ऋषय ऊचुः – कथं भगवता सूत सर्गं उक्तो विवस्वता मन्वन्तराणि वंशाश्च तेषां च चरितं तथा १
प्रतिसर्गः पुनश्चैव यथा भवति कृत्स्नशः ब्रूहि नः सूत सकलं यथा व्यासाच्छ्रतं त्वया २
सूत उवाच –
शृणुध्वमृषयः सर्वे स्वेच्छालीलां महेशितुः महादेवात्मकं सर्व दृष्टमेतच्चराचरम् ३
क्षोभ्यं विश्वमिदं तेन क्षोभको भगवाञ्शिवः स संकोचविकाशाभ्यां प्रधानत्वे व्यवस्थितः ४
क्षोभ्यमानात्प्रधानाच्च पुंसः प्रादुरभूद्द्विजाः यदेतद्विस्तृतं बीजं प्रधानपुरुषात्मकम् ५
महत्तत्त्वमिति प्रोक्तं बुद्धितत्त्यं तदुच्यते बुद्ध्यादयो विशेषान्ता अव्यक्तादीश्वरेच्छया ६
पुरुषाधिधिष्ठितादेव जज्ञिरे मुनिपुंगवाः अहंकारस्ततो जज्ञे तन्मात्राणि ततो द्विजाः ७
ततो भूतानि जातानि प्रेरितानि शिवेच्छया मनस्त्वव्यक्तजं प्राहुः प्रोक्तं तच्चोभयात्मकम् ८
वैकारिकादहंकारात्सर्गो वैकारिको भवेत् तैजसानीन्द्रियाण्याहुर्देवा वैकारिका दश ९
वैकारिकात्तैजसश्च भूतादिश्चैव तामसः त्रिविधोऽयमहंकारः कथ्यते तत्त्वचिन्तकैः १०
भूतादेरभवत्सर्गो भूततन्मात्रसंज्ञितः विकुर्वाणस्तु भूतादिः शब्दमात्रं ससर्ज ह ११
आकाशो जायते तस्मात्तस्य शब्दो गुणो मतः व्योम चैव विकुर्वाणं स्पर्शमात्रं ससर्ज ह १२
तस्मादुत्पद्यते वायुः स्पर्शस्तस्य गुणो भवेत् पवनश्च विकुर्वाणो रूपमात्रं ससर्ज ह १३
तेजश्चोत्पद्यते तस्माद्रूपं तस्य गुणं विदुः तेजस्त्वेव विकुर्माणं रसमात्रमभूत्ततः १४
उत्पद्यन्ते ततश्चाऽऽपो रसस्तासां गुणो मतः विकुर्वत्यस्ततश्चाऽऽपो गन्धमात्रं ससर्जिरे १५
गन्धाच्च पृथिवी जाता गन्धरतस्यास्तु वै गुणः शब्दमात्रं यदाकाशं स्पर्शमात्रं समावृणोत् १६
द्विगुणः प्रोच्यते वायुः शब्दस्पर्शात्मकः स्मृतः तथैव वियतो रूपं शब्दस्पर्शौ गुणावुभौ १७
तेजस्ततः स्यात्त्रिगुणं सशब्दस्पर्शरूपवत् रसमात्रं गुणाः सर्वे त्रय आद्याः समाविशन् १८
आपश्चतुर्गुणास्तेन गन्धमात्रं समाविशन् तस्मात्पञ्चगुणा भूमिर्बला भूतेषु कथ्यते १९
पुरुषाधिष्ठितत्वाच्च अव्यक्तानुग्रहेण च महदादिविशेषान्ता ह्यण्डमुत्वादयन्ति ते २०
तस्मिन्कार्यं च करणं संसिद्धं परमेष्ठिनः प्राकृतेऽण्डे विरञ्चिस्तु क्षेत्रज्ञो ब्रह्मसंज्ञितः २१
सर्वैः शरीरैः प्रथमः स वै पुरुष उच्यते आदिकर्ता स भूतानां ब्रह्माऽग्रे समवर्तत २२
मेरुरुल्बं भवेत्तस्य जरायुश्चापि पर्वताः गर्भोदकं समुद्राश्च तस्याऽऽसन्परमेष्ठिनः २३
विश्वं तत्राभवद्विप्राः सदेवासुरमानुषम् अद्भिर्दशगुणाभिस्तु बाह्यतोऽण्डं समावृतम् २४
आपो दशगुणेनैव तेजसा बहिरावृताः तेजो दशगुणेनैव बाह्यतो वायुनाऽऽवृतम् २५
आकाशेनाऽऽवृतो वायुः खं तु भूतादिनाऽऽवृतम् महता चैव भूतादिरव्यक्तेनाऽऽवृतो महान् २६
एतैरावरणैरण्डं सप्तभिः प्राकृतैर्वृतम् अव्यक्तप्रभवं सर्वमानुलोम्येन लीयते २७
गुणाः कालवशादेव भवन्ति विषमाः समाः गुणसाम्ये लयो ज्ञेयो वैषम्ये सृष्टिरुच्यते २८
ब्रह्माण्डमेव विप्रेन्द्रा ब्रह्मणः क्षेत्रमुच्यते
क्षेत्रज्ञश्च स एवोक्तो विरञ्चिश्च प्रजापतिः २९
सहस्रकोटयः सन्ति ब्रह्माण्डास्तिर्यगूर्ध्वजाः ब्रह्माणो हरयो रुद्रास्तत्र तत्र व्यवस्थिताः ३०
आज्ञया देवदेवस्य महादेवस्य शूलिनः ब्रह्माण्डानामसंख्यानां ब्रह्मविष्णुहरात्मनाम् ३१
उद्भवे प्रलये हेतुर्महादेव इति श्रुतिः अनन्तशक्तिर्भगवाननन्तमहिमास्पदः ३२
अनन्तैश्वर्यसंपन्नो महादेवोऽम्बिकापतिः न तस्य करणं कार्यं क्रिया वा विद्यते द्विजाः ३३
स्वेच्छया भगवानीशः क्रीडत्यद्रिजया सह कथितः प्राकृतः सर्गः संक्षेपान्मुनिपुंगवाः ३४
अबुद्धिपूर्वकस्त्वेष ब्राह्मी सृष्टिरथोच्यते ३५
९२७
इति श्रीब्रह्मपुराणोपपुराणे श्रीसौरे सूतशौनकसंवादे प्राकृतसर्गकथनं नामैकविंशोऽध्यायः २१