०४

॥ ९.४.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

नाभागो नभगापत्यं यं ततं भ्रातरः कविम् ।

यविष्ठं व्यभजन् दायं ब्रह्मचारिणम् आगतम् ॥

श्रीधरः :

चतुर्थे मनु-पुत्रस्य नभगस्य कथोच्यते

तत् सुनोश् चाम्बरीषस्य कृत्या प्रतिहता यतः

नभगस्य वंशम् आह—नभगस्यापत्यं नाभागः । नाभागाद् अम्बरीषो महा-भागवतोऽभूद् इति वक्ष्यंस् तद्-धेतुत्वेन वंश-प्रवर्तकस्य नभगस्य निष्कपटं चरितं तेन तु श्री-रुद्र-प्रसादम् आह—यं ततम् इत्य्-आदिना । ब्रह्म-चारिणं बहु-कालं गुरु-कुले वसन्तं नैष्ठिकोऽसाव् इति मत्वा विभाग-समये तस्मै भागम् अप्रकल्प्यैव भ्रातरः सर्वं दायं विभज्य गृहीत्वा पश्चाद् गुरु-कुलाद् आगतं यं भागार्थिनं कविं विद्वांसं यविष्ठं प्रति ततं तातं पितरं दायं व्यभजन्न् इत्य् अर्थः ॥१॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः :

चतुर्थे नभगाख्यानम् अम्बरीष-कथा तथा ।

दुर्वाससो जटोत्क्षेपस् तापश्-चक्रेण चोच्यते ॥

मनु-पुत्रस्य नभगस्यापत्यं नाभागः । यं गुरु-कुलाद् अधीत्य आगतं कविं विद्वांसं यविष्टम् अनुजं भागार्थिनं प्रति ततं तातम् एव दायं व्यभजन् ददुः, न तु पैतृकं किम् अपि धनं तद्-आगमनात् पूर्वम् एव स नैष्ठिकोऽभून् नागमिष्यतीति मत्वा सर्व-धनस्य स्वैर् विभज्य गृहीतत्वाद् इत्य् अर्थः ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.२ ॥

भ्रातरोऽभाङ्क्त किं मह्यं भजाम पितरं तव ।

त्वां ममार्यास् तताभाङ्क्षुर् मा पुत्रक तद् आदृथाः ॥

श्रीधरः : एतद् एव प्रश्नोत्तराभ्यां दर्शयति । तत्र नभगः पृच्छति—हे भ्रातरः ! मह्यं किम् अभाङ्क्त व्यभजत ? कं भागं मद्-अर्थं यूयं प्रकल्पितवन्तः । भ्रातर आहुः—तदा विस्मृतम् अस्माभिर् इदानीं तु तव पितरं विभजाम्, त्वं पितरं गृहाणेत्य् अर्थः । स च पितरं गत्वाह—तत हे तात, आर्याः श्रेष्ठाः, मे मम त्वाम् अभाक्षु-भागं चक्रुः । मदीयो भागस् त्वम् इत्य् अर्थः ।

पाठान्तरे हे तात, किम् इदं ममाभाङ्क्षुः भजाम पितरं तवेत्य् उक्तवन्तः आर्यास् त्वां मह्यं किम् अर्थं ददुर् इत्य् अर्थः । पिताह, हे पुत्रक, तत् तैर् उक्तं मादृथाः प्रतारण-मात्रं तैः कृतं तस्मिन्न् आदरं मा कार्षीः, न ह्य् अहं दाय इव भोग-साधनम् इत्य् अर्थः ॥२॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : तत् कथाम् एव प्रश्नोत्तराभ्याम् आह । तत्र नभगः पृच्छति—हे भ्रातरः ! मह्यं किम् अभाङ्क्त व्यभजत ? कं भागं मद्-अर्थं यूयं प्रकल्पितवन्तः ? भ्रातर आहुस् तदानीं तव वैराग्यं श्रुत्वा भागो न प्रकल्पितः । इदानीं तु तव पितरम् एव भजामः । त्वद्-भागत्वेन पितरं प्रकल्पयामः त्वं सर्व-धनोपार्जकं पितरं गृहाणेत्य् अर्थः । ततश् च स च पितरम् आगत्याह—हे तात, आर्याः ज्येष्ठाः, मम भागं त्वाम् अभाङ्क्षुः । मदीयो भागस् त्वम् अभूर् इत्य् अर्थः । किं ममार्यास् तताभाङ्क्षुर् इति पाठे । हे तात ! किम् इदं ममाभाङ्क्षुः भजाम पितरं तवेत्य् उक्तवन्तः । आर्यास् त्वां मह्यं किम्-अर्थं ददुर् इत्य् अर्थः । पिताह—हे पुत्रक, मद्-अनुकम्प्य-सूनो तैर् उक्तं, तत् मा आदृथाः, न ह्य् अहं दाय इव भोग-साधनम् इत्य् अर्थः ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.३ ॥

इमे अङ्गिरसः सत्रम् आसतेऽद्य सुमेधसः ।

षष्ठं षष्ठम् उपेत्याहः¹ कवे मुह्यन्ति कर्मणि ॥

श्रीधरः : तथापि तैर् भागत्वेन दत्तोऽहं तव जीवनोपायम् उपदेक्ष्यामीत्य् आह, इमे इति सपादाभ्यां द्वाभ्याम् । अभिप्लवः षड् अहो भवति, पृष्ठ्यः षड् अहो भवति इति विहितेषु षड्-अहेष्व् आवर्त्यमानेषु षष्ठं षष्ठम् अहः कर्मोपेत्य प्राप्य कर्मणि तद्-अनुष्ठाने सुमेधसोऽपि ते सूक्त-विशेषाज्ञानेन मुह्यन्ति । कवे ! हे विद्वन् ! ॥३॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : सरल-बुद्धिना मया न पुनस् तेषां पार्श्वं गन्तव्यम् इति चेत्, तर्हि स्नेहेन तव जीवनोपायम् अहम् एवोपदेक्ष्यामीत्य् आह—इमे इति सपदाभ्यां द्वाभ्याम् । अभिप्लवः षड् अहो भवति इति,विहितेषु षड् अहेष्व् आवर्त्यमानेषु षष्ठं षष्ठम् अहः कर्मोपेत्य प्राप्य कर्मणि तद्-अनुष्ठाने सुमेधसोऽपि ते सूक्त-विशेषणाज्ञानेन मुह्यन्ति । हे कवे ! विद्वन् ! ॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.४-५ ॥

तांस् त्वं शंसय सूक्ते द्वे वैश्वदेवे महात्मनः ।

ते स्वर् यन्तो धनं सत्र-परिशेषितम् आत्मनः ॥

दास्यन्ति तेऽथ तान् अर्च्छ तथा स कृतवान् यथा ।

तस्मै दत्त्वा ययुः स्वर्गं ते सत्र-परिशेषणम् ॥

श्रीधरः : तान् महात्मनोऽपि त्वं “इदम् इत्था रौद्रम्” इति च, “ये यज्ञेन दक्षिणया” इति च वैश्वदेवे द्वे सूक्ते शंसय पाठय । ततः कर्मणि समाप्ते सति ते स्वर् यन्तः स्वर्गं गच्छन्तः स्व-सत्रे परिशेषितम् अवशिष्टम् आत्मनो धनं तुभ्यं दास्यन्ति । अथ तस्मात् तान् गच्छेति । तथेत्य्-आदि शुक-वाक्यम् । यथावत् कृतवान् । सत्र-परिशेषितं सत्रावशिष्टं धनम् ॥४-५॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : तान् महात्मनोऽपि त्वं “इदम् इत्था रौद्रम्” इति च, “ये यज्ञेन दक्षिणया” इति त्वं वैश्वदेवे द्वे सूक्ते शंसय पाठय । ततश् च ते स्वर् यन्तः स्वर्गं गच्छन्तः । तथेति शुक-वाक्यम् ॥४-५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.६ ॥

तं कश्चित् स्वीकरिष्यन्तं पुरुषः कृष्ण-दर्शनः ।

उवाचोत्तरतोऽभ्येत्य ममेदं वास्तुकं वसु ॥

श्रीधरः : पुरुषः श्री-रुद्रः । दृश्यत इति दर्शनं शरीरम्, कृष्णं दऋशनं यस्य सः । वास्तुकं यज्ञ-भूमि-गतं वसु धनं ममेत्य् उवश ॥६॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : पुरुषः श्री-रुद्रः कृष्ण-दऋशनः श्याम-वर्णः । यद् वा, स्फूर्ति-प्राप्तं कृष्णं सदा पश्यतीति । स वास्तुकं यज्ञ-वास्तु-गतम् ॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.७ ॥

ममेदम् ऋषिभिर् दत्तम् इति तर्हि स्म मानवः ।

स्यान् नौ ते पितरि प्रश्नः पृष्टवान् पितरं यथा ॥

श्रीधरः : तर्हि स्म तदैव ममेदम् इति मानवो नाभाग उवाच । पुनश् च रुद्र उवाच । नौ आवयोर् अस्मिन् विवादे ते पितरि प्रश्नः स्याद् इति । पृष्टवान् इति शुकोक्तिः ॥७॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : तर्हि तदैव ममेदम् इति मानवो नाभाग उवाच । नौ आवयोर् अस्मिन् विवादे ते पितरि प्रश्नः स्यात् पृष्टवान् इति शुकोक्तिः ॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.८ ॥

यज्ञ-वास्तु-गतं सर्वम् उच्छिष्टम् ऋषयः क्वचित् ।

चक्रुर् हि भागं रुद्राय स देवः सर्वम् अर्हति ॥

श्रीधरः : पृष्टस्य मनोर् वाक्यं यज्ञ-वास्तु-गतम् इति । उच्छिष्टम् उर्वरितम् । क्वचिद् इति दक्षाध्वरे । उच्छेषण-भागो वै रुद्रः इति श्रुतेश् च । किं च, स देव ईश्वरः सर्वम् अप्य् अर्हति, किं पुनर् यज्ञावशिष्टम् ? इत्य् अर्थः ॥८॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : पिता उवाच—यज्ञेति ।क्वचिद् इति दक्षाध्वरे, उच्छेषण-भागो वै रुद्रः इति श्रुतेश् च । किं च, स देव ईश्वरः सर्वम् अप्य् अर्हति, किं पुनर् यज्ञावशिष्टम् ? इत्य् अर्थः ॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.९ ॥

नाभागस् तं प्रणम्याह तवेश किल वास्तुकम् ।

इत्य् आह मे पिता ब्रह्मञ् छिरसा त्वां प्रसादये ॥

श्रीधरः, क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : शिरसा प्रणम्य ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.१० ॥

यत् ते पितावदद् धर्मं त्वं च सत्यं प्रभाषसे ।

ददामि ते मन्त्र-दृशो ज्ञानं ब्रह्म सनातनम् ॥

श्रीधरः, विश्वनाथः : श्री-रुद्र आह—यत् ते इति ॥१०॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.११ ॥ ²

गृहाण द्रविणं दत्तं मत्-सत्र-परिशेषितम् ।

इत्य् उक्त्वान्तर्हितो रुद्रो भगवान् धर्म-वत्सलः ॥

श्रीधरः : इदम् आख्यानं श्रुति-प्रसिद्धम् । तथा हि बह्व्-ऋच-ब्राह्मणम्—नाभा-नेदिष्ठं³ शंसति नाभा-नेदिष्ठं वै मानवं ब्रह्म-चर्यं वसन्तं भ्रातरो निरभजन् सोऽब्रवीत् ॥ इत्य्-आदि ॥११॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : इदं चाख्यानं श्रुति-प्रसिद्धम् । तथा च बह्वृच-ब्राह्मणः—नाभानेदिष्ठं शंसति इत्य्-आदि ॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.१२ ॥

य एतत् संस्मरेत् प्रातः सायं च सुसमाहितः ।

कविर् भवति मन्त्र-ज्ञो गतिं चैव तथात्मनः ॥

श्रीधरः : अस्याख्यानस्य स्मरणे फलम् आह—य एतद् इति । आत्मनो गतिं च प्राप्नोतीति शेषः ॥१२॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : गतिं च प्राप्नोतीति शेषः ॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.१३ ॥

नाभागाद् अम्बरीषोऽभून् महा-भागवतः कृती ।

नास्पृशद् ब्रह्म-शापोऽपि यं न प्रतिहतः क्वचित् ॥

श्रीधरः : क्वचिद् अपि न प्रतिहतो ब्रह्म-शापोऽपि ब्राह्मणेन दुर्वाससा निर्मितः कृत्यानलोऽपि यं नास्पृशत् । अतोऽसौ महा-भागवतोऽत एव कृती पुण्यवान् ॥१३॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : यो ब्रह्म-शापः क्वचिद् अपि न प्रतिहतः, अमोघत्वात् । सो\ऽत्र त्वाम् असौ दहत्व् इति वाग्-वज्र-सहित-कृत्यानल-प्रक्षेप-रूपे ज्ञेयः ॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.१४ ॥

श्री-राजोवाच—

भगवन् छ्रोतुम् इच्छामि राजर्षेस् तस्य धीमतः ।

न प्राभूद् यत्र निर्मुक्तो ब्रह्म-दण्डो दुरत्ययः ॥

श्रीधरः : तस्य श्रोतुम् इच्छामि । चरितम् इति शेषः । ब्रह्म-दण्डः कृत्य् आनलो न प्राभून् न समर्थो बभूव ॥१४॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : श्रोतुम् चरितम् इति शेषः ॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.१५ ॥

श्री-शुक उवाच—

अम्बरीषो महा-भागः सप्त-द्वीपवतीं महीम् ।

अव्ययां च श्रियं लब्ध्वा विभवं चातुलं भुवि ॥

श्रीधरः : श्रियं संपदम् । विभवम् ऐश्वर्यम् । अतुलं निरुपमम् ॥१५॥

क्रम-सन्दर्भः, विश्वनाथः : न व्याख्यातम्।

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.१६ ॥

मेनेऽतिदुर्लभं पुंसां सर्वं तत् स्वप्न-संस्तुतम् ।

विद्वान् विभव-निर्वाणं तमो विशति यत् पुमान् ॥

श्रीधरः : पुंसाम् अतिदुर्लभम् अपि तत् सर्वं स्वप्नवत्-संस्तुतं निरूपितम् अनुपादेयं मेने । तत्र हेतुः—विभवस्य निर्वाणं नाशं विद्वान् । यद् येन विभवेन तन्-नाशेन वा पुमांस् तमो विशति मोहे निमज्जति ॥१६॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : पुंसाम् अतिदुर्लभम् विभवं च लब्ध्वा तत् सर्वं स्वप्ने संस्तुतम् इव मेने, यतो विभवस्य निर्वाणं नाशं विद्वान् यद् यतो विभवासक्तेः ॥१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.१७ ॥

वासुदेवे भगवति तद्-भक्तेषु च साधुषु ।

प्राप्तो भावं परं विश्वं येनेदं लोष्ट्रवत् स्मृतम् ॥

श्रीधरः : नन्व् एवं जानन्तोऽपि विभवैषिणो दृश्यन्ते तत्राह, वासुदेव इति । भावं भक्तिं प्राप्तः । येन भावेनेदं विश्वं लोष्टवद् अतितुच्छं स्मृतम् ॥१७॥

चैतन्य-मत-मञ्जुषा : वासुदेवे भगवति श्री-कृष्णे परं भावं प्राप्तः, तद्-भक्तेषु च ज्ञानिषु च सर्वत्रामत्सर इत्य् अर्थः ॥१७॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : येन परम-भावेन प्रेम्णा इदं विश्वं लोष्ट्रवत् स्मृतं परामृष्टं भवेत् ॥१७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.१८-२० ॥

स वै मनः कृष्ण-पदारविन्दयोर्

वचांसि वैकुण्ठ-गुणानुवर्णने ।

करौ हरेर् मन्दिर-मार्जनादिषु

श्रुतिं चकाराच्युत-सत्-कथोदये ॥

मुकुन्द-लिङ्गालय-दर्शने दृशौ

तद्-भृत्य-गात्र-स्पर्शेऽङ्ग-सङ्गमम् ।

घ्राणं च तत्-पाद-सरोज-सौरभे

श्रीमत्-तुलस्या रसनां तद्-अर्पिते ॥

पादौ हरेः क्षेत्र-पदानुसर्पणे

शिरो हृषीकेश-पदाभिवन्दने ।

कामं च दास्ये न तु काम-काम्यया

यथोत्तमश्लोक-जनाश्रया रतिः ॥

श्रीधरः : भक्तिम् एव सर्वेन्द्रियाणां भगवत्-परत्व-कथनेन प्रपञ्चयति—स वा इति त्रिभिः । श्रुतिं श्रोत्रम् अच्युतस्य सत्-कथानाम् उदये⁴ श्रवणे चकारेत्य् अस्य सर्वत्रान्वयः ॥१८॥

मुकुन्दस्य लिङ्गानाम् आलयानि स्थानानि तेषां दर्शने दृशौ नेत्रे । श्रीमत्यास् तुलस्यास् तत्-पाद-सरोजेन यत् सौरभं तस्मिन् । तद् अर्पिते तस्मै निवेदितान् नादौ ॥१९॥

कामं स्रक् चन्दनादि-सेवां दास्ये निमित्ते तत् प्रसाद-स्वी-काराय न तु काम-काम्यया विषयेच्छया । कथं चकार । उत्तम-श्लोक-जनाश्रया रतिर् यथा भवेत् तथा । अनेन तद् भक्तेषु च परं भावं प्राप्त इत्य् एतत् स्फुटी-कृतम् ॥२०॥

चैतन्य-मत-मञ्जुषा : स वै मन इत्य्-आदि । कृष्ण-पदारविन्दयोर् एव मनश् चक्रे, न तु ब्रह्मणि । वचांसि वैकुण्ठ-गुणानुवर्णने, न तु ब्रह्मास्मीति-प्रभृतिषु वचनेषु । करौ हरेर् मन्दिर-मार्जनादिषु चकार, न तु ज्ञान-कर्म-काण्ड-प्रतिपाद्य-कर्मसु । अच्युत-सत्-कथोदये श्रुतिं चकार, न त्व् अध्यात्म-कथायाम् । सत्-कथेति सत्-शब्दः श्री-कृष्णस्य गोकुल-लीला-कथा-परः । पृथक् पृथक् नाम-प्रतिपादनात् सर्वेषां नाम्नां श्री-कृष्ण-परत्वं प्रतिपादितम् ॥१८॥

क्रम-सन्दर्भः १⁵: स वै इति त्रिकम् । दास्ये निमित्ते । साक्षात्-तद्-दास-भाव-प्राप्त्य्-अर्थम् एव कामम् अभिलाषं चकार । च-काराद् दासोऽहं तद्-दास्यम् एतत् करोमीत्य् एवं सङ्कल्पितवान् इत्य् अर्थः । न तु तद्-व्यतिरेकेण तेनैव वा काम-काम्यया स्वर्गादि-विषय-भोगेच्छया चकारेति वासनान्तर-व्यवच्छेदः ।

कथं चकार ? तत्राह—यथा येन प्रकारेणोत्तमः-श्लोक-जना ये श्री-प्रह्लादादयस् तद्-आश्रया तद्-आधारा या भगवद्-विषया रतिः सा भवेत्, तथेत्य् अर्थः । अत्र सर्वथा तत्रैव सङ्ख्यातात्म-निक्षेपः कृत इति वैशिष्ट्यापत्त्या स्मरणादि-मयोपासनस्यैवात्मार्पणत्वम् ।

क्रम-सन्दर्भः : सर्वात्मक-सकार्यम् आत्म-निवेदनं, यथा—स वै इति त्रिकम् । चकार अर्पयामास । कृष्ण-पदारविन्दयोर् इत्य् आदिकम् उपलक्षणं तत्-सेवादीनाम् । लिङ्गं श्री-मूर्तिः । आलयस् तद्-भक्तस् तन्-मन्दिरादिः । श्रीमत्-तुलस्यास् तत्-पाद-सरोज-सम्बन्धि यत् सौरभं तस्मिन् । तद्-अर्पिते महा-प्रसादान् नादौ । कामं सङ्कल्पं च दास्ये निमित्ते कथं चकार । यथा येन प्रकारेण उत्तमः-श्लोक-जनाश्रया रतिः सा भवेद् इति । अत्र सर्वथा तत्रैव सङ्ख्यातात्म-निक्षेपः कृत इति वैशिष्ट्यापत्त्या स्मरणादि-मयोपासनस्यैवात्मार्पणत्वम् ।

एवम् एवोक्तम्—श्रद्धामृत-कथायां मे शश्वन् मद्-अनुकीर्तनम् [भा।पु। ११.१९.१९] इत्य् आरभ्य एवं धर्मे मनुष्याणां [भा।पु। ११.१९.२२] इति । यथा स्मरण-कीर्तन-पाद-सेवन-मयम् उपासनम् एव आगमोक्त-विधिमयत्व-वैशिष्ट्यापत्त्यार्चनम् इत्य् अभिधीयते । ततो नाविविक्तत्वम् । स्नान-परिधानादि-क्रिया चास्य भगवत्-सेवा-योग्यत्वायैवेति तत्रापि नात्मार्पण-भक्ति-हानिर् इत्य् अनुसन्धेयम् ।

एतद् आत्मार्पणं श्री-बलाव् अपि स्फुटं दृश्यते । उदाहृतं चेदम् आत्मार्पणं धर्मार्थ-कामः [भा।पु। ७.६.२४] इत्य् आदिना श्री-प्रह्लाद-मते । मर्त्यो यदा त्यक्त-समस्त-कर्मा निवेदितात्मा [भा।पु। ११.२९.३२] इत्य् आदिना श्री-भगवन्-मतेऽपि ।

तद् एतद् आत्म-निवेदनं भावं विना भाव-वैशिष्ट्येन च दृश्यते । पूर्वं यथा, मर्त्यो यदा [भा।पु। ११.२९.३२] इत्य् आदि । उत्तरं यथैकादश एव दास्येनात्म-निवेदनम् [भा।पु। ११.११.३५] इति । यथा च रुक्मिणी-वाक्ये मात्मार्पितश् च भवतः [भा।पु। १०.५२.१] इति ॥१८-२०॥ [भक्ति-सन्दर्भ ३०९]

विश्वनाथः : तस्य प्रेम्णः साधनं भक्ति-योगम् आह—स वै इति त्रिभिः । मन-आदीनां चकारेत्य् अनेनान्वयः । राज्ये स्व-पुरुषान् इव मन-आदीन्द्रियाण्य् अपि स यत्र यत्र न्ययुङ्क्ष, तत्र तत्रैव तानि तद्-आज्ञां शिरसा निधायैवासन्न् इति असाधारणं तस्य राज्ञः साम्राज्यम् इति भावः । श्रुतिं श्रोत्रम् अच्युतस्य विष्णोः सतां तद्-भक्तानां च कथोदये कतकेन्होपकर्षे, न तु ज्ञान-कर्माद्य्-उत्कर्षे इत्य् अर्थः । मुकुन्दस्य लिङ्गानां प्रतिमानां च आलयानां मन्दिराणां च मथुरादि-नित्य-सिद्ध-धाम्नां च वैष्णवानां च दर्शने । श्रीमत्यास् तुलस्यास् तत्-पाद-सरोज-सम्पर्केण यत् सौरभं तस्मिन् भगवच्-चरणार्पित-तुलसी-गन्धे इत्य् अर्थः । तद्-अर्पिते महा-प्रसादान्ने रसनां जिह्वाम् । हरेः क्षेत्रं मथुरादि-पदम् अन्यत्रापि तन्-मन्दिरादि । तद्-अनुसर्पणे तत्र तत्र पुनः पुनर् गमने । हृषीकेशस्य पदयोश् चरणयोः पदानां भक्तानां चापि वन्दने, कामम् अभिलाषं दास्ये हरेर् अहं दासो भूयासम् इत्य् एवं, न तु काम-काम्यया विषय-भोगेच्छायां सप्तम्य्-अर्थे तृतीया ।

कथं चकार ? उत्तमः-श्लोक-जनाः प्रह्लादादय आश्रयो यस्यास् तथा-भूता निष्कामैव रतिर् यथा येन प्रकारेण स्याद् अभवद् वा तथा चकारेत्य् एतत् स वै मन इत्य्-आदिषु सर्वत्रैवान्वितं ज्ञेयम् ॥१८-२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.२१ ॥

एवं सदा कर्म-कलापम् आत्मनः

परेऽधियज्ञे भगवत्य् अधोक्षजे ।

सर्वात्म-भावं विदधन् महीम् इमां

तन्-निष्ठ-विप्राभिहितः शशास ह ॥

श्रीधरः : सर्वत्रात्मेति भावो भावना यस्मिंस् तम् आत्मनः स्वस्य कर्मणां कलापं समूहं भगवति विदधत् समर्पयंस् तन् निष्ठैर् भागवतैर् विप्रैर् अभिहितः शिक्षितः सन् महीं शशास पालयाम् आस । अनेनाधिकृतो धर्मोऽपि यथावद् दर्शितः ॥२१॥

क्रम-सन्दर्भः : एवं पूर्वोक्त-प्रकारेणात्म-कर्तृक-कर्म-कलापं परे भगवति विदधत् । कीदृशम् ? तं सर्वात्मना भावो भक्तिर् यत्र तादृशम् ॥२१॥

विश्वनाथः : तस्य तादृश-साम्राज्य-सम्पत्ताव् अपि भक्त-वात्सल्यं प्रतिनिध्य्-अर्पणं च नाभूद् इत्य् आह—एवम् इति । सदा प्रतिदिनम् एव । आत्मनः स्वस्य । एवं कर्म-कलापं स्मरण-कीर्तन-मन्दिर-मार्जनादिकं विदधत् स्वयम् एव कुर्वन् महीं शशास, कर्म-कलापं कीदृशम् ? अधोक्षजे कृष्णे सर्वेण श्रोत्रादीन्द्रिय-वृत्ति-सहितेनैवात्मना मनसा भावो रतिर् यतस् तम् अधियज्ञे तपो-ज्ञानादिभ्यो\ऽप्य् अधिको यज्ञः पूजा यस्य तस्मिन् हरि-भक्ति-निष्ठ-ब्राह्मणेन अभिहितः त्वम् अष्टाव् एव यामान् निर्विक्षेपम् एव सर्वात्मना हरिं भज राज्य-कर्मणि स्व-नियुक्तैर् योग्य-पुरुषैर् एव महीं शाधि चेति शिक्षितः सन्न् इत्य् अर्थः ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.२२ ॥

ईजेऽश्वमेधैर् अधियज्ञम् ईश्वरं

महा-विभूत्योपचिताङ्ग-दक्षिणैः ।

ततैर् वसिष्ठासित-गौतमादिभिर्

धन्वन्य् अभिस्रोतम् असौ सरस्वतीम् ॥

श्रीधरः : किं च, यज्ञाधिष्ठातारम् ईश्वरम् अश्व-मेधैर् ईजे आराधयाम् आस । महा-विभूत्योपचितान्य् अङ्गानि दक्षिणाश् च येषु तैः । वसिष्ठादिभिर् हेतु-भूतैस् ततैर् विस्तृतैः । धन्वनि धन्व-देशे निरुदके सरस्वतीम् अभिस्रोतम् । तस्याः प्रतिलोमम् इत्य् अर्थः ॥२२॥

क्रम-सन्दर्भः : ननु, कथं स वै मनः [भा।पु। ९.४.१८] इत्य् आदौ सति यज्ञ-क्रिया स्याद् एकात्मत्वाद् इत्य् आशङ्क्याह—वशिष्ठादिभिस् तैर् इति । वशिष्ठादि-द्वारा कृतैर् इत्य् अर्थः । सरस्वतीम् इति कर्म-मार्गे तस्याम् आदरो दर्शितः । अभिस्रोतम् इति क्रमात् तत्-तीर्थ-क्रमेणेति भावः । धन्वनीति धन्व-देशान्तर्-गतेष्व् अपि तत्-तीर्थेष्व् इत्य् अर्थः । एतेन तत्रापि पुण्यत्वं ज्ञापितम् ॥२२।।

विश्वनाथः : तथैव राज्याधिकारोचिताश्वमेधादि यज्ञ-करणं च आदि-भरतवन् निरभिमानस्य तस्य प्रतिनिधि-द्वारैवेत्य् आह ईजे इति । महा-सम्पत्त्यैव हेतुना उपचितानि सम्यग् एव निर्व्यूढानि अङ्गानि दक्षिणाश् च येषु तैः वशिष्टादि स्वप्रतिनिधिभिस् ततैर् विस्तृतैः । धन्वनि धन्व-देशे सरस्वतीं सरस्वत्याम् अभिस्रोतं स्रोतोऽभिमुखम् अभिलक्ष्य तेन स्वयं तु ततो विदूरे स्वराज-धान्यं निर्विक्षेपं परिचर्यां कुर्वन्न् एवातितिष्ठति व्यञ्जितः ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.२३ ॥

यस्य क्रतुषु गीर्वाणैः सदस्या ऋत्विजो जनाः ।

तुल्य-रूपाश् चानिमिषा व्यदृश्यन्त सुवाससः ॥

श्रीधरः : किं च, यस्य क्रतुषु सदस्यादयो गीर्वाणैः सह भूषणादिभिस् तुल्य-रूपा व्यदृश्यन्त स इत्थम् इति चतुर्थेनान्वयः । न च देवानां निमेषाभावाद् वैलक्षण्यम् । यतोऽनिमिषाश् च व्यदृश्यन्त । न निमिषन्तीति तथा । आश्चर्य-दर्शनौत्सुक्येन तेषां निमेषोपरमाद् इति भावः ॥२३॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : गीर्वाणैर्ः सह तुल्य-रूपाः न चानिमिषत्वेन देवानां वैलक्षण्यम् वाच्यम् । यतो मनुष्या अपि अद्भुत-यज्ञ-दर्शनाद् अनिमिषा व्यदृश्यन्त दृष्टाः ॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.२४ ॥

स्वर्गो न प्रार्थितो यस्य मनुजैर् अमर-प्रियः ।

शृण्वद्भिर् उपगायद्भिर् उत्तमश्लोक-चेष्टितम् ॥

श्रीधरः : यस्य यदीयैर् मनुजैर् अपि स्वर्गो न प्रार्थितस् तस्य तु का वार्ता ? ॥२४॥

**क्रम-सन्दर्भः :**न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : यस्य मनुजैर् यत् पाल्यमान-लोकैः स्वर्गो न प्रार्थितः किं स्वर्गीय-भोगाद् अधिक-भोग-प्राप्त्या नेत्य् आह—शृण्वद्भिर् इत्य्-आदि ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.२५ ॥

संवर्धयन्ति⁶ यत् कामाः स्वाराज्य-परिभाविताः ।

दुर्लभा नापि सिद्धानां मुकुन्दं हृदि पश्यतः ॥

श्रीधरः : आस्तां स्वर्ग-प्रार्थन-शङ्कापि । यद् यतः मुकुन्दं हृदि पश्यतस् ताञ् जनान् कामा विषया न समर्धयन्ति न हर्षयन्ति । कथं-भूताः ? स्वाराज्येन स्वरूप-सुखेन परिभाविता अतिशायिताः । अत एव सिद्धानाम् अपि दुर्लभाः । यान् इति पाठे यान् मनुजान् । स्वाराज्येत्य् अत्रापि द्वितीयान्त-पाठे मनुजानां विशेषणम् । यम् इति पाठे यम् अम्बरीषम् । पश्यताम् इति पाठे सिद्धानां विशेषणम् ॥२५॥

क्रम-सन्दर्भः : समर्धयन्तीत्य् अत्र स्वरूप-सुखेन सार्ष्ट्य्-आदि-रूपाणां कामानाम् अतिशायिता । तस्य तैः सह यौगपद्यात् । तच् च भगवद्-उपासनाया अचिन्त्य-प्रभावत्वं दर्शयति । एवं सर्व-मुख्यस्य च निष्कर्षणा दर्शिता । स्वाराज्यम् इन्द्र-पद-तुल्यता ॥२५॥

विश्वनाथः : किं च, स्वर्गीय-भोगाद् अधिके भोगे स्वतः सिद्धे\ऽपि यदीया मनुजास् तत्र नासज्जन्तेत्य् आह—समर्धयन्तीति । यान् मनुजान् कामान् भोगान् न समर्धयन्ति न हर्षेण वर्धयन्ति, ऋधु वृद्धौ । कीदृशाः स्वाराज्यम् इन्द्र-पद-तुल्यं सुखं तेन परि सर्वतो-भावेन वासितः । यद् वा, स्वाराज्येन स्वरूप-सुखेन मुक्त्य्-आनन्देन वासिता युक्ता । अत एव सिद्धानाम् अपि दुर्लभाः । तत्र हेतु-गर्भं मनुजान् विशिनष्टि—मुकुन्दम् इत्य्-आदिना । अम्बरीष-प्रसङ्गाद् इति भावः । यद् इति पाठे यद्य् अस्मान् मुकुन्दं हृदि पश्यतः परिभावितान् इति पाठे मनुज-विशेषणं यम् इति पाठे यम् अम्बरीषम् ॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.२६ ॥

स इत्थं भक्ति-योगेन तपो-युक्तेन पार्थिवः ।

स्व-धर्मेण हरिं प्रीणन् सर्वान् कामान् शनैर् जहौ ॥

श्रीधरः : एवं भगवद्-आराधन-परस्य कामाद्य्-उपेक्षा नैव चित्रम् इत्य् उपसंहरति—स इत्थम् इति द्वाभ्याम् ॥२६॥

क्रम-सन्दर्भः : तपोऽत्र द्वादशी-व्रतादि ॥२६॥

विश्वनाथः : मन्दिर-मार्जन-जल-कलश-वहन-वैष्णव-शुश्रूषणादिना शरीर-कष्टं भोग-त्यागश् च तपस् तद्-युक्तेन स्व-धर्मेणेति भक्ति-योगेनेत्य् अस्य विशेषणं, च-काराभावात्, अम्बरीषस्य शुद्ध-भक्तत्वाच् च, एकान्त-भक्ति-भावेनेत्य् अग्रिमोक्तेश् च ॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.२७ ॥

गृहेषु दारेषु सुतेषु बन्धुषु

द्विपोत्तम-स्यन्दन-वाजि-वस्तुषु ।

अक्षय्य-रत्नाभरणाम्बरादिष्व्

अनन्त-कोशेष्व् अकरोद् असन्-मतिम् ॥

**श्रीधरः :**न व्याख्यातम्।

क्रम-सन्दर्भः : गृहादिषु भगवत्-सेवानुपयोगिष्व् इति ज्ञेयम् ।।२७॥

विश्वनाथः : पूर्व-श्लोको द्रष्टव्यः।

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.२८ ॥

तस्मा अदाद् धरिश् चक्रं प्रत्यनीक-भयावहम् ।

एकान्त-भक्ति-भावेन प्रीतो भक्ताभिरक्षणम् ॥

श्रीधरः : नन्व् एवं-भूतोऽसौ कथं प्रतिपक्षान् जयेत् ? तत्राह—तस्मा इति ॥२८॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : नन्व् एवं-भूतोऽसौ कथं प्रतिपक्षान् जयेत् ? तत्राह—तस्मा इति । प्रीत इति तस्यैकान्तिक-भक्तौ विक्षेपाभावार्थम् इत्य् अर्थः ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.२९ ॥

आरिराधयिषुः कृष्णं महिष्या तुल्य-शीलया ।

युक्तः सांवत्सरं वीरो दधार द्वादशी-व्रतम् ॥

श्रीधरः : तद् एवं तस्य वैराग्यादिकं हरि-भक्तिं चोक्त्वा ब्रह्म-दण्डो यत्र न प्राभूद् इति । यद् उक्तं तद् एव द्वादशी-व्रत-निष्ठां कथयन्न् आह—आरिराधयिषुर् इत्य्-आदिना यावद् अध्याय-समाप्ति ॥२९॥

क्रम-सन्दर्भः : द्वादशी-व्रतम् । अभीष्ट-विशेष-सिद्ध्य्-अर्थं तद् विशेषम् ॥२९॥

विश्वनाथः : तस्यैकादशी-व्रत-निष्ठया दर्शितयैव सर्व-भक्ति-निष्ठां ज्ञापयन्न् आह—आरिराधयिषुर् इत्य्-आदि ॥२९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.३० ॥

व्रतान्ते कार्तिके मासि त्रि-रात्रं समुपोषितः ।

स्नातः कदाचित् कालिन्द्यां हरिं मधुवनेऽर्चयत् ॥

श्रीधरः : अर्चयत् । अडागमाभाव आर्षः ॥३०॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : तस्य स्वायुः-पर्यन्तम् एकादशी-व्रत-निष्ठत्वे\ऽपि संवत्सर-मात्रं तु मथुरायाम् एकादशी-व्रतं कर्तव्यम् इत्य् अभिलाष आसीद् अतस् तत्-पूर्तौ सत्यां व्रतान्त इति । दशमी-द्वादश्योर् विहितेतर-भोजनाभावेन एकादश्यां निराहारत्वेन त्रि-रात्रम् उपोषितः ॥३०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.३१ ॥

महाभिषेक-विधिना सर्वोपस्कर-सम्पदा ।

अभिषिच्याम्बराकल्पैर् गन्ध-माल्यार्हणादिभिः ॥

श्रीधरः, क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : सर्वेषाम् उपस्कराणां सर्वौषध्य्-आदीनां आकल्पैर् विभूषणैः ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.३२ ॥

तद्-गतान्तर-भावेन पूजयाम् आस केशवम् ।

ब्राह्मणांश् च महा-भागान् सिद्धार्थान् अपि भक्तितः ॥

श्रीधरः : ब्राह्मणांश् च पूजयाम् आस । सिद्धार्थान् आप्त-कामान् पूजानपेक्षान् अपि ॥३२॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : तद्-गतान्तर-भावेन तद्-एक-मनस्त्वेन ॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.३३ ॥

गवां रुक्म-विषाणीनां रूप्याङ्घ्रीणां सुवाससाम् ।

पयःशील-वयो-रूप-वत्सोपस्कर-सम्पदाम् ॥

श्रीधरः : रूप्याङ्घ्रीणां रूप्य-खुराणाम् । पयः-शीलादि-संपदो यासां तासाम् ॥३३॥

क्रम-सन्दर्भः, विश्वनाथः : न व्याख्यातम्।

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.३४ ॥

प्राहिणोत् साधु-विप्रेभ्यो गृहेषु न्यर्बुदानि षट् ।

भोजयित्वा द्विजान् अग्रे स्वाद्व् अन्नं गुणवत्तमम् ॥

श्रीधरः : न्यर्बुदानि षट् षष्टि-कोटीः ॥३४॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : षट् न्यर्बुदानि षष्टि-कोटीः ॥३४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.३५ ॥

लब्ध-कामैर् अनुज्ञातः पारणायोपचक्रमे ।

तस्य तर्ह्य् अतिथिः साक्षाद् दुर्वासा भगवान् अभूत् ॥

श्रीधरः : तर्हि तदैव दुर्वासा अतिथिः साक्षात् प्रत्यक्षोऽभूत् ॥३५॥

क्रम-सन्दर्भः, विश्वनाथः : न व्याख्यातम्।

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.३६ ॥

तम् आनर्चातिथिं भूपः प्रत्युत्थानासनार्हणैः ।

ययाचेऽभ्यवहाराय पाद-मूलम् उपागतः ॥

श्रीधरः : आनर्चार्चितवान् । अभ्यवहाराय भोजनाय ॥३६॥

क्रम-सन्दर्भः, विश्वनाथः : न व्याख्यातम्।

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.३७ ॥

प्रतिनन्द्य स तां याच्ञां कर्तुम् आवश्यकं गतः ।

निममज्ज बृहद् ध्यायन् कालिन्दी-सलिले शुभे ॥

श्रीधरः : आवश्यकं नैयमिकं माध्याह्निकं कर्म कर्तुं गतः । बृहद्-ब्रह्म ॥३७॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : बृहद्-ब्रह्म ॥३७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.३८ ॥

मुहूर्तार्धावशिष्टायां द्वादश्यां पारणं प्रति ।

चिन्तयाम् आस धर्म-ज्ञो द्विजैस् तद्-धर्म-सङ्कटे ॥

न कतमेनापि व्याख्यातम्।

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.३९ ॥

ब्राह्मणातिक्रमे दोषो द्वादश्यां यद् अपारणे ।

यत् कृत्वा साधु मे भूयाद् अधर्मो वा न मां स्पृशेत् ॥

श्रीधरः : धर्म-सङ्कटम् एवाह, यद् यतो ब्राह्मणातिक्रमे दोषोऽधर्मः । द्वादश्याम् अपारणेऽपि दोषो व्रत-वैगुण्यम् । यत् कृत्वा यस्मिन् कृते ॥३९॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : यद् यस्मात् ब्राह्मणातिक्रमे द्वादश्याम् अपारणे च दोषः, तस्माद् अत्र धर्म-सङ्कटे यत् कृत्वेत्य्-आदि भूयात् भवेत् ॥३९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.४० ॥

अम्भसा केवलेनाथ करिष्ये व्रत-पारणम् ।

आहुर् अब्-भक्षणं विप्रा ह्य् अशितं नाशितं च तत् ॥

श्रीधरः : एवं द्विजैः सह विचार्य निश्चिनोति—अम्भसेति । व्रतस्य पारणं समाप्तिम् । तद् अशितम् आहुर् अशितं नेति चाहुः । श्रुतिश् च—अपोऽश्नाति तन् नैवाशितं नैवानशितम् इति ॥४०॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : ततश् च, विप्रांस् तूष्णीं स्थितान् समाधातुम् अशक्नुवतो\ऽभिलक्ष्य स्वयम् एव विचार्य सनिश्चयम् आह—अम्भसेति । हे विप्राः ! तत् अशितम् इति द्वादश्या अनतिक्रमः नाशितम् इति ब्राह्मणस्याप्य् अनतिक्रम इति । अत्र श्रुतिश् च—अपोऽश्नाति तन् नैवाशितं नैवानशितम् इति ॥४०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.४१ ॥

इत्य् अपः प्राश्य राजर्षिश् चिन्तयन् मनसाच्युतम् ।

प्रत्यचष्ट कुरु-श्रेष्ठ द्विजागमनम् एव सः ॥

श्रीधरः, विश्वनाथः : प्रत्यचष्ट प्रत्यैक्षत ॥४१॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.४२ ॥

दुर्वासा यमुना-कूलात् कृतावश्यक आगतः ।

राज्ञाभिनन्दितस् तस्य बुबुधे चेष्टितं धिया ॥

न कतमेनापि व्याख्यातम्।

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.४३ ॥

मन्युना प्रचलद्-गात्रो भ्रु-कुटी-कुटिलाननः ।

बुभुक्षितश् च सुतरां कृताञ्जलिम् अभाषत ॥

श्रीधरः : प्रचलत् कम्पमानं गात्रं यस्य । भ्रु-कुटीभ्यां कुटिलम् आननं यस्य ॥४३॥

क्रम-सन्दर्भः, विश्वनाथः- न व्याख्यातम्।

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.४४ ॥

अहो अस्य नृशंसस्य श्रियोन्मत्तस्य पश्यत ।

धर्म-व्यतिक्रमं विष्णोर् अभक्तस्येश⁷-मानिनः ॥

श्रीधरः, क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : वस्त्व्-अर्थश् च नृभिः सर्व-लोकैः शंसः स्तुतिर् यस्य, श्रियापि उन्मत्तस्य मत्तं मद-स्तम्भाद् उत्तीर्णस्य, न विद्यते भक्तो यस्मात् तस्य, ईशे स्वेष्ट-देवे मानिनः द्वादश्य्-अनतिक्रमाद् आदरवतः, ईशैर् इन्द्राद्यैर् अपि माननीयस्येति वा, धर्मस्य व्यतिक्रमं विष्ण्व्-अर्थे\ऽनतिक्रमं पश्यत ॥४४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.४५ ॥

यो माम् अतिथिम् आयातम् आतिथ्येन निमन्त्र्य च ।

अदत्त्वा भुक्तवांस् तस्य सद्यस् ते दर्शये फलम् ॥

श्रीधरः, क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : अतीति । अदः पचाद्य् अच्, अदत्वेन भुक्तत्वेनापि न भुक्तवान् तस्य द्वादशी-ब्राह्मणयोर् अनतिक्रमस्य फलं मद-मोघ-जटानलस्य वैयर्थ्यं महा-तेजीयसो\ऽपि मम चक्रानल-दह्यमानत्वं त्वद्-अन्यतः कुतो\ऽप्य् अनिस्तारं ब्रह्मण्येनापि भगवता ब्रह्म-वादिनो\ऽपि मम तिरस्कारादिकं दर्शयामि ॥४५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.४६ ॥

एवं ब्रुवाण उत्कृत्य जटां रोष-प्रदीपितः ।

तया स निर्ममे तस्मै कृत्यां कालानलोपमाम् ॥

श्रीधरः, क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : तस्मै तं हन्तुम् ॥४६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.४७ ॥

ताम् आपतन्तीं ज्वलतीम् असि-हस्तां पदा भुवम् ।

वेपयन्तीं समुद्वीक्ष्य न चचाल पदान् नृपः ॥

श्रीधरः, क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

चैतन्य-मत-मञ्जुषा : न चचाल पदान् नृप इति । भगवान् एव रक्षिष्यतीति विश्वासात्, न त्व् अहङ्कारात् ॥४७॥

विश्वनाथः : पदान् न चचालेति—ब्रह्म-तेजसः प्रतिकर्तुम् अनर्हत्वं, सर्वथा सहनार्हत्वं च विभाव्येति भावः ॥४७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.४८ ॥

प्राग् दिष्टं भृत्य-रक्षायां पुरुषेण महात्मना ।

ददाह कृत्यां तां चक्रं क्रुद्धाहिम् इव पावकः ॥

श्रीधरः : क्रुद्धम् अहिं पावको दावाग्निर् इव ॥४८॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः :चक्रं कर्तृ कृत्यां ददाह । ननु किं राज्ञा स्व-रक्षार्थं निवेदितं सद् ददाह ? न हि न हि, प्राक् अम्बरीषस्य भजन-प्रारम्भ-दशाम् आरभ्यैव क्वापि स्वापकारि-लोके\ऽप्य् अनपकरण-स्वभावं तस्यालक्ष्य पुरुषेण भक्त-वत्सलेनैव भगवतादिष्टम्—"हे चक्र ! यदास्य प्राण-सङ्कटम् आपतति, तदा त्वम् एव स्वयम् एवास्याभिहन्तारं जहि" इत्य् आदिष्टम् । पावको दावाग्निः ॥४८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.४९ ॥

तद् अभिद्रवद् उद्वीक्ष्य स्व-प्रयासं च निष्फलम् ।

दुर्वासा दुद्रुवे भीतो दिक्षु प्राण-परीप्सया ॥

श्रीधरः : निष्फलम् उद्वीक्ष्य ॥४९॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : तच् चक्रं कृत्यां दग्ध्वापि अभि अभिमुखं स्वम् अपि दग्धुं द्रवद् धावत् वीक्ष्य ॥४९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.५० ॥

तम् अन्वधावद् भगवद्-रथाङ्गं

दावाग्निर् उद्धूत-शिखो यथाहिम् ।

तथानुषक्तं मुनिर् ईक्षमाणो

गुहां विविक्षुः प्रससार मेरोः ॥

श्रीधरः : अनुषक्तं पृष्ठतः संसक्तम् । मेरोर् गुहां विविक्षुर् अधावत् ॥५०॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : अनुषक्तं पृष्ठतः संलग्नम् इवेत्य् अर्थः ॥५०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.५१ ॥

दिशो नभः क्ष्मां विवरान् समुद्रान्

लोकान् स-पालांस् त्रिदिवं गतः सः ।

यतो यतो धावति तत्र तत्र

सुदर्शनं दुष्प्रसहं ददर्श ॥

न कतमेनापि व्याख्यातम्।

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.५२ ॥

अलब्ध-नाथः स सदा कुतश्चित्

सन्त्रस्त-चित्तोऽरणम् एषमाणः ।

देवं विरिञ्चं समगाद् विधातस्

त्राह्य् आत्म-योनेऽजित-तेजसो माम् ॥

श्रीधरः : अरणम् एषमाणः शरणम् इच्छन् । अजित-तेजसो हरेश् चक्रात् ॥५२॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः :अरणं शरणम् एषमाणः अन्विष्यन् ॥५२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.५३-५४ ॥

श्री-ब्रह्मोवाच—

स्थानं मदीयं सह-विश्वम् एतत्

क्रीडावसाने द्वि-परार्ध-संज्ञे ।

भ्रू-भङ्ग-मात्रेण हि सन्दिधक्षोः

कालात्मनो यस्य तिरोभविष्यति ॥

अहं भवो दक्ष-भृगु-प्रधानाः

प्रजेश-भूतेश-सुरेश-मुख्याः ।

सर्वे वयं यन्-नियमं प्रपन्ना

मूर्ध्न्य् अर्पितं लोक-हितं वहामः ॥

श्रीधरः : एतत् सर्वं यस्य भ्रू-भङ्ग-मात्रेण तिरोभविष्यति । कदा ? क्रीडाया अवसाने । तद् अपि कदा ? द्वि-परार्ध-संज्ञे काले । अतो वयं सर्वे यस्य नियमम् आज्ञां प्रपन्नाः प्राप्ताः सन्तो लोक-हितं यथा भवत्य् एवं तन् नियमंमूर्ध्न्य् अर्पितं वहामः । अतस् "तद्-भक्त-द्रोहिणं त्वां रक्षितुं न समर्थोऽहम्" इति शेषः, यत्-तदोर् नित्य-संबन्धात् ॥५४-५५॥

चैतन्य-मत-मञ्जुषा : ब्रह्म-वाक्यं—अये दुर्वासः ! कथम् अत्रागतोऽसि ? अहं त्राता न भवामि, यतोऽहं तद्-वश एव । तस्माद् इतो गच्छेत्य् आह—स्थानं मदीयम् इत्य्-आदि ॥५३॥

क्रम-सन्दर्भः : सर्वे वयम् इति स्वस्य गुणावतारत्वेऽप्य् आवेशावतारत्वम् एव पूर्ववत् ॥५४॥

विश्वनाथः : द्विपरार्ध-संज्ञे काले यस्य कालात्मनः काल-रूपं यत् स्वरूपं तस्मात् । प्रपन्ना वयं लोक-हितं यथा स्यात् तथा यद्-आज्ञां वहामः । अतस् "तद्-भक्त-द्रोहिणं त्वां रक्षितुं न समर्थोऽहम्" इति शेषः, यत्-तदोर् नित्य-सम्बन्धात् ॥५३-५४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.५५ ॥

प्रत्याख्यातो विरिञ्चेन विष्णु-चक्रोपतापितः ।

दुर्वासाः शरणं यातः शर्वं कैलास-वासिनम् ॥

न कतमेनापि व्याख्यातम्।

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.५६ ॥

श्री-रुद्र उवाच—

वयं न तात प्रभवाम भूम्नि

यस्मिन् परेऽन्येऽप्य् अज-जीव-कोशाः ।

भवन्ति काले न भवन्ति हीदृशाः

सहस्रशो यत्र वयं भ्रमामः ॥

श्रीधरः : श्री-रुद्रोऽपि प्रत्याचष्टे—वयम् इति चतुर्भिः । भूम्नि महति । महत्त्वम् एवाह—यस्मिन् परमेश्वरे । अजा ब्रह्माणस् त एव जीवाः, तेषां कोशा उपाधि-भूता ब्रह्माण्ड-विग्रहा ईदृशा दृश्यमान-ब्रह्माण्ड-प्रमाणा अन्येऽपि भवन्ति जायन्ते नश्यन्ति च । यत्र येषु ब्रह्माण्डेषु लोकेशाभिमानिनो वयं भ्रमामः ॥५६॥

चैतन्य-मत-मञ्जुषा : वयं न तातेति । तात-शब्द आक्रोश-परः । वयम् ईदृशाः सहस्रशो यस्मिन् भूम्नि भ्रमाम एव ॥५६॥

क्रम-सन्दर्भः : वयं नेति चतुष्कम् ॥५६॥

विश्वनाथः : यस्मिन् परमेश्वरे अजा ब्रह्माण एव जीवाः, तेषां कोषा उपाधि-भूताः ब्रह्माण्डानि, अन्येऽपि भवन्ति जायन्ते नश्यन्ति च । यत्र येषु ब्रह्माण्डेषु लोकेशाभिमानिनो वयं भ्रमामः ॥५६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.५७-५९ ॥

अहं सनत्-कुमारश् च नारदो भगवान् अजः ।

कपिलोऽपान्तरतमो देवलो धर्म आसुरिः ॥

मरीचि-प्रमुखाश् चान्ये सिद्धेशाः पार-दर्शनाः ।

विदाम न वयं सर्वे यन्-मायां माययावृताः ॥

तस्य विश्वेश्वरस्येदं शस्त्रं दुर्विषहं हि नः ।

तम् एवं शरणं याहि हरिस् ते शं विधास्यति ॥

श्रीधरः : ननु सर्वज्ञस्य तव भ्रमः कुतः ? तत्राह—अहम् इति ॥५९॥

क्रम-सन्दर्भः : तस्येत्य् आदि पूर्ववत् ॥५९॥

विश्वनाथः : ननु सर्वज्ञस्य तव कुतो भ्रमः ? तत्राह—अहम् इति । पारदर्शिनः सर्वज्ञा अपि यस्यमायां न विद्मः ॥५७-५९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.६० ॥

ततो निराशो दुर्वासाः पदं भगवतो ययौ ।

वैकुण्ठाख्यं यद् अध्यास्ते श्रीनिवासः श्रिया सह ॥

श्रीधरः, क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : निराश इति । शिव शिव ! मद्-ब्रह्म-तेजस्वित्वाभिमानो रसातलं गतः, अन्येनापि ब्रह्मादिना केनाप्य् अहं न त्रातः । मद्-इष्ट-देवः शम्भुर् मां रक्षिष्यतीत्य् आशा आसीत्, सापि व्यर्था बभूव । सम्प्रति यस्य भक्तेन एतां दुरवस्थाम् अहं प्रापितः, तस्यैव विष्णोः सन्निधिर् मम स्व-प्राण-रक्षार्थं गन्तव्यो बभूव । धिङ् मे ! लज्जां प्राणांश् चेति निर्वेदो ध्वनितः ॥६०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.६१ ॥

सन्दह्यमानोऽजित-शस्त्र-वह्निना

तत्-पाद-मूले पतितः स-वेपथुः ।

आहाच्युतानन्त सद्-ईप्सित प्रभो

कृतागसं मावहि विश्व-भावन ॥

श्रीधरः : हे सताम् ईप्सित ! मा माम् अव पाहि ॥६१॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : मा माम् अव पाहि ॥६१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.६२ ॥

अजानता ते परमानुभावं

कृतं मयाघं भवतः प्रियाणाम् ।

विधेहि तस्यापचितिं विधातर्

मुच्येत यन्-नाम्न्य् उदिते नारकोऽपि ॥

श्रीधरः : अपराधं निवेदयन् प्रार्थयते—अजानतेति । अघं दुःखम् । अपचितिं निष्कृतिम् । मद्-भक्त-द्रोहे निष्कृतिं न पश्यामीति चेत्, तत्राह—यस्य तव नाम्नि कीर्तिते नरकस् तोऽपि मुच्यते, तस्य तव किम् अशक्यम् ? इति भावः ॥६२॥

क्रम-सन्दर्भः : नारको नरकस्थोऽपि । किं पुनस् तवाग्रत एव शरणागतः ? इत्य् अर्थः । यथोक्तं नारसिंहे—

यथा यथा हरेर् नाम कीर्तयन्ति स्म नारकाः ।

तथा तथा हरौ भक्तिम् उद्वहन्तो दिवं ययुः ॥ इति ॥६२॥

विश्वनाथः : अघम् अपराधः अपचितिं निष्कृतिम् ॥६२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.६३ ॥

श्री-भगवान् उवाच—

अहं भक्त-पराधीनो ह्य् अस्वतन्त्र इव द्विज ।

साधुभिर् ग्रस्त-हृदयो भक्तैर् भक्त-जन-प्रियः ॥

**श्रीधरः :**न व्याख्यातम्।

क्रम-सन्दर्भः : आत्मनः सर्वथा भक्त-वशत्वं स्थापयति षड्भिः । तत्र तत् प्रतिजानीते—अहम् इति । यथा ह्य् अस्वतन्त्रो जीवः पराधीनो भवति, तथैवाहं भक्त-पराधीन इत्य् अर्थः । तत्र हेतुः—भक्ताख्यैः साधुभिः प्रोज्झित-कैतवैर् मुमुक्षा-पर्यन्त-कामना-रहितैर् ग्रस्तं भक्त्या परम-वशीकृतं हृदयं यस्य सः । तत्र हेतुः—भक्त-जनेषु प्रियः, तत्-प्रीति-लाभेनातिप्रीतिमान् । यद् वा, भक्तानां ये जनास् तेऽपि प्रिया यस्य, सोऽहम् इति कैमुत्यं दर्शितम् ॥६३॥[प्रीति-सन्दर्भः ६२]

विश्वनाथः : यथा मद्-अधीनत्वेनास्वातन्त्र्यात् ब्रह्म-रुद्रादयस् त्वां त्रातुं नाशक्नुवंस् तथैवाहम् अपि पराधीनस् त्वां त्रातुं न शक्नोमीत्य् आह—अहम् इति । ननु त्वं स्वयम् एव भक्त-पराधीनी-भवसि, न तु भक्तैस् त्वं पराधिनीकृतुम् इष्टोऽतस् त्वं स्वतन्त्र एवासि ? सत्यं, स्वतन्त्रोऽप्य् अहं स्वेच्छयैव भक्त-परतन्त्री भवामीति । स्व-स्वभावस्य प्रायो दुस्त्यजत्वाद् इव-शब्दः ।\

एतादृश-मद्-दुःख-दर्शनेऽपि तव करुणा नोदयते ? इति चेत्, सत्यम् । करुणा खलु यस्य धर्मस् तन्-मन एव मम नास्तीत्य् आह—साधुभिर् मोक्ष-पर्यन्त-कामना-शून्यत्वाद् उत्तमैर् भक्तैर्ग्रस्तम् आत्म-वशीकृतं हृदयं यस्य सः । दित्सितं मोक्षादिकं तेषाम् अरोचकत्वाद् अयोग्यम् आलक्ष्य मया स्व-हृदयम् एव बलाद् दत्तम् । तैर् अपि तद् गृहीत्वा स्व-हृदयेनैकीकृत्य सादरं स्थापितम् इति ध्वनिः । अत एव तेषाम् अनुकम्प्ये एव ममानुकम्पेति भक्त-कृपानुगामिनी भगवत्-कृपेति सर्व-लोक-प्रसिद्धः । त्वया ज्ञायत एवेत्य् अनुध्वनिः । भक्तानां जना अपि प्रिया यस्य किम् उत ते इति । हे द्विज ! विप्र-बटो ! इदम् अपि न किम् अपि परामृशसीति भावः ॥६३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.६४ ॥

नाहम् आत्मानम् आशासे मद्-भक्तैः साधुभिर् विना ।

श्रियं चात्यन्तिकीं ब्रह्मन् येषां गतिर् अहं परा ॥

श्रीधरः : नाशासे न स्पृहयामि ॥६४॥

चैतन्य-मत-मञ्जुषा : भगवान् वदति—यद्यप्य् अहं ब्रह्मण्य एवास्मि, तथापि अहं प्रियो न भवामि इत्य् उपेक्षा-सूचनम् ॥६४॥

क्रम-सन्दर्भः : तद् एव स्थापयति पञ्चभिः । भगवद्-आनन्दः खलु द्विधा—स्वरूपानन्दः, स्वरूप-शक्त्य्-आनन्दश् च । अन्तिमश् च द्विधा—मानसानन्द ऐश्वर्यानन्दश् च । तत्रानेन तदीयेषु मानसानन्देषु भक्त्य्-आनन्दस्य साम्राज्यं दर्शितम् । स्वरूपानन्देष्व् ऐश्वर्यानन्देषु चाह पद्याभ्याम् । तत्र स्वानुभवेन प्रमाणयन् स्वरूपानन्दानुभवस्य तच्-छक्त्य्-आनन्दानुभवस्य च भक्त-भावानन्दानुभवाद् गौणत्वं दर्शयति । तेन च भक्त-भावस्याह्लादिनी-सारत्वम् अभिप्रैति—नाहम् इति । नाशासे न स्पृहयामि ॥६४॥ [प्रीति-सन्दर्भः ६३]

विश्वनाथः : भक्तास् ते कियत् प्रीति-विषयाः ? इति चेत्, शृणु तत्त्वम् इत्य् आह—नाहम् इति । यत्र आत्मनि रमणाद् अहम् आत्माराम इति प्रसिद्धस् तम् आत्मानम् अपि भक्तैर् विना नाशासे न काङ्क्षे, इति मत्-स्वरूप-भूतानन्दाद् अपि मद्-भक्त-स्वरूपानन्दोऽतिस्पृहणीय इति द्वयोर् अपि चिद्-रूपत्वेऽपि भक्त-वर्तिन्या भक्तेर् अनुग्रहाख्य-चिद्-वृत्ति-विपाक-रूपायाः सर्व-चित्-सार-भूतत्वान् ममानन्द-स्वरूपस्याप्य् आनन्दकत्वाद् आकर्षकत्वाच् च । श्रियं षड्-ऐश्वर्य-सम्पत्तिम् आत्यन्तिकीं नित्याम् अपि यैर् विना बन्ध्याम् इव वेद्मीति भावः । येषां भक्तानाम् अहम् एव गतिर् एक उपादेय इत्य् अर्थः ॥६४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.६५ ॥

ये दारागार-पुत्राप्त-प्राणान् वित्तम् इमं परम् ।

हित्वा मां शरणं याताः कथं तांस् त्यक्तुम् उत्सहे ॥

श्रीधरः : इमं परं च लोकं हित्वा ॥६५॥

चैतन्य-मत-मञ्जुषा : सर्व-भूत-समस्य ते कुतो भक्तेष्व् अधिक-पक्षपात इत्य् आह—ये दारागार-पुत्रा इत्य्-आदि । तान् कथं त्यक्तुम् उत्सहे ? ॥६५॥

क्रम-सन्दर्भः : तेषु कारुण्येष्व् अपि कारणं दर्शयन्न् अन्यथा स्वस्मिन् कृतघ्न-त्वापातं योजयति—ये दारेति । परं सालोक्यादि-प्राप्ति-पर्यन्तम् । [अत्रानुरूप-पद्यार्थः ३.२५.२२ श्लोके द्रष्टव्यः।] ॥६५॥

विश्वनाथः :"भो ब्रह्मण्य-देव ! ब्राह्मणं मां नोपेक्षस्व" इति चेत्, "सत्यं, तर्हि किं भक्तान् उपेक्षे ? भक्तापकारकस्य तव रक्षणेन स्वत एव भक्तास् त्यक्ता भवेयुः, तत् तु नोपपद्यत एव" इत्य् आह—ये इति । "भक्ताः खलु ते मद्-अर्थे परम-प्रेमास्पद-दुस्त्यज-दाराद्य्-आसक्तिम् अत्यजन् । ब्राह्मणस् त्वं मद्-अर्थं किम् अत्यजः ? तद् ब्रूहि" इति भावः । "न चाम्बरीषेण किम् अपि त्यक्तम् ?" इति वक्तव्यम् । "यदा त्वयाम्बरीष-वधार्थं कृत्या विनियुक्ता, तदा तेन स्व-देह-रक्षापेक्षया पद-मात्रम् अपि नाभिद्रुतम्, त्वयात्मारामेण महा-विरक्तेन स्व-देह-रक्षार्थं, जगद् एव परिक्राम्यता ब्रह्म-रुद्रादयो\ऽपि प्रार्थिताः । एतेनैव स्वस्य तस्य च मूल्यं जानीहि । किम् अधिकं त्वम् अबोधो बोधयितव्यः ?" इति ॥६५॥

[अत्रानुरूप-पद्यार्थः ३.२५.२२ श्लोके द्रष्टव्यः ]

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.६६ ॥

मयि निर्बद्ध-हृदयाः साधवः सम-दर्शनाः ।

वशे कुर्वन्ति मां भक्त्या सत्-स्त्रियः सत्-पतिं यथा ॥

**श्रीधरः :**न व्याख्यातम्।

चैतन्य-मत-मञ्जुषा : न ते त्यज्यन्तां नाम, कथं तद्-वशो भवसि ? तत्राह—ते मां वशे कुर्वन्ति, मया किं कर्तव्यम् ? कः कम् इव ? सत्-स्त्रियः सत्-पतिम् यथा । तयोः सत्त्वं कामाद्य्-उपाधि-शून्यत्वम् । अतः सत्-स्त्रिय इव सत्-पतिं मां ये भजन्ति, तेषाम् अहं वशः स्याम्, इति तथा भजने विधिः ॥६६॥

क्रम-सन्दर्भः : तद् उभयं दृष्टान्तेन च स्थापयति—मयीति । यतो मयि निर्बद्ध-हृदयाः, अतः साधवः प्रोज्झित-कैतवाः, अत एव सम-दर्शनाः, अन्यत्र राग-द्वेष-रहिताश् च । अत्र दृष्टान्तेनांशतः सख्यात्मिका भक्तिर् लक्ष्यते ॥६६॥

विश्वनाथः : युष्माभिर् ब्रह्म-वादिभिर् अप्य् अहं दुर्वश एव । तैस् तु वशीकृत एवाहम् अस्मीत्य् आह—मयीति । मय्य् एव हृदयस्य निर्बद्धत्वात् साधवः निष्कामाः, सम-दर्शनाः स्वस्य परेषां च दुःखादिकं समं पश्यन्तः ॥६६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.६७ ॥

मत्-सेवया प्रतीतं ते सालोक्यादि-चतुष्टयम् ।

नेच्छन्ति सेवया पूर्णाः कुतोऽन्यत् काल-विप्लुतम् ॥

श्रीधरः :प्रतीतं प्राप्तम् अपि ॥६७॥

सनातन-गोस्वामी : वशे कुर्वन्ति मां भक्त्या [भा।पु। ९.४.६६] इति दुर्वाससं प्रति श्री-भगवता पूर्व-श्लोकत उक्तम् । ननु तेषाम् अपेक्षितं किञ्चिद् अन्यत् प्रदायात्मानं स्वतन्त्रयति चेत्, तत्राह—मत्-सेवयेति । प्रतीतं स्वतः प्राप्तम् अपि । आदि-शब्देन सारूप्य-सामीप्य-सायुज्यानि । सेवया मद्-भक्त्यैव पूर्णाः परिपूर्ण-कामाः । परमानन्द-रस-भूता वा । सेवां विना नान्यत् किम् अपि वाञ्छन्तीत्य् अर्थः, भक्तेर् एव स्वतः परम-फलत्वात् । सदा भक्त्यैकासक्तत्वात् तेषाम् अहं वश्य एवेति दुर्वाससं प्रति वाक्य-तात्पर्यम् ॥६७॥ (ह।भ।वि। ११.६०४)

क्रम-सन्दर्भः : सालोक्यादि-पञ्च-विध-मुक्तीनाम् अविच्युतत्वं दर्शयन् कैमुत्येन तां प्रीति-भक्तिम् अतिशयेन दर्शयति—मत्-सेवयेति । अत्रान्यस्य काल-विप्लुतत्वम् इति मत्-सेवायास् तद्-अभाव-प्राप्तेर् निर्गुणत्वं सिद्धम् । कुतोऽन्यद् ? इति सालोक्यादीनां कालेनाविप्लुतत्वम् । तस्मात् सालोक्यादिभ्योऽतिशये तु किम् उतेति ॥६७॥

विश्वनाथः : तेषां निष्कामत्वस्य परम-काष्ठाम् आह—मत्-सेवयेति । प्रतीतं स्वतः प्राप्तम् अपि कुतो\ऽन्यत् ? इति सालोक्यादीनां कालेनाविप्लुतत्वं दर्शयति । काल-विप्लुतत्वं पारमेष्ठ्यादि ॥६७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.६८ ॥

साधवो हृदयं मह्यं साधूनां हृदयं त्व् अहम् ।

मद् अन्यत् ते न जानन्ति नाहं तेभ्यो मनाग् अपि ॥

**श्रीधरः :**न व्याख्यातम्।

क्रम-सन्दर्भः : भक्तिर् एवैनं नयति, भक्तिर् एवैनं दर्शयति, भक्ति-वशः पुरुषो, भक्तिर् एव भूयसी [माठर-श्रुतिः] इति श्रुयते । तस्माद् एवं विविच्यते—या चैवं भगवन्तं स्वानन्देन मादयति, सा किं-लक्षणा स्यात् ? इति । न तावत् साङ्ख्यानाम् इव प्राकृत-सत्त्व-मय-मायिकानन्द-रूपा, भगवतो मायानभिभाव्यत्व-श्रुतेः स्वतस् तृप्तत्वाच् च । न च निर्विशेष-वादिनाम् इव भगवत्-स्वरूपानन्द-रूपा, अतिशयानुपपत्तेः । अतो नतरां जीवस्य स्वरूपानन्द-रूपा, अत्यन्त क्षुद्रत्वात् तस्य ।

ह्लादिनी सन्धिनी सम्वित् त्वय्य् एका सर्व-संस्थितौ ।

ह्लाद-ताप-करी मिश्रा त्वयि नो गुण-वर्ज्जिते ॥ [वि।पु। १.१२.६९]

इति विष्णु-पुराणानुसारेण ह्लादिन्य्-आख्य-तदीय-स्वरूप-शक्त्य्-आनन्द-रूपैवेत्य् अवशिष्यते, यया खलु भगवान् स्वरूपानन्दम् अनुभवति, यद्-आनन्देनानन्द-विशेषी-भवति, ययैव तं तम् आनन्दम् अन्यान् अप्य् अनुभावयतीति ।

अथ तस्या अपि भगवति सदैव वर्तमानतयातिशयानुपपत्तेस् त्व् एवं विवेचनीयम्, श्रुतार्थान्यथानुपपत्त्य्-अर्थापत्ति-प्रमाण-सिद्धत्वात् । तस्या ह्लादिन्या एव कापि सर्वानन्दातिशायिनी वृत्तिर् नित्यं भक्त-वृन्देष्व् एव निक्षिप्यमाणा भगवत्-प्रीत्य्-आख्यया वर्तते । अतस् तद्-अनुभवेन श्री-भगवान् अपि श्रीमद्-भक्तेषु प्रीत्य्-अतिशयं भजत इति । अत एव तत्-सुखेन भक्त-भगवतोः परस्परम् आवेशम् आह—साधव इति । मह्यं मम। हृदयेन स्वस्य सामानाधिकरण्ये बीजम् आह—मद् अन्यद् इति । अत्यन्तावेशेनैकतापत्त्या ज्वलल्-लोहादाव् अग्नि-व्यपदेशवद् अत्राप्य् अभेद-निर्देश इत्य् अर्थः ॥६८॥ [प्रीति-सन्दर्भ ६५]

विश्वनाथः : किं च, मां सन्तापयते तुभ्यं समुचितं फलं दित्सन्न् अपि यन् न ददामि, एताम् एव मे परां ब्रह्मण्यताम् अवेहीत्य् आह—साधव इति । मह्यं मम अम्बरीषं ज्वालयितुम् इच्छंस् त्वं मद्-धृदयम् एव ज्वालयितुं प्रवृत्तो\ऽभूर् इत्य् अर्थः ।

तर्हि त्वद्-अपराध एवायं चेत् "त्वच्-चरणे पतामि प्रसीद" इत्य् अत आह—साधूनां हृदयं त्व् अहं साधूनां हृदय-प्रसादे सत्य् एव मत्-प्रसाद इत्य् अतो याहि तम् अम्बरीषम् एव प्रसादयेति भावः ।

ननु "अम्बरीषो मां निमन्त्र्याभोजयित्वैव भुक्तवान् । अतस् तद्-दोषम् अपि किं न पश्यसि?" इति । तत्राह—मद् अन्यत् ते न जानन्ति इति मच्-चिकीर्षितम् एवाम्बरीषेण कृतम् इति भावः ।\

"तर्हि त्वाम् एवाहं पृच्छामि, ब्रूहि, ब्राह्मण-द्वादश्योर् मध्ये कस्यादरो धर्मः ?" इति चेत्, "याहि, तम् अम्बरीषम् एव पृच्छ । स एव त्वां धर्म-शास्त्र-तत्त्वानभिज्ञं बोधयिष्यति । मात्र लज्जां काम् अपि कार्षीः । तादृशो नाहम् अपि विद्मः" इत्य् आह—नाहं तेभ्यः सकाशात् मनाग् अपि अधिकं जानामि इत्य् अर्थः ।

तेन श्रुतौ पानीयस्याशितत्वानशितत्वयोस् तुल्य-दर्शनात् द्वादशी-ब्राह्मणयोस् तुल्य एवादरः कृतो मद्-भक्तेनाम्बरीषेण, त्वं त्व् अनभिज्ञस् तन् नाज्ञासीर् इति ध्वनिः । दुर्वासास् तु फल-दर्शनेन द्वादश्या एव भक्तित्वात् सर्व-धर्माधिक्यं निर्धारयन्न् अम्बरीषं किम् अपि न पृष्टवान् इत्य् अनुध्वनिः ॥६८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.६९ ॥

उपायं कथयिष्यामि तव विप्र शृणुष्व तत् ।

अयं ह्य् आत्माभिचारस् ते यतस् तं याहि मा चिरम् ।

साधुषु प्रहितं तेजः प्रहर्तुः कुरुतेऽशिवम् ॥

श्रीधरः : आत्मनस् तवैव अभिचारो हिंसा यतोऽभूत् तम् एव यातु । अशिवम् अनर्थम् ॥६९॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : किं च, तद् अपि तव निस्तारोपायं स्पष्टम् एव ब्रवीमि शृण्व् इत्य् आह—अयम् इति । यस्य वधार्थं त्वया अभिचारः कृतः, तम् अम्बरीषम् एव याहि । स एव कृपालुस् त्वां त्रास्यते नान्य इति भावः । न चाम्बरीषं त्वं स्व-दुःखदं मन्येथा इत्य् आह—साधुष्व् इति ॥६९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.७० ॥

तपो विद्या च विप्राणां निःश्रेयस-करे उभे ।

ते एव दुर्विनीतस्य कल्पेते कर्तुर् अन्यथा ॥

श्रीधरः : तपो-विद्या-सम्पन्नस्य मम कथम् अनर्थः समजनि ? इति मा स्म विस्मयं कार्षीर् इत्य् आह—तप इति ॥७०॥

चैतन्य-मत-मञ्जुषा : भवान् दुर्विनीत एवेत्य् आह—ते एव दुर्विनीतस्येत्य्-आदि ॥७०॥

क्रम-सन्दर्भः : न व्याख्यातम्।

विश्वनाथः : तपो-विद्या-सम्पन्नस्य मम कुतस्तराम् अम्बरीषात् क्षत्रियात् परित्राणं युज्यते ? इति चेद् अपात्रस्य तव तपो-विद्ये नैव स्तः, प्रत्युत ते विपरीते एवेत्य् आह—तप इति । दुर्विनीतस्यकर्तुस् तद्-आश्रयस्य । अन्यथा कल्पेते विपरीत-फले भवतः ॥७०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ९.४.७१ ॥

ब्रह्मंस् तद् गच्छ भद्रं ते नाभाग-तनयं नृपम् ।

क्षमापय महा-भागं ततः शान्तिर् भविष्यति ॥

न कतमेनापि व्याख्यातम्।

—ओ)०(ओ—

इति सारार्थ-दर्शिन्यां हर्षिण्यां भक्त-चेतसाम् ।

त्रयोदशोऽयं नवमे सङ्गतः सङ्गतः सताम् ॥*॥

—ओ)०(ओ—

इति श्रीमद्-भागवते महा-पुराणे ब्रह्म-सूत्र-भाष्ये

पारमहंस्यं संहितायां वैयासिक्यां

नवम-स्कन्धे चतुर्थोऽध्यायः ।

॥ ९.४ ॥

(९.५)