पुराणे विश्वासटिप्पन्यः

॥लोमहर्षण उवाच॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यद्धि सृष्टेस्तु सङ्ख्यातं मया कालान्तरन्द्विजाः।
एतत् कालान्तरं ज्ञेयमहर्वै पारमेश्वरम् ॥१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

रात्रिस्त्वेतावती ज्ञेया परमेशस्य कृत्स्नशः।
अहस्तस्य तु या सृष्टिः प्रलयो रात्रिरुच्यते ॥२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अहश्च विद्यते तस्य न रात्रिरिति धारणा।
उपचारः प्रक्रियते लोकानां हितकाम्यया ॥३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रजाः प्रजानाम्पतय ऋषयो मुनिभिः सह।
ऋषीन् सनत्कुमाराख्यान् ब्रह्मसायुज्यगैः सह ॥४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश्च महाभूतानि पञ्च च।
तन्मात्रा इन्द्रियगणो बुद्धिश्च मनसा सह ॥५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अहस्तिष्ठन्ति ते सर्वे परमेशस्य धीमतः।
अहरन्ते प्रलीयन्ते रात्र्यन्ते विश्वसम्भवः ॥६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्वात्मन्यवस्थिते सत्वे विकारे प्रतिसंहते।
साधर्म्येणावतिष्ठेते प्रधानपुरुषावुभौ ॥७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तमः सत्त्वगुणावेतौ समत्वेन व्यवस्तितौ।
अत्रोद्रिक्तौ प्रसूतौ च तौ तथा च परस्परम्।
गुणसाम्ये लयो ज्ञेयो वैषम्ये सृष्टिरुच्यते ॥८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तिलेषु वा यथा तैवं घृतं पयसि वा स्थितम्।
तथा तमसि सत्त्वे च रजोऽव्यक्ताश्रितं स्थितम् ॥९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

उपास्य रजनीं कृत्स्नां परां माहेश्वरीं तदा।
अहर्मुखे प्रवृत्ते च पुरः प्रकृतिसम्भवः ॥१०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

क्षोभयामास योगेन परेण परमेश्वरः।
प्रधानं पुरुषञ्चैव प्रविश्याण्डं महेश्वरः ॥११॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रधानात् क्षोभ्यमाणात्तु रजो वै समवर्त्तत।
रजः प्रवर्त्तकं तत्र बीजेष्वपि यथा जलम् ॥१२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

गुणवैषम्यमासाद्य प्रसूयन्ते ह्यधिष्ठिताः।
गुणेभ्यः क्षोभ्य माणेभ्यस्त्रयो देवा विजज्ञिरे।
आश्रिताः परमा गुह्याः सर्वात्मानः शरीरिणः ॥१३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

रजो ब्रह्मा तमो ह्यग्निः सत्त्वं विष्णुरजायत।
रजःप्रकाशको ब्रह्मा स्रष्ट्टृत्वेन व्यवस्थितः ॥१४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तमःप्रकाशकोऽग्निस्तु कालत्वेन व्यवस्थितः।
सत्त्वप्रकाशको विष्णुरौदासीन्ये व्यवस्थितः ॥१५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एत एव त्रयो देवा एत एव त्रयोऽग्नयः।
परस्पराश्रिता ह्येते परस्परमनुव्रताः ॥१६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

परस्परेण वर्त्तन्ते धारयन्ति परस्परम्।
अन्योन्यमिथुनाह्येते ह्यन्योन्यमुपजीविनः।
क्षणं वियोगो न ह्येषान्न त्यजन्ति परस्परम् ॥१७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ईश्वरो हि परो देवो विष्णुस्तु महतः परः ।
ब्रह्मा तु रजसोद्रिक्तः सर्गायेह प्रवर्त्तते।
परश्च पुरुषो ज्ञेयः प्रकृतिश्च परा स्मृता ॥१८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अधिष्ठितोऽसौ हि महेश्वरेण प्रवर्त्तते चोद्यमानः समन्तात्।
अनुप्रवर्त्तन्ति महान्त एव चिरस्थिताः स्वे विष्ये प्रियत्वात् ॥१९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रधानं गुणवैषम्यात्सर्गकाले प्रवर्त्तते।
ईश्वराधिष्ठितात् पूर्वन्तस्मात्सदसदात्मकात्।
ब्रह्मा बुद्धिश्च मिथुनं युगपत्सम्बभूवतुः ॥२०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्मात्तमोऽव्यक्तमयः क्षेत्रज्ञो ब्रह्मसञ्ज्ञितः।
संसिद्धः कार्यकरणैर्ब्रह्माऽग्रे समवर्त्तत ॥२१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेजसा प्रथमनो धीमानव्यक्तः सम्प्रकाशते।
स वै शरीरी प्रथमः कारणत्वे व्यवस्थितः ॥२२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अप्रतीघेन ज्ञानेन ऐश्वर्येण च सोऽन्वितः।
धर्मेण चाप्रतीघेन वैराग्येण समन्वितः ॥२३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्येश्वरस्याप्रतिघं ज्ञानं वैराग्यलक्षणम्।
धर्मैश्वर्यकृता बुद्धिर्ब्राह्मी जज्ञेऽभिमानिनः ॥२४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अव्यक्ताज्जायते चास्य मनसा च यदिच्छति।
वशीकृतत्वाद्वैगुण्यात् सुरेशत्वात्स्वभावतः ॥२५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुर्मुखस्तु ब्रह्मत्वे कालत्वे चान्तकोऽभवत्।
सहस्रमूर्द्धा पुरुषस्तिस्रोऽवस्थाः स्वयम्भुवः ॥२६॥

मूलम्

सत्त्वं रजश्च ब्रह्मत्वे कालत्वे च रजस्तमः.
सात्विकं पुरुषत्वे च गुणवृत्तिः स्वयम्भुवः ॥२७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

लोकान् सृजति ब्रह्मत्वे कालत्वे सङ्क्षिपत्यपि।
पुरुषत्वे ह्युदासीन स्तिस्रोऽवस्थाः प्रजापते ॥२८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ब्रह्मा कमलगर्भाभः कालो जात्याञ्जनप्रभः।
पुरुषः पुण्डरीकाक्षो रूपं तत्परमात्मनः ॥२९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

योगेश्वरः शरीराणि करोति विकरोति च।
नानाकृतिक्रियारूपनामवृत्तिः स्वलीलया ॥३०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रिधा यद्वर्त्तते लोके तस्मात्रिगुण उच्यते।
चतुर्द्धा प्रविभक्तत्वाच्चतुर्व्यूहः प्रकीर्तितः ॥३१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

यदाप्नोति यदादत्ते यच्चास्ति विषयं प्रति।
तच्चास्य सततं भावस्तस्मादात्मा निरुच्यते ॥३२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ऋषिः सर्वगतत्वाच्च शरीराद्यत्स्वयं प्रभुः।
स्वामित्वमस्य तत्सर्वं विष्णुः सर्वप्रवेशनात् ॥३३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

भगवान् भगसद्भावाद्रागो रागस्य शासनात्।
परश्च तु प्रकृतत्वादवनादोमितिः स्मृतः ॥३४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सर्वज्ञः सर्वविज्ञानात् सर्वः सर्वं यतस्ततः।
नराणामयनं यस्मात्तेन नारायणः स्मृतः ॥३५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रिधा विभज्य स्वात्मानं त्रैलोक्यं सम्प्रवर्त्तते।
सृजते ग्रसते चैव वीक्षते च त्रिभिस्तु यत्।
अग्रे हिरण्यगर्भः स प्रादुर्भूतश्चतुर्मुखः ॥३६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

आदित्वाच्चादितेवोऽसावजातत्वादजः स्मृतः।
पाति यस्मात्प्रजाः सर्वाःप्रजापतिरतः स्मृतः ॥३७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

देवेषु च महान् देवो महादेवस्ततः स्मृतः।
सर्वेशत्वाच्च लोकानामवश्यत्वात्तथेश्वरः ॥३८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

बृहत्त्वाच्च स्मृतो ब्रह्मा भूतत्वाद्भूत उच्यते।
क्षेत्रज्ञः क्षेत्रविज्ञानाद्विभुः सर्वगतो यतः ॥३९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्मात् पुर्यनुशेते च तस्मात् पुरुष उच्यते।
नोत्पादितत्वात् पूर्वत्वात् स्वयम्भूरिति स स्मृतः ॥४०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

इज्यत्वादुच्यते यज्ञः कविर्विक्रान्तदर्शनात्।
क्रमणः क्रमणीयत्वाद्वर्णकस्याभिपालनात् ॥४१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

आदित्यसञ्ज्ञः कपिलस्त्वग्रजोऽग्निरिति स्मृतः।
हिरण्यमस्य गर्भोऽभूद्धिरण्यस्यापि गर्भजः।
तस्माद्धिरण्यगर्भः स पुराणेऽस्मिन्निरुच्यते ॥४२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्वयम्भुवो निवृत्तस्य कालो वर्षाग्रजस्तु यः।
न शक्यः परिसङ्ख्यातुमपि वर्षशतैरपि ॥४३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

कल्पसङ्ख्यानिवृत्तेस्तु पराख्यो ब्रह्मणः स्मृतः।
तावच्छेषोऽस्य कालोऽन्यस्तस्यान्ते प्रतिसृज्यते ॥४४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

कोटिकोटिसहस्राणि अन्तर्भूतानि यानि वै।
समतीतानि कल्पानान्तावच्छेषाः परास्तु ये ॥४५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्त्वयं वर्त्तते कल्पो वाराहन्तं निबोधत।
प्रथमः साम्प्रतस्तेषां कल्पोऽयं वर्त्तते द्विजाः ॥४६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्मिन् स्वायम्भुवाद्यास्तु मनवः स्युश्चतुर्द्दश।
अतीता वर्त्तमानाश्च भविष्या ये च वै पुनः ॥४७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तैरियं पृथिवी सर्वा सप्तद्वीपा समन्ततः।
पूर्णं युगसहस्रं वै परिपाल्या नरेश्वरैः।
प्रजाभिस्तपसा चैव तेषां श्रृणुत विस्तरम् ॥४८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

मन्वन्तरेण चैकेन सर्वाण्येवान्तराणि वै।
भविष्याणि भविष्यैश्च कल्पः कल्पेन चैव ह ॥४९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अतीतानि च कल्पानि सोदकानि सहान्वयैः।
अनागतेषु तद्वच्च तर्क्कः कार्यो विजानता ॥५०॥

मूलम्

इति श्रीमहापुराणे वायुप्रोक्ते सृष्टिप्रकरणं नाम पञ्चमोऽघ्यायः ॥ ५ ॥*