पुराणे विश्वासटिप्पन्यः

सनत्कुमार उवाच
त्रिकूटशिखरे तस्मिन्नगरे देवनिर्मिते ।
आसीनः१ काञ्चने दिव्ये विमाने स्त्रीसमाकुले२ ॥ १ ॥

पितॄन सर्वान्३ समाहूय सम्पूज्य विधिवत्तदा४ ।
सुखोपविष्टान् तान्५ दृष्ट्वा इदं वचनमब्रवीत् ॥२॥

सगणप्रवरै र्भृशम् - घ. । ५६ श्रेष्ठां - घ. । ५७ महादेव - क ख घ. । ५८ कुलनायकम् - घ. । ५९ देवः - घ. । ६० नारकाणां - (?) । ये १ मुक्त्यर्थं - घ । ६२ परमादरेण - घ. । ६३ विधानकर्ता - घ. । मग्रे - ख. । ६४ मुनिदेव.. - घ. । ६५… बन्धुषु (वान्धव?) - ख.,… बल्लभः - घ ।
आसने - घ. । रे स्त्रीजनाकुत्ने - क. ख. । ३ स्वांश्च - घ. । ‘८ विधिवत्तया - घ. । ५ उपविष्टा- नासनस्थान् - घ., उपविष्टान् सुखं - क. ग. ।

सुकेश उवाच
युष्माकं तेजसा सर्वमिदमैश्वर्यमीदृशम् ।
भवद्भिस्तत्कृतं देवा येनास्मि सुखभाक्कृतः ॥३ ॥

पितर ऊचुः
मैवं वदानृतम्६ पुत्र माधर्मस्ते भवेदिह७ ।
नास्मत्प्रसादादैश्वर्यं तव पुत्र कदाचन ॥४॥

वयन्तु निरये घोरे यात्यमानाः८ सुदारुणे ।
तपसा तव वीर्येण९ सुखमाप्म१० सुदुर्लभम् ॥५॥

त्वया वयं सुपुत्रेण तारिता निरयाद् यथा११।
तथा१२ नान्यं प्रपश्यामो१३ धन्यो हि१४ त्वं सुतो हि नः ॥६॥

अद्य१५ वर्षसहस्राणि बहूनि निरये वयम् ।
पच्येम१६ घोरे दुर्वृत्ता बन्धुः स्यास्त्वं न नो यदि ॥७॥

बहवः प्राणिनः पुत्र यात्यन्ते१७ तत्र१८ संयताः१९ ।
अति२० घोरे .सुदुर्वृत्ता२१स्तपो येषां२२ न विद्यते ॥८॥

सुकेश उवाच
पितरो नोक्तपूर्वं२३ मे मृषा न च वदामि वै२४।
यथा प्रभावाद्युष्माक२५मैश्वर्यं मम तत्तदा ॥९॥

शृणुध्वं वदतः२६ सम्यक् मावमध्वं२७ वचो मम ।
न चावमन्ये पितरो२८ देवताः२९ कोवमन्यते ॥ 8.36.१० ॥

पितरः कर्म कुर्वन्ति सतां यत् सम्मतं भुवि ।
नित्यं चाशासते चैव३० प्रजा नः सन्तु पुष्कलाः ॥ ११ ॥

वाचानृतं - ख. । ७ व्यनीनशत् - ख. । ८ पात्यमानाः - क । ९ तव देवस्य - क., देवदेवस्य - घ । १०… माप्ताः - घ,… मायुः (पुः? । - क. ख. । ११ वयं - ख. । १२ तस्मात् - ख. । १३ प्रपश्याम - क. ग., …मि - ख. । १४ धन्यानां - ख । १५ अन्य. - ख । १५ पच्यामि ( म) - ख. ।; १७ पात्यन्ते - घ. । १८ यत्र - ख । १९ संयुताः - घ. । २० अपि - घ । २१ घोरेषु दुर्वृत्ता - क. घ । २२. स्तपस्ते- ( षां)?.. क. घ.,.. स्तप्यन्ते - ख. । २३ नोक्तपूर्वोस्मि - क. । २४ मृषा वाद कदाचन - घ. । २५ प्रभावम- स्माकं - घ. । २६ वेदतः - ख. । २७ मावमंस्था - क. ख ग. घ. । २८ पितरं - घ. । २९ देवतां - घ. । ३० तेन - ख ग., ते च - घ. ।

धार्मिकाश्च कृतज्ञाश्च सत्कर्मरतयस्तथा ।
ये नो नरकगर्तस्थान्३१ तारयिष्यन्ति नित्यशः ॥१२॥

तेषां तत्कार्यकरणात् स्वधर्माच्यवनेन च३२ ।
स धर्मोनुष्ठितः३३ सम्यक् प्रजा जनयते शुभाः ॥१३ ॥

धार्मिकाश्च वदान्या३४श्च कृतज्ञाः सत्पथे३५ स्थिताः ।
पितृभक्ताश्च सर्वत्र३६ पितॄणां तारणे रताः३७ । ११४॥

सोहं भवद्भि३८र्धर्मेण परेण च समाधिना ।
जनितस्तपसा युक्तो भवतामेव३९ सर्वशः४० ॥ १५ ॥

देवमाराध्य नरकात् पितॄँस्तारितवान् पुनः४१ ।
एष प्रभावो युष्माकं तपः सुचरितं च ह ॥१६॥

ममात्र४२ किं महाप्रज्ञा४३ अनृतं वात्र किं वचः४४ ।
इयञ्ञ्च वैदिकी शुभ्रा श्रुतिर्वेदविदां वराः ॥ १७॥

प्रमाणं यदि मन्यध्वं आत्मना४५ कृतमित्युत ।
अङ्गादङ्गात् सम्भवसि हदयादधिजायसे ॥ १८ ॥

आत्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदां४६ शतम्४७ ।
अङ्गेभ्योहं समुत्पन्नो युष्माकं हदयाच्च ह ॥ १९॥

आत्मनाहं४८ तथात्मानं युष्माँस्तारिवाँस्ततः ।
तस्माद् भवन्तो मन्यन्तां४९ सर्व एव समाधिना ॥ 8.36.२० ॥

तस्माद्धि घोरान्तरकात्तारिताः स्वेन कर्मणा ।
न चान्यकर्मणा५० कश्चिदन्यस्तरति दुर्मतिः५१ ।
स्वकर्मणा५२ हि जन्तूनां फलपाको विधीयते ॥२१ ॥

सनत्कुमार उवाच
ततस्त एवं पितरस्तेन प्रोक्ता महात्मना ।
हर्षेण साश्रुनयना इदमूचुस्तदा वचः ॥ २२॥

निरयघोरस्थान् - ख । ३२ स्वधर्मं कुरुते नरः - घ । ३३ धर्मानुष्ठितः - घ. । ३४ वदन्याश्च - क. ख. ग. । ३५ सत्पथि - क ख. ग. । ३६ सर्वत्र - ख. । ३७ सदा - ख । ३८ नैवं भवति - घ । ३९ युक्तैर्भ वतामेव - ख, चैव - घ. । ४० नान्यथा - ख । ४१… नहं - घ ४२ मयात्र - घ. । ४३ प्रतिज्ञा त - घ , प्राज्ञा - क. । ४४ न वदाम्यहं - ख । ४५… मात्मना - क. ख., सा - ग,.. गर्थिना - घ. । ४६ शरदः - ख घ.. । ४७ श्रुतं - क । ४८ तं ख । ४९ मन्यन्त, - ख. घ । ५,,,. त्कर्मणा क. ख. घ. । ५१ दुर्गतिं - क. घ । ५२ स्वकर्मणो - ख ।

पितर ऊचुः
त्वदन्यः को वदेदेवं यो न स्यादीशसम्मतः ।
युक्तमेतत्तव वचो धार्मिकस्य महात्मनः ॥२३ ॥

यो न स्यादीदृशः पुत्र५३ कथं तं सवदेवपः ।
इष्टैस्तु५४ योजयेत्५५ सम्यग् यथा त्वां गोवृषध्वजः ॥२४॥

त्वं धाता त्वं हि नो५६ बन्धुस्त्वं जनेता५७ महामते ।
पिता त्वमेव पुत्रा हि वयं तव न संशयः ॥२५॥

अत्र ते वर्तयिष्यामः पुरावृत्तं महामते५८।
श्रुतौ स्मृतौ च यद् गीतं तन्नस्त्वं५९ मन्तुमर्हसि६० ॥२६॥

पितर ऊचुः
पुत्रा हि ब्रह्मणा सृष्टा देवा यजत मामिति ।
ते यजन्त६१ तदात्मानं६२ तेषां ब्रह्मा चुकोप ह ॥२७॥

उवाच चेनान्६३ संरब्धो नष्टसञ्ज्ञा भविष्यथ ।
ते शप्ताः६४ ब्रह्मणा सर्वे समेत्य च६५ दिवौकसः ॥२८॥

दुःखशोकसमायुक्ता दीनास्तं६६ तुष्टुवुस्तदा६७ ।
प्रसन्नं तं समालक्ष्य त ऊचुः शिरसा नताः ॥२९॥

नष्टसञ्ज्ञा वयं देव तान्नो६८ यच्छ पुनः प्रभो ।
तत् क्षमस्व च देवेश अज्ञानाद्यत् कृतं हि नः ॥8.36.३०॥

अथैवमुक्तो देवै६९स्तैर्ब्रह्मा लोकपितामहः ।
उवाच प्रणतान् देवान् सानुक्रोशमिदं वचः ॥३१ ॥

ब्रह्मोवाच
प्रायश्चित्तं महासत्वाश्चरध्वं नियमेन ह७० ।
व्यभिचारकृतं७१ सर्वं ततः पापं प्रहास्यथ ॥३२॥

पुत्रं क., पुत्रः - घ । ५४… स्त्व - क ख. । ५५ योजयत् - क ख. । ५६ हितो - क. । ५७ जनिता त्वं ।१) । ५८ महात्मने - घ । ५९ ततस्त्वम्. - घ । ६० स्मर्तुमर्हसि - क, संस्मर्तुमर्हसि - घ. । ६१ जयन्त - क. ख. । ६२ स्तदात्मानं - क । ६३ चैनं - क. ख. । ६४ स्तं तदा देवं - क. घ. । ६५ सर्व एव - क घ. । ६६ ब्रह्माणं - क- घ । ६७??. स्सदा - क. ग । ६८ तन्नो - क. ख. घ. । ६९ देव - ख. । ७० कुरुध्वं भो युष्माञ्चीर्णे ददाम्यहं - ख. । ७१ कृते चावकृतं - घ. ।

देवा ऊचुः
सैव सञ्ज्ञा न नो देव विद्यते७२ सर्वसृक् प्रभो ।
यया ज्ञास्यामहे तानि प्रायश्चित्तानि लोकप ॥ ३३ ॥

ब्रह्मोवाच७३
स्वान् पुत्रान् परिपृच्छध्वं ततः श्रेयमवाप्स्यथ७४ ।
पुनः सञ्ज्ञां च धर्मज्ञा मा कुरुध्वमतोन्यथा ॥ ३४॥

पितर ऊचुः
ततस्ते सुरशार्दूलाः पप्रच्छुः स्वान् सुताँस्तदा ।
प्रायश्चित्तानि धर्माँश्च वेदान् साङ्गान् सविस्तरान्७५ ॥३५॥

ते च तेभ्यस्तदा पुत्रा आचुख्युः७६ प्रयताः शुभाः ।
याथातथ्येन तत्सर्वं परमेण समाधिना ॥३६॥

अथ ते लब्धसञ्ज्ञाश्च लब्धकामास्तथैव च ।
स्वान्पुत्रानभ्यभाषन्त प्रीयमाणा मुदा युताः ॥ ३७॥

देवा ऊचुः
पुत्रा न यूयमस्माकं वयं पुत्रा हि वः सुताः७७ ।
यैर्ज्ञानं नष्टसञ्ज्ञानां कृतमस्माकमव्ययम् ॥३८॥

तैरेवमुक्ते तत्रागाद्७८ ब्रह्मा लोकपितामहः ।
उवाच चेदं तान्देवान् सर्वानेव महायशाः ॥३९॥

ब्रह्मोवाच
वदन्ति नानृतं देवाः सत्यं देवेषु वर्तते८० ।
सुताश्चोक्ता हि वः सर्वे पितरो नानृतं हि तत् ॥8.36.४० ॥

तस्मात्८१ पितृत्वं युष्माकं८२ पुत्राणां नित्यमव्ययम् ।
भविष्यति न सन्देहो यूयं पुत्राश्च सर्वशः ॥४१ ॥

प्रपश्येत् ( श्यत्) - ख. । ७३ पितामह - क. घ. । इतः परवर्ति पत्रमेकं खण्डितम् ( नष्टम्) - क. पुस्तके । ७४ योप्यवाप्स्यथ - घ. । ७५ वेदाज्ञा (ङ्गाँ) श्च सुविस्तरान् - घ । ७६ आचक्षुः - ख. घ । ७७ पुत्राणां नित्यमव्ययं - ग. । ७८… क्तै स्तत्रागाद् - ग. । ७९ पितामह - घ. । ८० नानृतं - घ. । ८१ अस्मत् - घ. । ८२ पितॄणां - घ. ।

नह्य८३ शिष्याय कथ्यन्ते रहस्यानि कथञ्चन ।
एकार्थौ पुत्रशिष्यौ च तस्मात् पुत्राः स्थ सर्वशः ॥४२ ॥

तरन्ति पुत्रैः पितरः पुत्राँस्तान् तारयन्ति च ।
तारयित्वा पितृत्वञ्च८४ कर्मणा तेन यान्ति ते ॥४३ ॥

यूयञ्च तारिताः पुत्रैरज्ञानान्नरकात्तथा८५ ।
तस्मादिमे हि८६ पितरो यूयं पुत्राश्च सर्वशः ॥४४॥

पाति यस्मात् पिता तस्माज् जनयत्यपि८७ वा पिता८८ ।
पुत्रेषु चैतदुभयं पितरस्तेन वो८९ मताः ॥४५ ॥

ततस्ते ब्रह्म - - - - - - - - - - - ।

- - ॥४६ ॥
- - - - बलाः ।
        पितरस्तान् वरैरिष्टैश्छन्दयामासुर०यथाः ॥४७॥

पितरश्च ततो वव्रुरग्रे यजनमात्मनः ।
यो नोनिष्ट्वा यजेद्देवान्९० न स तत्फलमाप्नुयात्९१ ॥४८॥

एनसा चाभिसंयुक्तो मह - - - - - - ।

- - - - ॥४९ ॥
- ।
  यथागतं ततो जग्मुर्ब्रह्मणा सह सर्वशः ॥ 8.36.५० ॥

पितर ऊचुः
यथा९२ वयं त्वया पुत्र नरकान्नष्टचेतसः ।
तारिताश्चेतनावन्तः पुनश्च प्रवरीकृताः९३ ॥५१ ॥

पिता ततो भवान् पूज्यो योनुयासि महा - - ।

- - - - ॥५२ ॥
- - - - सत्तमः ।
        प्रणतः प्राञ्जलिर्भूत्वा पितॄन् वचनमब्रवीत् ॥५३ ॥

नहि - ख. । ८४ पितॄन पुत्राः - घ. । ८५… रज्ञाने नरकात्तथा - ख ॥ ८६… त्तेपीह - घ. । ८७ जनयँश्चापि - घ. । ८८ तान् - ग. । ८९ चो - ग., वा (?) । ९० यजन्देवान् - ख. । ९१ तत्फलमवाप्नुयात् - ख. । ९२ तथा - ख. । ९३ प्रचरीकृताः - ख. ग. ।

एवमेतद्यथोक्तं वो नानृतं वो वचः शुभम् ।
परस्पर९४ पितृत्वं हि सर्वेषां समुदाहृतम् ॥५४॥

वरं भूय इमं९५ मह्यं प्रयच्छत गणेश्वराः ।
।
एतेन प्रश्नमिष्टं हि कथितं द्विजसत्तम (?) ॥५५॥

पितर ऊचुः
नास्ति किञ्चिदविदितं भवतः प्रवरेश्वर९६ ।
भवानस्मत्प्रमाणार्थं व्याख्यातत्त्वमिहेच्छसि ॥ ५६ ॥

ब्रूहि यद्विदितं नोस्ति कथायिष्याम तद्धि ते९७ ।
श्रुतं वाप्यनुभूतं ९८ वा यथाशक्ति ९९ यथातथम्१००
॥ । ५७। ॥

सुकेश उवाच
भवन्तो नरके घोरे परिक्लिष्टाः सुदारुणे ।
अतः श्रुतिज्ञाः सर्वेषां नरकाणामसंशयम् ॥५८॥

तेषां सतत्त्वं योगञ्च १०१ कालभेदं तथा क्रमम् ।
तत्सर्वं श्रोतुमिच्छामि परं कौतूहलं हि मे ॥५९ ॥

कियन्तो१०२ नरकास्ते च किं प्रमाणाः किमाश्रयाः१०३ ।
किं रूपा के च यात्यन्ते१०४ कथं चैव सुदुःखिताः ॥8.36.६० ॥

- - - - ।
- - - - ॥६१ ॥

कथं च तप्यते जन्तुर्वाच्यते (?) च कथं तथा ।
कियता चैव कालेन नरकात् स विमुच्यते ।
मुक्तश्चोत्तिष्ठते केन कथं संसरते१०५ पुनः ॥६२॥

परस्परं - घ. । ९५ वरन्तुदत्तं - ख. । ९६ प्रचरेश्वर - ग. । ९७ तद्विभो - घ । ९८ वा अनुभूतं - ख., यदनुभूतं वा - ग. । ९९ वृष्टं वापि - ख. । १०० यथाबलम् - घ. । १०१ त्वं - घ. । १०२ कीर्त्यन्ते - घ. । १०३ किमाश्रयात् - ख. । १०४ पात्यन्ते - घ. । १०५ सन्तरते - ख. ।

एतत्सर्वमशेषेण विस्तरेण यथातथम् ।
कथयध्वं महाप्रज्ञाः परं कौतूहलं हि मे१०६ ॥६३ ॥

तमुपेन्द्रपितामहेश्वरेशप्रवरेशं विदितार्थतत्त्वकोशम् ।
दुरिताङ्कित - -मुक्तयोगं प्रतियोगं त्विदमाहुरग्रयोगम् ॥६४॥

इति स्कन्दपुराणे सुकेश१०७ महाभाग्यं नाम षट्त्रिंशोध्यायः