पुराणे विश्वासटिप्पन्यः

विश्वास-प्रस्तुतिः

इत्येष प्रथमः पादः प्रक्रियार्थः प्रकीर्तितः।
श्रुत्वा तु संहृष्टमनाः काश्यपेयः सनातनः ॥१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सम्बोध्य सूतं वचसा पप्रच्छाथोत्तरां कथाम्।
अतःप्रभृति कल्पज्ञ प्रतिसन्धिं प्रचक्ष्व नः ॥२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

समतीतस्य कल्पस्य वर्त्तमानस्य चोभयोः।
कल्पयोरन्तरं यच्च प्रतिसन्धिर्यतस्तयोः।
एतद्वेदितुमिच्छामः अत्यन्तकुशलो ह्यसि ॥३॥

मूलम्

॥लोमहर्षण उवाच॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अत्र वोऽहं प्रवक्ष्यामि प्रतिसन्धिञ्च यस्तयोः।
समतीतस्य कल्पस्य वर्त्तमानस्य चोभयोः ॥४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

मन्वन्तराणि कल्पेषु येषु यानि च सुव्रताः।
यश्चायं वर्त्तते कल्पो वाराहः साम्प्रतः शुभः ॥५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अस्मात् कल्पाच्च यः कल्पः पूर्वोऽतीतः सनातनः।
तस्य चास्य च कल्पस्य मध्यावस्थान्निबोधत ॥६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रत्याहृते पूर्वकल्पे प्रतिसन्धिं च तत्र वै।
अन्यः प्रवर्त्तते कल्पो जनाल्लोकात् पुनः पुनः ॥७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

व्युच्छिन्नात् प्रतिसन्धेस्तु कल्पात् कल्पः परस्परम्।
व्युच्छिद्यन्ते क्रियाःसर्वाः कल्पान्ते सर्वशस्तदा।
तस्मात् कल्पात्तु कल्पस्य प्रतिसन्धिर्निगद्यते ॥८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

मन्वन्तरयुगाख्यानामप्युच्छिन्नाश्च सन्धयः।
परस्पराः प्रवर्त्तन्ते मन्वन्तरयुगैः सह ॥९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

उक्ता ये प्रक्रियार्थेन पूर्वकल्पाः समासतः।
तेषां परार्द्धकल्पानां पूर्वो ह्यस्मात्तु यः परः।
आसीत् कल्पो व्यतीतो वै परार्द्धेन परस्तु सः ॥१०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अन्ये भविष्या ये कल्पा अपरार्द्धाद्गुणीकृताः।
प्रथमः साम्प्रतस्तेषां कल्पोऽयं वर्त्तते द्विजाः ॥११॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्मिन् पूर्वः परार्द्धे तु द्वितीये पर उच्यते।
एतावान् स्थितिकालश्च प्रत्याहारस्ततः स्मृतः ॥१२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अस्मात् कल्पात्तु यः पूर्वं कल्पोऽतीतः सनातनः।
चतुर्युगसहस्रान्ते अहो मन्वन्तरैः पुरा ॥१३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

क्षीणे कल्पे तदा तस्मिन् दाहकाले ह्युपस्थिते।
तस्मिन् कल्पे तदा देवा आसन्वैमानिकास्तु ये ॥१४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

नक्षत्रग्रहतारास्तु चन्द्रसूर्यग्रहाश्च ये।
अष्टाविंशतिरेवैताः कोट्यस्तु सुकृतात्मनाम् ॥१५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

मन्वन्तरे तथैकस्मिन् चतुर्दशसु वै तथा।
त्रीणि कोटिशतान्यासन् कोट्याद्विनवतिस्तथा।
अष्टाधिकाः सप्तशताः सहस्राणां स्मृताः पुरा ॥१६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

वैमानिकानां देवानां कल्पेऽतीते तु येऽभवन्।
एकैकस्मिंस्तु कल्पे वै देवा वैमानिकाः स्मृताः ॥१७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ मन्वन्तरेष्वासंश्चतुर्दशसु वै दिवि।
देवाश्च पितरश्चैव मुनयो मनवस्तथा ॥१८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेषामनुचरा ये च मनुपुत्रास्तथैव च।
वर्णाश्रमिभिरीड्याश्च तस्मिन् काले तु ये सुराः।
मन्वन्तरेषु येह्यासन् देवलोके दिवौकसः ॥१९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ते तैः संयोजकैः सार्द्धं प्राप्ते सङ्कलने तथा।
तुल्यनिष्ठास्तु ते सर्वे प्राप्ते ह्याभूतसम्प्लवे ॥२०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस्तेऽवश्यभावित्वाद् बुद्ध्वा पर्यायमात्मनः।
त्रैलोक्यवासिनो देवास्तस्मिन् प्राप्ते ह्युपप्लवे ॥२१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेऽनौत्सुक्यविषादेन त्यक्त्वा स्थानानि भावतः।
महर्लोकाय संविग्नास्ततस्ते दधिरे मतिम् ॥२२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ते युक्ता उपपद्यन्ते महसिस्थैः शरीरकैः।
विशुद्धिबहुलाः सर्वे मानसीं सिद्धिमास्थिताः ॥२३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तैः कल्प वासिभिः सार्द्धं महानासादितस्तु यैः।
ब्राह्मणैः क्षत्रियैर्वैश्यैस्तद्भक्तैश्चापरैर्ज्जनैः ॥२४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

मत्वा तु ते महर्लोकं देवसङ्घाश्चतुर्द्दश।
ततस्ते जनलोकाय सो द्वेगा दधिरे मतिम् ॥२५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

विशुद्धिबहुलाः सर्वे मानसीं सिद्धिमास्थिताः।
तैः कल्पवासिभिः सांर्द्ध महानासादितस्तु यैः ॥२६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

दशकृत्व इवावृत्त्या तस्माद्गच्छन्ति स्वस्तपः।
तत्र कल्पान् दशस्थित्वा सत्यं गच्छन्ति वै पुनः।
एतेन क्रमयोगेन यान्ति कल्पनिवासिनः ॥२७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवं देवयुगानान्तु सहस्राणि परस्परात्।
गतानि ब्रह्मलोकं वै अपरावर्त्तिनीं गतिम् ॥२८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

आधिपत्यं विना ते वै ऐश्वर्येण तु तत्समाः।
भवन्ति ब्रह्मणस्तुल्या रूपेण विषयेण च ॥२९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्र ते ह्यवतिष्ठन्ति प्रीतियुक्ताः प्रसङ्गमात्।
आनन्दं ब्रह्मणः प्राप्य मुच्यन्ते ब्रह्मणा सह ॥३०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अवश्यम्भाविनाऽर्थेन प्राकृतेनैव ते स्वयम्।
नाना त्वेनाभिसम्बद्धास्तदा तत्कालभाविनः ॥३१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्वरूपतो बुद्धिपूर्वं यथा भवति जाग्रतः।
तत्कालभावि तेषां तु तथा ज्ञानं प्रवर्त्तते ॥३२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रत्याहारे तु भेदानां येषां भिन्नाभिसूष्मणाम्।
तैः सार्द्धं प्रतिसृज्यन्ते कार्याणि करणानि च ॥३३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

नानात्वदर्शनात्तेषां ब्रह्मलोकनिवासिनाम्।
विनष्टस्वाधिकाराणां स्वेन धर्मेण तिष्ठताम् ॥३४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ते तुल्यलक्षणाः सिद्धाः शुद्धात्मानो निरञ्जनाः।
प्रकृतौ कारणातीताः स्वात्मन्येव व्यवस्थिताः ॥३५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रख्यापयित्वा ह्यात्मानं प्रकृतिस्तेषु सर्वशः।
पुरुषाव्यवहृतत्वेन प्रतीता न प्रवर्त्तते ॥३६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रवर्तिते पुनः सर्गे तेषां वा कारणं पुनः।
संयोगे प्राकृते तेषां युक्तानां तत्त्वदर्शिनाम् ॥३७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अत्रापवर्गिणां तेषामपुनर्मार्गगामिनाम्।
अभावः पुनरुत्पत्तौ शान्तानामर्च्चिषामिव ॥३८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस्तेषु गतेषूर्ध्वं त्रैलोक्यात्सुमहात्मसु।
तैः सार्द्धं ये महर्लोकात्तदा नासादिता जनाः।
तच्छिष्टाश्चेह तिष्ठन्ति कल्पाद्देहमुपासते ॥३९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

गन्धर्वाद्याः पिशाचान्ता मानुषा ब्राह्मणादयः।
पशवः पक्षिणश्चैव स्थावराः ससरीसृपाः ॥४०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तिष्ठत्सु तेषु तत्कालं पृथिवीतलवासिषु।
सहस्रं यत्तु रश्मीनां सूर्यस्येह विभासते।
ते सप्तरश्मयो भूत्वा ह्येकैको जायते रविः ॥४१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

क्रमेणोत्तिष्ठमानास्ते त्रीन् लोकान् प्रदहन्त्युत।
जङ्गमाः स्थावराः चैव नदीः संर्वाश्च पर्वतान्।
पूर्वे शुष्का ह्यनावृष्ट्या सूर्यैस्तैश्च प्रधूपिताः ॥४२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदा ते विविशुः सर्वे निर्द्दग्धाः सूर्यरश्मिभिः।
जङ्गमाः स्थावराः सर्वे धर्माधर्मात्मकास्तु वै ॥४३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

दग्धदेहास्ततस्ते वै गताः पापयुगात्यये।
योन्या तया ह्यनिर्मुक्ताः शुभपापानुबन्धया ॥४४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस्ते ह्युपपद्यन्ते तुल्यरूपा जने जनाः।
विशुद्धिबहुलाः सर्वे मानसीं सिद्धिमास्थिताः ॥४५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

उषित्वा रजनीं तत्र ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः।
पुनः सर्गे भवन्तीह ब्रह्मणो मानसीप्रजाः ॥४६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस्तेषु प्रवृत्तेषु जने त्रैलोक्यवासिषु।
निर्दग्धेषु च लोकेषु तेषु सूर्यैस्तु सप्तभिः।
वृष्ट्या क्षितौ प्लावितायां विशीर्णेष्वालयेषु च ॥४७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

समुद्राश्चैव मेघाश्च आपः सर्वाश्च पार्थिवाः।
व्रजन्त्येकार्णवत्वं हि सलिलाख्यास्तदाश्रिताः ॥४८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

आगतागतिकं तद्वै यदा तु सलिलं बहु।
सञ्छाद्येमां स्थितां भूमिमर्णवाख्या तदा च सा ॥४९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

आभाति यस्मान्नाभान्ति भासन्तो व्याप्तिदीप्तिषु।
सर्वतः समनुप्लाव्य तासाञ्चाम्भो विभाव्यते ॥५०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदम्भस्तनुते यस्मात् सर्वां पृथ्वीं समन्ततः।
धातुस्तनोतिर्विस्तारे तेनाम्भस्तनवः स्मृताः ॥५१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अरमित्येष शीघ्रन्तु निपातः कविभिः स्मृतः।
एकार्णवे भवन्त्यापो न शीघ्रास्तेन ते नराः ॥५२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्मिन् युगसहस्रान्ते संस्थिते ब्रह्मणोऽहनि।
राजन्यां वर्त्तमानायान्तावत्तत् सलिलात्मना ॥५३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस्तु सलिले तस्मिन्नष्टेऽग्नौ पृथिवीतले।
प्रशान्तवातेऽन्धकारे निरालोके समन्ततः ॥५४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

येनैवाधिष्ठितं हीदं ब्रह्मा स पुरुषः प्रभुः।
विभागमस्य लोकस्य पुनर्वै कर्तुमिच्छति ॥५५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एकार्णवे तदा तस्मिन्नष्टे स्थावरजङ्गमे।
तदा स भवति ब्रह्मा सहस्राक्षः सहस्रपात् ॥५६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सहस्रशीर्षा पुरुषो रुक्मवर्णो ह्यतीन्द्रियः।
ब्रह्मा नारायणाख्यस्तु सुष्वाप सलिले तदा ॥५७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सत्त्वोद्रेकात् प्रबुद्धस्तु शून्यं लोकमवेक्ष्य च।
इमञ्चोदाहरन्त्यत्र श्लोकं नारायणं प्रति ॥५८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

आपो नाराख्यास्तनव इत्यपान्नाम शुश्रुमः।
आपूर्य नाभिं तत्रास्ते तेन नारायणः स्मृतः ॥५९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सहस्रशीर्षा सुमनाः सहस्रपात् सहस्रचक्षुर्वदनः सहस्रभुक्।
सहस्रबाहुः प्रथमः प्रजा पतिस्त्रयीपथे यः पुरुषो निरुच्यते ॥६०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

आदित्यवर्णो भुवनस्य गोप्ता एको ह्यपूर्वः प्रथमं तुराषाट्।
हिरण्यगर्भः पुरुषो महात्मा स पठ्यते वै तमसःपरस्तात् ॥६१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

कल्पादौ रजसोद्रिक्तो ब्रह्मा भूत्वाऽसृजत् प्रजाः।
कल्पान्ते तमसोद्रिक्तो कालो भूत्वाऽग्रसत् पुनः ॥६२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

स वै नारायणा ख्यस्तु सत्त्वोद्रिक्तोऽर्णवे स्वपन्।
त्रिधा विभज्य चात्मानं त्रैलोक्ये समवर्त्तत ॥६३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सृजते ग्रसते चैव वीक्षन्ते च त्रिभिस्तु तान्।
एकार्णवे तदा लोके नष्टे स्थावरजङ्गमे ॥६४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुर्युगसहस्रान्ते सर्वतः सलिलावृते।
ब्रह्मा नारायणाख्यस्तु अप्रकाशार्णवे स्वपन् ॥६५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुर्विधाः प्रजा ग्रस्त्वा ब्राह्म्यां रात्र्यां महार्णवे।
पश्यन्ति तं महर्लोकात् सुप्तं कालं महर्षयः ॥६६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

भृग्वादयो यथा सप्त कल्पे ह्यस्मिन् महर्षयः।
ततो विवर्त्तमानैस्तैर्महान् परिगतः परः ॥६७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

गत्यर्थाद् ऋषयो धातोर्नामनिर्वृत्तिरादितः।
तस्मादृषिपरत्वेन महांस्तस्मान्महर्षयः ॥६८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

महर्लोकस्थितैर्दृष्टः कालः सुप्तस्तदा च तैः।
सत्याद्याः सप्त येह्यासन् कल्पेऽतीते महर्षयः ॥६९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवं ब्राह्मीषु रात्रीषु ह्यती तासु सहस्रशः।
दृष्टवन्तस्तथा ह्यन्ये सुप्तं कालं महर्षयः ॥७०॥

मूलम्

कल्पयामास वै ब्रह्मा तस्मात् कालो निरुच्यते ॥७१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स स्रष्टा सर्वभूतानां कल्पादिषु पुनः पुनः।
व्यक्ताव्यक्तो महादेवस्तस्य सर्वमिदं जगत् ॥७२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

इत्येष प्रतिसन्धिर्वः कीर्त्तितः कल्पयोर्द्वयोः।
साम्प्रतातीतयोर्मध्ये प्रागवस्था बभूव या ॥७३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

कीर्त्तिता तु समासेन कल्पे कल्पे यथा तथा।
साम्प्रतं ते प्रवक्ष्यामि कल्पमेतं निबोधत ॥७४॥

मूलम्

इति श्रीमहापुराणे वायुप्रोक्ते प्रतिसन्धिकीर्त्तनं नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥