब्दस्य मधुसूदन-मुरारि-गोविन्देत्य्-आदि-शब्दस्य श्रवण-मात्रेण विनष्टा खिल द्वन्द्वानां विधि-निषेध-कैङ्कर्याभावान् निज-धर्मस्य वर्ण-क्रमाद् आगतस्य त्यागो युक्तः । एवं,
यद्-अनुचरित-लीला-कर्ण-पीयूष-विप्रुट्-
सकृद्-अदन-विधूत-द्वन्द्व-धर्मा विनष्टाः । [भा।पु। १०.४७.१८] इत्य्-उक्तेः ।
श्रवण-वर्णन-भावम् अथापि वा न हि भवामि यथा विधि-किङ्करः [भावार्थ-दीपिका १०.८७.४१] इति वक्ष्यन्ति स्वामि-चरणाः । पुनस् त्वद्-अनुभवेनाहं ब्रह्मास्मीति साक्षाद्-आत्म-साक्षात्-कारेणेत्य् अपि तात्पर्यम् । यथा-श्रुतं तु त्वद्-द्योतक-शब्दे वेणु-ध्वनिर् इमं कृष्णो वादयत्य् एवं-रूप इति ॥४०॥
कैवल्य-दीपिका : तथापि पर-पुरुष-प्रसङ्गाच् च सन्-मार्गातिक्रमोऽनुचित इति चेत्, तत्राहुः—का स्त्री इति । कलैर् मधुरैः पदैर् अमृतं सुधीभूतं यद् वेणु-गीतम् । तेन सम्मोहिता उत्पन्न-सम्मोहाख्य-नवम-स्मर-दशा त्रैलोक्यस्य सौभगम् सौभाग्यं जन-प्रियत्वं यस्मिन् रूपे । यत् यस्मात् वेणु-गीताद् रूपाद् वा गवादयः पुलकान्य् अबिभ्रत् नितरां धृतवन्तः । द्विजाः पक्षिणः । अयोग्येष्व् अपीति मङ्क्षु भावाविर्भावात् । का कथा अस्माकम् स्मर-वैवस्याद् इदं चेष्टितं स्याद् इति भावः ॥४०॥ [मु।फ। ११.३४]
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : नन्व् एवम् एवोपासना, भद्रं भो भद्रम्। तर्हि स-रागा एव भवत्यः ? नहि नहि, मद्-भक्ता इत्य् आशङ्क्य मध्या धीराः प्रौढा आहुः—का स्त्र्य् अङ्ग ते इत्य्-आदि । हे अङ्ग ! अयं तु तवैव वेणु-ध्वनेस् तव रूपस्य चायं दोषः, न स्त्रीणां, यद् यस्माद् गो-द्विज-द्रुम-मृगा अपि पुलकानि बिभ्रति, तेन कल-पदायत-वेणु-गीतेन एव संमोहिता सती त्रैलोक्य-सौभगम् इदं च रूपं निरीक्ष्य का स्त्री न चलेद् आर्य-चरितात् कुल-व्रतात् ? आर्य-चरिताद् वेद-वर्त्मनो वा, आर्यस्य तव चरितात् हेतोर् इति वा न चलेत् अस्थिरा न भवति । एतेन स्त्रीणां न दोषः । स्त्रियस् तु त्वयि निरुपाधि-रतिमत्य एव । त्वम् एव वेणु-ध्वानेन तासु रागान्तरं जनयसीति प्रागल्भ्यम् ॥४०॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ननु शिष्ट-वर्ग-शिरो-धार्याः, तथापि महद्वल् लोक-शिक्षार्थम् अवश्यं सद्-आचारः पालयितुं युज्यते । तत्र स-दैन्य-रोषम् आहुः—का इति । त्रिलोक्यां वर्तमाना का स्त्री न चलेत् ? अपि तु सर्वैव चलेद् इत्य् अर्थः । श्री-शिवाङ्कस्थ-पार्वत्य्-आदीनाम् अपि मोह-शरणात् । तच् च स्कन्दादौ प्रसिद्धम् एव । अत्रापि—देव्यो विमान-गतयः [भा।पु। १०.२१.१२] इत्य्-आदिना सूचितम् एव ।
कदाचिद् वा वेणु-गीतं नोदेतु नाम, रूपं च परम-मोहनं सदा विराजते इति स-विकारम् आहुः—त्रैलोक्य- इति । त्रैलोक्यस्य ऊर्ध्वाधो-मध्य-वर्तमान-लोक-त्रयस्य सौभगं सौभाग्यं जन-प्रियत्वं सौन्दर्यं वा यस्मिन् यस्माद् वा, तद् इदं प्रत्यक्ष-वर्तमानम् इत्य् अन्यथात्वं निरस्तम् ।
यद् वा, असाधारणम्, अनेन श्री-रघुनाथस्य यत् सौन्दर्यं दृष्ट्वा मुनयोऽपि मोहिता भाव-विशेषं गताः । तथा च पाद्मोत्तर-खण्डे—
पुरा महर्षयः सर्वे दण्डकारण्य-वासिनः ।
दृष्ट्वा रामं हरिं तत्र भोक्तुम् ऐच्छन् सुविग्रहम् ॥
ते सर्वे स्त्रीत्वम् आपन्नाः समुद्भूताश् च गोकुले ।
हरिं सम्प्राप्य कामेन ततो मुक्ता भवार्णवात् ॥ इत्य्-आदि ।
महा-कौर्मे च—
अग्नि-पुत्रा महात्मानस् तपसा स्त्रीत्वम् आपिरे ।
भर्तारं च जगद्-योनिं वासुदेवम् अजं विभुम् ॥ इति ।
ततोऽपि वैशिष्ट्यम् अभिप्रेतम् । अधुना निजाशेष-भगवत्ता-प्रकटनात्
यद् वा, इदम् अनिर्वचनीयं परमाद्भुतम् इत्य् अर्थः । प्रतिबिम्बादौ दर्शनात् तवापि भाव-विशेषोत्पादनेन विस्मापनात्, तथा चोक्तम् उद्धवेन—विस्मापनं स्वस्य च [भा।पु। ३.२.१२] इति । निरीक्ष्य इति वेणु-गीतस्येव श्रवण-स्मरणादिनापि मोहः स्याद् एव, तत्रापि साक्षाद् दृष्ट्वा का वा न चलेत् ? इत्य् अर्थः ।
यद् यस्मात् रूपात् । गो-शब्देन वृष-वत्स-महिष्य्-अजादयोऽपि ग्राम्य-पशवो लक्ष्यन्ते, गावः पशुत्वेन विवेक-हीना अपि । पुलकानि इति बहुत्वेन सर्वाङ्गेषु सदैवेति द्योत्यते, तैश् चान्येऽपि विकारा उपलक्ष्याः, अस्पन्दनं गतिमतां पुलकस् तरूणां [भा।पु। १०.२१.१९] इत्य्-आद्य्-उक्तेः। अबिभ्रन् भाव-विशेषोदयाद् इति वेणु-गीताद् अपि रूपस्य परम-मोहनत्वम् उक्तम् । यच् च श्री-रुक्मिण्या देव्या वक्ष्यते—रूपं दृशां दृशिमताम् अखिलार्थ-लाभं [भा।पु। १०.५२.३७] इति, उद्धवेन चोक्तं—विस्मापनं स्वस्य च [भा।पु। ३.२.१२] इति । तत्-तद्-वचनाद् अप्य् अस्य वैशिष्ट्यं ज्ञेयम् ।
चक्षुष्मतां सौन्दर्य-ग्रहण-सम्भवात्, तथा परम-विदग्ध-शिरोमणेस् तस्य सद्-असद्-विचार-निष्ठा-सद्-भावेनाश्चर्य-विशेष-दृष्ट्या विस्मय-सम्भवाच् च । अत्र च गवादीनां तत्-तद्-अभावेऽपि प्रेम-विकारोक्तेर् इति दिक् । अन्यत् तैर् व्यञ्जितम् ।
तत्र पुरुषा अपि चलिता इति द्विज-द्रुम-मृगाणाम् अपि पुलकोद्भेदस्य । किं वा, शक्र-शर्व-परमेष्ठि-पुरोगाः कश्मलं ययुः [भा।पु। १०.३५.१५] इति वक्ष्यमाणस्य देवादीनाम् अपि मोहस्यानुसारेणेति ।
अथवा, यद् इत्य् अव्ययम्, याभ्यां वेणु-गीत-रूपाभ्याम् इत्य् अर्थः । वेणु-गीतस्य मोहनत्वं विशेषत एकविंशत्य्-अध्याये व्यक्तम् एवोक्तम्, पञ्चत्रिंशे च वक्ष्यते । अन्यत् समानम् ।
एवं तस्य वेणु-गीत-रूपयोः परम-मोहनत्वम् उक्तम् । कृष्ण-नाम्नो मोहनत्वम् अङ्ग इत्य् अनेन सूचितम् एव । परम-मोहनत्वेन "श्री-कृष्ण" इति साक्षात् कुत्राप्य् असम्बोधनात् । अतोऽशक्त्या शिष्टाचार-परित्यागे कोऽपि दोषो नाम न घटेत इति भावः । वस्तुतस् तु तादृश-जनानां सदाचारेऽनधिकारात् । तच् च पूर्वं विवृतम् एव । अत एव श्री-स्वामि-पादैर् लिखितम्—तद्-द्योतक-शब्द-श्रवण-मात्रेणापि तावन् निज-धर्म-त्यागो युक्तः इति । ईश्वरस्य च सर्व-शक्तिमत्त्वाल् लोक-सङ्ग्रहार्थं सदाचार-परिपालनं तस्य सम्भवेद् एव । तत् प्रेम-विवशानां चाशक्त्या कथं सम्भवेत् ? एवम् एव तेषां माहात्म्य-विशेषो निगूढोऽपि तेनैव निरपेक्षं मुनिं शान्तं [भा।पु। ११.१४.१६] इत्य्-आदि-वचनैर् अभिव्यञ्जित इति दिक् ।
अनेन श्रवणात् [भा।पु। १०.२९.२७] इत्य् अस्योत्तरम् । पुरुषाणां तत्रापि मुनीनाम् अपि पूर्वावतारे अत्र च गवादीनाम् अपि साक्षात् मोहो यत्र स्यात्, तत्रास्मादृशीनां का वार्ता ? इति विवेक-हानाव् अस्माकं न दोष इति ।
किं वा, यस्य निरीक्षण-वेणु-गीत-श्रवण-मात्रेण गवादीनाम् अपीदृशानन्द-लक्षणं सम्पद्यते, तस्य यथा-यथं साक्षाद् उपभोगेन प्रेम-विशेष-लक्षणः परमानन्दः सम्पद्यत एवेति सन्निकर्षो हि युक्त एवेति । वस्तुतस् तु यस्य श्रवणादिनापि भावः स्यात्, तस्य सन्निकर्षेण भावो विशेषतः सम्पद्येतैवेति ।
श्लेषार्थः—का स्त्री आर्य-चरिताच् चलेत्, अपि तु न कापीत्य् अर्थः । यन् निरीक्ष्य गवादयः पुलकानि बिभ्रति स्म, इदम् ते तव रूपं सौन्दर्यं त्रिलोक्यां नास्ति किम् ? काक्वा, अपि त्व् अस्त्य् एवेत्य् अर्थः । अतोऽनेन त्वं मा गर्वम् आवह इति भावः ।
यद् वा, हे कल-पदायत-वेणु-गीत ! हे सम्मोहित ! काम-सम्मोहित ! इत्य् अधैर्यम् उक्तम् । ते त्वत्तः सकाशात् का न चलेत्, गृहं न यायात् ? किं-भूतात् ? आर्य-चरितात् परम-धार्मिकाद् इति सोल्लुण्ठम् ।
यद् वा, हे कल-पदायत-वेणु-गीत-सम्मोहितार्य ! इति परम-धार्ष्ट्यम् उक्तम् । ते तव चरितात् पारदारिकत्व-लक्षणात् का न चलेत् नापयायात् ? का इदं स्वीकुर्यात् ? इत्य् अर्थः । अन्यत् समानम् ॥४०॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : नन्व् एवं पतिव्रताभिर् उपहसनीया भविष्यथ तत्र स्फुटम् एव स-रोष-दैन्यम् आहुः—का स्त्री इति । त्रिलोक्यां वर्तमाना का स्त्री न चलेत् ? अपि तु सर्वैव चलेद् इत्य् अर्थः । तच् च देव्यो विमान-गतयः [भा।पु। १०.२१.१२] इत्य्-आदिना सूचितम् । कल- इति पूर्वं व्याख्यातम् [१०.२९.३] । पद इति प्रतिपदम् अपि तादृशं बोधयन्ति—आयत इति । तत्र श्री-कृष्णस्य निर्बन्धं बोधयन्ति स्वेषां च धैर्येणापि तत्-काल-क्षेपं वारयन्ति । पाठान्तरे तस्यालौकिक-स्वादत्वं व्यञ्जयन्ति ।
तत्रादर्शन एव वार्ता दर्शनेऽपि तथैवेत्य् एवं सर्वतो मार एवेति स-भयम् इवाहुः—त्रैलोक्य- इति । त्रैलोक्यस्य ऊर्ध्वाधो-मध्य-वर्तमान-यावल्-लोकस्य सौभगं सौभाग्यं वा यस्मिन् यद्-अन्तर्-भूतम् इत्य् अर्थः, तद् इदं प्रत्यक्ष-वर्तमानम् इत्य् अन्यथात्वं निरस्तम् । यद् वा, इदम् एतादृशम् असाधारणम् इत्य् अर्थः ।
निरीक्ष्य इति । यस्य श्रवणादिनापि मोहः स्याद् इति कैमुत्यं बोधयन्ति—का स्त्री इति । यत्र पुरुषा अपि स्वयं भगवान् अपि मुह्येयुर् इति भावः, शक्र-शर्व-परमेष्ठि-पुरोगाः कश्मलं ययुः [भा।पु। १०.३५.१५] इति वक्ष्यमाणात्, विस्मापनं स्वस्य च [भा।पु। ३.२.१२] तृतीयोक्तेश् च । अहो अस्तु तावत् तादृश-सारासार-विदां तेषां वार्ता ! यद् याभ्यां वेणु-गीत-रूपाभ्यां गव्-आदयोऽपीति श्रवण-दर्शने लभ्येते, ते स्व-प्रकाशत्वान् नासम्भाव्ये । अनेन लोकेप्सुभिर् [भा।पु। १०.२९.२५] इत्य् अस्योत्तरम् । निषेधार्थश् चायम् ।
ननु, यदि ममाङ्ग-दर्शने युष्माकं न क्षोभः, तर्हि कथम् इतश् चलितुम् इच्छा ? तत्राहुः—का स्त्री इति । का स्त्री तज्-जाति-मात्रं कल- इत्य्-आदि-लक्षणापि आर्य-चरितात् सद्-आचाराद् धेतोः ते त्वत्तः सकाशात् न चलेत्, नापयायात् ? तथा यत् यस्मात् गवादयोऽपि पुलकान्य् अबिभ्रन्, तत इदम् ईदृशं रूपं निरीक्ष्य च समलोक्यापि तस्माद् एव हेतोः का नापयात् ? अपि तु सर्वैवापयायाद् इत्य् अर्थः । सुन्दरीणां सुन्दर-पर-पुरुष-निकटे स्थितिर् हि बाढं लोक-विगान-हेतुर् इति । तद् एवं यद्यपि तत्-संमोहिता नापि सम्यक् तद्-वीक्षण-कारिकाः, तथाप्य् अपयास्याम इति भावः ॥४०॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : ननु यद्य् एवं दृढ-व्रता भवथ, तर्हि कथम् इहैव सर्वां रात्रिं न तिष्ठथ ? इत्य् आशङ्क्य पुनः स-शङ्कम् आहुः—का स्त्र्य् अङ्ग ते इति । यद्यप्य् एवं, तथापि अङ्ग हे कल-पदायत-वेणु-गीत, हे सम्मोहित सम्मोहनाख्य-काम-बाण-मोहित, त्रिलोक्याम् एषा का स्त्री या ते त्वत्तः सकाशात् आर्य-चरितात् सद्-आचाराद् धेतोर् अपि न चलेत् ? अस्त्व् अस्माकं परम-साधु-मर्यादा-व्रतानां दूरतो वार्ता ।
तद् एवं ततश् चलने हेतुं सम्बोधन-द्वयेन गुण-गतं भाव-गतं च तदीयं दोषम् उक्त्वा, रूप-गतं चाहुः—त्रैलोक्य- इति । तथा आर्य-चरिताद् एव हेतोर् इदं च रूपं विलोक्य का न चलेत् । यत् यस्मात् गो-द्विज- इति । सुन्दरीणां सुन्दर-पर-पुरुष-निकट-स्थितिर् हि बाढं लोक-विगानाय स्याद् इति ॥४०॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : ननु यद्य् एवं भवत्यः स्वभाव-सिद्धाभिमानिन्यः, तदा कथं मद्-वचसाम् अभिप्रायानभिज्ञाः सत्यः किं तप्यथ ? तत्राप्य् अन्या आहुः—का स्त्री इत्य्-आदि । हे अङ्ग ! ते तव कल-पदायत-वेणु-गीत-सम्मोहिता सती आर्यस्य तव चरिताद् धेतोर् न चलेन् न भ्रमेत् । एवम् एव तव भ्रामकं चरितम्, येन त्रिलोक्यां का स्त्री न चलेत् ? सर्वैव चलति । अत्र स्त्रीणां न दूषणं, तवैवेत्य् अर्थः । न केवलं तव चरिताद् एव । इदं रूपं निरीक्ष्य च, यतो रूपाद् गो-द्विज-द्रुम-मृगा अपि पुलकान्य् अबिभ्रन् पुलकिनो भवन्ति ॥४०॥
का स्त्र्य् अङ्ग ते कल-पदायत-मूर्च्छितेन43
सम्मोहिताऽर्य-चरितान्44 न चलेत् त्रिलोक्याम् ।
त्रैलोक्य-सौभगम् इदं च निरीक्ष्य रूपं
यद् गो-द्विज-द्रुम-मृगाः पुलकान्य् अबिभ्रत् ॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : ननु यथाहं लोक-सङ्ग्रह-परः, तथा भवतीभिर् अपि सदाचारः पाल्यः । प्रमाण-पङ्क्ति-सिद्धम् अप्य् एतद् व्यवसितं न कार्यम् ? इति चेत्, तत्र सामर्षम् आहुः—अङ्ग इति सम्बोधनेनैतत् ज्ञाप्यते यदि त्वम् अस्मद्भ्योऽभविष्यस् तवैवं नावदिष्यः । अतोऽस्मद्-आर्तिम् अज्ञात्वैवोपदिशसि परोपदेशे पाण्डित्यम् [पञ्च। १.११७]45 इति स्मृतेः। त्रैलोक्याम् सा का स्त्री या आर्य-चरितान् निज-धर्मान् न चलेत् ? निज-धर्मं न परित्यजेद् इत्य् अर्थः । न काचिद् इत्य् अर्थः । ते कल-पदायता वेणु-गीतेन सम्मोहिता कलानि अव्यक्तानि मधुराणि गीतेन तेन मोहिता । यद् उक्तं—देव्यो विमान-गतयः स्मर-नुन्न-साराः [भा।पु। १०.२१.१२] इति ।
त्वद्-उद्भावित-पर्ययो भवतीति न चित्रम् आहुः—त्रैलोक्य- इति । त्रैलोक्य-स्थ-सौभगं सौन्दर्यं, यस्मिन् त्रैलोक्ये सौभगं यस्माद् इति वा । इदं प्रत्यक्ष-सिद्धं रूपं निरीक्ष्य यत् यस्मात् मोहिताः पुरुषा अपि चलिताः, श्री-रघुवीरस्य सौन्दर्यं दृष्ट्वा दण्डकारण्य-वासिनो मुनयोऽपि मोहिताः । तद् उक्तं पाद्मे—
पुरा महर्षयः सर्वे दण्डकारण्य-वासिनः ।
दृष्ट्वा रामं हरिं तत्र भोक्तुम् ऐच्छन् सुविग्रहम् ।ते सर्वे स्त्रीत्वम् आपन्नाः समुद्भूताश् च गोकुले ॥ [प।पु। ६.२४५.१६४]
प्रत्यभिज्ञया संस्कार-वशा एव वदन्तीति ज्ञायते । यद् वा, इदं रूपं तवापि विस्मय-जनकम् । तद् उक्तं—विस्मापनं स्वस्य [भा।पु। ३.२.१२] इति ।
यद् वा, हे कल-पद ! कं सुखं लाति गृह्णाति पदं स्वरूपं यस्य, वेणुर् वानेन यत् सुखं भवति, तत् तावत् स्व-स्वरूप एव निमग्नो भवति । पश्चाद् अन्यत्र सञ्चरति । हे अमृत-वेणु-गीत-संमोहित ! यतः सदैव वेणुं वादयसे, न कदाचिद् विरमसि, अस्मास्व् एव केयं शङ्का ? यतो वेणु-गीतेन त्वम् अपि मोहितोऽसि । यद् वा, हे अमृत-वेणु-गीत ! हे मोहित ! इति पद-द्वयं मोहितत्वात् सात्त्विक-भावोदयः । अत एव तन्वितम् अनुकूलं वदन्न् अस्मान् निवारयसीति न चित्रं यत् तस्मात् विजातीया अपि गो-द्विज-द्रुम-मृगाः । गो-शब्देन वृषभ-वत्स-वत्सतरी-प्रभृतयो ज्ञेयाः । द्विजाः पक्षिणः । तद् उक्तं—प्रायो बताम्ब विहगा मुनयः [भा।पु। १०.२१.१४] इति । द्रुमाः—अहो अमी देववर [भा।पु। १०.१५.५] इति श्री-मुखेनोक्तम् । धन्याः स्म मूढ-मतयोऽपि हरिण्यः [भा।पु। १०.२१.११] इति भाव-विशेषोदयेन पुलकान् अस्मत्-सदृशीनां भाव-विशेष-ज्ञापकान् धर्मान् अबिभ्रन् ।
किं च, वेणु-गीतेन मोहयित्वा निज-धर्मस् त्याजितः । मोहितत्वात् सदाचार-परित्यागेनास्मासु दोषः स्थाप्यते । धर्म-त्यागस्य त्वयैव कारितत्वात् त्वय्य् एव दोषम् आवहेद् इति शास्त्र-फलं प्रयोक्त-रीति-न्यायेन अन्यच् च । वयं तु श्यामसुन्दर ते दास्यः [भा।पु। १०.२२.१५] इति प्रतिश्रुतम् अर्थं संस्मृत्य दास्यो जाताः । दासीनां स्वामि-वचनात् साध्व्-असाधु-करणेन गुण-दोषौ स्वामिनि स्वामि-सेवा-व्यग्राणां दासीनां श्रवणाद् इत्य् अस्याप्य् उत्तरं दत्तम् इति वेदितव्यम् । त्वं तु मयेमा [भा।पु। १०.२२.२७] इति प्रतिश्रुतं दातुम् अस्वीकुर्वन् प्रतियातेति प्रसह्य दुःख-वारिधौ मज्जयसीति कस्मात् ? इति न जानीम इति भावः ॥४०॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : ननु, युष्माभिर् धर्म-मार्गाय जलाञ्जलिर् दत्त एव । तत् किम् अन्या अपि पतिव्रता "विदूषयति निर्लज्जः स्वयं दुष्टः परान् अपि" इति न्यायेन दूषयथ ? मद्-वक्षस्य् औत्पत्तिक्य् एव येयं लक्षण-विशेष-रूपा सुवर्ण-रेखा भ्राजते, तां च दृष्ट्वा पति-व्रता-शिरोमणिं लक्ष्मीं दूषयन्त्यस् तस्याम् अप्य् अपराधिन्यः कथं भवथेति । तत्र न काम् अपि दूषयामः, किन्तु त्रिजगताम् अपि धर्म-ध्वंसनाय विधात्रा त्वं सृष्टोऽसीति स-रोष-चापलम् आह—का स्त्री इति ।
अङ्ग ! हे श्री-कृष्ण ! कलानि पदानि यत्र तद्-अमृत-रूपं यद् वेणु-गीतं, तेन । "कल-पदायत-मूर्च्छितेन" इति पाठे आयतं दीर्घं मूर्च्छितं स्वरालाप-भेदः, तेन संमोहिता इति न स्त्री दूष्यते, किन्तु त्वत्-कर्तृकं गीतम् एवेति भावः । आर्य-चरितात् पातिव्रत्य-लक्षण-निज-धर्मान् न चलेत्, अपि तु सर्वैव चलेद् इति । धर्म-त्याजन-लक्षण-प्रत्यवायं त्वं प्राप्स्यस्य् एवेति भावः । न केवलं त्वद्-गुणस्यैव धर्म-ध्वंसकता, अपि तु तद्-रूपस्यापीत्य् आहुः—त्रैलोक्य- इति ऊर्ध्वाधो-मध्य-देश-वर्तिषु प्राकृताप्राकृत-लोकेष्व् अपि सौभगम् एव यस्य तत्, न तु धर्म-ध्वंसकत्व-हेतुकः कस्याप्य् अत्र द्वेष इति भावः ।
न च स्त्रीणां स्वाभाविकः कामोऽपि मोहे हेतुर् अस्तीति वाच्यम् । यतो जङ्गम-स्थावराणां सर्वेषाम् अपि वैवश्य-प्रापकौ तव रूप-गुणाव् इत्य् आहुः—यत् । यतो गीत-रूपाभ्याम् अबिभ्रन् न बिभरुः । अस्मात् हे राजन् ! किं बहुना, शक्र-शर्व-परमेष्ठि-पुरोगाः कश्मलं ययुः [भा।पु। १०.३५.१५] इति वेणु-गीताध्यायात् परम-तत्त्व-विदाम् अपि मोहः, विस्मापनं स्वस्य [भा।पु। ३.२.१२] इति च तव तस्यापि चमत्कारो दृष्ट इति श्री-शुकोक्तिर् अप्य् आसीद् इति ज्ञेयम् ॥४०॥
(उज्ज्वल-नीलमणौ ११.८१ श्लोकेऽपि टीका द्रष्टव्या ।)
॥ १०.२९.४१ ॥
व्यक्तं भवान् व्रज-भयार्ति-हरो46ऽभिजातो
देवो यथादि-पुरुषः सुर-लोक-गोप्ता ।
तन् नो निधेहि कर-पङ्कजम् आर्त-बन्धो
तप्त-स्तनेषु च शिरःसु च किङ्करीणाम् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : व्यक्तं निश्चितम् ॥४१॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : सर्व-स्वामित्वेन तवास्मद्-भर्तृत्वात् समान-कुल-जातत्वेन सम्बन्ध-योग्यत्वाद् अस्माकं तव सङ्गत्यौपपत्य-दोषो नास्ति, कुतो निन्द्यत्वम् ? इत्य् अभिप्रेत्याहुः—व्यक्तम् इति । यथा आदि-पुरुषः सुर-लोक-गोप्ता वा मनो जातः, तथा स एव आदि-पुरुषो भवान् अधुना व्रजस्य सर्व-भक्त-समुदायस्य ।
यद् वा, अस्माकं व्रजस्थानां भयं संसृतिजम्, आर्तिर् आध्यात्मिका-रूपादि-रूपा त्रिविधा ते हरतीति तथाभिजात इति । व्यक्तम् असन्दिग्धम् ।
एष वः श्रेय आधास्यद् गोप-गोकुल-नन्दनः ॥ [भा।पु। १०.८.१६]
य एतस्मिन् महाभागाः प्रीतिं कुर्वन्ति मानवाः ॥
नारयो\ऽभिभवन्त्य् एतान् [भा।पु। १०.२६.२१] इत्य्-आदिना श्री-गर्गाचार्योक्तेः ।
अरयः कामादयः । यत इत्थं तत् तस्मात् सहज-शीतलत्वात् सन्ताप-हारित्वाद् आनन्दस्य आस्रावित्वात् कर एव पङ्कजः, तम् । यद् वा, पङ्कं क्लेशं जयतीति पङ्कजः कर एव पङ्कजः, तम् । तव करः पङ्क-हरोऽस्ति अन्यथा आर्त-बन्धुत्व-हानिः स्याद् इति सम्बुद्ध्य्-अभिप्रायः ।
किङ्करीणाम् इति सर्वत्राभयार्थं दासीत्व-दार्ढ्यार्थम् एवोक्तम् । यद् वा, किङ्करी-तापः स्वामिनैवापह्रियत इति । त्वं चास्माकं स्वामीति । अन्यथा, हितान् न यः संशृणुते स किं प्रभुः इति न्यायेन तव किं प्रभुत्वं च स्यात् ? इति भावः ॥४१॥
कैवल्य-दीपिका : व्यक्तम् इति । व्यक्तं स्पष्टम् । भयं पर-हेतुकम् । आर्तिर् मनः-पीडा । अभेदेऽपि देवो यथेति भेदोपमया सम्मोहितत्वं विवृतम् । तत् तस्मात् । शब्द-द्वयम् उभयत्र प्राधान्य-द्योतनार्थम् ॥४१॥ [मु।फ। ११.३५]
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : उपसंहरन्त्य् आहुः—व्यक्तं भवान् इत्य्-आदि । व्रजस्य भयम् आर्तिः, अर्तिर् वा पीडेति यावत् । उभयोर् एव हरण-कृत त्वम् अभिजातः प्रादुर्भूत इति व्यक्तं स्फुटं सर्व एव जानन्ति । देवः क्रीडा-परः सन्, यथा आदि-पुरुषो नारायणः सुर-लोक-गोप्ता त्वं तद्-अधिको\ऽपि दृष्टान्तान्तराभावात् तेन सहैवोपमा क्रियते । अतो व्रजस्यापि सुर-लोकाधिकत्वम् । तत् कथं स्वयम् एवार्तिं जनयस्य् अस्माकम् ? तत् तस्मात् नो\ऽस्माकं, हे आर्त-बन्धो ! तप्त-स्तनेषु च शिरःसु च कर-पङ्कजं निधेहि इत्य् उपदेशः ॥४१॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : एवं प्रतिवचनैस् तद् उक्तं सर्वं क्रमेण परिहृत्य, अधुना तस्यावतार-प्रयोजनं प्रदर्शयन्त्यः परमार्त्या स-काकु प्रार्थयन्ते—व्यक्तम् इति । व्रजस्य भयं दावादितः, आर्तिश् च त्वद्-अप्राप्तेः । यद् वा, भयं त्वद्-अर्थं पूतनादिभ्यो दावादिभ्यश् च, आर्तिश् च वर्ष-वातादिभ्यः । यद् वा, भयं त्वद्-विरह-शङ्कया, आर्तिस् त्वद्-उपेक्षया । पाठान्तरे "व्रज-जनानाम् आर्तिः" बाह्यान्तराशेष-बाधा । इदं न सर्व-सम्मतम् । एतच् चात्मोद्देशेनोक्तम् ।
किं वा, व्रजस्य जनाः कालान्तरेऽप्य् एतद् व्रज-भूम्य्-आश्रिता ये जनाः, तेषाम् अपि, किम् उतास्माकम् ? तद्-धरः सन् तन्-नाशनायेत्य् अर्थः । अभितोऽशेष-भगवत्ता-प्रकटन-विशेषेण जातः प्रादुर्भूतः । यद्यपि भू-भार-हरणादिकम् अपि प्रयोजनम्, तथापि व्रज-भयार्ति-हरणम् एव मुख्यं प्रयोजनम् । तत्र तद्-अर्थ-कृत-लीलयैव सर्वत्र मुख्य-प्रयोजनं, निज-प्रेम-रस-विस्तार-सिद्धेः ।
तद्-अर्थं दीन-कारुण्य-विशेषेण धर्मातिक्रमोऽपि कार्य इति दृष्टान्तेन बोधयन्ति—देवो जगताम् एव पूज्यः । यत आदि-पुरुषो जगत्-कारण-भूतः परमेश्वरः । सोऽपि यथा सुर-लोक-गोप्ता, सुर-लोकः स्वर्गः, तेन तत्रत्या लक्ष्यन्ते । यद् वा, सुराश् च लोकाश् चान्ये निज-जनाः, तेषां गोप्ता तत्-प्रतिपक्षादि-मारणेन रक्षकः सन् यथा जायते, गोप्ता यथा भवतीति वा, तथा तथा सर्वत्र तस्य साम्येऽपि भक्तापेक्षया वैषम्यम् अपि स्यात्, तथार्तानाम् अस्माकम् अपेक्षया धर्मस् त्वया लङ्घ्य एव, तत्र च यथा तस्य न दोषो घटते, किन्तु गुण एव महान्, तवापीति भावः ।
यद् वा, देवोऽपि आदि-पुरुषोऽपि सुर-लोक-गोप्ता अपि भवान् व्रज-भयार्ति-हरः सन्, अत एव श्री-गोपेन्द्र-नन्दनत्वेन यथावद् आभिजातः, तच् च व्यक्तं निश्चितं स्पष्टम् एवेत्य् अर्थः । तत् तस्मात् कर एव पङ्कजं सहज-सुशीतलत्वात् सन्ताप-हरत्वाद् आनन्द-रस-स्रावित्वाच् च, तद् आदौ नस् तप्तेषु स्मर-ज्वराक्रान्तेषु स्तनेषु निधेहि, तदार्ति-नाशनार्थं पश्चात् शिरःसु निधेहि, सर्वत्राभयार्थम् दासीत्व-स्वीकार-दार्ढ्यार्थं वा । च-कार-द्वयम् उभयत्रापि प्राधान्य-बोधनार्थम् । त्वद्-एक-प्रियाणाम् अस्माकं भयार्ति-हरणेनैव सर्व-व्रजस्य भयार्ति-हरणम् । ततश् चाशेष-भगवत्ता-सार-प्रकटन-रूपं तवावतार-प्रयोजनम् अपि सिध्येद् इति भावः ।
ननु तप्तेषु कथं करो निधेयः ? तत्राहुः—आर्त-बन्धो ! दीन-वात्सल्येन दुःखादिकम् अपि सह्यम् एवेति भावः ।
ननु पतिव्रतानां व्रत-पराणां शिरसि कर-निधानाद् बिभेमि । तत्राहुः—किङ्करीणाम् इति । आर्त-बन्धौ त्वयि साक्षाद्-विराजमाने त्वद्-दासीनां तापोऽनुचित इति च सूचितम् ।
यद् वा, ननु काम-मत्ताः ! जित-कामेन मया कथं स्तनेषु करो निधेयः ? अतः शिरःस्व् एव निधेयः । तत्राहुः—आर्त- इति । कामेन मा निधेहि, किन्तु आर्त-बन्धुत्वेन निधेहीत्य् अर्थः । अन्यथा सद्योऽस्माकम् अन्त्य-दशापत्त्या तवार्त-बन्धुत्व-यशो-हानिः । गूढोऽयम् अभिप्रायः—अवहित्थयाच्छाद्यमानोऽपि मनोभवोऽस्मद्-अङ्गेषु हस्तार्पणेन स्वयम् एवोद्भवितेति ।
ननु बह्वीनाम् अपि तासाम् एकस्मिंस् तस्मिन् तादृश-प्रार्थनं तच्-छक्ति-विशेष-परिस्फूर्त्या । किं वा, नः क्रमेणापि निधेहीत्य् आशयेनेति दिक् ।
श्लेषार्थः—भवान् अभिजात आभिजात्य-युक्तो व्रजेन्द्रात्मजत्वात्, देव इत्य्-आदि-पद-त्रयेणाधर्मे तव प्रवृत्तिर् अनुचितेत्य् उक्तम् । यथा आदि-पुरुषः सुर-लोक-गोप्ता सुर-लोक-भय-हरः, तथा भवान् व्रज-भयार्ति-हर इति सतीनाम् अस्माकं बलाद् अभिभवेन व्रजस्य त्वत्तो भयम् आर्तिर् भवितैवेति, तच् च तवायुक्तम्, निज-प्रयोजन-प्रातिकूल्यात् । नो निषेधे । आर्त-बन्धो ! इति वयं नार्ता यद् अस्माकं बन्धुर् भविष्यसीति भावः । अ-कार-श्लेषेण कामाद्य्-अभावात् । अतप्तेषु स्तनेषु, अत एव न निधेहि ।
यद् वा, हे तप्त ! कामाग्नि-दग्ध-हृदय ! यद् वा, तप्तः सन् स्तनेषु कर-पङ्कजं नो निधेहि नार्पय । अप्य्-अर्थे च-कारः । तव राज-कुमारत्वेन चास्माकम् अपि व्रजे निवासेन दासीत्वम् इव प्राप्तानाम् अपि शिरस्य् अपि न निधेहि इत्य् अर्थः । यद् वा, किङ्करीणां व्रजेन्द्र-गृह-दासीत्वेन वर्तमानानां किशोरीणाम् अपि, किम् उत मद्-विधानाम् ।
एवं दश-श्लोक्या प्रत्युत्तरेण तं निर्जित्यैकादशेनानेन आर्त्य्-उद्रेकतो निजेष्टं स्पष्टम् एव प्रार्थितम् । अत्र च श्लेषार्थोऽपि क्रमेण तद्-उक्त-श्लेष-परिहारतयैव ऊह्यः । स च तत्र तत्रैव लिखितः । अथवा तद्-उक्त-दश-श्लोकार्थस्य वैदग्धी-विशेषेण एकादशानां श्लोकानाम् एषाम् एकैकेनैवोत्तरम् ऊह्यम् । तत्र पौनःपुन्यं तथा तद्-उक्ततोऽप्य् अधिकम् एकं पद्यम्। तत्र च दीर्घ-च्छन्दस् तद्-अत्यन्त-निर्जयार्थम् । किं वा, प्रणय-शेषावेशेनोरु-दुःख-भरणैव वा ज्ञेयम् ।
तथापि विभो47 [भा।पु। १०.२९.३१] ! हे प्रभो ! इति स्वागतम् [१८] इत्य् अर्धस्य निज-दासीषु । तत्रापि भवान् इति अस्मद्-उपेक्षावरं नृशंसं वक्तुं नार्हति एवेति । सर्व-विषयान् सन्त्यज्य इति पादस्य, तेनाधुनास्माकं प्रयोजनम् इति किं तद्-वार्तया इति । तव पाद-मूलं भक्ता इति रजनी [१९] इत्य्-आदि-श्लोक-द्वयस्य त्वद्-आश्रितत्वेन घोर-सत्त्वादिभ्यो बन्धुभ्यश् च भयं नास्तीति, भक्ता इति दृष्टम् इत्य् अस्यापि तव भजनार्थम् एवागताः, न तु वन-दर्शनार्थम् इति । एतेन ब्रूत [१८] इति पादस्यापि सिद्धं त्वद्-भजनम् एवागमन-कारणम् इति ।
तथा तद् यात [२२] इत्य् अस्यापि व्रज-गमनादि-निरस्तेः । भजस्व इति निज-भाव-विशेषः सूचितः । अनेनाथवेत्य् अस्य तेनैवागताः स्मः, न त्व् अन्य-जनवत् सामान्य-स्नेहेनेति । दुरवग्रह इति भर्तुर् इत्य्-आदि-द्वयस्य युक्त्य्-उक्त-भर्तृ-शुश्रूषणाग्रहस्य निरसात् । मा त्यज इति अस्वर्ग्यम् अयशस्यम् [२६] इति युक्ति-सिद्धस्यापि स-दैन्य-प्रार्थनया परिहार-सिद्धेः । देवो यथा इति तत्र युक्तिर् अपि दर्शितैवेति । तत्-तद्-विशेषस्-तु पूर्व-लिखितानुसारेण ज्ञेय एव । एवम् अग्रेऽपि ।
यत् पति- [भा।पु। १०.२९.३२] इति मातरः [२०], तद् यात [२२], भर्तुः [२४] दुःशीलः [२५] इति चतुष्टयस्य सर्व-बन्धेषु कृत्यानां तस्मिन्न् एव प्रार्थनया तेषाम् उपेक्षणात्, किं तत् साध्वसादिना इति त्वयीशे इति व्रजस्य [१८] इति पादस्य त्वत्-प्रभावेनैव तत्रत्य-मङ्गलम् इति । एतेन रजनी [१९] इत्य् अस्यापि त्वन्-नैकट्येन भयाभावात् । तथा ब्रूत [१८] इति पादस्यापि त्वद्-अर्थम् एव गमनम् इति तात्पर्यात्, तथा स्वागतम् [१८] इत्य् अर्धस्यापि पूर्ववत् ईशितव्य-जनेषु तादृशोक्तेर् अयोग्यत्वात् । एवम् इति अथवा [२३] इत्य् अस्य निज-भाव-विशेष-सूचनात् । उपदेश-पदे इति अस्वर्ग्यम् [२६] इत्य् अस्य सर्वत्र सर्वर्था सर्वैर् भजनीयतयोपदिश्यमानस्य तवैव भजनाभासतः सर्व-दोष-हानेः, सर्व-गुण-सिद्धेश् च । प्रेष्ठ इत्य्-आदिना तत्त्वत औपपत्यम् [२६] अपि निरस्तम् । अनेन श्रवणाद् [२७] इत्य् अस्यापि परमात्मत्वादिना परमार्थ-रूपस्य तवाङ्ग-सङ्गोऽपि परमार्थ-रूप एवेति न्यायात् । अन्यथा तेजस्-तिमिरयोर् इव सम्बन्धो न घटेतैवेति । प्रेष्ठ इति दृष्टम् इत्य् अस्यापि तत्-प्रेष्ठत्वेनैवास्य प्रेष्ठत्वम्, न तु पृथक्त्वेन । अतः किं केवलं तद्-दर्शनेन ? इति । अत्र च तद्-उक्त-परिहारावेशेन, तत्र च मुहुर् उद्यत्-प्रेम-रोषेण तन्-निर्जयार्थं प्रत्युत्तर-मात्रापेक्षया क्रमोऽपि नापेक्षितः । एवम् अग्रेऽपि ।
कुर्वन्ति [भा।पु। १०.२९.३३] इति स्वागतम् [१८] इत्य् अर्धस्य कुशलानां रति-विषयस्य तव नृशंसोक्तेर् अयोग्यत्वम् इति । यद् वा, तादृशस्य तवान्तिकागमनात् स्वागतं महाभागाः [१८] च सत्यं वृत्ताः स्मः, नान्यथेति तात्पर्यात् । पति- इति व्रजस्य [१८] इति पादस्य, तथा पूर्ववन् मातरः [२०] इत्य्-आदि-चतुर्णां, स्व आत्मन्न् इति रजनी [१९] इत्य् अस्य प्राण-नाथ-बन्धोस् तव नैकट्येनाकुतोभयत्वात् । परम-बन्धु-पाऋश्व-स्थेयत्वाच् च । वरदेश्वर इति, अथवा [२३] इत्य् अस्य पूर्व-दत्त-वरानुसारेण प्रेम-विशेषेणैव आगताः स्म इति । अनेन दृष्टम् [२१] इत्य् अस्यापि तद्-अर्थम् एवात्र आगताः स्मः, न तु वन-दर्शन-मात्रार्थम् इति । प्रसीद इति अस्वर्ग्यम् [२६] इत्य् अस्य तव प्रसादे सति सर्व-गुण-सिद्धेर् दोष-हानिश् चेति । मा स्म छिन्द्या इति शरणाद् इत्य् अस्य अङ्ग-सङ्ग एव । चिराशा-धारणाद् इति विभाव्यम् इति ।
सुखेन [भा।पु। १०.२९.३४] इति स्वागतम् [१८] इति पादस्य सुख-घन-मूर्तेस् तव दुःखात्मक-नृशंसोक्तिर् न युक्तेति । पूर्ववद् इति वा । चित्तम् अपहृतम् इति व्रजस्य [१८] इति पादस्य, रजनी [१९] इत्य्-आदि-त्रयस्य च चित्त-हरणेन तत्-तद्-अनुसन्धानापगमात् । इति तात्पर्येण निजेष्टं व्यञ्जितम् एव । तेन च प्रियम् इति ब्रूत इति पादयोः हृत-चित्तास्व् अस्मासु यत् कर्तुम् उचितं, तद् एवास्माकं प्रियम् आगमन-कारणं चेति । करवाम इति तद् यात इत्य् अस्य भर्तुर् इत्य्-आदि द्वयस्य च विशेषतः कर्माशक्तेर् इति चित्तम् इत्य् अनेनैव अथवा [२३] इत्य् अस्यापि सिद्धं, भवता चित्त-हरणाद् एवागताः स्म, न त्व् अन्यजनवत् स्नेह-मात्रेणेति । पादौ इत्य् अर्धेन अस्वर्ग्यम् [२६] इत्य्-आदि-द्वयस्य तस्य परम-मोहनत्व-सूचनेन निजाविव्केकादि-दोष-परिहारात्, तथा करवाम किं वा इति कर्मान्तरस्य हेयत्वं, तत्-सन्निकर्षस्य चोपादेयत्वं सूचित एवेति ।
सिञ्च [भा।पु। १०.२९.३५] इति स्वागतम् [१८] इति पादस्य अभ्यागतानां महा-भागानां हिताचरणोपपत्तेः । अनेन प्रियम् [१८] इति ब्रूत [१८] इति पादयोश् च पूर्ववत् । तथा अथवा [२३] इत्य् अस्यापि एतद्-अर्थम् एवागताः स्म इति । नो चेद् इति अन्येषां सर्वेषाम् एव सद्यो मरिष्यन्तीनां किम् अन्य-चिन्तया ? इति ।
यर्हि [भा।पु। १०.२९.३६] इति अम्बुजाक्ष इति स्वागतम् [१८अ] इति पादस्य दृष्ट्यैव सर्व-ताप-हरस्य नृशंसोक्तिर् अयुक्तेति । यद् वा, सहज-शीतल-मधुर-दृष्ट्या अवलोकयसि चेत्, तदैव स्वागतत्वं महाभागत्वं च ।
यद् वा, अम्बुजाक्षस्य परम-मनोहरस्य तव सन्दर्शनाद् एव तत् तद् वृत्तम् इति । अरण्य-जन-प्रियस्य इति रजनी [१९] इत्य् अस्य प्रिय-जन-पार्श्वे प्रिय-जनानाम् अकुतो-भयात् स्थेयत्वाच् च, अनेन दृष्टम् [२१] इत्य् अस्यापि पूर्ववत् । तत्-प्रभृति इत्य्-आदि वाक्येन व्रजस्य इति पादस्य पूर्ववत् । मातर [२०-२३] इत्य्-आदि चतुष्टयस्य च तेषु रुच्य्-अभावेनालं तद्-वार्तयापीति । अभिरमिता इति अथवा [२३] इत्य् अस्य त्वद्-अभिरमण-भाव-विशेषेणैव आगताः स्म इति । एतेन अभिरमणम् एव नित्य-प्रियम् [३३] इति सूचितम् । तेन प्रियम् [१८] इति ब्रूत [१८] इति पादयोः । रमाया दत्त-क्षणं पाद-तलम् अस्प्राक्ष्म इति अस्वर्ग्यम् [२६-२७] इत्य्-आदि-द्वयस्य रमा-पतेर् अस्माकं पत्नीत्वासम्भवाद् औपपत्येनैव भजन-सिद्धेः । तत्र च महत्तमायास् तस्या प्राप्यस्य प्राप्ताव् अस्माकं सिद्धायां, किं नामास्वर्ग्यत्वादिकम् ? इति । किं च, यथा तया सह तथास्माभिः सहाङ्ग-सङ्गो घटेत एव, तेन च भावो नितरां सम्पद्येतैव, अन्यथा परम-प्रेमवत्या भक्त-वर्ग-पूजायां तद्-अनुपपत्तेर् इति ।
श्रीर् यत् [भा।पु। १०.२९.३७] इति । व्रजस्य [१८च्] इति पादस्य, रजनी [१९अब्] इत्य्-आदि-द्वयस्य, तद् यात [२२] इत्य् अस्य, भर्तुः [२४अब्] इत्य्-आदि-द्वयस्य च ब्रह्मादि-प्रार्थ्य-कटाक्षापि सर्वोपेक्षया यथा श्रीश् चकमे, तथा सर्वोपेक्षया वयम् अपि प्रपन्नाः इति किम् अन्य-वार्तया ? इति । अनेन अथवा [२३] इत्य् अस्यापि तत्-सदृश-प्रेम्णैव आगताः स्मः इति । दृष्टम् [२१] इत्य् अस्यापि त्वत्-प्रियत्वावेक्षयैव यथा तस्याः क्षीर-समुद्रादि, तथास्माकं श्री-वृन्दावनम् अप्य् एतत् । अतोऽस्य केवल-दर्शनेनैव न प्रयोजनम् इति । तथा अस्वर्ग्यम् [२६] इत्य्-आदि द्वयस्य च पूर्ववद् एव । अतोऽस्माकं त्वद्-दास्यम् एव काम्यम् इति तात्पर्येण प्रियम् [१८ब्] इति ब्रूत [१८द्] इति पादयोर् अपि सिद्धम्, तथा सत्य् एव महाभागाः स्मः । स्वागत-प्रश्नस्य च योग्या इति स्वागतम् [१८अ] इति पादस्येति ।
तन् नः [भा।पु। १०.२९.३८] इति । प्रसीद इति स्वागतम् [१८अब्] इत्य् अर्धस्य पूर्ववत् । अनेन प्रियम् [१८च्द्] इत्य्-आदि-पादयोश् च त्वत्-प्रसादे एवास्माकं प्रियस् तर्थम् एवागमनम् इति । वृजिनार्दन इति व्रजस्य [१८च्] इत्य् अस्य रजनी [१९अब्] इत्य् अर्धस्यापि तस्य दुःख-भय-नाशन-शीलत्वात् । अङ्घ्रि-मूलं प्राप्ता इति प्रतियात [२७द्] इत्य् अर्धस्य त्वद्-अङ्घ्रि-मूलं प्राप्तानाम् अन्यत्र यानानुपपत्तेः, तत्रैव स्थेयत्वाच् च । विसृज्य वस्तीः इति पूर्ववन् मातर [२०] इत्य्-आदि चतुष्कस्य । त्वद्-उपासनाशा इति दृष्टम् [२१] इत्य् अस्य त्वत्-सेवार्थम् एवागताः स्मः, न तु वनं द्रष्टुम् इति । त्वत्-सुन्दर इति वाक्येन अथवा इत्य् अस्य काम-तप्तात्मत्वेनैव आगताः स्मः इति । पुरुष-भूषण इति अस्वर्ग्यम् [२६] इत्य्-आदि द्वयस्य तव पुरुषोत्तमत्वाद् औपपत्ये कोऽपि न दोषः । तत्त्वतस् तवैव पतित्वात् परम-साध्यत्वाच् च । अतोऽङ्ग-सङ्गेन भावो वर्धतैव, सन्निकर्षो हि मार्त्यानाम् [भा।पु। १०.८४.३१] इत्य्-आदि-न्यायोऽन्य-विषयक एवेति ।
वीक्ष्य [भा।पु। १०.२९.३९] इति । तव श्री-मुखादिकं वीक्ष्य दास्यो भवाम इति व्रजस्य [१८च्] इति पादस्य रजनी [१९-२२] इत्य्-आदि चतुष्कस्य । भर्तुः [२४-२५] इत्य्-आदि द्वयस्य च त्वद्-दासी-भूतानां किम् अन्यैर् इति । अनेन अथवा [२३] इत्य् अस्यापि दासी-भावेनैवागताः स्म इति । श्रियैक-रमणम् इति अस्वर्ग्यम् [२६] इत्य्-आदि द्वयस्य पूर्ववत् । एवं स्वागतम् [१८अब्] इत्य् अर्धस्य ब्रूत [१८द्] इति पादस्यापि सिद्धम् त्वद्-दास्यम् एवास्माकं प्रियं, तद्-अर्थम् एवागमनं, तत्-सिद्धौ स्वागतत्वादिकं चेति ।
यद् वा, दत्ताभयम् इति व्रजस्य [१८च्] पादस्य, रजनी [१९अब्] इत्य्-आदि-द्वयस्य, भर्तुर् इत्य्-आदि-त्रयस्य च इह लोके घोर-सत्त्वेभ्यो बन्धुभ्यश् च परम्स्मिंश् च यमादिभ्योऽप्य् अभय-सिद्धेः । अनेन तद् यातेत्य् अस्यापि न्यायेन भर्तृ-शुश्रूषणादेर् वैयर्थ्यात् त्यक्त-सङ्ग्रहेण दोषावहत्वाच् च । मुखं वीक्ष्येत्य् अनेनैव दृष्टम् इत्य् अस्यापि एतादृश-त्वच्-छ्री-मुख-वीक्षणेनान्य-दिदृक्षाया अप्य् अनुदयात् श्रियैक-रमणम् इति श्रवणाद् इत्य् अस्य । अन्यत् समानम्।
का स्त्री [भा।पु। १०.२९.४०] इति । स्वागतम् इत्य् आद्य् अष्टकस्य तद्-वेणु-गीत-सम्मोहितानां किं स्वागतत्वादिना ? किं वा प्रियादि-प्रश्नेन ? किं वा धर्मादि-बोधनेन ? इति । त्रैलोक्येति अस्वर्ग्यम् [२६] इत्य्-आदि द्वयस्य एतादृश-सौन्दर्योपभोग-विशेषे किं नामाहो अस्वर्ग्यत्वादिकं भावोऽपि । स्वत एव वर्धिष्यतेतराम् इति । यद् इति माहात्म्य-विशेषेण तस्यालौकिकतोक्त्या सन्निकर्षे लौकिक-न्यायाद्य्-उक्त-दोषश् च परिहृतः ।
व्यक्तम् [भा।पु। १०.२९.४१] इति व्रज-भयार्ति-हर इति व्रजस्येति पादस्य रजनीत्य् आदि द्वयस्य तद् यातेत्य् अस्य भर्तुर् इत्य्-आदि द्वयस्य च पूर्ववत् कुतोऽपि भयासद्-भावात् । देव इत्य्-आदि अस्वर्ग्यम् [२६] इत्य्-आदि द्वयस्य दीन-वात्सल्यापेक्षया तवाप्य् अत्र न दोषः । कश्चित् तथा तवादि-पुरुषस्य सङ्गाद् अस्माकम् अपि न कथञ्चिद् अपि आदि-पुरुषत्वेन । तत्त्वतस् तस्यैव पतित्वेनौपपत्यस्य तथा प्राकृतत्वेनाङ्ग-सङ्गस्याप्य् अप्राकृततया सर्व-दोषस्य पूर्ववत् परिहारात्, साध्यत्व-बोधनाच् च । तन् नो निधेहीति प्रियम् इति ब्रूतेति पादयोः । किङ्करीणाम् इति अथवेत्य् अस्य दास्य-विशेषेणैवागताः स्म इति । अनेन दृष्टम् इत्य् अस्यापि दासीनां वन-दर्शनम् आनुषङ्गिकम् एव । स्वामि-सन्दर्शनम् एव मुख्यम् इत्य् अत्रैव चिरात् प्रार्थितं सम्पादयेति, तदैव स्वागतम् इत्य्-आद्य्-उक्तम्तव यथार्थ-प्रियं च स्याद् इति तत्-पादस्याप्य् उत्तरं ज्ञेयम् इत्य् एषा दिक् । अलम् अतिविस्तरेण ग्रन्थ-बाहुल्य-दोषात् बिभिमः ॥
श्री-गोपी-प्रिय-पादाब्ज-प्रसाद-रमितात्मभिः ।
यथाचुच्यन्यथाप्य् अत्र कृतोऽर्थः स्यात् पदे पदे ॥
अन्योऽन्यं तस्य तासां च वाचोऽर्थोऽन्योत्यम् एव हि ।
हृद्-वेद्योऽप्य् अधिया धार्ष्ट्याल् लिखितः प्रीतये सताम् ॥
इत्थं च पूर्वम् अङ्ग-सङ्गो नूनं न वृत्तोऽस्तीति गम्यते, अन्यथा तस्य तासां च तत्-तद्-उक्त्य्-अनुपपत्तिः । अत एव (द्वादशाध्याये) श्री-मुक्ता-फल-ग्रन्थ-कारादिभिः पूर्व-रागे एकविंशाध्यायोक्तम् अक्षण्वतां फलम् [भा।पु। १०.२१.७] इत्य्-आदिकं सङ्गृहीतम् । अत एव श्री-स्वामि-पादैर् अपि व्याख्यातम् त्वयाभिरमिता आनन्दिताः [भा।पु। १०.२९.३६] इति मुख्यार्थत्वेऽपि श्री-वल्लभ-भट्ट-पादादिभिः स्वप्नादाव् इति व्याख्यातम् । तत् तच् च लिखितम् एव । एवं पञ्चदशे तं गो-रजश् छुरितम् [भा।पु। १०.१५.४२] इत्य्-आदि पद्य-द्वयम् । ऊनविंशे, गोपीनां परमानन्दः [भा।पु। १०.१९.१६] इति पद्यम् । अन्यच् च अन्यत्रत्यं तादृशं तत्रैवोह्यम् ।
यद् वा, अङ्ग-सङ्गः पूर्वम् अपि सकृत् द्वि-त्र-वारान् वा, तद्-एक-रसिकत्वाद् वृतोऽस्त्य् एव । एवं सति अभिरमिता इत्य् अस्य मुख्यार्थ एव । अधुना चासकृत् तद्-आचरणे रास-विलास-विशेषे वा, तस्य तासां च तादृश्य् उक्तिर् मन्तव्या ।
यद् वा, परम-प्रेम-रस-मग्न-मनसा तासां यद्यप्य् असौ पार्श्व-गतो रहो-गतस् तथापि तस्याङ्घ्रि-युगं नवं नवम्, पदे पदे [भा।पु। १.११.३४] इत्य्-आदि न्यायेनासकृत् कृतम् अपि तं परम-मधुर-वस्तुनस् तादृश-स्वभावात् सदा नूतनम् इव मन्यमानानां, तथा तादृशस्यैव रसिक-शिरोमणेस् तस्यापि तत्-तद्-उक्तिर् घटेतैव, ततश् च अभिरमिताः इत्य् अस्य श्री-स्वामि-पाद-कृत-व्याख्यपि सङ्गच्छतैव । एतच् च श्री-भागवतामृतोत्तर-खण्डे विवृतम् एवास्ति ॥४१॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : एवं चतुर्थ-दिक्-स्थिता अप्य् आत्मनि धर्मादि-दोषं परिहृत्योपक्रमवद् एव प्रत्युत तस्मिन्न् एव धर्म-दोषापत्तिम् उपसंहरन्त्यः पुनर् विवक्षितम् एवाहुः । किं च, ननु भवतु तत् तत् सर्वं, मम तु नारायण-सम-गुणत्वेन पूर्ण-कामत्वात् नान्यत्र प्रवृत्तिः स्यात्, किम् उतेदृशे कर्मणीत्य् आशङ्क्याहुः—व्यक्तम् इति । व्रजस्य यद् भयं पूतनादिभ्यो दावादिभ्यश् च त्वद्-अर्थस् त्रासः आर्तिश् च वर्ष-वातादिभ्यः पीडा, तथा भय-त्वद्-विरह-शङ्कया आर्तिस् त्वद्-विरहेण तद्-उभय-हरः सन् ते खण्डयितुम् इत्य् अर्थः ।
तस्मान् मच्-छरणं गोष्ठं मन्-नाथं मत्-परिग्रहम् ।
गोपाये स्वात्म-योगेन सोऽयं मे व्रत आहितः ॥ [भा।पु। १०.२५.१८] इति ।
स्वयम् एव विभाव्य पर्वत-भारस्य ग्रहणात् क्वाचित्क-पाठान्तरे व्रज-जनानाम् आर्तिः बाह्यान्तराशेष-बाधा अभिजातः सत्-कुलाज् जात इति तत्रापि वैशिष्ट्यम् अतोऽस्माकं नाशे तत्रापि त्वद्-एक-हेतुक-नाशकत्वे व्रत-भङ्गापत्तितोऽप्य् अधिकोऽधर्म-दोषः स्याद् इति भावः । ईश्वरस्य पूर्ण-कामस्यापि तादृश-व्रत-रक्षा तादृश-कामना च दृश्यत एवेत्य् आहुः—देव इति । सर्वथा दीव्यति विराजत इति देवः । आदि-पुरुषः सर्व-पुरुषेषु श्रेष्ठः सोऽपि यथा सुर-लोक-गोप्तास्वेच्छयैव तज्-जन-मात्रस्य रक्षितासन्न् अदित्य्-आदाव् अभिजातो भवति । तत् तस्मात् करस्य पङ्कजत्वं ताप-हारिता-मात्रांशे रूपितं, वस्तुतस् तु तापस्य तद्-अप्राप्ति-मात्र-निदानत्वात् तद् आरम्भ एवापगमः स्याद् इत्य् अभिप्रेत्यैव तप्तेष्व् अपि स्तनेषु परम-स्निग्धाभिर् अपि ताभिस् तन्-निधान-प्रार्थनम् इति ज्ञेयम् पूर्ववत् स-दैन्यम् अप्य् आहुः—शिरःसु च किङ्करीणाम् इति । उत ऊर्ध्वं चास्मान् आत्म-सात्कुर्व् इति विवक्षितं—हे आर्त-बन्धो! इति आर्त-बन्धो साक्षाद्-विराजमाने त्वद्-दासीनां तापोऽनुचित इति सूचितम् । तथा कामेन च मा निधेहि, किन्तु आर्त-बन्धुत्वेनैव निधेहीति च ।
गूढोऽयम् अभिप्रायः—अवहित्थयाच्छाद्यमानोऽपि मनोभवोऽस्मद्-अङ्गेषु हस्तार्पणेन स्वयम् एवोद्भवितेति निषेधार्थश् चायं, तथापि तं बलाद् इव स्पृशन्तम् आशङ्क्याहुः—व्यक्तम् इति । तत्र पूर्वाद् धेतोः धर्म-भयादितोऽपि रक्षा त्वोचिता, न तु तन्-नाश इति भावः। नो निधेहि मा निधेहि आर्त-बन्धो ! इति स्वेषां धर्म-भयाद् आर्तिं व्यञ्जयन्ति तप्त हे कामाग्नि-सन्तापित-हृदय ! किङ्करीणां स्व-गृह-दासीनाम् अपि, किम् उत मादृशीनां, तत्रापि शिरःसु च नो निधेहि मा निधेहि, किम् उत स्तनेष्व् इत्य् अर्थः । तद् एवं स्वागतम् इत्य्-आदि प्रकरणं संलापाख्योऽनुभावो ज्ञेयः । उक्ति-प्रत्युक्तिमद्-वाक्यं संलाप इति कीर्त्यते इत्य् उक्तेर् इति ॥४१॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भ ३३२) : रजन्य् एषा [भा।पु। १०.२९.१९] इत्य्-आदौ इह वीरस्य मम सन्निधौ स्थेयम् इत्य् अत्र बलाकारम् अप्य् आशङ्क्य सस्तुतिकम् इव प्रार्थयन्ते—व्यक्तं भवान् इति । यस्माद् ईदृशो जातः, तस्मात् । हे आर्त-बन्धो ! धर्म-च्युति-भयतोऽपि व्रज-जनांस् त्रायमाणः, किङ्करीणां गृह-दासीनाम् अपि भवद्-दर्शन-जातकाम् अतप्तेष्व् अपि स्तनेषु कर-पङ्कजं नो निधेहि नार्पय । अस्तु तावत् स्तनानां वार्ता, तासां शिरःसु च मा निधेहि । तद् एवं सति मादृशीनां तु सत्-कुल-जातानां परम-सतीनां तत्-तद्-वार्तां मनसापि न निधेहीति भावः॥
तद् एवं श्री-कृष्ण-प्रार्थना-प्रत्याख्यान-रूपोऽर्थो व्याख्यातः । स्वयं-दूत्य-विशेषेण प्रार्थना-रूपो व्यङ्ग्योऽर्थश् च प्रायः प्रसिद्ध एव । तत्र धर्म-शास्त्रोपदेश-बलेन यत् पत्य्-आदीनाम् अनुवृत्तेर् नित्यत्वं श्री-भगवता स्थापितं, ज्ञान-शास्त्रम् आलम्ब्य तन् निराकर्तुं प्रतिभाव-चलनेनैव तस्य परमात्म-तत्त्वं कल्पयन्त्यः सर्वोपदेशानां तद्-अनुगताव् एव तात्पर्यं स्थापयन्ति—यत्-पत्य्-अपत्य [भा।पु। १०.२९.३२] इति । एतत् स्वधर्मोपदेश-वाक्यं सर्वोपदेश-वाक्यानां तात्पर्यास्पदे त्वय्य् एवास्तु, त्वद्-भजन एव पर्यवस्यत्व् इत्य् अर्थः ।
कथम् अहं तद्-आस्पदम् ? तत्राहुः—त्वम् आत्मा परमात्मेति । ततः तम् एतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति [बृ।आ।उ। ४.४.२२] इत्य्-आदि-शास्त्र-बलेन त्वम् एव तद्-
आस्पदम् इत्य् अर्थः ।
अथ मम परमात्मत्वम् अपि कुतः ? तत्र स-प्रतिभम् आहुः—किल प्रसिद्धौ तनु-भृतां प्रेष्ठः निरुपाधि-प्रेमास्पदं, बन्धुर् निरुपाधि-हित-कारी च भवान् इति । तच् च द्वयं परमात्म-लक्षणत्वेन आत्मनस् तु कामाय सर्वं प्रियं भवति [बृ।आ।उ। २.४.५] इत्य्-आदि-ज्ञान-शास्त्रे प्रसिद्धम् । तस्मात् त्वम् एव परमात्मेति सिद्धम् । तस्मात् त्वद्-उपासनोन्मुखानाम् अस्माकं ब्राह्मणो निर्वेदम् आयात्, नास्त्य् अकृतः कृतेन [मु।उ। १.२.१२] इति बलवत्तर-ज्ञान-शास्त्रोपदेशेन स्वधर्म-परित्यागेऽपि न दोष इति भावः ।
तासां तद्-ऐश्वर्य-ज्ञानं च तन्-माधुर्यानुभवातिशयेनोदेतुं न शक्नोतीति पूर्वम् एव दर्शितम् । तत्र च विशेषतः सद्-आचारं प्रमाणयन्ति—कुर्वन्ति हि [भा।पु। १०.२९.३३] इति । कुशलाः सारासार-विद्वंसः सन्तः । हि प्रसिद्धौ । विशेषत इत्य् अर्थः । स्व आत्मनि परमात्मनीति पूर्वाभिप्रायेण । स्वे आत्मनि अन्तःकरणे नित्य-प्रियत्वेनानुभूयमानो यस् त्वं, तस्मिंस् त्वयीत्य् अर्थः । इत्य् अभिप्रायेण वा । यस्मात् ते चैवम्भूते त्वय्य् एव रतिं कुर्वन्ति, न तु धर्मादौ तद्-धेतौ गृहादौ वा ।
तस्माद् अस्माकं पत्य्-आदिभिः किम्? यर्ह्य् अम्बुजाक्ष [भा।पु। १०.२९.३६] इत्य्-आदिषु रमा-आदि-शब्दाः श्रीर् यत्-पदाम्बुज- [भा।पु। १०.२९.३७] इत्य्-आदिवद् एव व्याख्येयाः । इति वाचिकानुभावेषु संलाप-व्याख्या ॥४१॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : अतः प्रथमतो वेणु-गीतेनैव सम्मोहिताः । तद् अनु तव चरिताद् एव भ्रान्ताः । तद् अनु त्रैलोक्य-सौभगम् इदं रूपं च निरीक्ष्य मूर्च्छिताः । अतः परम् अपि त्वया सहोक्ति-पराः स्मः । इतः परं किम् अस्माकं धैर्यम् ? तस्मान् मा परं भ्रामय । प्रसीदेत्य् उपसंहरन्त्योऽन्या आहुः—व्यक्तं भवान् इत्य्-आदि । व्रजस्य भयम् आर्तिश् च तद्-धरत्वेन भवान् प्रादुर्भूत इति व्यक्तम् एव । सुर-लोक-गोप्ता देव आदि-पुरुषो यथांश-रूपेण भवान् एव यथादि-पुरुषत्वेन सुर-लोकं गोपायसीत्य् अर्थः । व्रजे तु स्वयम् एवेति भवच्-छब्दार्थः । अतस् तवाधिक्यं करुणाया भवितुम् अर्हति । यद् वा, देवो यथादि-पुरुषः सुर-लोक-गोप्ता, तथा त्वं व्रज-भयार्ति-हर इति । तस्मान् नोऽस्माकं किङ्करीणां तप्त-स्तनेषु शिरःसु च कर-पङ्कजं निधेहि । हे आर्त-बन्धो ! व्रजार्ति-हरत्वेन समुचितम् एवास्माकम् आर्ति-हरणम् इत्य् उपसंहारः ॥४१॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : एवं यद् उक्तं सर्वम् अनूद्य तस्यावतार-कार्यं कथयन्त्यः परमार्ताः स्वकीयार्ति-शमनं प्रार्थयन्ते—व्यक्तम् इति । प्रतियात [२७]
क्षते क्षारम् इवासहमानाः स्व-मुखेन संनिकर्षम् एव याचन्ते—व्यक्तम् इति ।
एतद् व्यक्तं निश्चितं भवान् व्रज-जनार्ति-हरोऽभिजातः, विश्व-पालनायावतीर्ण इति केचिद् वदन्ति । तत्र विश्व-पालनम् अवतारान्तरेणापि भवति, व्रज-जनार्ति-हरण-प्रयोजनः सन्न् अवतीर्णः, गोवर्धनोद्धरणादिना सर्वेषां बाह्याभ्यन्तरार्ति-हरणे जातेऽस्मद्-अन्तरार्ति-हरणाभावेन त्वयि वैशम्यं भविष्यतीति । प्रीति-कर्तृषु आर्तेषु सत्सु त्वयि प्रीतिं कोऽपि न करिष्यतीति भावः । भू-भार-हरणं तु तवेच्छयैव भवेत् ईश्वरत्वात्, सामान्यतो व्रज-जनार्ति-हरणम् अस्मत्-सम्बन्ध-पुरस्कारेण मुख्यम् अस्मद्-आर्ति-हरणम् एव प्रयोजनम् । अस्मद्-आर्ति-हरणे मधुर-रस-रक्षा भवेत् । मधुर-रसे रक्षिते परमानन्द-पूर्णं तव स्वरूपं सुरक्षितं भविष्यतीति भावः ।
किं न्यायम् ? आहुः—यस् तु यस्मिन् प्रपन्नो भवति, स तु तेन पाल्यो रक्षणीयाश् च भवति । तद् यथा—आदि-पुरुषः श्री-नारायणो वामनादि-यज्ञावतारैः सुर-लोक-गोप्ता, सुरान् देवान् तत्-तल्-लोकांश् च गोपायति रक्षति । देवः सर्व-पूज्योऽपि मोहिनी-रूपेण दैत्यान् वञ्चयित्वा देवेभ्योऽमृतं दत्तवान् । यद्यपि परमेश्वरस्य सर्वत्र समस्य वैषम्यं नास्ति, तथापि स्वकीयेषु प्रीतिं प्रकटयता तथा कृतम् । दिव्यते क्रीडति इति देवः, क्रीडा-प्रधानः सापेक्षश् च। कथम् अस्मान् वञ्चयसि ? त्वं तु व्रजेश्वर-पुत्रत्वात् सेव्यः, वयं सेवक्यः।
ननु कथम् आर्ति-हरणं भवेत् ? तत्र विशेषेण कथ्यताम् इति चेत्, तत्राहुः—तद् अस्मात् तावत् कर-पङ्कजम् आर्ति-हरण-शीलत्वात् अति शीतलत्वान् नोऽस्माकं मन्मथाग्नि-ज्वालावलीढत्वात् नः स्तनेषु ताप-शान्त्य्-अर्थं निधेहि । काम-ज्वरस् तु स्त्रीणां स्तनयोर् एव तिष्ठति । हृदय-शैल्ये जाते सति शिरःसु कर-पङ्कजं निधेहि स्थापय, अस्मद्-आर्ति-निग्रहे तवावतार-प्रयोजन-जातम् इति प्रसिद्धिं करिष्यामः ।
ननु "बाल्यात् प्रभृति नैष्ठिक-ब्रह्मचारी अहं भवतीनां कुच-स्पर्शादि बिभेमि" इति चेत्, तत्राहुः—किङ्करीणाम् इच्छति किङ्करी-कुच-स्पर्शे कस्यापि न भयं, न च सङ्कोचः । आ बाल्याद् व्रतस्य ब्रह्मचर्यस्य च फलं भविष्यतीति भावः । हे आर्त-बन्धो ! वयम् आर्ताः, त्वं बन्धुर् आर्ति-नाशनः त्वयि बन्धौ विद्यमानेऽपि चेद् आर्तिः, तदा कृपालुत्वं न सेत्स्यते । यद्यपि त्वं निष्कामः, तथापि त्वया परमार्तो गजेन्द्रो यथोद्धृतस् तत्रार्त-बन्धु-प्रसिद्ध्या तव कीर्तिर् जातैव । ततः स्व-कीर्ति-रक्षणार्थम् अधुनापि नोऽस्माकं शिरसि हस्त-पङ्कज-धारणेन स्तनयोस् ताप-शान्त्या च औचितीं विधत्स्व ।
यद् वा, भवान् व्रज-जनार्ति-हरः व्रजस्य जनानां चार्ति-हर इति व्यक्तं सर्व-लोकेषु प्रसिद्धं, कालिय-दमनादिना । अभिजातः अभिजातेनास्मान् अवेक्ष्य व्रजेश्वर-पुत्रत्वात् ।
ननु, भवत्यो न ताप-तप्ता आगताः, किन्तु चापल्यात् स्त्री-स्वभावाद् अत्रागताः ? इति चेत्, तत्राहुः—ततः स्तनेषु शिरःसु च कर-पङ्कजं निधेहि हस्तं न्यस्य प्रतीयतां, स्वयम् एव तापोऽभिव्यक्तो भविष्यतीति भावः । किङ्करीणाम् इति अस्मत्-तापानपगमेऽन्योऽपि तव कैङ्कर्यं न करिष्यतीत्य् अर्थः । एवं प्रार्थनेन व्यञ्जनयाङ्ग-सङ्गः स्वयम् एव प्रार्थितः ॥४१॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : तस्माद् अलं चातुरी-प्रपञ्चेन मुञ्चावहित्थम् इत्य् आहुः—व्यक्तं, न तु कुत्राप्य् एतद् आख्यानं गुप्तम् इत्य् अर्थः । किं तत् ? भवान् व्रजस्य यद् भयं दावानलादिभ्यः, आर्तिः पीडा च वर्ष-वातादिभ्यस् ते हरतीति सः । "व्रज-जनार्ति-हरः" इत्य् अपि पाठः । अभि सर्वतो-भावेन नन्द-गृहे जातः । यथा नारायण इति सर्व-लौकिकैर् उद्घुष्यते । अद्य यदि शत-कोटि-सङ्ख्या एता गोप्यो मरिष्यन्ति, तदा व्रज-जनानाम् एतत्-पित्र्-आदीनाम् आर्तिः कथम् एकदैवैता वन-मध्ये मृता इति भयं च भविष्यतीति भावः । तर्हि किम् अभीप्सितं वः ? तत्राहुः—तत् तस्मात् हे आर्त-बन्धो ! अस्माकं तप्तेषु स्तनेषु कर-पङ्कजम् अर्पय ।
ननु तर्हि मृदुलम् एतन् मे ज्वलिष्यति ? इति तत्राहुः—किङ्करीणाम् इति । त्वत्-परिचारिकाणाम् अस्माकं तप्ताव् अप्य् एतौ त्वत्-परिचर्या-साधनाव् एव पङ्कजस्यापि सूर्योदय-तापो न तापकः, प्रत्युत सुखद एवेति भावः । शिरःसु चेत्य् अतः परं वो मत्-त्याग-भयं मास्त्व् इति ज्ञापयितुम् ॥४१॥
॥ १०.२९.४२ ॥
श्री-शुक उवाच—
इति विक्लवितं तासां श्रुत्वा योगेश्वरेश्वरः ।
प्रहस्य स-दयं48 गोपीर् आत्मारामोऽप्य् अरीरमत् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : विक्लवितं पारवश्य-प्रलपितम् । गोपीर् अरीरमद् रमयामास ॥४२॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : तासाम् आर्ति-श्रवणाद् उद्विग्नं राजानं प्रेक्ष्य तच्-छान्त्यै श्री-शुकः पर-सन्तापापहार-कारिण्या श्रिया सहितः परम-मुनिर् उवाच इति ।
इति इत्थम् । तासां गोपीनाम् । योगिनः सनकाद्याः, तद्-ईश्वराः शङ्कराद्याः, तेषाम् ईश्वरः श्री-यशोदानन्दनः । अनेन परमोत्कृष्ट-दयालुतोक्ता । दयालवो योगिनः, परम-दयालवो योगेश्वराः, परमोत्कृष्ट-दयालुः श्री-कृष्ण इति । स-दयं स्व-हस्तेन तासां अश्रु-मार्जनादि-पूर्वम्। गोपीनाम् अपि, ता मन्-मनस्का मत्-प्राणाः [भा।पु। १०.४६.४] इति भगवद्-उक्तेस् तद्-रूपत्वान् नात्मारामत्व-हानिर् इति ध्येयं विद्वद्भिः । वक्ष्यत्य् अपि—यथार्भकः स्व-प्रतिबिम्ब-विभ्रमः [भा।पु। १०.३३.१७] इति । पारवश्येन कामायत्तत्वेन प्रलपितं प्र-पूर्व-लपेर् अनर्थक-वचः परत्वम्, प्रलापोऽनर्थकं वचः इत्य् अमरः । इत्य् उक्त्या स्वामि-चरणैस् तासाम् अपि वस्तुतोऽतथात्वं ध्वनितम् । अतथात्वं कामादि-पीडा-राहित्यम् ॥४२॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : इति इत्य्-आदि । प्रहस्य इति प्रत्युत्तरान्तर-दाने प्रतिभा-लोपात् हास एव जातः । योगेश्वरेश्वर इत्य्-आदिना सर्वासां युगपत् मनोरथ-प्रतिपादकत्वम् । आत्मारामोऽपि इत्य्-आदि-शब्देन आत्मारामत्वम् अनासङ्गत्वम् अपहायेत्य् अर्थः । अथवा, आत्मसु आत्म-भूतासु आरमत इत्य् आत्मारामः, स्वयं रममाणोऽपि ता अरीरमत् रमयाञ्चकार ॥४२॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : इत्य् एतद् विक्लवितं वैकल्योक्तं वाचाम् उभय-कोटि-स्पर्शाद् उभयत्र सङ्गतं स-मयं49 प्रकर्षेण हसित्वा इति हासो जनोन्माद-करी च माया [भा।पु। २.१.३१] इत्य् उक्ते वञ्चना निरस्ता, तद्-इष्टस्यैव ताभिः प्रतिपादनात् । यद् वा, स-मयं स्व-हस्तेन तासाम् अश्रु-मार्जनादि-पूर्वकम् अरीरमद् इति । तत्रौदासीन्यं निरस्तं, प्रीतिश् च दर्शिता । यतो गोपीः प्रेम-विशेषेण तादृश-प्रसाद-योग्या इत्य् अर्थः । प्रहस्य इति निजाभिप्रायाज्ञानेन तासां वैकल्योक्तेः । तेन निजावहित्था-सार्थकत्वाच् च ।
यद् वा, प्रतिवचनेन प्रहर्षोदयात् शुद्ध-भावे हसित्वा । किं वा, तासां तद्-उक्त्यावहित्थापगमने काम-विकारोदयात् । हासो हि शृङ्गारस्य व्यभिचारी ।
ननु परस्परम् आसक्त्या वैदग्धी-प्रकटनेन रतिः सम्पद्यते । तच् च तस्याम् आत्मारामत्वादिना न घटेत । तत्राह—योगश् चित्तैकाग्रता, तस्य ईश्वरा वशीकृत-योगाः सनकादयः, तेषाम् ईश्वरोऽपि आत्मारामोऽपि इति विचित्र-वैदग्धी-प्रकटनेन योग-निष्ठा आत्मारामता च तदानीं न स्थितेत्य् अर्थः ।
यद् वा, पूर्ववत् विक्लवितेन योगेश्वरेश्वरता, रमणेन चात्मारामता अपगतेति विवेचनीयम् । अन्यथा तच्-छ्रवण-रमणासम्भवः । यद् वा, योग- इत्य् अनेनैकोऽपि बहु-रूपः सन्न् इव पृथक् पृथक् युगपद् रमयामासेति सूचितम् । अन्यत् तुल्यम् ॥४२॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : इति निजोक्तिवद् उभयार्थ-स्पर्शात्मकम् एतद् विक्लवितं [प्रमेव]{।मर्क्} वैक्लव्य-मय-रोष-दैन्योक्तिं श्रुत्वा तच्-छ्रवणेन स्वाभिलाषं पूरयित्वेत्य् अर्थः । ततः प्रहस्य परिहासेऽपि तासां वैक्लव्य-विशेषोदयात्, ततो निजाभीष्ट-श्रवण-सिद्धेः, तत्रापि स्व-वचन-सदृश-प्रतिवचन-सौष्ठवात्, ततोऽवहित्थापगमेन रत्य्-आख्य-भावोदयाच् च । प्रकर्षेण चेतो-विकाशि-रूपतया रस-शास्त्र-प्रसिद्ध-मुख-प्रसादानुभावं भाव-विशेषं लब्ध्वेत्य् अर्थः । तद् एव च स-प्रेम-दैन्य-वचनं श्रुत्वा सदयं चित्तार्द्रता-सहितं यथा स्यात्, तथा गोपीर् अरीरमत् । रन्तुं स्वयम् एव प्रयोजयामास अत्याग्रहं चकार इत्य् अर्थः । एवं तस्यैव च तत्रेच्छा-वैशिष्ट्यं लक्ष्यते । समानम् अपि क्रीडत्सु बालकेषु प्रयोजक-बालकस्येवेति भावः । अत एव परस्मैपदम् । अणाव् अकर्मकाच् चित्तवत् कर्तृकात् [पा। १.३.८८] इति कर्त्र्-अभिप्रायेत् तद्-विधानात् ।
ननु किम् एतद् आश्चर्यं नागरेषु ? तत्राह—आत्मारामोऽपि । अहो तासां प्रेम-गुण-प्राबल्यं यतः आत्मारामाश् च मुनयः [भा।पु। १.७.११] इत्य्-आदौ हरि-गुणेन आत्माराम-गण इव तेन सोऽप्य् आत्म-वशीचक्रे इति भावः । अत एव अपि-शब्दः सार्थकः स्यात्, अन्यथा तु प्रत्युत विरुद्ध एव । यद्यपि नाहम् आत्मानम् आशासे मद्-भक्तैः साधुभिर् विना [भा।पु। ९.४.६४] इति सामान्य-भक्त-परम् अप्य् अस्ति वचनं, तथाप्य् अत्र वैशिष्ट्य-विवक्षया तथोक्तम् इति न पौनरुक्त्य-वैयर्थ्यम् ।
ननु कथम् एकः सन्न् असङ्ख्या रमयामास ? तत्राह—योगेश्वरेश्वर इति । योगेश्वरा अपि काय-व्यूहादिकं विधाय युगपन् नाना-कृत्यं विधातुं शक्नुवन्ति । स तु तेषाम् अपि ईश्वरत्वेन अचिन्त्य-स्वाभाविक-शक्तित्वात् तद्-आदिकं विनापि शक्नोतीति । वक्ष्यते च श्री-नारदेन—
चित्रं बतैतद् एकेन वपुषा युगपत् पृथक् ।
गृहेषु द्व्य्-अष्ट-साहस्रं स्त्रिय एक उदावहत् ॥ [भा।पु। १०.६९.२] इति भावः ।
गोपी-शब्देन तत्-तन्-महा-मन्त्र-प्रसिद्धं तासां तदीय-नित्य-वल्लभात्वं स्मारयित्वा तत्रापि नात्याश्चर्यतां सूचयतीति ॥४२॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : इति पूर्वोक्त-प्रकारेण विक्लवितं प्रेम-वैवश्य-वचः श्रुत्वा । योगेश्वरेश्वर इति तत्-तद्-अलौकिक-कर्म-समाधायकाचिन्त्य-शक्तिर् इत्य् अर्थः । आत्मारामोऽपि इति तासां प्रेम-गुण-प्राबल्यम् आत्मारामश् च मुनय [भा।पु। १.७.११] इतिवत् । अरीरमत् रन्तुं प्रयोजयामासेति तस्यैव तत्रासक्तिर् मुख्या दर्शिता, क्रीडत्सु बालकेषु प्रयोजक-बालकस्येव ॥४२॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : तद्-अनन्तरं यद् अभूत्, तत् श्री-शुकाचार्यः प्रकटयति—इति इत्य्-आदि । योगेश्वरेश्वरोऽपि आत्मारामोऽपि आत्मनि स्व-सुखे आरमत इत्य् आत्मारामः । तथा-भूतोऽपि प्रहस्य इत्य् अस्य कोऽर्थः ? मम योगेश्वरेश्वरता, आत्मारामता च गलितेति प्रहासं कृत्वा अरीरमत् । न तु रेमे । उक्तोक्त-प्रकारेण स्वाधिकरणकेश्वरता-ज्ञान-निरास-पूर्वकं सङ्कोचाभावेन यथा-रुचि सर्वा एव मया सह रमन्ताम् इति णिच्-प्रत्यय-महिमा ॥४२॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : एवं गोपीनां प्रतिवचनेन निरुत्तरीकृतः, तासाम् आर्ति-प्रलपनेन द्रव-सात्त्विक-भावेन जात-क्षोभः, तत्रापि किञ्चिद् अनुक्त्वेव यतवान् । ततो मुनीन्द्रस् तद्-दशाभिज्ञः कथयति—इति इति । इत्य् अनेन प्रकारेण श्री-कृष्णोक्त-वञ्चनानां तद्-अनुरूपोत्तरैः प्रतिष्टम्भेन तासां विक्लवितं प्रणय-रोष-गर्भ-सदैन्यं स्वाभिलाष-पूर्ण-प्रार्थनं श्रुत्वा, समनन्तरं प्रहस्य इति, मया तु धर्मोपदेशेन भय-दर्शनेन चैतासां भाव-परीक्षार्थम् अन्तः-स्नेह-पूर्णैर् बहिर्-औदासीन्य-व्यञ्जकैर् वचनैः कोप-कारिताः । मद्-अभिप्रायम् अनालोच्य स-काकु-दैन्यम् आवेदयन्ति । अतः परमावहित्थया अलम् इत्य् उच्चैर् हास्यं कृत्वा । हासस् तु चित्त-विकार-व्यञ्जकः । तद् उक्तं रसार्णवे—निर्विकारस्य चित्तस्य भावः स्याद् आदि-विक्रिया [र।सु। १.३२३] इति । हासेन स्व-हृदि स्थितं भावं लक्षयित्वा सदयं यथा भवति, तथा । दया तु निरुपाधिर् अदुःख-प्रहानेच्छा, तत्-सहितं यथा तथा आत्मारामोऽपि आत्मारामत्वं तिरस्कृत्याक्षीन्द्रियेणात्मना सुख-विशेषम् अनुपलभमानोऽपि ता अरीरमत् रमयामास । कीदृशः ? योगेश्वरेश्वरः । अन्ये हि योगिनो लब्ध-भगवत्-प्रसादाः परिचिताद्य्-अभिज्ञा भवन्ति । अयं तु तेषाम् अपीश्वरः । गोपीनां चित्त-वृत्तिं जानन्न् अपि तासां तथा-विधं वाचं श्रोतुम् इच्छन्न् औदासीन्यं प्रकटितवान् ।
यद् वा, योगः स-योगः, तस्य ईश्वराः महा-विलासिनः परम-शक्ति-रूपिणः । तेषाम् अपि ईश्वरः परम-विदग्धावधिर् महा-शक्त्रूपीत्य् अर्थः । औदासीन्य-व्यञ्जनेन विप्रलम्भम् उत्पाद्य परिपूर्णं मधुर-रसम् अनुभवितुं तथा कृतवान् इति भावः ।
यद् वा, अन्ये योगिनो योगज-धर्म-प्रत्यासत्त्या अन्येषां कायेषु प्रविश्य स्व-शरीरम् अन्तरेणापि तदीयैर् एव शरीरेन्द्रियैः सुखम् अनुभवन्ति । अयं तु न तथा, किन्तु शरीरेणैव सर्व-संनिहितः सन् यूथशस् ता वह्नीः रमयामासेति चित्रम् । अत एवाग्रे वदिष्यति, तासां मध्ये द्वयोर् द्वयोः [भा।पु। १०.३३.३] इति शक्ति-विशेषेण लाघवेन सर्व-संनिहितत्वं सूचितम् इति ।
विक्लवितम् इति । श्रवणेन आत्मारामतया निरोधः सूचितः । अयं तु दक्षिणो नायकः । तद् उक्तं रसार्णवे—नायिकास्व् अप्य् अनेकासु तुल्यो दक्षिण उच्यते [र।सु। १.१२६] इति । प्रहस्य इति—शुचौ हास्यस् तथा प्रेयान् अद्भुतश् च सुहृद्-वरा [?]50 इत्य् एतेषां मधुर-रस-पोषकत्वं सूचितम् । किं च, भवतीभिर् ममौदासीन्यम् आकलय्यैवं प्रत्युत्तरितं तद् औदासीन्यम् आत्मना क्रोडीकृतम् । तद् वयम् अपि त्यक्तम् अपि प्रहस्य गोपीः बहुशोऽनुभूतम् अपि । श्री-कृष्णानन्दं गोपायतीति अनुरागौत्कण्ठ्यं दर्शितम् । किं च, आराध्य-गुणैर् आराधका आकृष्यन्ते । तथा श्री-कृष्णोऽपि व्रज-सुन्दरीणां प्रेमाकृष्टः आत्मारामतां शिथिलीचकारेति तात्पर्यार्थः ॥४२॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : विक्लवितं वैक्लव्य-व्यञ्जकं वाक्यं श्रुत्वा तच्-छ्रवणेन स्वाभिलाषं पूरयित्वेत्य् अर्थः । प्रहस्य—"अहो भाववत्यो यूयं प्रतिदिनम् एव मिलन-समये वाम्यम् अपारं कुरुध्व एव । अहं त्व् एकस्मिन्न् एव दिने अद्यैवावहित्थया यत् किञ्चिद् वाम्यम् अकरवं, तद् अपि दाक्षिण्य-गर्भम् एव । तेनाप्य् एतावद् वैक्लव्यवत्यो लज्जायाः श्राद्धं कृतवत्यो मां हासयध्वे । तस्मात् युष्मत्-प्रात्यहिकावहित्था-सिन्धु-चुलुकीकरण-चुञ्चुना मयैव जिताः स्थ । भोः सुबुद्धि-शेखरं-मन्याः ! जिताः स्थ । तत् स्वयम् एवागत्य प्रैबन्धक-लज्जा-धृत्य्-आद्य्-अभावान् मत्-कण्ठे कनक-मणि-मालायिता भूत्वा साधर-सुधाः पाययत । चिराद् उद्भूत-महा-तृष्णो\ऽ
स्मि" इति परिहस्य सदयः शुभावहो विधिर् यत्र तत्, स-स्नेहं वा यथा स्यात् तथा आत्मारामोऽपि ता गोप-स्त्री रमयामास । इत्थं-भूत-प्रेमाणो गोप-स्त्रिय इति । आत्मारामाश् च मुनयः [भा।पु। १.७.११] इति पद्ये, इत्थं-भूत-गुणो हरिः इतिवत् । गोपीनां तदीय-स्वरूप-भूत-ह्लादिनी-शक्ति-वृत्तित्वात् ता अप्य् आत्मान इत्य् आत्म-भूताभिस् ताभी रमणं सम्भवत्य् एव ।
यद्यपि, न च सङ्कर्षणो न श्रीर् नैवात्मा च यथा भवान् [भा।पु। ११.१४.१५] इति, नाहम् आत्मानम् आशासे मद्-भक्तैः साधुभिर् विना [भा।पु। ९.४.६४] इत्य्-आदि भगवद्-उक्तेस् तस्य स्वात्मतोऽपि भक्तानाम् आनन्द-प्रदत्वाधिक्यावगमाद् आसां च गोपीनां सर्व-भक्त-शिरोमणित्वाद् आत्मारामस्यापि तस्यानन्दाधिक्यार्थम् एवेताभी रमणम् इति ज्ञेयम् ।
ननु प्रमदा-शत-कोटिभिर् आकुलित [क्र।दी। ५.५३] इति क्रम-दीपिकाद्य्-आगम-दृष्ट्या शत-कोटि-सङ्ख्याभिस् ताभिर् एकत्रैव एकदैव एकस्य तस्य रमणं नोपपद्यते ? तत्राह—योगिनः सौभर्यादयः, योगेश्वरा रुद्रादयः, तेषाम् अपि ईश्वर इति । सौभर्यादयः काय-व्यूहं कृत्वैव रमन्ते, कृष्णस् त्व् अतर्क्य-चारतस् तं विना । यद् वक्ष्यते, चित्रं बतैतद् एकेन वपुषा [भा।पु। १०.६९.२] इत्य्-आदीति ॥४२॥
॥ १०.२९.४३ ॥
ताभिः समेताभिर् उदार-चेष्टितः
प्रियेक्षणोत्फुल्ल-मुखीभिर् अच्युतः ।
उदार-हास-द्विज-कुन्द-दीधितिर्
व्यरोचतैणाङ्क इवोडुभिर् वृतः ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : प्रियस्य ईक्षणेन उत्फुल्लानि मुखानि यासां, ताभिः । उदार-हासश् च द्विजाश् च तेषु कुन्द-कुसुमवद् दीधितिर् यस्य सः । एणाङ्कश् चन्द्रः ॥४३॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : [समेताभिः] मया शोभया सह वर्तमाना समा श्री-राधा, ताम् इताभिः प्राप्ताभिः । उदाराण्य् अङ्ग-स्पर्श-पुष्पाद्य्-अपर्ण-कटाक्ष-पात-रूपाणि चेष्टितानि यस्य, सः । प्रियेक्सण- इति मुखानां कमल-वनत्वम् ईक्षणस्य च भास्करत्वं सूचितम् । तेषु उदार-हास-युक्त-द्विजेषु दन्तेषु । यद् वा, द्विजा एव कुन्दा माध्य-पुष्पाणि द्विज-कुन्दाः । उदार-हासेन उत्कृष्ट-हास्येन द्विज-कुन्दानां दीधितिर् मरीचिर् यस्य सः । भानुः करो मरीचिः स्त्री इत्य् अमरः । कुन्दा माध्ये\ऽस्त्री मुकुन्द-समिनिध्य्-अन्तरेषु ना इति मेदिनी । एणः कुरङ्गो हरिणः इति हलायुधः । एणाङ्कश् चिह्नं यस्य स तथा । कलङ्काङ्कौ लाञ्छनं च चिह्नं लक्ष्म च लक्षणम् इत्य् अमरः । एतेन हरेः कान्त्या तासाम् आच्छादित-कान्तित्वम् उक्तम् ॥४३॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : न व्याख्यातम्।
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : रमण-प्रकारम् एव—ताभिर् इत्य्-आदिभिश् चतुर्भिर् वर्णयन्न् आदौ ताभिः सह प्रेम-सङ्गमेन तस्यापि शोभा-विशेषं स-दृष्टान्तम् आह—ताभिर् इति । समेताभिर् अत्यन्तान्तिकं गताभिः । यद् वा, प्रणय-कोपादि-परित्यागेन मिलिताभिः । यद् वा, मा शोभा परम-सौन्दर्यं, तया सह वर्तते समा, परम-सुन्दरी श्री-राधा, तया इताभिः प्राप्ताभिः । एतेन प्रथमम् उक्ति-प्रत्युक्ति-समये तासां मध्ये श्री-राधा नासीत्, किन्तु कृष्णस्यावहित्थागमे जात एव सा मिलितेति ताभिर् वृतः परिवृतो वेष्टितः सन् ।
अच्युतः कामादिभिर् अनिर्जितोऽपि । तथा च विश्वः—अनिर्जिते चाच्युतस् तु इति । यद् वा, कथम् अपि कस्याश्चिच् छोभाया न च्युत इत्य् अच्युतोऽपि । यद् वा, रस-प्रसरात् कथम् अपि न च्यवते इत्य् अशेष-रस-पूर्णतोक्ता । अत एव विशेषेण अरोचत अशोभत ।
समेतत्वे हेतुः—उदाराणि रस-विशेषोद्दीपक-विचित्र-वैदग्ध्यादि-मयत्वेन सर्वोत्कृष्टानि परम-सुख-प्रदानि वा चेष्टितानि स्पर्शन-पुण्याद्य्-अर्पण-कटाक्षादि-रूपाणि यस्य सः । यद् वा, प्रहस्य [४२] इति पूर्वोक्तो हेतुस् तत्र विराजत एव । यद् वा, प्रहस्य अरीरमत् रञ्जयामास, रते रागार्थकत्वात् । तथा च विश्वः—रतिः स्मर-प्रियायां च रागे च सुरते रतिः इति । अयम् एव सङ्गतौ हेतुः ।
ततश् च उदार-चेष्टितः इति वक्ष्यमाण-रमणोपकरणं विरोचन-कारणं च ज्ञेयम् । अत एव प्रियस्येक्षणं स्व-कर्तृकं तत्-कर्तृकं वा । एवं शक्ति-विशेषेण ऐश्वर्यम् अपि दर्शितम् । परितो वर्तमानास् ताः प्रति साम्येन युगपद् ईक्षणात् । उत्फुल्ल-शब्देन मुखस्य कमलत्वम् ईक्षणस्य भास्करत्वं ध्वनितम् ।
एवं तासां रस-विशेष-प्रकाश उक्तः । तस्यापि तम् आहुः—उदारे हासे द्विजेषु च कुन्द-पुष्प-दीधितिर् यस्य सः । इति हासस्य विशुद्धता दन्तानां च शुभ्र-कान्तिर् उक्ता । यद् वा, उदार-हासे द्विज-कुन्दानां दीधितिर् यस्य । यद् वा, उदारो हासो यया सा द्विज-कुन्द-दीधितिर् यस्येति श्रीमद्-दन्तानां प्रकाशेन हासस्याधिक-शोभोक्ता ।
स्वतः परम-काष्ठा-प्राप्तस्य नित्य-शोभा-मयस्यापि ताभिः शोभा-विशेषं दृष्टान्तेन साधयति—एणाङ्कः इति । पूर्ण-चन्द्रस् ताराभिः सर्वतो विराजमानाभिः सतीभिर् वृतः सन् यथा विरोचते, तद्वद् इति । एवं ताभिः सह तस्यान्योऽन्यं शोभनत्वं प्रेष्टत्वं नित्य-साहित्यं च सूचितम् ॥४३॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : रमण-प्रकारम् एव ताभिर् इत्य्-आदिभिश् चतुर्भिर् वर्णयन् तत्-प्रयोजक-कर्तृतां च दर्शयन्न् आदौ ताभिः सह प्रेम-सङ्गमेन तस्यापि शोभा-विशेषं स-दृष्टान्तम् आह—ताभिर् इति । समेताभिः स्वयम् एव श्री-कृष्णेन कर्त्रा समागताभिः अरीरमद् इत्य्-उक्तेः । ततस् ताभिस् तादृशीभिर् वृतः परितो वेष्टितः सन् व्यरोचत विशेषेणाशोभत । तत्राप्य् अच्युतः सर्वाभिः प्रत्येकम् अपि सङ्गमे च्युति-रहितः सन् । अत एव उदार-चेष्टितः रूपाणि यस्य सः । अत एव प्रियस्य वीक्षणं स्व-कर्तृकं तत्-कर्तृकं वा ज्ञेयम् । उत्फुल्ल-शब्देन मुखस्य कमलत्वं व्यञ्जितं, तद्-ईक्षणे तद्-अन्तःकरण-तमो\ऽपगमेन तदीय-दिवसतः प्राप्तेर् इति भावः ।
एवं तासां रस-विशेष उक्तः । तस्यापि तम् आह—उदारो हासो यया सा । द्विज-कुन्द-दीधितिर् यस्येति श्रीमद्-दन्तानां प्रकाशेन हासस्याधिक-शोभोक्ता । स्वतः परम-काष्ठा-प्राप्त-नित्य-शोभामयस्यापि ताभिः शोभा-विशेषं दृष्टान्तेन साधयति—एणाङ्क इति । चन्द्रस्य पूर्णत्वं—एणाङ्कस्यैणाकारत्वेनोपलम्भाद् एणाङ्कः पूर्ण-चन्द्रस् ताराभिः सर्वतो विराजमानाभिः सतीभिर् वृतः सन् यथा विरोचते, तद्वद् इति । एवं ताभिः सह तस्यान्यो\ऽन्यं शोभनत्वं प्रेष्ठत्वं नित्य-साहित्यं तासां ततस् तन्वीत्वं च सूचितम् ॥४३॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : प्रयोजकत्वम् एवाह—ताभिर् इति चतुर्भिः । समेताभिः श्री-कृष्णेनैव कर्त्रा सङ्गताभिः ॥४३॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : तत्-प्रकारम् आह—ताभिर् इत्य्-आदि । समेताभिः सह मिलिताभिर् वृतोऽच्युतो रराज । उदारं चेष्टितं लीला यस्य । ताभिः कीदृशीभिः ? प्रियेक्षणं प्रिय-कर्तृकं प्रिय-कर्मकं वा यद् दर्शनं, तेन उत्फुल्लानि मुखानि यासाम् । उत् उत्कृष्ट आरः प्रसरणं यस्य । स चासौ हासश् चेति, तथा तस्मिन् द्विज-कुन्दानां दीधितिर् यस्य । कः काभिर् इव ? एणाङ्कश् चन्द्र उडुभिर् इव । स कीदृशः ? उदारम् ऊर्ध्वम् इयर्तीत्य् उदारं चेष्टितं यस्य । प्रिय- इति तुल्यम् । अच्युतोऽनेक-रात्रि-व्यापी उदारो महान् यो हासः प्रकाशः, तेन द्विजानां कुन्दानां च दीधितिर् इव दीधितिर् यस्य । उडु वा स्त्रियाम् इति लिङ्ग-विशेषणम् ॥४३॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : आदौ युगपद् एव तासां बह्वीनां सङ्गमं वर्णयन् अग्रे करिष्यमाणं दीर्घ-रमणं सूचयिष्यन् सङ्क्षेपतो रमण-शोभा-विशेष-पुरस्कृतं कथयति—ताभिर् अमिताभिः सह अच्युतः श्री-कृष्णो विशेषेण अरोचत अशोभत विप्रलम्भ-खिन्नायां यासां विक्लवितं श्रुतवान्, ताभिः पूर्व-भावना-कलनात् तु दूरे स्थिताः इदानीं प्रहस्यतीति भावः । आकलय्य समेताभिर् अन्तिकम् आगताभिः । अच्युतो विलास-च्युति-रहितः । मानसे लीलायां सर्वम् आकलितम् एव । अन्य-रसालम्बनैः सहाविनाभ्यो लीलाभ्यो विशेषेण आधिक्येन अरोचत इति । अन्यत्र लीला धर्मेण कृता, अत्र तु धर्मिणा कृता लीला मधुर-रस-भाविता । अत एव विशेषा उक्ता । सजातीयेभ्य एव न विजातीयेभ्य इति ।
यद् वा, पूर्वं रमणाधिकेन शोभितः कीदृक् ? उदार-चेष्टितः । सर्वासां तासां युगपद् एव संमानन-निपुणं सर्वेन्द्रियास्वाद्य-रस-विशेष-भावनानुभवयितुम् उदार-चेष्टितं कर-चरणादि-चालनं प्रेक्षणादिकं च यस्य । यद् वा, उदारम् अविद्यां सर्वासां एक-जातीयभावत्वात् । तद् उक्तं रसार्णवे—उक्त-वाक्ये गुणोत्कर्ष-प्रतिभानम् उदारता [र।सु। १.४३२] इति ॥
{wइद्थ्=“६.५इन्” हेइघ्त्=“१.७०४८६११११११११११२इन्”}
पुनः कीदृशः ? उदार-हास-द्विज-कुन्द-दीधितिः उदारः सर्वतः प्रसरण-शीलो हासो येषु ते द्विजा दन्ताः, तेषां कुन्द-कुसुमवत् दीधितिः यस्मिन् । यअद् वा उदारः प्रकटो हासो द्विजानां दन्तानां कुन्द-दीधितौ यस्य । दन्ताः कुन्द-कुसुम-रूपम् ईयते । तेषाम् उपमानायोग्यत्वम् आलक्ष्य हसतीति भावः । हासस्योज्ज्वलत्वेनोज्ज्वल-रसस्य पल्लवितत्वं सूचितम् ।
कीदृशीभिः ? प्रियेक्षणोत्फुल्ल-मुखीभिः प्रियस्य प्रीति-विषयस्य कृष्णेक्षणं तत्-कर्तृकं तत्-कर्मकं वा तेन उत्फुल्लानि अतिविकसितानि मुखानि यासां ताभिर् वृतः व्यरोचत एकादश-रसालम्बनेभ्यो\ऽधिक-शोभत तत्रानुरूप-दृष्टान्तमाहुः—उडुभिर् नक्षत्रैर् वृत एणाङ्कश् चन्द्र इव अत्र श्री-कृष्णे भूष्यस् तास् तु भूषण एव परस्परं भूषणं भूष्यत्वं नित्य-संनिहितत्वं च सूचितम् । किं च, एणाङ्क इति पदेनोपादेये स-कलङ्कत्वं व्यञ्जितम् । बहुषु प्रेम-युक्तत्वान् नैक-निष्ठत्वं इदम् एव कलङ्कत्वेनोच्यते । गोपीनाम् एक-निष्ठत्वान् निष्कलङ्कत्वं इति निष्कलङ्काभिः सकलङ्कस्यापि तस्य कलङ्काच्छादनं कृतं ताभिर् वृतत्वाद् एको हि दोषो गुण-सन्निपाते निमज्जनीन्दोः किरणैर् इवाङ्क इति प्रसिद्धेः ॥४३॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : उदारं तासां रति-सुख-प्रदं भाव-भक्तानां तच्-छ्रवणाद्यैः प्रेम-प्रदं च चेष्टितं लीला यस्य, सः अच्युतः युगपद् एव तत् प्रत्येकं रमण-निष्ठा-च्युति-रहितः । उदारैस् तासां सुख-प्रदैर् महद्भिर् वा हासैर् द्विजानां दन्तानां कुन्दानाम् इव प्रकाशिता दीधितिर् यस्य सः ॥४३॥
॥ १०.२९.४४ ॥
उपगीयमान उद्गायन् वनिता-शत-यूथपः ।
मालां बिभ्रद् वैजयन्तीं व्यचरन् मण्डयन् वनम् ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : न व्याख्यातम्।
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : उपगीयमानो गोपीभिः । स्वयं च चन्द्रमसम् उद्गायन्न् अधिकं वर्णयन्—
कृष्णः शरच्-चन्द्रमसं कौमुदीं कुमुदाकरम् ।
जगौ गोपी-जनस् त्व् एकं कृष्ण-नाम पुनः पुनः ॥ [वि।पु। ५.१३.५१] इति टीकान्तरोक्तेः ।
शत-शब्दोऽनेक-वाची । यूथस् तु—
अर्बुद-दश-कोटीनाम् एकं भवति शैलजे ।
दशार्बुदं भवेद् यूथम् इति सङ्ख्या-विदो विदुः ॥ इति तन्त्रोक्तेः ।
वैजयन्ती-लक्षणं पूर्वम् उक्तम् ॥४४॥
अतः पश्चात् विश्वनाथः।
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : उपगीयमान इत्य्-आदि-त्रिभिर् व्यतिक्रमेणान्वयः । नद्याः पुलिनम् आविश्य वनं मण्डयन् रमयाञ्चकार [४५] इति परेणान्वयः । अन्यथा केवल-पुलिन-स्थले तथा-विध-रमणं न रम्यम् । अतो व्यचरन्न् इति क्रियान्तं पृथग् वाक्यम् । वनिता-शत-यूथप इति वनिता जनितात्यर्थानुरागायां च योषिति [अमरः] इत्य्-आदि तथा-भूतानां शतं यूथपा यत्र, स तथा । यूथो हि सजातीयानाम् अपरिमितो व्यूहः, तान् पातीति यूथपाः, तासां शतम् । शत-शब्दो\ऽप्य् असङ्ख्य-परः । प्रधान-भूतास् तव यूथपाः असङ्ख्या यूथानाम् अनन्तत्वे गणनायाः का कथा ? इति भावः ॥४४॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : एवं शोभा-विशेषोदयेन श्री-वृन्दावनम् अपि शोभयन् गीतेन पुष्पादि-प्रदर्शनेन च कामम् उद्दीपयितुम् । किं वा, रति-योग्य-श्री-यमुना-पुलिनं गन्तुं, गमन-क्रमेण बभ्रामेत्य् आह—उप- इति । रूप-गुण-लीलादि-वर्णनेन स्तूयमानः । यद् वा, बहुधा तद्-गीत-गानेन उप चतुर्षु पार्श्वेषु गीयमानः । अतो हर्षेणोच्चैर् गायन् । वनिताः जनित-पुरुषात्यन्तानुरागाः स्त्रियः । तथा च विश्वः—वनिता जनित-पुरुषात्यन्तानुरागाः स्त्रियः । तथा चामरः—वनिता जनिताऽत्यर्थाऽनुरागायां च योषिति इति । तासां शतानि यूथानि पाति सर्व-दुःखाद् रक्षति । यद् वा, पिबति । “पिबन्त इव चक्षुर्भ्याम्” इत्य्-आदिवद् आसक्त्या सेवते इति । यद् वा, अधरामृत-पानादिना साक्षात् पिबतीवेति तथा सः । तासां निज-निज-भाव-साजात्यानुसारेण वर्गशो यूथत्वम् । तत्र श्री-गोलोकादि-वर्तिन्यो नित्य-प्रियाः काश्चित् तेनैव सह ततोऽवतीर्णाः, काश्चित् तद्-अंश-भूता देव्यः । या उद्दिश्य श्री-ब्रह्मणादिष्टं—सम्भवन्तु सुर-स्त्रियः [भा।पु। १०.१.२३] इति । काश्चिच् च बहुल-प्रयत्नैर् भाव-विशेष-सिद्ध्या साधन-द्वारा श्री-गोपीत्वं प्राप्ताः । ते द्विविधाः—मुनयः श्रुतयश् च । दण्डकारण्य-वासिनो मानस-सरस्-तीर-महा-तपस्विनश् चेति मुनयः । श्रुतयश् च महोपनिषद्-आद्याः काश्चित् । तत्-तद्-वृत्तं पाद्म-बृहद्-वामनादौ व्यक्तम् एव । तत्रैव भाव-विशेषेणावान्तर-भेदं प्राप्ताः, इत्य् एवं विभागशो वर्तमाना अपि सर्वासां प्रायो भाव-साजात्यात् सर्वा एव ताः साम्येन रमयामासेत्य् अर्थः
वैजयन्ती पञ्च-वर्ण-पुष्प-ग्रथितां, “पञ्च-वर्णा वैजयन्ती” इति वचनात् । नव-रत्न-खचिताम् इति केचित् । यद्यपि रिरंसया पूर्वं धृतान्य् अन्यान्य् अपि भूषणानि विद्यन्ते, तथा चाग्रे वक्ष्यते—वलयानां नूपुराणां किङ्किणीनां च योषिताम् स-प्रियाणां [भा।पु। १०.३३.५] इत्य्-आदि, तथापि तां बिभ्रद् इति रात्रौ तया शोभा-विशेषाभिप्रायेण । किं वा, ताभिः सद्यस् तत्रैव विरचय्य समर्पितत्वाद् व्याचरत् परिबभ्राम ॥४४॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : इत्थं शोभा-विशेषोदयेन श्री-वृन्दावनम् अपि शोभयन् गीतेन पुष्पादि-प्रदर्शनेन च भावम् उद्दीपयितुं रति-योग्यं यमुना-पुलिनं गन्तुं च गमन-क्रमेण बभ्रामेत्य् आह—उपगीयमान इति । उद्गायन् भावोद्दीपनं चन्द्रादिकं हर्षेणोच्चैर् गायन् । ताभिश् च उपगीयमानः, उपगायन-रीत्या तैर् एव गीतैर् अनुक्रियमाणैर् वर्ण्यमानः, श्लेषेण तत्रैव सङ्गमितार्थत्वात् । तच् चैवं ज्ञेयम् । यथा श्री-रसामृत-सिन्धौ—
अखिल-रसामृत-मूर्तिः प्रसृमर-रुचि-रुद्ध-तारका-पालिः ।
कलित-श्यामा-ललितो राधा-प्रेयान् विधुर् जयति ॥ [भ।र।सि। १.१.१] इति ।
क्वचिद् एक-द्व्य्-अक्षर-परिवर्तनाच् च । यथा,
यामिनी-कृत-रुचिः शुचि-कान्तिश् चन्द्रकावलि-विभावि-कच-श्रीः ।
षाट्पदालि51-कलितैः कल-गीतैः पश्य भाति कुमुदाकर एषः ॥
यद् वा, तदीय-स्वर-तालादि-युक्तेन तन्-नाम्नै तद् उपगायन् तया गीयमानः, मनसि तद्-एकाविष्टतया, वचसि तद्-एक-स्फूर्तेः । यथोक्तं श्री-विष्णु-पुराणे—
कृष्णः शरच्-चन्द्रमसं कौमुदीं कुमुदाकरम् ।
जगौ गोपी-जनस् त्व् एकं कृष्ण-नाम पुनः पुनः ॥ [वि।पु। ५.१३.५१] इति ।
तत्रार्थ-द्वयम् अपि रसनीयम् इति । कृष्णश् च नाम च कृष्ण-नाम, तद् एवैकं केवलं जगाव् इति च व्याख्येयम् । वनिता जनिताऽत्यर्थाऽनुरागायां च योषिति इत्य् अमरः । तासां शतानि यूथानि पातीति तन्-नायक इत्य् अर्थः । श्लेषेण यानि पिबति पिबन्त इव चक्षुर्भ्याम् इत्य्-आदिवत् । आसक्त्या सेवते अधरामृत-पानादिना साक्षात् पिबति वेति तथा स तासां निज-निज-भाव-साजात्यानुसारेण वर्गशो यूथत्वम् । वैजयन्ती पञ्च-वर्ण-पुष्प-ग्रथितां पञ्च-वर्णा वैजयन्तीति वचनात् । यद्यपि वलयानां नूपुराणाम् [भा।पु। १०.३३.५] इति वक्ष्यमाणाद् अन्यान्य् अपि भूषणानि विद्यन्ते, तथापि तां बिभ्रद् इति वन-विहार-योग्याङ्गत्वेनोक्तम् । सा च ताभिर् एवाशु निर्माय समर्पिता तद्-वन-देव्या वृन्दयैव वा तद्-अर्थं तत्र तत्र कुञ्जादौ स्थापितेति ज्ञेयम् । व्याचरत् परिबभ्राम ॥४४॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : उपगीयमानस् तदीय-स्वर-तालाद्य्-अनुरूपेण तन्-नाम-गानेनोपगायक-रीत्या गीयमानः । तद् उक्तम् श्री-विष्णु-पुराणे—
कृष्णः शरच्-चन्द्रमसं कौमुदीं कुमुदाकरम् ।
जगौ गोपी-जनस् त्व् एकं कृष्ण-नाम पुनः पुनः ॥ [वि।पु। ५.१३.५१] इति ॥४४॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : प्रथमतो हर्षोत्कर्षात् तेन च ताभिर् अपि गानम् आरब्धम् । वस्तुतस् तु सङ्गीत-प्रधानोऽयं रास-विलासः । सङ्गीतं च गान-प्रधानम् । तेनासां मध्ये काः कथं गायन्तीति प्रत्येकं गान-शुश्रूषया स्वयम् अपि गायन् वन-विहारं कृतवान् इत्य् आह—उपगीयमान इत्य्-आदि द्वाभ्याम् । उपगीयमान इत्य् अर्थात् ताभिर् एव । गायन्न् इत्य् अर्थात् ता एव । वनितानां शतं यूथपं मुख्यं यस्य, एकैकस्या यूथपायाः कोटिर् यूथत्वेन ज्ञेया । प्रमदा-शत-कोटिभिर् आकुलितः [क्र।दी। ५.५३] इत्य् उक्तत्वत् । वनं मण्डयन् व्यचरत् । मालां बिभ्रद् इति शुकदेवस्य स्फूर्ति-सौभाग्यम् ॥४४॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : पूर्वं श्री-मुखेनोक्तं दृष्टं वनम् [भा।पु। १०.२९.२१] इत्य्-आदौ मानस-लीलायां विलासाधिकरणत्वेन वनस्य विचार-गोचरक्षतत्वात् विहारम् आह—उपगीयमान इति । ताभिर् उप समीपे गीयमानः पूर्वं कृष्ण-सम्मानितानाम् अनुरागाधिक्येन गानम्, तद् एव श्री-कृष्ण-गानोद्दीपकं जातम् इति । अत एव श्री-कृष्ण-निष्ठां रूप-गुण-लीलास् ताभिर् गीयमाना श्रुत्वा स्वयम् अप्य् उच्चैर् गायन्, तासां सर्वासां रूप-गुणोत्कर्ष-प्रबन्धत्वेन गानं कुर्वन् । कीदृशः ? वनिता-शत-यूथपः वनिताः उत्पन्न-नवानुरागास् तासां शतानि असङ्ख्यातानि यूथानि पातीति सः । नवानुराग एव षड्जादि-स्वरालापं भेद-विशेषवान् आविर्भूत इति भावः । काश्चिद् उपनिषदः, काश्चिद् दण्डकारण्य-मुनयः, काश्चिद् उपासना-सिद्धाः, काश्चिद् देव्यः, काश्चिन् नित्य-सिद्धाः । एवं पञ्च-विधास् तासां भाव-साम्यात् रसं पुष्णत् पातीति । पुनः कीदृक् ? वैजयन्तीं पञ्च-वर्ण-पुष्प-ग्रथितां नृत्योपयोगिनीं मालाम् उरसि बिभ्रत्
अयम् अभिप्रायः—पञ्च-विधा गोप्यः पञ्च-विधा एव भूषण-सत्त्वेऽपि वृन्दावनोद्भव-माल्य-धारणेन वनस्यापि संमाननं कृतम् इति भावः । अत उक्तं वनं मण्डयन् अलङ्कुर्वन् व्यचरन्, विशेषेण विजहार । लतादि-पिहित-गह्वर-परिशीलनेन रस-माधुर्य-पराकाष्ठां प्रापयन्न् अलं चकार पुष्प-पल्लवादि-निर्मितासु शय्यासु प्रविश्य प्रियाः पुष्पाद्य्-अलङ्कृतिं लम्भयन् ताभिर् अलङ्कृतो बभूवेति भावः ॥४४॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : ताभिर् उप आधिक्येन गीयमानः राग-स्वर-तालाद्यैः । तत्र ताल-त्रयेण गीतं, यथा—
वदनं मधुरिम-सदनं
चलनं दलनं करीन्द्र-कीर्तीनाम् ।
हसितं सुदृग्-अभिलषितं
तव सवयः पातु माम् अनिशम्52 ॥ [निकुञ्ज-केलि-विरुदावली ४८] इति ।
स्वयं च वनितानां शत-यूथानि पान्ति यास् ता मुख्यतमाः श्री-राधा-चन्द्रावल्याद्यास् तद्-अनुगान-रीत्या तेनैव गीतेन प्रत्येकम् उद्गायन् । क्वचिद् एक-स्वर-परिवर्तेन परस्पर-गानम् उद्गीतं, यथा—
त्वद्-वदनं सदनं मधुरिम्णां
तत्र हन्त दृगन्त-विलासाः ।
तेष्व् असमां सुषमाम् उपजग्मुः
सुन्दरि काम-कलाः सकलास् ताः ॥ इति ।
कान्ते त्वद्-आस्योदय-दत्तम्
इन्दुर् मृगच्-छलाद् दुर्यश एव धत्ते ।
जानोपहासा सह नो\ऽथवा किं
द्विजो\ऽपि मूढो गरलं जघास ॥ [कृ।भा। १९.७०-७१] इति ।
अत्र सुन्दरीत्य् अत्र सुन्दरेति कान्ते इत्य् अत्र कान्त इति प्रयुञ्जानः प्रेयसी-जनो\ऽनुगायति स्मेति रीतिः । वैजयन्तीं—पञ्च-वर्ण-पुष्प-ग्रथितां पञ्च-वर्णा वैजयन्ती इति वचनात् ॥४४॥
॥ १०.२९.४५ ॥
नद्याः पुलिनम् आविश्य गोपीभिर् हिम-वालुकम् ।
रेमे53 तत्-तरलानन्द54-कुमुदामोद55-वायुना ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : न व्याख्यातम्।
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : नद्याः कालिन्द्याः । हिमाः शीतलाः वालुकाः सिकता यत्र तत् तथा । तस्या नद्याः तरलैर् मद-कल्लोलैर् आनन्दयितुं शीलम् अस्यास्तीति तत् तरलानन्दी । कुमुदानाम् आमोदो यत्र, स वायुः कुमुदामोद-वायुः । तत्-तरलानन्दी चासौ कुम्दामोद-वायुश् चेति तथा तेन । यद् वा, तया नद्या तरलानि नृत्यन्तीव स्थितान्य् आनन्दीन्य् उत्फुल्लानि कुमुदानि, तत्-तरलानन्दि-कुमुदानि, तेषाम् आमोदेन सौरभेण सम्पृक्तेन वायुना । एतेन मद-सुगन्धि-शीतलत्व-वैशिष्ट्यं वायोर् ध्वनितम् ।
ननु तावति पुलिने शत-कोटि-स्त्रीभिः कथं विजहार ? दुर्घट-घटना-पटीयस्या भगवन्-मायया सर्वस्यापि सुकरत्वात् । वृन्दावनैक-देशे ब्रह्मणा कोटिशो ब्रह्माण्डानां दृष्टत्वाच् च । तद् उक्तं—
स तु माथुर-भू-रूपः परिच्छिन्नोऽप्य् अथाद्भुतः ।
स्फारः सङ्कुचितश् च स्यात् कृष्ण-लीलानुसारतः ॥
अत्रैवाजाण्ड-मालापि पर्याप्तिम् उपगच्छति ।
वृन्दावन-प्रतीकेऽपि यानुभूतैव वेधसा ।
इत्य् अतो रास-लीलायां पुलिने तत्र यामुने ।
प्रमदा-शत-कोट्योऽपि ममुर् यत् ते किम् अद्भुतम् ॥ [ल।भा। १.५.५०८-५१०]
इति भागवतामृतादौ स्फुटम् ॥४५॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : न व्याख्यातम्।
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : ततः श्री-यमुना-पुलिने ता नीत्वा वैदग्धी-विशेष-प्रकटनेन रमयामसेत्य् आह—नाद्य इति द्वाभ्याम् । नद्याः कालिन्द्याः । पुनः पुलिनम् आगत्य कालिन्द्याः [भा।पु। १०.३०.४५] इति वक्ष्यमाणत्वात् । तस्या वनस्य च नामाग्रहणं तत्र तयोः प्रसिद्धत्वेन तथोक्त्यापि सुज्ञेयत्वात् । यद् वा, निर्जनत्व-मात्रापेक्षया वनत्वेन तस्य प्रवाहवत्त्वेन च पुलिनोत्तमत्व-मात्रापेक्षया नदीत्वेनैव तस्या उक्तिः । गोपीभिः सह आविश्य प्रीत्या प्रविश्येत्य् अर्थः । हिमाः शीतलाः वालुकाः यस्मिन् तत् । इति श्रमापनोदनत्वेन कोमलत्वेन च रति-शय्या-योग्यता तस्य दर्शिता । तस्या नद्यास् तरलैस् तरङ्गैर् आनन्दी सुख-विहारी चासौ कमलामोद-युक्त-वायुश् च, तेन । यद् वा, तत्-तरलैर् आनन्दी रात्रौ मुद्रितानाम् अपि कमलानां कम्पनेन प्रकाशमाणः सुख-कारको वा आमोदो यस्मिन् वायौ, तेन जुष्टं सेवितम् । कुमुद- इति पाठः केषाञ्चित् सम्मतः । तरङ्गेण सम्बन्धेन शैत्यम् एणईत्य् अनेन जुष्टम् इत्य् अनेन वा मान्द्यं सौरभ्यं च व्यक्तम् एवेति गुण-त्रयम् उक्तम् इति सर्वथा पुलिनस्य रति-भू-योग्यत्वं तेन कामोद्दीपनत्वं चोक्तम् ॥४५॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : ततः श्री-यमुना-पुलिने ताः प्रापय्य वैदग्धी-विशेषेण रमयामसेत्य् आह—नाद्य इति युग्मकेन । हिम-वालुका कर्पूरः तद्वद् वालुका यत्र तत् शक-पार्थिवादि । एवं पूर्वत्र वनम् अपि वृन्दावनम् एव । तस्या नद्यास् तरलैस् तरङ्गैर् आनन्दी सुख-विहारी चासौ कमलामोद-युक्त-वायुश् च, तेन निशायाम् अपि कमल-विकाशः शरदि मल्लिका-विकाश इव तदीय-तादृश-लीला-रस-मय-प्रभावेनानन्दीति जुष्टम् इति च मान्द्यम् । सौरभ्य-शैत्ये स्पष्टे । कुमुदेति आनन्देति च पाठः एकेषाम् । जुष्टम् इत्य् अत्र रेम इति क्वचित् । अत एव पृथग्-अङ्कः कृतः ॥४५॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : किं कृत्वा वनं मण्डयन् व्यचरत् ? तत्राह—नद्याः पुलिनम् आगत्य । काभिः सह ? गोपीभिः । किम्भूतम् ? हिम-वालुकेव वालुका यत्र मध्यम-लोपी । हिम-वालुका कर्पूरं तत्-प्रसिद्धम् । तरलानि आनन्दीनि यानि कुमुदानि, तेषाम् आमोदा यत्र, तथा-भूतेन वायुना जुष्टं सेवितम् अपीति । अपि-शब्दोऽद्याहार्यः ।
अयम् आशयः—प्रथमं तावद् आभिः सुरत-लीलैव । पश्चाद् एव रास-लास्यम् । पश्चाज् जल-क्रीडेति त्र्य्-अङ्गवतीयं लीलातिरहस्या । सा तु पुलिने न सम्भवति, अनावृतत्वात् । विमान-चारि-दृश्यत्वाच् चेति कृत्वा रास-लास्य-लीलैवात्र कार्येति पुलिनं दृष्ट्वैव पुनर् वनम् अगाद् इति । आगत्य इति पूर्व-कालार्थः ॥४५॥
नद्याः पुलिनम् आविश्य गोपीभिर् हिम-वालुकम् ।
रेमे56 तत्-तरलानन्द57-कुमुदामोद-वायुना ॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : एवं कुञ्जेषु प्रविश्य माल्यैर् एवालङ्कृतिं विधाय यमुना-पुलिने विहर्तुं यत् कृतवांस् तद् आहुः—नद्या इति वन-मध्ये वनिता-यूथानाम् अनन्तत्वात् सङ्कोचेन विहृतम् । पुनः कालिन्द्याः पुलिनं विस्तीर्णम् आलक्ष्य तत्रासङ्कोचेन रन्तुं गोपीभिः सह नद्याः कालिन्द्याः पुलिनम् आविश्य रेमे । कीदृशम् ? हिम-वालुकं हिम-जल-सम्बन्धात् शीतल-वालुका यस्मिन् तत् कोमलतया स्पर्श-मात्रेण सुख-हेतुत्वं सूचितम् इति भावः । पुनः कीदृक् ? तस्याः कालिन्द्यास् तरलैस् तरङ्गैर् आनन्दो यस्मिन् चलत् तरङ्गानां भावोद्बोधन-हेतुत्वं सूचितम् इति भावः । पुनः कीदृक् ? कुमुदामोद-वायुना उपलक्षितायां रात्रौ विकसितानां कुमुदानाम् आमोदः सौरभ्यं यत्र, तेन वायुनेति । अनेन वायोस् त्रैविध्यम् उक्तं, श्रमापनोदं चोक्तम् । "जुष्टम्" इति पाठे रमयाञ्चकार इति अग्रिम-श्लोकेनान्वयः । नदी-तरल-सम्बन्धेन वायौ शैत्यम् उक्तं, वन-नैकट्यात् मान्द्यं, कुमुद-सम्बन्धात् सौगन्ध्यं चोक्तम् इति वनाद् अपि पुलिनस्य विलासाधिकरणत्वं भावोद्दीपकत्वं च सूचितम् इति भावः ॥४५॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : तस्या नद्यास् तरलैस् तरङ्गैर् आनन्दी इति शैत्य-मान्द्याभ्याम् आनन्द-दायकश् च रात्राव् अपि प्रफुल्लानां कमलानाम् आमोदो यतः, स च तेन वायुना रेमे । "जुष्टम्" इति पाठे रमयाञ्चकारेत्य् उत्तरेणान्वयः । "कुमुदामोद" इति "तरलानन्द" इति च क्वचित् पाठः ॥४५॥
॥ १०.२९.४६ ॥
बाहु-प्रसार-परिरम्भ-करालकोरु-
नीवी-स्तनालभन-नर्म-नखाग्र-पातैः ।
क्ष्वेल्यावलोक-हसितैर् व्रज-सुन्दरीणाम्
उत्तम्भयन् रति-पतिं रमयाञ्चकार ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : बाहु-प्रसारश् च परिरम्भश् च करादीनाम् आलभनं स्पर्शश् च नर्म परिहासश् च नखाग्र-पातश् च तैः । क्ष्वेल्या क्रीडया । अवलोकैश् च हसितैश् च कामं तासाम् उद्दीपयंस् ता रमयामास ॥४६॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : परिरम्भ आलिङ्गनम् । करादीनां स्पर्शः काम-शास्त्र-विहित-मोचन-लक्षणो ज्ञेयः । यद् वा, क्ष्वेल्या अवलोक-हसितैः बाल-सिंह-नाद-निरीक्षण-मन्द-हासैः । तद् उक्तं माघे—
बाहु-पीडन-कुच-ग्रहणाद्यैर्
आहितेन नख-दन्त-निखातैः ।
बोधितस् तनु-शयस् तरुणीनाम्
उन्मिमील शनकैर् अपि मारः ॥ [शि।व। १०.७२] इति ॥४६॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : व्रज-सुन्दरीणां रति-पतिम् आत्मानम् उत्तम्भयन् वर्धयन् नानेकभवन् आलिङ्गन-शैघ्र्यात् पूर्वोक्त-योगेश्वर-प्रतिपादनं वा। अथवा, व्रज-सुन्दरीणां रति-पतिम् कामं प्रादुर्भावयन् । अथवा, रतिः प्रेम, तस्याः पतिम् आत्मानं रमयाञ्चकार ॥४६॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : बाहु-प्रसारादिभिर् उत्तम्भयन्न् इति सहज-लज्जादिनाच्छाद्यमानम् अपि प्रकाशयन् । यद् वा, प्रेम-विशेष-विलास-रूपत्वेन वर्तमानम् एवाधुना विशेषतो वर्धयन्न् इत्य् अर्थः । अत एव श्लेषेणोक्तम्—रतेः प्रेमैक-लक्षणायाः पतिं पालकम् इति । तथा रतिपतिम् इति दग्धाङ्गस्यापि कामस्य रति-सुखार्थं पुनर्-जननेनैव सामग्र्यम् अभिप्रेतम् इति रतौ तस्यासक्तिर् वैदग्धी च परमा दर्शिता । तत्र बाहु-प्रसारो दूरस्थानाम् आकर्षणार्थं, प्राक्-परिरम्भानुकरणं वा । यद् वा, तासाम् एव बाहूनां प्रसारेण परिरम्भो गाढालिङ्गनम् इत्य् अर्थः । क्ष्वेलीः प्रस्तोभनादि-रूपा अधर-पान-दंशनादि-रूपा वा । व्रज-सुन्दरीणाम् इति तासाम् अपि तादृशम् एव वैदग्ध्यं सूचितम् । अन्यथा तस्य तादृशी-वैदग्धी-प्रकाशनासम्पत्तिः । रमणे च निज-शक्ति-विशेषेणान्योऽन्यम् अलक्षितं युगपद् एव ज्ञेयम् ॥४६॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : सहज-लज्जादिनाच्छाद्यमानम् अपि रतेः कान्तोचित-प्रीति-लक्षणायाः पतिं तद्-उचित-महा-भावाह्वयं परम-प्रेमाणं वा बाहु-प्रसारादिभिर् उत्तम्भयन् इति तस्य रत्य्-आसक्तिर् वैदग्धी च परमा दर्शिता । तत्र बाहु-प्रसारः परिरम्भारम्भः । यद् वा, बाहु-प्रसारेण परिरम्भः गाढालिङ्गनम् इत्य् अर्थः । क्ष्वेलिः प्रस्तोभनादि-रूपा । व्रज-सुन्दरीणाम् इति तद्-योग्यं सौन्दर्यम् अत्र विवक्षितम् । तेन च यत्राकृतिस् तत्र गुणा वसन्ति इति न्यायात् तादृशं वैदग्ध्यम् अप्य् उपलक्ष्यते रमणं च निज-मोहनता-शक्ति-विशेषेणान्योऽन्यम् अलक्षितं ज्ञेयम् ॥४६॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : न व्याख्यातम्।
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : अथ प्रथम-लीलाम् आह—बाहु-प्रसारेत्य् आदि । बाह्वोः प्रसारेण यः परिरम्भस् तेन करयोर् अलकानां चोर्वोश् च नीव्याः स्तनयोश् चालभनेन स्पर्शनेन नर्मणा च नखाग्र-पातैश् च क्ष्वेल्या क्रीडयावलोकेन हसितेन च व्रज-सुन्दरीणां रति-पतिम् उत्तम्भयन् वर्धयन् रमयाञ्चकार । वस्तुतस् तु तासां प्रेमैव साहजिकः, न तु कामः । तद्-अभावे सा लीला सुरसा न भवतीति स्वयम् एव तासाम् असन्तम् अपि कामं वर्धयामासेत्य् अर्थः । स च कामः प्राकृतो न भवति, अपि तु स एव भगवान् येनांशेन कामावतारो भवति, स एवांशस् तासां मनस्य् आवेशितः । किं वा रतिः स्थायी भावः, तस्याः पतिं शृङ्गार-रसम् । अथवा, सेवा-समयोऽयं ममेति उपपन्नं काम-देवम् । उत् उत्कर्षेण स्तम्भयन् केवलं धात्व्-अर्थ एव निरस्यन्न् इत्य् अर्थः । त्वया सहायेन मा भूयतां स्वत एव सुरसेयं लीलेति किं त्वयेति तज्-जयो बोद्धव्यः ॥४६॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : एवं पुलिन-दर्शनेन भावोद्बोधने जाते ताभिः सह कृतां विलास-परिपाटीं वक्तुम् आह—बाहु-प्रसारेति । बाहु-प्रसारः पश्चात् परिरम्भ आलिङ्गनं, तद् अनु श्री-कृष्णेन कराभ्याम् अलकोरु-नीवि-स्तनालभनं नर्म नखाग्र-पातैः अलकोरु-नीवी-स्तनानां काम-वसति-स्थितानाम् आलम्भनं स्पर्शस् तेन नर्म च नखाग्र-पातैश् च एतैः। तद् उक्तं रसार्णवे—परिहास-प्रधानं यद् वचनं नर्म तद् विदुः [र।सु। ३.४५] इति । क्ष्वेल्या प्रस्तोभनादि-रूपया क्रीडया अधर-पान-दंशादि-रूपया वा अवलोके यानि हसितानि तैः ।
यद् वा, अवलोकैर् हसितैश् च रति-पतिम् उत्तम्भयन् । अयम् अर्थः—प्राकृत-कामस्येयं प्रक्रिया धातु-पाताद् ऊर्ध्वेन न वर्धते । अयं त्व् अलौकिकः कामः धातु-पातम् अन्तरेणापि उत्तरोत्तरं वृद्धिं प्राप्नुवत्, न विश्रान्तो भवतीति भावः ॥४६॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : बाहु-प्रसारस् तासां स्व-स्व-वक्षसि स्वसिकीभूतानां भुजानां प्रसारणं च परिरम्भश् च करादीनाम् आलभनं स्पर्शश् च नर्म-परिहासश् च नखाग्र-पातश् च, तैः क्ष्वेल्या क्रीडोक्त्या अवलोकैश् च हसितैश् च रतिपतिं प्रेमात्मकं कामं तासां स्वस्य च उत्तम्भयन् उद्दीपयन्, तावद्भिर् एव स्वप्रकाशैः प्रत्येकं रमयाञ्चकार ।
ननु च तावत्य् एव पुलिने बहु-गोपी-जन-सङ्घट्टे निरावरणत्वात् सौरत-तल्पाद्य्-अभावाच् च प्रत्येकं ताभिः शत-कोटि-प्रमदाभिः सह-सम्प्रयोग-लीला न सङ्गच्छते ? सत्यं, भगवन्-मूर्तेर् इव वृन्दावन-भूमेर् अपि विभुत्वात् तिलमात्र-प्रदेशस्याप्य् अतिस्फारत्वं सावरण-विविध-कुञ्जवत्त्वं, गन्ध-माल्य-ताम्बूलादि-सहित-विचित्र-सौरत-पुष्प-तल्पवत्त्वं च दुर्घट-घटना-पटीयस्या योगमायैव प्रकाशितं, लीलान्ते पुनर् आवृतं चेति सुसङ्गतिकम् एवैतत् ॥४६॥
॥ १०.२९.४७ ॥
एवं भगवतः कृष्णाल् लब्ध-माना महात्मनः ।
आत्मानं मेनिरे स्त्रीणां मानिन्योऽभ्यधिकं भुवि ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : महात्मनो विमुक्त-चित्तात् ॥४७॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : एवं बाहु-प्रसारादिना । विमुक्त-चित्ताद् अनासक्तत्वात् । स्त्रीणाम् अभ्यधिकं भू-लोकान्तर्गत-सुन्दरीषु वयम् अभ्यधिक-सुन्दर्य इत्य् एवं मानिन्यो रूपादि-गर्वोत्सेकाः ॥४७॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : न व्याख्यातम्।
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : अधुना प्रेम-विशेषोद्रेकेणाग्रे क्रीडा-विशेषार्थं विप्रलम्भ-रूप-विशेषं वक्तुम् आरभते—एवम् इति । उक्त-वैदग्धी-विशेष-प्रकटन-प्रकारेण महात्मन आत्मारामाद् अपि लब्धो मानः सम्मानश् चित्त-समुन्नति-लक्षण-भाव-विशेषो वा याभिस् ताः । तत्र हेतुः—भगवत इति । रस-विशेषानुभवार्थं निज-भगवत्ता-प्रकटनाद् इत्य् अर्थः । अत एव कृष्णाद् विचित्र-महा-रसार्णवात् परम-चित्ताकर्षकाद् वा । अतो मानिन्यः सत्यो भुवि वर्तमानानां स्त्रीणां मध्ये आत्मानम् अभ्यधिकं परम-श्रेष्ठं ता मेनिरे ।
यद् वा, भुवि विहार-भूमाव् इति सर्वासां सामान्यम् एवाभिप्रेतम् । तथापि स्त्रीणां तासाम् एव गोपीनां मध्ये प्रत्येकम् आत्मानम् अभ्यधिकं मेनिरे, तेनैव तथा रमणात् । अतो मानिन्योऽपि बभूवुर् इति पृथक् वाक्यं वा, मद-मानयोर् वक्ष्यमाणत्वात् [१०.२९.४८] । वस्तुतस् तु परम-विदग्धानां तासां विदग्ध-वर-प्रिय-सन्तोषार्थं रस-स्वभाव-कृतं सेवा-विलास-रूपम् एव तद् ऊह्यम् ॥४७॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : अधुना,
न विना विप्रलम्भेण सम्भोगः पुष्टिम् अश्नुते ।
कषायिते हि वस्त्रादौ भूयान् रागो\ऽभिवर्धते ॥ [उ।नी। १५.३]
इति भरत-न्यायात् प्रेम-विशेषोद्रेकाद् अग्रे क्रीडा-विशेष-वर्णनार्थं विप्रलम्भ-रूप-रस-विशेषं वक्तुम् आरभते—एवम् इति । महात्मनो दिव्यातिदिव्य-सर्व-नायक-वृन्देभ्यः परमात् । तत्र हेतुः—भगवतः स्वयं भगवत इत्य् अर्थः । कृष्णात् तथैव प्रसिद्धात् तस्माद् इत्य् अर्थः । एवं पूर्वोक्त-तत्-प्रेम-वशता-प्रकारेण लब्धो मानः संमानः सौभाग्यं याभिः, तथा-भूता भूत्वा मानिन्यो लब्ध-प्रणय-मानाः सत्यो भुवि अन्यत्र चात्र च याः स्त्रियः, तासां सर्वासां मध्ये प्रत्येकम् आत्मानम् एवाधिकं मेनिरे । तं प्रति मानिन्यो बभूवुः, स्त्रियः प्रति गर्वित-चित्ता बभूवुर् इत्य् अर्थः ।
तत्र मानः—
दम्पत्योर् भाव एकत्र सतोर् अप्य् अनुरक्तयोः ।
स्वाभीष्टाश्लेष-वीक्षादि-निरोधी मान उच्यते ॥ [उ।नी। १५.७४]
अहेर् इव गतिः प्रेम्णः स्वभाव-कुटिला भवेत् ।
अतो हेतोर् अहेतोश् च यूनोर् मान उदञ्चति ॥ [उ।नी। १५.१०२]
रस-शास्त्रानुसारात् गर्वश् च अन्यत्रत्यानां तादृश-नायकालाभात् अत्रत्यानां तल्-लाभेऽपि स्व-सदृश-सौभाग्य-लाभामननात् । यथोक्तं—
सौभाग्य-रूप-तारुण्य-गुण-सर्वोत्तमाश्रयैः ।
इष्ट-लाभादिना चान्य-हेलनं गर्व ईर्यते ॥ [भ।र।सि। २.४.४१] इति ।
सञ्चारयन्ति ये भावा ते तु सञ्चारिणो मताः ।
उन्मज्जन्ति निमज्जन्ति स्थायिन्य् अम्बु-निधाव् इव ॥
इति रस-तन्त्रात् गर्वोऽपि तादृश-तत्-प्रेम-विशेषस्य स्थायिनः सञ्चारि-भावत्वात्, तन्-मय एव ज्ञेयः । अस्य हि रसस्यैवम् एव स्थितिर् उत्कर्षश् चेति ॥४७॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : महात्मनो दिव्यातिदिव्य-सर्व-नायकेभ्यः परम-श्रैष्ठ्यात् । मानिन्यः सत्यो भुव्य् अन्यत्र च याः स्त्रियः, तासां मध्ये आत्मानम् अभ्यधिकं मेनिरे, तस्मिन् प्रणय-मानवत्यो बभूव, स्त्रीषु च गर्वं धृतवत्य इत्य् अर्थः । अन्यत्रत्यानां तादृश-कान्तालाभात्, तत्रत्यानां च तादृश-सौभाग्य-लाभामननाद् इति भावः ।४७॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : इयं तु लीलातिरहस्या वर्णनीया न भवति, तथापि शुकदेवेन संक्षेपाद् उक्त्वोपसंह्रियते स्म—एवम् इत्य् अनेन । एवम् इत्य् एवं-प्रकारिकया बहु-विधया लीलयेति वाग्-विषयत्वाभावाद् दूरगम्ययेत्य् एवं-शब्दार्थः । कृष्णाद् भगवतो लब्ध-माना लब्ध-पूजाः । महात्मनो महेच्छस्य बहु-मान-प्रदत्वात् । मानिन्यः सम्मानवत्यः । तद्-दत्त-मानत्वात् स्त्रीणाम् अभ्यधिकं मेनिरे, "कृतार्था वयम्" इत्य् एवं मेनिरे ॥४७॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : पूर्वं वन-गमन-मात्रेण विप्रलम्भम् उत्पाद्य, पुनः रस-माधुर्येण पोषितास् ततः स्वाधीन-पतिका जाताः स्व-वैदग्धी-प्रकटनेन आत्मानं गरिष्ठं मन्यमाना रमणे मन्थरां दृष्ट्वा सामान्यतः रस-वृद्धये तद् अनु विप्रलम्भेन रस-विशेषं प्रापणीया इति प्रकरणार्थं शुकोऽनुवदति—एवम् इति । एवं पूर्वोक्तेन बाहु-प्रसार- [भा।पु। १०.२९.४६] इत्य्-आदि-प्रकार-सम्माननेन कृष्णात् शृङ्गार-सर्वस्व-रूपात् । कीदृशात् ? भगवतः षड्गुणैश्वर्यं तिरोधाय रसैश्वर्येण विराजमानात् । एवम् अपि महात्मनः सर्वासु सुन्दरीषु मधुर-रसं चारयितुम् उदार-चित्तान् कृष्णात् लब्धो मानः सौभाग्यं सम्पत् याभिस् ताः । अतो मानिन्यो भूत्वा भुवि सर्वासां स्त्रीणां मध्ये । यद् वा, भुवि व्रज-भूमौ सजातीयानां व्रज-सुन्दरीणां मध्ये आत्मानम् अप्य् अधिकम् "अहम् एव प्रेष्ठा नान्या" इति स्वं स्वं मेनिरे । श्री-कृष्णेन तथैव सम्मानितत्वात् मानिन्यो गर्व-युक्ता बभूवुर् इति । तद् उक्तं रसार्णवे58—
दम्पत्योर् भाव एकत्र सतोर् अप्य् अनुरक्तयोः ।
स्वाभीष्टाश्लेष-वीक्षादि-निरोधी मान उच्यते ॥ [उ।नी। १५.७४]
अहेर् इव गतिः प्रेम्णः स्वभाव-कुटिला भवेत् ।
अतो हेतोर् अहेतोश् च यूनोर् मान उदञ्चति ॥ [उ।नी। १५.१०२]
सौभाग्य-रूप-तारुण्य-गुण-सर्वोत्तमाश्रयैः ।
इष्ट-लाभादिना चान्य-हेलनं गर्व ईर्यते ॥ [भ।र।सि। २.४.४१] इति ।
गर्वस्यापि सञ्चारि-भावान्तर-गतत्वात् ।
सञ्चारयन्ति ये भावं तेऽत्र सञ्चारिणो मताः ।
उन्मज्जन्ति निमज्जन्ति स्थायिन्य् अम्बु-निधाव् इव ॥
न विना विप्रलम्भेन सम्भोगः पुष्टिम् अश्नुते ।
कषायिते हि वस्त्रादौ भूयान् रागो हि वर्धते ॥ [उ।नी। १५.३] इति ॥४७॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : अधुना,
न विना विप्रलम्भेण सम्भोगः पुष्टिम् अश्नुते ।
कषायिते हि वस्त्रादौ भूयान् रागो\ऽभिवर्धते ॥ [उ।नी। १५.३]
इति भरत-न्यायाद् रस-पुष्ट्य्-अर्थं लीला-शक्त्यैवाविर्भावितम् । विप्रलम्भ-व्याजम् आह—एवम् इति । महात्मनः दिव्यातिदिव्य-नायक-वृन्देभ्यः श्रेष्ठात् भगवतः । तत्रापि कृष्णात् स्वयं-रूपात् लब्ध-मानाः प्राप्तादराः श्री-कृष्ण-रमण-प्राप्त्या भुवि भूतल-स्थानाम् एव स्त्रीणां मध्ये आत्मानं प्रत्येकम् एव स्वम् अभ्यधिकं मेनिरे । मानिन्यः प्रत्येकम् "अहम् एवातिसुभगा" इति मननान् मानिन्यो गर्ववत्यः ॥४७॥
॥ १०.२९.४८ ॥
तासां तत्59 सौभग-मदं वीक्ष्य मानं च केशवः ।
प्रशमाय प्रसादाय तत्रैवान्तरधीयत ॥
श्रीधर-स्वामी (भावार्थ-दीपिका) : तत् सौभगेन मदम् अस्वाधीनताम् । मानं गर्वम् । केशवः कश् च ईशश् च, तौ वशयतीति तथा सः ॥४८ ॥
इति श्रीमद्-भागवते महा-पुराणे दशम-स्कन्धे पूर्वार्धे
भावार्थ-दीपिकायां टीकायाम् एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥२९॥
वंशीधरः (भावार्थ-दीपिका-प्रकाशः) : तासां गोप-सुन्दरीणाम् । केशव इत्य् उक्ते ब्रह्म-शिवयोः सर्वेश्वरयोर् अपि वश-कर्तारं को वशयेत् ? इति ध्वनितम् । वयं श्री-राधा-समा यतोऽस्मान् अपि तत्-सदृशम् एव मनुत इत्य् अतस् तासां सौभग-मदम् । समान-विहारेण च राधाया मानं च वीक्ष्य, मानं च प्रशमनाय श्री-राधायाः प्रसादाय तत्रैव व्रज-सुन्दरी-समूहे कृष्णा-तटे वा अन्तरधीयत । तासां दृष्ट्या अदृश्यो बभूवेत्य् अर्थः । अन्तर्धानम् अपि सम्भोग-समृद्ध्य्-अर्थम् एव । तद् उक्तं—
न विना विप्रलम्भेण सम्भोगः पुष्टिम् अश्नुते । [उ।नी। १५.३]
अहो राज्ञः कुटिलेव प्रेम्णः स्वभावः कुटिला भवेत् ॥ इति60 ।
अन्तरधीयत इत्य् अत्रैकत्वेनाग्रिमाध्याये, कस्याः पदानि चैतानि याताया नन्द-सूनुना [भा।पु। १०.३०.२७] इत्य् उक्तेर् द्वयोक्तिर् विरुद्धा नानुसन्धेया प्रसादायेत्य् उक्तेः । प्रसादस् त्व् एकान्त एवोचितस् तया सहैवान्तर्धानं बोध्यम् ।
यद् वा, द्वयोर् ऐक्याभिप्रायेणैकत्वम्—राधा कृष्णात्मिका नित्यं कृष्णो राधात्मको ध्रुवम् इति ब्रह्माण्डोक्तेः । तस्माज् ज्योतिर् अभूद् द्वेधा राधा-माधव-रूपकम् इति संमोहनोक्तेश् च ॥४८॥
श्रीनाथ-चक्रवर्ती (चैतन्य-मत-मञ्जुषा) : प्रशमायेत्य्-आदि । सौभग-मदस्य प्रशमाय प्रसादाय प्रशम-प्रसादायेत्य् अर्थः । सौभग-मदे हि चित्तस्य उत्तालता भवति, तस्यां तु रसस्य द्रव-रूपत्वात् । उत्ताले ह्य् असद्-भावः, तेन न विना विप्रलम्भेण सम्भोगः पुष्टिम् अश्नुते [उ।नी। १५.३] इत्य्-आदि दिशा पुनः सम्भोग-पुष्टि-करणाय तत्रैव अन्तरधात्, न तु स्थानान्तरं गतः, अन्तर्हित एव तत्रैव स्थित इत्य् अर्थः । यद् वा, प्रसादाय प्रसादः प्रसन्नता, उत्कण्ठां वर्धयित्वा मान-क्षपणाय अन्योन्य-सौहृदाय च । तं विशिनष्टि—प्र-गतः शम उपरमो यस्माद् इति तथा तस्मै ॥४८॥
सनातन-गोस्वामी (बृहद्-वैष्णव-तोषणी) : [तत्] तेन निज-वैदग्धी-भरेण । यद् वा, उक्तेन "अहम् एवानेन रमिता" इति रमण-प्रकारेण यत् सौभगं सौभाग्यं, तेन । यद् वा, तं स्व-प्रीत्य्-अर्थकम् अपि सौभगेन मदं वीक्ष्य, तस्य प्रशमाय । अन्यथा स्वाधीनत्वाभावेन निजेष्ट-रास-विलासासिद्धिः । मानं च वीक्ष्य प्रसादाय मान-रूप-केलिना सन्तोषात् प्रसाद-विशेषं कर्तुम् अन्तर्धानं विना रासार्ह-प्रेम-विशेष-सम्पत्तेर् इति विवेचनीयम् । यद् वा, मद-मानयोः प्रशमाय । प्रशमः किम्-अर्थम् ? तद् आह—प्रसादाय इति, रासेन अनुग्रह-विशेषाय।
यद् वा, अन्तर्धान-द्वारा, न पारयेऽहं निरवद्य- [भा।पु। १०.३२.२२] इत्य्-आदिना वक्ष्यमाण-निज-तद्-अधीनतातिशय-विज्ञापन-रूपाय । यद् वा, तस्मात् यत् सौभगं, तेन मदो मत्तता हर्षो वा । तथा च विश्वः—मदो रेतसि कस्तूर्यां गर्वे हर्षेभदानयोः इति । तद्-रूपं मानं मानसोल्लास-विशेषं वीक्ष्य । अत एव प्रकृष्टः शमः सुखं रास-क्रीडात्मकं, तस्मै । प्रसादाय च, अन्तर्धानेऽपि तद्-अपरित्याग-तद्-भजन-विशेषाद्य्-अनुग्रहाभिव्यञ्जनाय । तच् चाग्रे व्यक्तं भावि । यद् वा, प्रशमाय प्रकृष्ट-सुखाय यः प्रसादः, तस्मै । अन्यत् समानम्।
एवं सर्वथानुरञ्जन-विशेषार्थम् एवान्तर्धानम् । न त्व् आत्मारामत्वादिनासूयया वेति ज्ञेयम्। विदग्ध-वरस्य विदग्ध-वरासु तद्-अव्यवहार्यत्वात् । अत एव तेनैवाग्रे वक्ष्यते—मया परोक्षं भजता तिरोहितं [भा।पु। १०.३२.२१] इत्य्-आदि । तत्रैव इति साक्षात् कुत्राप्य् अगमनात्, अकस्माद् एवादर्शनाच् च । तच् च तस्याशक्यं न स्याद् इत्य् आशयेन परमेश्वरत्वम् आह—केशव इति ॥४८॥
जीव-गोस्वामी (लघु-वैष्णव-तोषणी) : तासां तादृशीनां तद् इति तं सौभग-मदं सौभाग्य-हेतुकं गर्वम् । तथा च विश्वः—मदो रेतसि कस्तूर्यां गर्वे हर्षेभदानयोर् इति तं मानं च वीक्ष्य विशेषेण दृष्ट्वा, तत्र गर्व-पक्षे युक्त्य्-अन्तरासाध्यं मत्वा, मान-पक्षे कृतैर् अप्य् अनुनयादिभिर् असाध्यं दृष्ट्वेत्य् अर्थः । गर्वं प्रति प्रशमाय, माणं तु प्रति प्रसादाय प्रसादनाय तत्रैवान्तरधीयत अन्तरधात् । धीञ् अनादर इति हि दैवादिकः, न त्व् अन्यत्र गच्छन् दृष्ट इत्य् अर्थः । अत्र वक्ष्यमाणानुसारेण श्री-राधयैव सहान्तर्धानं ज्ञेयं, तच् च तस्य तद्-इच्छायां जातायां योग-माययैव सम्पादितम् इति । यद्यपि स-हेतुकस्येर्ष्या-मानस्यैव शान्तये क्वचित् नायकोपेक्षापेक्ष्यते—
हेतुजोऽपि शमं याति यथा-योगं प्रकल्पितैः ।
साम-भेद-क्रिया-दान-नत्य्-उपेक्षा-रसान्तरैः ॥ [उ।नी। १५.११२] इत्य्-उक्तेः ।
निर्हेतुकस्य प्रणय-मानस्य तु विनैव प्रतीकारेण यत्-किञ्चित्-प्रतीकारेण वा, तथापि तच्-छान्त्य्-अर्थम् उपेक्षेयं परस्पर-गर्व-सम्बन्धेन गाढतापत्तेः । तत उभय-भाव-शान्त्य्-अर्थम् एव । सा प्रेम-विपाकयोर् अपि तयोः शमनेच्छा च स्वेच्छा-मय-लीलेच्छया युगपद् एव सर्वा एव प्रति महा-रस-दान-मय-रासेच्छया च । तथा चायं विप्रलम्भः परम-प्रेमार्थम् एवोपयोक्ष्यतीति । वक्ष्यते च नाहं तु सख्य [भा।पु। १०.३२.२०] इत्य्-आदि। अन्तर्धाने मूलं कारणं त्व् एकयैव तया सह लीलाया लालसैव ।
अत्र केशव इति—
अंसवो ये प्रकाशन्ते मम ते केश-संज्ञिताः ।
सर्वज्ञाः केशवं तस्मान् माम् आहुर् मुनि-सत्तम ॥ [म।भा। १२.३२८.४३]
इति भारतीय-वाक्यात् परम-दीप्तिमान् इत्य् अर्थः । ततश् च तद्-अन्तर्धाने सर्वासु शोभासु विद्यमानास्व् अपि तत्र सहसैव शोभा-राहित्यं व्यञ्जितम् इति ॥४८॥
जीव-गोस्वामी (प्रीति-सन्दर्भः ३८६) : अथ निर्हेतुः प्रणय-मानः । निर्हेतुत्वं च केवल-प्रणय-विलसित्वेन हेत्व्-अभावान् मन्यते । एष नायकस्यापि भवति । भगवत्-प्रीति-मये रसे स तूद्दीपनोऽपि प्रसङ्गाद् अत्रोदाहरणीयः । यथा तासां तत्-सौभग-मदं वीक्ष्य मानं च केशवः इत्य्-आदि-प्रकरणं योजनान्तरेण मन्यते । तत्र मानः प्रणय-मानः । तस्य हेतुः सौभग-मदः । ततो मानस्य प्रशम-रूपाय तासां प्रसादाय स्वयम् अपि प्रणय-मानेनैव अन्तरधीयत ॥४८॥
जीव-गोस्वामी (क्रम-सन्दर्भः) : सौभग-मदं सौभाग्य-जनितं गर्वम्, तस्य प्रशमनाय मानस्य च प्रसादनाय । प्रशमाय इति न तूपेक्षा रसान्तरैः इति रस-शास्त्रोक्तत्वात् । अत्र प्रणय-मानत्वेन उपेक्षाया अयोग्यत्वेऽपि तत्-कृति-गर्व-साहित्यत्वेन गरिष्ठत्वात् ॥४८॥
जीव-गोस्वामी (बृहत्-क्रम-सन्दर्भः) : अथाभिमानेन पूर्णाभिः सह पुनः क्रीडा सुरसा न भवति । चेतसः प्रवणत्वं हि रस-पोषकम् । तथा च—न विना विप्रलम्भेन सम्भोगः परिपुष्यते [उ।नी। १५.३] इति तत्रैव अन्तर्धान-लीलां चकारेत्य् आह—तासाम् इत्य्-आदि । तासां तं तथाविधं सौभग-मदम् । तथाविधं मानं चित्त-समुन्नतिं वीक्ष्य प्रशमाय तयोर् उपशमाय तत्रैव तत्रस्थ एव अन्तरधीयत अन्तर्दधे । कर्तरि कर्म-प्रत्ययः । यथा, कर्म-कर्ता तथा कर्तृ-कर्म च बोद्धव्यम् । यथा, विकार-हेतौ सति विक्रियन्ते येषां न चेतांसि त एव धीराः इत्य्-आदि । तत्रस्थ एव तासाम् अदृश्यो बभूवेत्य् अर्थः । प्रशमाय कीदृशाय ? प्रसादाय प्रसाद-रूपाय । तयोः प्रशम एव प्रसादः ॥४८॥
नारायण-भट्टः (श्री-रसिकाह्लादिनी) : इति गर्वोपशमन-द्वारा रस-वृद्धिं कारयितुं श्री-कृष्ण-चिकीर्षितम् अन्तर्धान-प्रकारम् आह—तासाम् इति । यासां बाहु-प्रसारण- [भा।पु। १०.२९.४६] इत्य्-आदिना सम्माननं कृतं, तासां तत् सौभग-मदं सौभाग्य-हेतुकं गर्वं वीक्ष्य, मदो रेतसि कस्तूर्यां गर्वे हर्षेभ-दानयोः इति विश्वः । मानं च स्वाधीनतां च वीक्ष्य मद-मानयोः प्रशमाय, सत्त्वे रास-विलासानुदयात् कृतेऽपि सम्मानने रस-वृद्धिर् न जाता । अत एव मद-मान-निवृत्तौ सत्यां प्रसादाय विलास-विशेष-वैदग्धी-प्रकटनेन प्रसाद-विशेषं दातुं तत्रैव गोपी-मण्डल एव अन्तरधीयत, तासाम् अदृश्यो भूत्वा, न त्व् अन्यत्र गतः । तासां प्रेमालापान् श्रोतुं रसोत्कर्षं सम्पादयितुं तत्रैव दृष्ट्य्-अगोचरत्वेन स्थितः । अयम् एव प्रेम-विवर्तो यत् पुरः स्थितोऽपि प्रेष्ठो न दृश्यत इति ।
यद् वा, प्रशमाय सुखाय अग्रे सुखं दातुं, प्रसादाय विशेषेणानुरञ्जनं कर्तुम् । यद् वा, प्रशमाय मनोरथाप्राप्ति-जनित-परिताप-शान्तये मद-मान-सत्त्वे तद्-अयोगात्, ततस् तत्-फलाय तासां प्रसादाय रमणस्य फलं तत्-प्रसन्नता । अग्रे वक्ष्यति च—न पारयेऽहं निरवद्य-संयुजाम् [भा।पु। १०.३२.२२] इति ।
नन्व् अनेक-यूथानां मद-मानम् एकेन कथं शक्यम् ? इति चेत्, तत्राह—केशवः । कश् च ईशश् च केशौ तौ वशयतीति केशवः । अनेन सर्व-सामर्थ्यम् उक्तम् । यद् वा, प्रशस्ता केशा यस्येति केशवः । यद् वा, कस्य सुखस्य उत्तरोत्तर-शत-गुणितस्येश नियन्तुर् अवधि-भूतं स्वरूप-सुखम् इत्य् अर्थः ।
ननु वाति गच्छति प्राप्नोतीत्य् अर्थः । वा गति-गन्धयोर् इति धातुः । अन्तर्धानं तु मद-मान-निवृत्त्यै उपवने त्व् आत्मारामतया आत्मारामोऽप्य् अरीरमत् [भा।पु। १०.२९.४२] इत्य् उक्तार्थम् एव आत्मारामतया तु पूर्वम् उपेक्षितैव । तद् उक्तं मानो मदश् चेति ।
हेतुजोऽपि शमं याति यथा-योग्यं प्रकाशितैः ।
साम-भेद-क्रिया-दान-नत्य्-उपेक्षा-रसान्तरैः ॥ [उ।नी। १५.११२] इति ॥४८॥
विश्वनाथ-चक्रवर्ती (सारार्थ-दर्शिणी) : ततश् च सर्वासु तासु भगवतः साधारण्येनैव रमणात् या सर्व-मुख्यतमा वृषभानु-कुमारी, सा सहसोद्भवद्-ईर्ष्या कषायिताक्षी मानिनी बभूव । ततो न्यूना अन्याः सौभाग्य-गर्ववत्यो बभूवुर् इत्य् अद्भुते वैमत्ये सति भगवतैव यत् तत्र समाहितं, तद् आह—तासाम् इति ।
ताश् च सा चेत्य् एक-शेषेण तासां व्रज-सुन्दरीणां तस्या वृषभानु-कुमार्याश् चेत्य् अर्थः, क्रमेण तत् तं सौभग-मदं मानं च वीक्ष्य, स चासौ सौभग-मदश् च तम् इति समासो वा । तं सौभग-मदम् इति वा पाठः । प्रशमाय, तासां सौभग-मदं प्रशमयितुं, प्रसादाय तां मानवतीं प्रसादयितुं च ।
केशवः को ब्रह्मा ईशश् च ताव् अपि वयते प्रशास्तीति तस्य सौभग-मद-प्रशमने कः प्रयासः ? इति भावः । केशान् वयते संस्करोतीति केश-प्रसाधनादिना तस्याः प्रसादनायां रसिक-शेखरस्य तस्य चातुर्यम् अस्त्य् एवेति भावः । अन्तरधीयत इत्य् आर्षम्, अन्तरदधाद् इत्य् अर्थः । धीञ् अनादर इति दैवादिकस्य वा रूपम् । अत्राग्रिम-ग्रन्थ-दृष्ट्या श्री-वृषभानु-नन्दिनीं बलाद् गृहत्वैवेति ज्ञेयम् । तत्रैव, न त्व् अन्यत्र गच्छंस् ताभिर् दृष्ट इत्य् अर्थः । तच् च तस्य तद्-इच्छायां जातायां योगमाययैव सम्पादितम् ॥४८॥
इति सारार्थ-दर्शिन्यां हर्षिण्यां भक्त-चेतसाम् ।
ऊनत्रिंशोऽपि दशमे सङ्गतः सङ्गतः सताम् ॥*॥
इति श्रीमद्-भागवते महा-पुराणे ब्रह्म-सूत्र-भाष्ये
पारमहंस्यं संहितायां वैयासिक्यां
दशम-स्कन्धे रास-क्रीडा-वर्णनं
नामैकोनत्रिंशोऽध्यायः ।
॥ १०.२९ ॥
(१०.३०)
-
अवश्यम् पौनरुक्त्यात् बाहुल्य-भयाच् च तत् तद् अत्र न निवेशितम् । इति सम्पादकः । ↩︎
-
वेद-पुराण-प्रामाण्य-लीला-नित्यत्वं श्रूयते ? ↩︎
-
जग्मुर् इति वक्तव्ये आजग्मुर् इत्य् उक्तिः शुकस्य कृष्णान्तिके स्वावस्थान-स्फूर्तेः ॥ ↩︎
-
एवं मद्-अर्थोज्झित-लोक-वेद-
स्वानां हि वो मय्य् अनुवृत्तयेऽबलाः ।
मया परोक्षं भजता तिरोहितं
मासूयितुं मार्हथ तत् प्रियं प्रियाः ॥ ↩︎
-
वाग् गद्गदा द्रवते यस्य चित्तं
रुदत्य् अभीक्ष्णं हसति क्वचिच् च ।
विलज्ज उद्गायति नृत्यते च
मद्-भक्ति-युक्तो भुवनं पुनाति ॥ ↩︎
-
कृ।सं। १०६, भक्ति।सं। ३२५, प्री।सं। ७। ↩︎
-
वस्तुतस् तु इदम् उद्धवस्य वाक्यम् । ↩︎
-
रसमयरासलीलाप्रसङ्गे ईदृशस् ते प्रश्नः समाधानप्रपञ्चश् च रसविघातकत्वाद् अनुचित इति व्यञ्जयन् स्वयम् एवोत्कण्ठया प्रस्तौति॥ ↩︎
-
स्वागतं वो महा-भागा आस्यतां करवाम किम् ।
यन् नो दिदृक्षया प्राप्ता उपपन्नम् इदं हि वः ॥ ↩︎
-
गृहं ↩︎
-
घोषम् इति श्री-जीव-गोस्वामिनां पाठः । गृहम् इति कैश्चित् । ↩︎
-
मम इति केचित्। ↩︎
-
को नु राजन्न् इन्द्रियवान् मुकुन्द-चरणाम्बुजम् ।
न भजेत् सर्वतो-मृत्युर् उपास्यम् अमरोत्तमैः ॥ ↩︎
-
तत्र भागवतान् धर्मान् शिक्षेद् गुर्व्-आत्म-दैवतः ।
अमाययानुवृत्त्या यैस् तुष्येद् आत्मात्मदो हरिः ॥ ↩︎
-
कर्माधिकार-निरसनत्वं। हरि-भक्ति-विलास ११.५५३-५५५। एकान्ति-लक्षणानि— सा च सर्व-नैरापेक्ष्येण तद्-एक-निष्ठता-रूपा एकान्तिता चतुर्धा चतुर्भिः प्रकारैः । एको धर्मानादरः, अन्यश् च कर्म-ज्ञानाद्य्-अशेष-निरपेक्षता, अपरो विघ्नाकुलत्वे\ऽपि रति-परता, अपरश् च प्रेमैक-परतेति । [ह।भ।वि। १०.५९-८२] । एकान्ति-कृत्याणि [ह।भ।वि। २०.३६९-३८५] इत्य्-आदि द्रष्टव्यम्। ↩︎
-
ह।भ।वि। १०.३०२ ↩︎
-
ह।भ।वि। १०.९१ ↩︎
-
ह।भ।वि। १०। ↩︎
-
ओफ़्तेन् अत्त्रिबुतेद् तो विष्णु पुराण, बुत् नोत् फ़ोउन्द् थेरे। सेए भक्तिस् १४७। ↩︎
-
हि ↩︎
-
गृहं ↩︎
-
सन्निकर्षो\ऽत्र मर्त्यानाम् अनादरण-कारणम् ।
गाङ्गं हित्वा यथान्याम्भस् तत्रत्यो याति शुद्धये ॥ ↩︎
-
प्रेम्णोऽनुरोधो नास्माकम् । ↩︎
-
थिस् इस् नोत् थे देफ़िनितिओन् गिवेन् इन् रसार्णव-सुधाकर। ↩︎
-
मैवं विभो\ऽर्हति भवान् गदितुं नृशंसम्
सन्त्यज्य सर्व-विषयं तव पाद-मूलम् ।
प्राप्ता वयं तुलसि-दाम पदावसृष्टं
केशैर् निवोढुम् अतिलङ्घ्य समस्त-बन्धून् ॥ ↩︎
-
श्लेषं ? ↩︎
-
पदे श्री-चरणे (?) ↩︎
-
काश्चिन् मुखराः पाठः । ↩︎
-
परमेश्वर इति च पाठः । ↩︎
-
धृतां ↩︎
-
चक्षू-रागः प्रथमं चित्तासङ्गस् ततो ऽथ सङ्कल्पः
निद्रा-च्छेदस् तनुता विषय-निवृत्तिस् त्रपा-नसः ।
उन्मादो मूर्च्छा मृतिर् इत्य् एताः स्मर-दशा दशैव स्युः ॥ [सोउर्चे उन्क्नोwन्] ↩︎
-
ततो नैव वधो योग्यो यतो वृद्धिम् उपागतः ।
विष-वृक्षो\ऽपि संवर्ध्य स्वयं छेत्तुम् असांप्रतम् ॥
ततः स दैत्यः प्राप्त-श्रीर् नेत एवार्हति क्षयम् ।
विष-वृक्षो \ऽपि संवर्ध्य स्वयं छेत्तुम् असाम्प्रतम् ॥ ↩︎
-
अङ्ग ↩︎
-
चोर्रेच्तेद् फ़्रोम् उपवेष्टितम्। ↩︎
-
कृतोऽ (वि); उतान्य- (प्रा।पा।) ↩︎
-
इन् ब्रच्केत्स् इन् थे पुब्लिस्हेद् एदितिओन्। ↩︎
-
तत आरभ्य नन्दस्य व्रजः सर्व-समृद्धिमान् ।
हरेर् निवासात्म-गुणै रमाक्रीडम् अभून् नृप ॥ [भा।पु। १०.५.१८] ↩︎
-
श्रियो निवासो यस्योरः पान-पात्रं मुखं दृशाम्
बाहवो लोक-पालानां सारङ्गाणां पदाम्बुजम् ↩︎
-
निषेध-पक्षे वृजिनार्द न इति च्छेदः, गृहादि त्यक्त्वा न प्राप्ता वयम् इति योजना । ↩︎
-
चोन्नेच्तिन्ग् ओफ़् अ सेचोन्दर्य् अच्तिओन् wइथ् थे मैन् अच्तिओन् ↩︎
-
कल-पदायत-वेणु-गीत- (ब्); कल-पदामृत-वेणु-गीत- (वि) ↩︎
-
पदवीं ↩︎
-
कल-पदायत-वेणु-गीत- (ब्); कल-पदामृत-वेणु-गीत- (वि) ↩︎
-
पदवीं ↩︎
-
परोपदेशे पाण्डित्यं सर्वेषां सुकरं नृणाम् ।
धर्मे स्वीयम् अनुष्ठानं कस्यचित् तु महात्मनः ॥ ↩︎
-
"व्रज-जनार्ति-हर" इति विश्वनाथ-धृत-नारायण-भट्ट-वीरराघव-सम्मत-पाठान्तरः । ↩︎
-
गोपीनाम् एकादश-श्लोकानां कृष्णस्य दशश्लोकानाम् एकैकशः प्रत्युत्तर-रूपेण पुनर् व्याख्यायते । ↩︎
-
समयं इति सनातनस्यानुसृत-पाठः । ↩︎
-
स-दयं ↩︎
-
शुचेर् हास्यस् तथा प्रेयान् सुहृद् अस्य प्रकीर्तितः ॥ इति रसामृत-सिन्धौ ४.८.७। ↩︎
-
थे वेर्से इस् रेपेअतेद् wइथ् ओन्ल्य् थिस् wओर्द् छन्गेद् तो सत्-पदालि। ↩︎
-
हरतु हरे मामकं हृदयम् इति आकरे। ↩︎
-
जुष्टम् इति वीरराघवादि। ↩︎
-
*आनन्दि इति वल्लभादि-सम्मत-पाठः । सङ्गि इति वीरराघवस्य । ↩︎
-
कमलामोद- इति सनातनादि। ↩︎
-
जुष्टम् इति वीरराघवः । ↩︎
-
*आनन्दि इति वल्लभादि-सम्मत-पाठः । सङ्गि इति वीरराघवस्य । ↩︎
-
नोने ओफ़् थे वेर्सेस् चितेद् हेरे चन् बे फ़ोउन्द् इन् ओउर् एदितिओन् ओफ़् रसार्णव-सुधाकर। ↩︎
-
तं, तत्- ↩︎
-
अहेर् इव गतिः प्रेम्णः स्वभाव-कुटिला भवेत् ॥ [उ।नी। १५.११२] ↩︎