अन्त्योष्टिदीपिका

[[अन्त्योष्टिदीपिका Source: EB]]

[

अन्त्येष्टिदीपिका।

श्रीमद्राजाधिराजश्रौतस्मार्त्तानुष्ठानतत्परोदयप्रता-
पाद्यादत्तदेववर्मसोमयाजिनो निदेशेन
सुब्रह्मण्यविदुषा विरचिता।

पुरुषोत्तमशास्त्रिणा-सूर्यनारायणदीक्षितेन च लेखकप्रमादा-
दिदोषान् यथामतिपरिशोध्य

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1723640072hhhhhhhh.jpg"/>

काश्याम्

प्राभाकरी नामक यन्त्रालये मुद्रिता।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1723640015आआअ.jpg"/>

एतदङ्कनकार्यसम्पादकः।

भिन्गाराजवराश्रितो विनयवान्धीमान्त्सदाचारवान्
रामानन्दइतिव्युपाधिविदितानन्ताग्निहोत्र्यात्मजः।
चक्रे श्रीपुरुषोत्तमः प्रभुमुदे सम्यग्विविच्याङ्कनम्
चेदस्मिन्त्स्वरवर्णजं यदधिकं न्यूनं च शोध्यं बुधैः॥

______________

विक्रमाब्दे १९६२ ई० १९०५।

[TABLE]

अन्त्येष्टिदीपिकानुक्रमणिका।

[TABLE]

॥श्रीगणेशाय नमः॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1723640187hhhhhhhh.jpg"/>

अन्त्येष्टिदीपिका।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1723723985द्द्द्द्द्द्.jpg"/>

अथैतरेयारण्यकोक्तमरणचिन्हानि लिख्यन्ते। स यश्चायमशरीरः प्रज्ञात्मा यश्चासावादित्य एकमेतदित्यवोचाम, तौयत्र विहीयेते, चन्द्रमा इवादित्यो दृश्यते, नरश्मयः प्रादुर्भवन्ति, लोहिनी द्यौर्भवति यथा मञ्जिष्ठा,व्यस्तः पायुः काककुलायगन्धिकमस्य शिरो वार्यानि,सम्परेतोऽस्यात्मा न चिरमिव जीविष्यतीति विद्यात्॥७॥ स यत्करणीयं मन्येत तत्कुर्वीत वदन्ति यच्च दूरक इति सप्त जपेत्। आदित्प्रत्नस्य रेतस इत्येका, यत्रब्रह्मा पवमानेति षट्, उद्वयं तमसस्परीत्येका॥८॥ अथापि यत्र छिद्र इवाऽऽदित्यो दृश्यते, रथनाभिरिवाभिख्यायेत च्छिद्रां वा छायां पश्येत्तदप्येवमेव विद्यात्॥९॥अथाप्यादर्शे वोदके वा जिह्मशिरसं वाऽऽत्मानं पश्येद्विपयस्ते वा कन्याके जिह्मेन वा दृश्येयाताम् तदप्येवमेवविद्यात्॥१०॥ अथाप्यपिधायाक्षिणी उपेक्षेत, तद्यथावटरकाणि सम्पतन्ती दृश्यन्ते तानि यदा न पश्येत्तदप्येवमेव विद्यात्॥११॥ अथाप्यपिधाय कर्णा उपशृणुयातु, स एषो अग्नेरिव प्रज्वलतो यदा न शृणुयात्तदप्येवमेव विद्यात्॥१२॥ अथापि यत्र नील इवाग्निर्दृश्यते

यथा मयूरग्रीवाऽमेघे वा विद्युतं पश्येन्मेघे वा विद्युतं नपश्येन्महामेघे वा मरीचिरिव पश्येत, तदप्येवमेव विद्यात्॥१३॥ अथापि यत्र भूमिं ज्वलन्तीमिव पश्येत् तदप्येवमेव विद्यात्॥१४॥ इति प्रत्यक्षदर्शनानि॥१५॥अथ स्वप्नाः॥१६॥ पुरुषं कृष्णं कृष्णदन्तं पश्यति, सएनं हन्ति, वराह एनंहन्ति, मर्कट एनमास्कन्दयत्याशुवायुरेनं प्रवहति, सुवर्णं खादित्वाऽपगिरति, मध्वश्नाति,विषाणि भक्षयत्येकपुण्डरीकं धारयति, खरैर्वराहैर्युक्तैर्याति, कृष्णां धेनुं कृष्णवत्सां नलदमालो दक्षिणमुखोव्राजयति॥१७॥ सपद्येतेषां किञ्चित्पश्येदुपोष्य पायसंस्थालीपाकं श्रपयित्वा, रात्रीसूक्तेन प्रत्यृचंहुत्वा‚ ऽन्येनान्नेन ब्राह्मणान्भोजयित्वा, चरुं स्वयं प्राश्नीयात्॥१८॥ स यो ऽतो ऽश्रुतो ऽगतो ऽमतो ऽनतो ऽदृष्टो ऽविज्ञातो ऽनादिष्टः श्रोता मन्ता द्रष्टा देष्टा घोष्टा विज्ञाता प्रज्ञातासर्वेषां भूतानामान्तरपुरुषः स म आत्मेति विद्यात्॥१९॥

अथ कौषीतकिब्रह्मणोक्तपितापुत्रीयसम्प्रदानं लिख्यते। अथातः पितापुत्रीयं सम्प्रदानमिति चाचक्षते,पिता पुत्रं प्रेष्यन्नाह्वयति नवैस्तृणैरगारं संस्तीर्य्याग्निमुपसमाधायोदकुम्भं सपात्रमुपनिधायाहतेन वाससा सम्प्रच्छन्नः पिता शेत एत्य पुत्र उपरिष्टादभिनिपद्यत इन्द्रियैरिन्द्रियाणि संस्पृश्यापि वास्मा आसीनायाभिमुखायैव सम्प्रदव्यादथास्मै सम्प्रयच्छति, वाचं मे त्वयि दधानीतिपिता वाचं ते मयि दध इति पुत्रः, प्राणं मे त्वयि दधानीति पिता प्राणं ते मयि दध इति पुत्रः, चक्षुर्मेत्वयि

दधानीति पिता चक्षुस्ते मयि दध इति पुत्रः, श्रोत्रं मेत्वयि दधानीति पिता श्रोतं ते मयि दध इति पुत्रो,ऽन्नरसान्मे त्वयि दधानीति पिता ऽन्नरसांस्ते मयि दधइति पुत्रः, कर्म्माणि मे त्वयि दधानीति पिता कर्म्माणिते मयि दध इति पुत्रः, सुखदुःखे मे त्वयि दधानीतिपिता सुखदुःखे ते मयि दध इति पुत्रः, आनन्दं रतिंप्रजापतिं मे त्वयि दधानीति पिता आनन्दं रतिं प्रजापतिं ते मयि दध इति पुत्रः, इत्यां मे त्वयि दधानीतिपितेत्यां ते मयि दध इति पुत्रः, मनो मे त्वयि दधानीति पिता मनस्ते मयि दध इति पुत्रः, प्रज्ञां मे त्वयि दधानीति पिता प्रज्ञां ते मयि दध इति पुत्रः, यद्युवा उपाभिगदः स्यात्समासेनैव ब्रूयात् प्राणान्मे त्वयि दधानीति पिता प्राणांस्ते मयि दध इति पुत्रोऽथ दक्षिणावृदुपनिष्क्रामति तं पिता ऽनुमन्त्रयते यशो ब्रह्मवर्च्चसं कीर्त्तिस्त्वा जुषतामित्यथेतरः सव्यमन्वंसमभ्यवेक्षतं पाणिनाऽन्तर्धायवसनान्तेन वा प्रच्छाद्य स्वर्गाल्लोकान्कामानाप्नुहीति स यद्यगदः स्यात्पुत्रस्यैश्वर्य्येपिता वसेत् परिवाव्रजेत्, यद्युवै प्रेयात्तथैवैनं समापयेयुर्यथासमापयितव्योभवति यथासमापयितव्यो भवति॥१५॥ इति मरणचिन्हादिकथनम्॥

अथान्त्येष्टिप्रयोगः। कथ्यते कौथुमीयानां हितायान्त्येष्टिदीपिका। कर्म्मप्रदीपविधिना सूत्राल्लाट्यायनस्यच॥१॥ तत्रादावधिकारिनिरूपणम्। पुत्रः पौत्रः प्रपौत्रो दत्तः पत्नी दौहित्रो दुहिता पितरौ भ्रातरस्तत्पुत्रा-

स्ततस्सन्निहितदशरात्रिज्ञातयस्ततस्त्रिरात्रिज्ञातयस्ततःपितृबान्धवा मातृबान्धवाः शिष्या आचार्य्योराजा एतेषांपूर्वपूर्वाभावे परःपरः कर्त्ता॥ पुत्रादिबहुत्वे ज्येष्ठो ऽधिकारी। दाहादिकर्मणि पतितपुत्रादयो नाधिकारिणः।अकृतचूडस्य खननम्। कृतचूडस्य दहनम्। मृतस्य मुमूर्षोर्वा पापसंशये प्राच्याङ्गोदीच्याङ्गसहितं परिषद्विधायकानुवादकोपदिष्टं सर्वप्रायश्चित्तं स्मृत्यन्तरोक्तं कुर्य्यात्। यथासम्भवं स्नानप्रोक्षणवस्त्रान्तरधारणादिकंकारयित्वा, गोमयेनोपलिप्तायाम्भूमौ दक्षिणाग्रकुशेषुदक्षिणाशिरसमुदक्पादमुपवेश्य, गोहिरण्यादिदानानिकारयेत्। पुत्रादिर्वा कुर्य्यात्। स्वशाखोपनिषदं भगवन्नामानि चोव्चैश्श्रावयेत्। ततोवैतरणीगोदानम्॥ तद्यथा। देशकालौसङ्कीर्त्त्यमुमूर्षोर्मम यमपुरीमार्गस्थघोरवैतरणीनदीतरणार्थं गोदानमहं करिष्ये इति सङ्कल्प्योदङ्मुखंब्राह्मणं यथासम्भवं सम्पूज्य, वैतरणीं नदीं तर्त्तुकामइमां गां रुद्रदैवतां गोत्राय शर्म्मणे तुभ्यमहं सम्प्रददे नमम। ततः प्राणवियोगं ज्ञात्वा, “घृतेनाभ्यक्तमाप्लाव्य"इत्यादिना कर्मप्रदीपपरिशिष्टेन केचन विधयो मरणस्थलेअसम्भवे श्मशानमार्गे वा कर्त्तव्याः॥ तत्र निरग्निकस्यादौ प्रयोग उच्यते॥ सति सम्भवे पुत्रादयो ज्ञातयस्सजातयः श्मशानं प्रेतं नयेयुः। कुशान् तिलान्पिण्डार्थमामान्नमपक्वमृन्मयपात्रे गृहीत्वा शवस्य पृष्ठतो गच्छेयुः।नं शूद्रादीनां प्रेतस्पर्शनम्। ततः श्मशानार्द्धेमार्गे शवं

स्थापयेत्। ततः पुत्रादिः स्नात्वा, प्राचीनावीती मृतं वापयित्वा, घृतेनाभ्यज्य, सशिरस्कं स्नापयित्वा‚ पूर्वघृतवस्त्रंनिरस्य, नवीनवस्त्रयुगले परिधाय, यज्ञोपवीतानि धारयित्वा, भूमौ दक्षिणाग्रान्कुशानास्तीर्य्य, तत्र दक्षिणाशिरसं शवं संस्थाप्य, चन्दनोदकेन सर्वाङ्गमभ्युक्ष्य, पुष्पैरलङ्कुर्य्यात्। ततः सप्तहिरण्यशकलान्यादाय क्रमेणास्ये, नासिकाद्वये, चक्षुद्वये,कर्णद्वये, एकैकं प्रक्षिपेत्। घृताभ्यञ्जनात्पूर्वं शवं न वापयन्ति केचित्॥ ततः कर्त्ता प्रोक्षितायाम्भूमावानीतमामान्नमर्द्धं गृहीत्वा, अमुकगोत्रामुकनामप्रेत एष ते पिण्डः॥ ततः प्रेतं वस्त्रेणाच्छाद्य श्मशानं नयेयुः॥ ततः श्मशानदेशं प्राप्तः कर्त्ता दक्षिणाभिमुख आसीनो वामजानु भूमिगतं कृत्वा दक्षिणाग्रेषुकुशेषु अमुकगोत्राऽमुकनामप्रेत अवनेनिक्ष्व पितृतीर्थेनतिलोदकं दद्यात्। तत अवशिष्टमामान्नं गृहीत्वा ऽमुकगोत्रामुकनामप्रेत एष ते पिण्डः। ततः श्मशाने शुचौदेशे शवं स्थापयेयुः। ततः कर्त्ता तूष्णीं स्नात्वा ऽहते वाससी परिधाय, प्राचीनावीती, शुद्धे दक्षिणाप्रवणे भूप्रदेशे शुद्धकाष्ठैश्चितिं कुर्यात्। तूष्णीं प्रोक्षयेत्। ततश्चितौ दक्षिणाशिरसमुदक्पादमुत्तानं शवं संस्थाप्य, कर्त्ताप्राचीनावीती वाग्यतो दक्षिणाभिमुखः सव्यं जान्वाच्य,लौकिकाग्निमादाय, शिरसि दक्षिणशिरोभागे तूष्णीं दद्यात्। अत्र केचित्पुराणोक्तप्रकारेण कर्म कुर्वन्ति। तद्यथा।“कर्त्ता लौकिकाग्निमादायेमं मन्त्रं पठेत्—‘कृत्वा सुदुष्करं कर्म जानता वाऽप्यजानता। मृत्युकालवशं प्राप्तो

नरः पञ्चत्वमागतः॥१॥ धर्म्माधर्म्मसमायुक्तो लोभमोहसमावृत्तः दहेऽयं सर्वगात्राणि दिव्यलोकांश्च गच्छति’॥२॥इति मन्त्रमुक्त्वा शीघ्रं प्रदक्षिणीकृत्य, शिरोदेशे तृणकाष्ठघृतादिकं निधायाग्निं प्रक्षिपेत्” इति। ततः प्रादेशमात्राणि सप्तकाष्ठानि गृहीत्वा, सप्तप्रदक्षिणानि विधाय,कुठारेण शिरोभागस्योल्मुकोपरि सप्तप्रहारं कृत्वा, क्रव्यादाय नमस्तुभ्यमित्युक्त्वैकैकं काष्ठमग्नौ प्रक्षिपेत्।काष्ठप्रक्षेपणे मन्त्रावृत्तिः। अत्र ‘केचिदारभ्य काष्ठप्रक्षेपणान्तं कर्म’ कर्मप्रदीपानुक्तत्वात्कौथुमीयानां कृताकृतम्।ततः कर्त्ता ज्ञातयः शवस्पृशश्चानवलोकयन्तो जलाशयंगच्छेयुः। ततः सर्वे मुक्तशिखाः प्राचीनावीतिनः सव्यहस्तानामिकया जलम् ‘अपनः शोशुचदघम्’—इत्यनेन मन्त्रेणदक्षिणतो निनीय, सकृत्सचैलं स्नात्वाऽऽचम्य, तीरमागत्य,शुद्धस्थले हस्तयोर्दक्षिणाग्रान्कुशान्कृत्वा, पितृतीर्थेनामुकगोत्रममुकनामानं प्रेतं तर्पयामीति सर्वे तिलोदकं दद्युः।ततः स्नात्वाऽपरवस्त्रं धृत्वा द्विराचम्य, तीरे मृदु तृणयुक्तप्रदेश उपविश्य, शोकापनोदनवाक्यानि वदेयुः। “यथाकर्मप्रदीपे’–मा शोकं कुरुतानित्ये सर्वस्मिन्प्राणिधर्म्मिणि।धर्मं कुरुत यत्नेन यो वः सह गमिष्यति॥१॥ मानुष्येकदलीस्तम्भे निस्सारे सारमार्गणम्। यः करोति स संमूढो जलबुद्बुदसन्निभे”॥२॥ तत उत्थायाप्रतीक्षन्त अधोमुखा गृहं गच्छेयुः॥ दिवा संस्कारश्चेदस्तमयादूर्ध्वं ग्रामं प्रविशेयुः। रात्रौ चेद्रवेरुदयात्परम्। अथवाविप्रानुज्ञया रात्रावेव गृहं प्रविशेयुः। कर्त्तृसपिण्डव्यति

रिक्ता गृहद्वारसमीपमागत्य, पादौप्रक्षाल्याचम्य, तूष्णीमग्निं स्पृष्ट्वा‚ घृतं प्राश्य विशुद्धेयुः॥ अथ पिण्डदानविधिः। कर्त्ता नद्यादिजलाशयं गत्वा, स्नात्वा, नूतने वस्त्रेपरिधाय, पिण्डदेशस्यैशान्यां दिश्यग्निं प्रज्वाल्य, मृन्मयपात्रे गोपयसि सकृत्प्रक्षालितप्रसृतिद्वयपरिमितांस्तण्डुलान्पक्त्वा दक्षिणस्यामुद्वासयेत्। ततः कर्त्ता गोमयेनोपलिप्ते देशे दक्षिणाग्रंगर्त्तं कृत्वा, तत्र दक्षिणाग्रान्समूलकुशानास्तीर्य्य, सव्यं जान्वाच्य सव्यहस्तेन तिलोदकपात्रं गृहीत्वा, दक्षिणहस्तेन पितृतीर्थेन कुशेषु तिलोदकं दद्यात्। अमुकगोत्रामुकप्रेत अवनेनिक्ष्व—इति तिलोदकम्। ततस्तिलाज्यपयोमधुशर्करामिश्रितं पक्वमन्नं गृहीत्वा, पिण्डं कृत्वा, प्रथमदिने ऽमुकगोत्रस्यामुकप्रेतस्य शिरोऽवयवनिष्पत्यर्थममुकगोत्राऽमुकप्रेत एष ते पिण्ड इत्यवनिक्तप्रदेशे स्थापयेत्। पिण्डपात्रक्षालितजलेन तिलोदकेन वा प्रत्यवनेजनम्। गोत्र नाम प्रेत अवनेनिक्ष्व। गोत्र नाम प्रेत एतत्ते ऊर्ण्णावासः। ततो गोत्र नाम प्रेत एतत्तेगन्धाद्युपचारा उपतिष्ठन्ताम्। ततस्तिलतोयदानम्। तत्रऋजुकुशान् हस्ताभ्यां गृहीत्वा दक्षिणाभिमुखः पितृतीर्थेनामुकगोत्रममुकनामानं प्रेतं तर्पयामीति पिण्डोपरि सकृत्तिलोदकं दद्यात्। द्वितीयदिने द्वयम्। एवमेकैकवृद्ध्याऽऽदशाहं तिलोदकं दद्यात्। ततः पिण्डमप्सु प्रक्षिपेत्।प्रत्यहं पिण्डदानान्ते स्नानम्। तत एकस्मिन्पात्रे उदकं पूरयित्वा त्रिकाष्ठिकायां स्थापयेत्। गोत्र नाम प्रेत दाह–

तापोपशनार्थमत्रोदके स्नाहि। श्रमा पनोदनार्थं क्षीरं पिब।एवं पृथक्पृथक् निर्दिशेत्। एवं प्रत्यहमादशाहान्तं कार्य्यम्। “एकाहं त्र्यहं वा कुर्य्यात्” इति केचित्॥ ततःकर्त्ता भोजनकाले पात्रस्थं सघृतमन्नमादाय गोत्रायामुकप्रेतायेदमन्नमुपतिष्ठतामिति भोजनपात्रसमीपे दद्यात्।एवमादशाहम्। ततः सायमेकस्मिन्घटे ऽधोभागे छिद्रंकृत्वा जलेनापूर्य्याश्वत्थवृक्षे बन्धनं कुर्य्यात्। अविच्छिन्नधारा यथा स्यात्तथा प्रत्यहं जलेनापूरयेत्। एवं दीपदानमादशाहम्। तद्यथा। सायङ्काले पिण्डस्थले यमपुरीमार्गस्थघोरान्धकारतरणार्थं गोत्रनामामुकप्रेत एष ते दीपोमया दीयते तवोपतिष्ठताम्। दशरात्रमेकस्मिन्देशे पिण्डदानम्। न पात्रव्यत्यासः। अथ नियमाः। दशाहान्तमेकत्र हविष्याशनम्। तैलाभ्यङ्गस्त्रीसङ्गोत्कृष्टवस्त्रधारणास्पृश्यस्पर्शनादीनि सर्वे वर्ज्जयेयुः। रात्रौ भूमौ तृणादिसंस्थिते सर्वे शयनं कुर्य्युः॥ इति प्रथमदिनकृत्यम्॥

अथास्थिसञ्जयनम्। तच्च द्वितीये तृतीये दिने वाकुर्य्यात्। “तदुक्तं ‘कर्मप्रदीपे’–अपरेद्युस्तृतीये वा अस्थ्नांसञ्चयनम्भवेत्” इति। अथ कर्त्ता गोघृतं गोपयः शमीशाखे पलाशशाखे वा सुगन्धचन्दनं वारिमृत्तिका पात्रद्वयंसूत्रं सम्पाद्य, श्मशानदेशं गत्वा, पूर्ववत्स्नानादिकं कृत्वा,दाहदेशे दक्षिणाभिमुख आसीनः प्राचीनावीती देशकालौसङ्कीर्त्त्य, गोत्रस्य प्रेतस्य प्रेतत्वविमुक्तये दाहजनिततापोपशान्तये ऽस्थिसञ्चयनं करिष्ये इतिसङ्कल्प्य, गोक्षीरेणसर्वाण्यस्थीनि सिञ्चेत्। ततो वाग्यतः शमीपलाशशाखाभ्यां

सर्वाण्यस्थीनि भस्मन उद्धृत्य, गव्येनाज्येनाभ्यज्य, चन्दनादिगन्धोदकेन सिञ्चेत्। ततस्तानि सर्वाणि नवीनमृत्पात्रे संस्थाप्य, मृन्मयपात्रान्तरेणापिधाय, सूत्रेण संवेष्ट्य, शुद्धभूमौ गर्त्तं कृत्वा, तद्गर्त्तेदक्षिणाभिमुख अस्थियुक्तमृत्पात्रसम्पुटं स्थापयेत्। ततो गर्त्तं मृद्भिः पूरयित्वाशैवालसंयुक्तं पङ्कपिण्डं सम्पुटोपरि दत्वा समं कुर्य्यात्।ततश्चिताभस्म जले प्रक्षिप्य चितादेशं गोमयेनोपलिम्पेत्।इत्यस्थिसञ्चयनप्रयोगः॥

अथ द्वितीयदिने प्रथमदिनवत्पिण्डदानादिकं तत्रविशेषः। द्वितीयदिने चक्षुश्श्रोत्रनासिकोत्पत्त्यर्थं द्वितीयपिण्डदानं करिष्ये। तिलोदकतर्प्पणद्वयम्॥ तृतीयदिनेकण्ठमुखबाहुवक्षः समुत्पत्तये तृतीयपिण्डदानं करिष्ये।तिलोदकतर्प्पणत्रयम्॥ चतुर्थदिने नाभिशिश्नगुदनिष्पत्तये चतुर्थपिण्डदानं करिष्ये। तिलोदकतर्प्पणचतुष्टयम्॥पञ्चमदिने ऊरुजानुजङ्घोत्पत्त्यर्थं पञ्चमपिण्डदानं करिष्येपञ्चतिलोदकतर्पणानि॥ षष्ठेऽहनि गुल्फपादाङ्गुलिमर्माद्यवयवोत्पत्त्यर्थं षष्ठपिण्डदानं करिष्ये। षट्तिलोदकतर्पणानि॥ सप्तमदिनेऽस्थिमज्जाशिराप्रभृत्त्यङ्गोत्पत्त्यर्थंसप्तपिण्डदानं करिष्ये सप्ततिलोदकतर्पणानि॥ अष्टमदिने नखलोमाद्युत्पत्त्यर्थमष्टमपिण्डदानं करिष्ये। अष्टतिलोदकतर्प्पणानि॥ नवमदिने वीर्योत्पत्त्यर्थं नवपिण्डदानं करिष्ये। नवतिलतोयतर्पणानि॥ दशमदिनेक्षुत्पिपासानिवृत्त्यर्थं दशमपिण्डदानं करिष्ये। दशतिलो-

दकतर्पणानि॥ प्रत्यहं पिण्डदानासम्भवे यथासम्भवंकार्य्यम्। ततः कर्त्तुरन्येषां सपिण्डानाञ्च यथाचारं वपनंस्नानम् यज्ञोपवीतधारणं दशरात्रधृतवस्त्रत्यागो गृहमार्ज्जनञ्च॥

अथैकादशाहप्रयोगः। कर्त्ता प्रातः स्नात्वा, यज्ञोपवीतं धृत्वा, पूर्वदिने रात्रौ ब्राह्मणवरणं न कृतश्चेत्तदाप्रातरेकोद्दिष्टब्राह्मणवरणं कुर्यात्। तद्यथा। कर्त्ता विप्रगृहं गत्वा शुचौ देश उदङ्मुखमुपविष्टं ब्राह्मणं प्राचीनावीतीसव्यं जान्वाच्य दक्षिणाभिमुखो गोत्रस्य शर्मणो ममपितुः प्रेतस्याद्यादिमासिकश्राद्धम्भविष्यति तत्र भवताक्षणः कर्त्तव्यः। इतिक्षणं दद्यात्। ॐ तथेति प्रतिवचनम्। प्राप्नोतु भवान्। प्राप्तवानीति प्रतिवचनम्। प्रेतपित्रे नम इत्यभ्यर्च्य, प्रेतब्राह्मणस्य नखकेशश्मश्रुलोमानिवापयित्वा, ताम्रपात्रे तिलतैलं सोपस्करं दद्यात्। ततोगृहाद्बहिः शुचौ देशे दक्षिणाप्रवणाम्भूमिं परिकल्प्य, गोमयादिनोपलिप्य, प्रज्वलिताङ्गारैः परिशोध्य, तिलान्त्सर्षपान्तत्र विकिरेत्। स्वयं स्वसन्निहितज्ञातिर्वानवीनमार्त्तिकपात्रेपाकंकुर्य्यात्। तत्र वामपार्श्वे तिलतैलेन रक्षार्थं दीपं प्रज्वालयेत्। ततः कर्त्ता दक्षिणाभिमुखः कुशपवित्रपाणिः प्राचीनावीती कुशतिलोदकवस्त्रादीन्यादाय शय्यादानार्थं ब्राह्मणं वृणुयात्। गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्य मम पितुः प्रेतत्वविमुक्तिपूर्वकमक्षय्यपुण्यलोकावाप्तये शय्यादानप्रतिग्रहार्थं गोत्रंशर्म्माणं शाखाध्यायिनमेभिः करस्थोपचारैस्त्वामहं वृणे।वृतोऽस्मीति ब्राह्मणः। ततः शय्यादानप्रतिज्ञा। कर्त्ता

पूर्ववद्देशकालौ सङ्कीर्त्त्याद्यैकादशाहे गोत्रस्य शर्म्मणःपितुः प्रेतस्य प्रेतत्वविमोचनद्वाराऽक्षय्यपुण्यलोकावाप्तयेसोपकरणशय्यादानमहं करिष्ये इति सङ्कल्प्य, प्रतिगृहीतारमुदङ्मुखं ब्राह्मणं स्वासने समुपवेश्य, प्राङ्मुखः शय्यांदद्यात्। तद्यथा। स्वपुरतः सोपकरणां शय्यां संस्थाप्य,मनुदैवत्यायै शय्यायै नमः इति शय्यां सम्पूज्य, ॐ ब्राह्मणाय नम इति ब्राह्मणं सम्पूज्य, कुशजलतिलानादाय,अद्यैकादशाहे गोत्रस्य शर्म्मणो मम पितुः प्रेतस्य प्रेतत्वविमोचनद्वाराऽक्षय्यपुण्यलोकावाप्तिं कामयमानो मनुदैवत्यां सोपकरणामिमां शय्यां गोत्राय शाखाध्यायिने शर्म्मणेतुभ्यमहं सम्प्रददे। ॐ प्रतिगृह्णामि। ततो दक्षिणाद्रव्यंगृहीत्वा शय्यादानसाङ्गतासिध्यर्थमिदमाग्नेयं हिरण्यंतुभ्यमहं सम्प्रददे। ॐ प्रतिगृह्णामीत्युक्त्वा शय्यां स्पृशेत्॥ ततः काञ्चनपुरुषदानम्। पूर्ववत्सङ्कल्पवरणादिकम्। ॐ काञ्चनपुरुषाय नमः, ॐ ब्राह्मणाय नम इतिसम्पूज्य, वासोयुक्तकाञ्चनपुरुषं ते ददामीति ब्राह्मणहस्तेजलं दत्वोदकेन काञ्चनपुरुषमभिषिच्य गोत्रस्येत्यादिप्राप्तिंकामयमान इत्यन्तमुक्त्वा, इमं फलवासस्सहितं काञ्चनपुरुषं गोत्राय शर्मणे ब्राह्मणाय तुभ्यमहं सम्प्रददे। काञ्चनपुरुषदानस्य सम्पूर्णफलावाप्तये आग्नेयं सुवर्णं दक्षिणात्वेन सम्प्रददे। ॐ प्रतिगृह्णामि॥ अथ द्विजदम्पतीपूजनम्॥ पूर्ववत्सङ्कल्पः। ॐ द्विजदम्पतीभ्यां नम इत्यभ्यर्च्य यथा सम्भवं पाद्यादिभिर्वस्त्राभरणगन्धादिभिश्चसम्पूज्य ब्राह्मणाय दद्यात्॥

अथ वृषोत्सर्गः। “बार्हस्पत्यस्मृतौ ‘वृषलक्षणम्’—लोहितो यस्तु वर्णेन पुच्छाग्रेयस्तु पाण्डुरः। श्वेतः खुरविषाणाभ्यां स नीलो वृष उच्यते”॥१॥ लक्षणान्तरम् “चरणानि मुखं पुच्छं यस्य श्वेतानि गोपतेः। लाक्षारससवर्णश्च तं नील इति निर्दिशेत्”॥२॥ ब्राह्मणादिवर्णानुसारेण लक्षणम्—“वर्णतस्ताम्रकपिलो ब्राह्मणस्य प्रशस्यते। स्निग्धरक्तेन वर्णेन क्षत्रियस्य प्रशस्यते॥३॥ काञ्चनाभेन वैश्यस्य कृष्णेनाप्यन्तजन्मन” इति कर्त्ताऽऽचम्य प्राङ्मुखः कुशेष्वासीनः कुशपवित्रपाणिः प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्त्य, गोत्रस्य शर्म्मणः पितुः प्रेतत्वविमोचनद्वाराऽक्षप्यपुण्यलोकावाप्त्यर्थं सर्वोपकरणवत्सतरीचतुष्टयसहितं वृषोत्सर्जनमहं करिष्ये इति सङ्कल्प्य,पञ्च भूसंस्कारान् कृत्वा स्थण्डिले लौकिकाग्निं विधिवत्स्थापयेत्। गोयज्ञवच्चरुं कुर्य्यात्। तस्य प्रयोगः प्रकृतिस्थालीपाकवत्। स्पष्टार्थं मन्दबोधाय पुनः किञ्चिल्लिख्यते। तूष्णीमग्नौ समिधमाधाय ब्रह्मोपवेशनं स्थालीपाकवत्पात्रासादनं पात्राणां वीक्षणं प्रोक्षणमिदम्भूमेरितिन्यञ्चकरणम्। इदम्भूमेरिति परमेष्ठीऋषिरनुष्टुप्छन्दोऽग्निर्द्देवता भूमिजपे विनियोगः। इदं भूमेर्भजामह इदंभद्रँसुमङ्गलम्। परासपत्नान्बाधस्वान्येषां विन्दते धनम्॥इमँस्तोममर्हते इत्यादिभिः परिसमूहनम्। अस्य मन्त्रस्यकौत्सऋषिर्जगतीछन्दोऽग्निर्द्देवता परिसमूहने विनियोगः।इमँस्तोममर्हते जातवेदसे रथमिव संमहेमा मनीषया।भद्रा हि नः प्रमतिरस्य सँसद्यग्ने सख्ये मारिषामा वयं

तव॥१॥ भरामेध्मं कृष्णवामा हवीँँषि ते चितयन्तःपर्वणा पर्वणा वयम्। जीवातवे प्रतराँसाधयाधियोऽग्नेसख्ये मारिषामा वयं तव॥२॥ शक्रेम त्वा समिधँसाधया धियस्त्वे देवा हविरन्त्याहुतम्। त्वमादित्याँ आवहतान् ह्युश्मस्यग्ने सख्ये मारिषामा वयं तव ॥३॥ हविनिर्वाणः। तत्र विशेषः। अग्नये त्वा जुष्टं निर्वपामि। पूष्णेत्वा जुष्टं निर्वपामि। इन्द्राय त्वा जुष्टं निर्वपामि। ईश्वराय त्वा जुष्टं निर्वपामि। तत अवहननम्। तुषविमोचनम् त्रिःफलीकरणम्। त्रिःप्रक्षालनम्। पवित्रकरणम्।तण्डुलनिर्वापः। गोपयसि चरुश्रपणम्। प्रादक्षिण्येनमेक्षणेन मिश्रीकरणम्। तत अग्निकुण्डस्यैशानभागे स्थण्डिलं कृत्वा तत्र रक्तपटमास्तीर्य्यतण्डुलान्विकीर्य्यवत्सतरीचतुष्टयसहितं वृषभमावाहयेत्। नन्दामावाहयामि।सुमनामावाहयामि। सुभद्रामावाहयामि। सुशीलामावाहयामि। सुरभीमावाहयामि तस्यैशानभागे कलशं संस्थाप्यतत्र ॐ भूर्भुवःस्वः रुद्रमावाहयामीति रुद्रमावाह्य, नन्दादिरुद्रं षोडशोपचारैः सम्पूज्य, रुद्रसंहिताजपः कार्य्यः।“आवोराजा तद्वोवर्ग आज्यदोहानि देवव्रतानि चैषा रौद्रीनाम सँहितैतां प्रयुञ्जन् रुद्रं प्रीणाति”॥ ततः शृतेचरावभिघारणमुदगुद्दासनं प्रतिष्ठिताभिघारणमग्निप्रज्वलनं परिस्तरणमास्तृतबर्हिषिस्थालीपाकासादनमिध्माधानमाज्यसंस्कारः स्रुगादिसंस्कारो बर्हिष्याज्यासादनं त्रिरुदकाञ्जलिसेचनमनुपर्य्युक्षणं प्रपदवैरूपाक्षजपश्च। अस्यवसिष्ठऋषिः कालाग्निरुद्रो देवता प्रपदविरूपाक्षजपे विनि-

योगः। तपश्च तेजश्च श्रद्धा च ह्रीश्च सत्यञ्चाक्रोधश्च त्यागश्चधृतिश्च धर्म्मश्च सत्वञ्च वाक् च मनश्चात्मा च ब्रह्म चतानि प्रपद्यते तानि मामवन्तु भुर्भुवःस्वरोम्महान्तमात्मानंप्रपद्ये। विरूपाक्षोऽसि दन्ताञ्जिस्तस्य ते शय्यापर्णे गृहाअन्तरिक्षे विमितँहिरण्ययं तद्देवानाँ हृदयान्ययस्मयेकुम्भे अन्तः सन्निहितानि तानि बलभृच्च बलसाच्चरक्षतो प्रमनी अनिमिषतः सत्यं यत्ते द्वादश पुत्रास्ते त्वासंवत्सरेसंवत्सरे कामप्रेण यज्ञेन याजयित्वा पुनर्ब्रह्मचर्य्यमुपयन्ति त्वं देवेषु ब्राह्मणोऽस्यहं मनुष्येषु ब्राह्मणो वैब्राह्मणमुपधावत्युपत्वा धावामि जपन्तं मा माप्रतिजापीर्ज्जुह्वन्तं मा माप्रतिहौषीः कुर्वन्तं मा माप्रतिकार्षी स्त्वांप्रपद्ये त्वया प्रसूत इदं कर्म करिष्यामि तन्मे राध्यतां तन्मेसमृध्यतां तन्म उपपद्यताँसमुद्रो मा विश्वव्यचा ब्रह्माऽनुजानातु तुथो मा विश्ववेदा ब्रह्मणः पुत्रो ऽनुजानातुश्वात्रो मा प्रचेता मैत्रावरुणोऽनुजानातु तस्मै विरूपाक्षायदन्ताञ्जये समुद्राय विश्वव्यचसे तुथाय विश्ववेदसे श्वात्रायप्रचेतसे सहस्राक्षाय ब्रह्मणः पुत्राय नमः॥ आज्यभागहोमः।ततः प्रधानहोमः। अग्नये स्वाहा। इदं अग्नये न मम।पूष्णे स्वाहा। इदं पूष्णे न मम। इन्द्राय स्वाहा। इदंइन्द्राय न मम। ईश्वराय स्वाहा। इदं ईश्वराय न मम।ततश्चतुर्गृहीतेनाज्येन सोमोराजानमित्यादिभिश्चतसृभिश्चतस्र आहुतीः कुर्य्यात्। ^(२)सोमँ^(३)^(१)राजा^(२)नं^(३)^(१)वरु^(२)णम^(३)ग्नि^(२)म^(३)न्वा^(१)र^(२)भामहे। ^(३)आदि^(२)त्यं^(उ) विष्णुँ^(३)^(१)सूर्यं^(२)^(३)ब्रह्मा^(१)णं^(२)^(३)च ^(२)बृह^(३)स्प^(१)तिं^(२)

स्वाहा। इदं सोमाय न मम। ^(३)शुक्रं^(१) ते^(२) अ^(३)न्य^(१)द्य^(२)ज^(३)तं^(१) ते^(२) अ^(३)न्य^(१)द्विषु^(२र)रूपे^(३) अ^(१)ह^(२)नी^(३) द्यौ^(१)रि^(२)वासि। वि^(२)श्वा^(३)हि^(२) मा^(३)या^(१-) अव^(२र)सि स्वधावन् भ^(३)द्रा^(१) ते^(२) पूषन्नि^(३)ह^(२) रा^(३)ति^(१)र^(२)स्तु स्वाहा। इदं पूष्णे न मम॥ इ^(१)न्द्रा^(२) पर्वता बृह^(२)ता^(१-) रथे^(२र)न वा^(३)मी^(२उ)ऋष^(३)आ^(१)व^(२)हतँ

सु^(३)वी^(१)राः^(२)। वी^(३)त‍^(२)ँ

ह^(३)व्या^(१)न्य^(२)ध्व^(३)रे^(१)षु^(३) देवा^(३) व^(१)र्द्धे^(२)थां गी^(३)र्भि^(१-)रिड^(२र)या^(३) म^(१)द^(२)न्ता स्वाहा। इदं इन्द्राय न नम॥आ^(२)वो^(३) रा^(१)जा^(२)नमध्व^(३)र^(१)स्य^(२) रु^(३)द्र^(१)ँ

होता^(२र)र‍ँ

सत्य^(३)य^(२)ज‍^(३)ँ

रो^(१)द^(२)स्योः। अ^(३)ग्निं^(२) पु^(३)रा^(१)त^(२)नयि^(३)त्नो^(२)र^(३)चि^(२)त्ता^(३)द्धि^(१)र^(२)ण्यरूप^(३)म^(१)व^(२)से कृणुध्वं स्वाहा। इदं रुद्राय न मम। ततश्चरुणा स्विष्टकृद्धोमः व्याहृतित्रयहोमः। तूष्णीं समिदाधानमनुपर्युक्षणमुदकाञ्जलिसेचनं यज्ञवास्तुकरणं वस्वाहुतिः। ततश्चतसृभिर्वत्सतरीभिः सहितं वृषभमग्निसमीपमानीय प्राङ्मुखं संस्थाप्य न्यासं कुर्य्यात्। यथावृषस्य मस्तके गायत्रींन्यसेत्। गायत्र्या विश्वामित्रोगायत्री सविता वृषस्य मस्तके न्यासे विनियोगः। ॐत^(१)त्सवितुर्व^(र)रेणियोम्। भा^(१)र्गो^(र)दे^(र)वस्य धी^(र)माही२⁻। धियो^(१र)यो^(र)नःप्रचो^(२)१२१२। हु^(१)म्। आ२⁻। दा^(१)यो। आ^(२^)२^(१)३^(१)४^(१)५^(१)। नमस्तौ इति ललाटे। नमस्तौ इति अग्निर्गायत्र्यग्निर्ललाटेन्यासे विनियोगः न^(४)म^(५)स्तौ^(र)॥ हो^(४)ग्ना^(५)यि। ओ^(१)जसा^(२)३यि।

गृ^(१)णा२^(^)न्ता२३४यिदे^(५)।वा^(१) कृ^(७)ष्टया२ः⁻। अ^(१)माये^(२)३ः। आ^(१)२^(^)मा^(३)२३४औ^(५र)हो^(र)वा। त्र^(२^)मर्द्द^(३)या२^(१)३^(१)४^(१)५^(१)॥१॥ रौरवयौधाजयेचक्षुषोः॥ रौरवयौधाजययोः साम्नोरग्नींद्रावृषी बृहतीछन्दः सोमो देवता चक्षुषोर्न्यसे विनियोगः॥ रौरवम्॥ पु^(२र)नानस्सो^(र)मा३धा^(१)रा२३४या^(५)। आ^(१)पो^(र)वसा^(र)नो^(र) अर्षस्या^(र)रत्नधा^(र)यो^(र)निमृतस्य सा२^(^)यिद^(३)सा^(२)यि। ओ^(१)हा^(२)३उवा^(२)। उ^(१)त्सो^(र)

दे^(र)

वो^(र)

हिराऽ२३हा^(२)यि। ओ^(१)हा^(२)३उवा^(२)। ण्य^(२)या^(१)। औ^(२)३हो^(४)वा^(५)॥१॥ऊ^(२)त्सो^(र)

दे^(र)

वो^(र)

हा३यिर^(१)ण्याऽ२३४याः^(५)। ऊ^(१)त्सो^(र)

दे^(र)

वो^(र)

हिरण्ययो^(र)

दुहा^(र)

न ऊ^(र)

धर्द्दिवियम्मधूऽ२^(^)प्रि^(३)या^(२)म्। ओ^(१)हा^(२)३उवा^(२)। प्र^(१)त्नँ

सधस्थमाऽ२३हा^(२)यि। ओ^(१)हा^(२)३उवा^(२)। स^(२)दा^(१)त्। औ^(१)२३हो^(४)वा^(५)॥२॥प्र^(२)त्नँ

सधस्था३मा^(१)साऽ२३४दा^(५)त्। प्रा^(१)त्नँ

सधस्थमा^(र)

सददाष्टछ्यन्धरुणम्वा^(र)

जिया२^(^)र्ष^(३)सा^(२)यि। ओ^(१)हा^(२)३उवा^(२)। नृ^(१)भिर्द्धौ^(र)

तो^(र)

विचाऽ२हा^(२)यि। ओ^(१)हा^(२)३उवा^(२)। क्ष^(२)णा^(१)। औ^(२)३हो^(४)वा^(५)। हो^(४)ऽ५यि।डा॥३॥ इति रौरवम्। दक्षिणनेत्रे यौधाजयम्। पु^(३)ना^(२)३१। ना^(२)३स्सो^(४)। म^(५)। धा^(२^)रा^(३)२३४या^(५)। आ^(१)पो^(२)३।व^(१)सा२^(^)। न^(३) आ^(२)३४५। षा^(३)२३४सी^(५)। आ^(२र)रा^(१)त्न^(२)धाः^(१)। यो^(२र)। नि^(१)मृताऽ२^(^)।

स्य^(३)सा^(२)३४५यि। दा^(३)३४२सी^(५)। उ^(२)त्सा२ः⁻। दा^(१)यिवो२^(^)। हि^(३)रा^(२)३४५। ण्या^(३)२३४याः^(५)॥१॥ उ^(३)त्सो^(२)३१। दे^(२)३वो^(४)। हि^(५)। र^(२^)ण्या^(३)२३४याः^(५)। ऊ^(१)त्सो^(२)३। दा^(१)यिवो२^(^)।हि^(३)रा^(२)३४५। ण्या^(३)२३४याः^(५)। दु^(२)हा^(१)न^(२) ऊ^(१)। धः^(२)। दि^(१)विया२^(^)म्। म^(३)धू^(२)३४५। प्री^(३)२३४या^(५)म्। प्र^(२)त्ना२⁻म्। सा^(१)धा२^(^)।स्थ^(३)मा^(२)३४५। सा^(३)२३४दा^(५)त्॥२॥प्र^(३)त्ना^(२)३१म्। सा^(२)३ध^(४)।स्थ^(५)म्। आ^(२^)सा^(३)२३४दा^(५)त्। प्रा^(१)त्रा^(२)३म्।स^(१)धा२^(^)। स्थ^(३)मा^(२)३४५। सा^(३)२३४दा^(५)त्। आ^(२र)पा^(१)र्छि^(२)या^(१)म्। ध^(२)। रु^(१)णम्वा२^(^)। जि^(३)या^(२)३४५। षा^(३)२३४सी^(५)। नृ^(२)भा२⁻यिः। धौ^(१)तो२^(^)।वि^(३)चा^(२)३४५। क्षा^(३)२३४णाः^(५)॥३॥ इति यौधाजयं वामनेत्रे॥बृहद्रथन्तरे कर्णयोः। बृहद्रथन्तरयोर्भरद्वाजवसिष्ठावृषीबृहतीछन्द इन्द्रो देवता कर्णयोर्न्यासे विनियोगः॥ आ^(२)भित्वा^(र)शू^(र)रनो^(र)नुमो^(१)वा। आ^(१)दुग्धा^(२र)इवधे^(र)नव ई^(र)शा^(र)नमस्य जगयः।सु^(१)वा२३र्दृशा^(२)म्। आ^(१)इशा^(र)न^(२)मा^(१)२३यिन्द्रा^(४)३। ता^(१)स्थू२३४षा^(५)।ओ^(४र)वा^(५)६। हा^(५)उवा।अ^(१)स्॥ रथन्तरम्॥ वामकर्णे बृहत्साम। औ^(२र)हो^(र)यित्वा^(र)मिद्धिहवा^(र)महा३ए^(२)। सा^(२र)तौ^(१र)वा^(र)जा। म्या^(१)का^(२^)रा^(३)२३४वाः^(५)। तु^(१)वा^(२)३४। औ^(३र)हो^(४र)वा५। वृ^(२)त्रा^(१)यिषुवायि।

द्रा^(१)सा^(२)३१त्। प^(१)ति^(२)न्ना^(३)२३४राः^(५) त्वां^(१र)का^(र)ष्ठा^(२)३४। औ^(३र)हो^(४र)वा^(५) सू^(२-)२ अ^(१)र्वा२३४। ताः^(४)। उ^(५)हुवा६हा^(५)उ। वा। ह^(१)स्। बृहत्सामदक्षिणकर्णे॥३॥ इति कर्णयोः॥ सेतुसाममुखे॥ सेतुसाम्नो विशोक ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दः परमात्मा देवता मुखेन्यासे विनियोगः। हा^(२र)उ३। से^(१र)तू^(र)ँ

स्त^(२)र। ३। दु^(२)स्त^(१)। रा^(१)न्। ३।दा^(१र)ने^(२र)ना^(१र)दा^(र)न^(र)म् ।३। हा^(२र)उ ।३। अ^(२)ह मस्मिप्रथमजा^(र)ऋ^(१)ता२३स्या^(२^)३^(१)४^(१)५^(१)। हा^(२र)उ ।३। से^(१र)तू^(र)ँ

स्त^(२)र। ३। दु^(२)स्त^(१)। रा^(१)न्। ३। अ^(१)क्रो^(र)धे^(२र)न क्रो^(१र)ध^(२)म्। २। अ^(१)क्रो^(र)धे^(२र)न क्रो^(१र)धम्। हा^(२र)उ ।३।पू^(र)र्वं दे^(र)वे^(र)भ्यो^(र) अमृतस्य^(१) ना२३मा^(२^)३^(१)४^(१)५^(१)। हा^(२र)उ ।३। सेतू‍ँ

स्तर ।३। दु^(२)स्त^(१)। रा^(१)न् ।३। श्र^(२)द्ध^(१)या^(र)श्रद्धा^(२र)म्। ३। हा^(२र)उ। ३।यो^(२र)मा^(र)ददा^(र)ति सइदे^(र)व^(१)मा२३वा^(२^)३^(१)४^(१)५^(१)त्। हा^(२र)उ३। से^(१र)तू^(र)ँ

स्त^(२)र ।३। दुस्त^(१)। रान् ।३। स^(२)त्ये^(१र)ना^(र)नृत^(२)म् ।३। हा^(२र)उ ।३। अ^(२)हमन्नमन्नमदन्त^(१)माऽ२३द्मी^(२^)३^(१)४^(१)५^(१)। आ^(२ऽ)उ२हा^(ऽ)उवा। ए^(२र)षा^(१र)गतिः ।३। ए^(२र)त^(१)द

२

मृ^(१)तम् ।३। स्व^(१)र्ग^(२)छ ।३। ज्यो^(१र)तिर्ग^(२)छ ।३।से^(१र)तू^(र)ँ

स्ती^(२र)र्त्त्वा^(१र)च^(२)तु^(१)राऽ२^(१)३^(१)४^(१)५ः^(१)॥ इति मुखे॥ देवव्रतानित्रीणि कण्ठे॥देवव्रतानां देवाउत्कृती रुद्रः कण्ठे न्यासे

विनियोगः। अ^(१)धिप^(२)। ता^(१)यि। ^(१)मित्रप^(२)^(१)तायि। ^(१)क्षत्रप^(२)। ता^(१)यि।स्व^(१)प्प^(२)ता^(१)यि ध^(१)नप^(२)ता२⁻यि। ना२⁻माः^(१)। म^(२)न्न्यु^(१)ना^(र)वृ^(२)त्रहा^(१र)सू^(र)र्य्ये^(र)ण^(२) स्वरा^(१र)द्य^(२)ज्ञे^(१र)न म^(२)घ^(१)वा^(२र) द^(१)क्षिणा^(२र)स्य प्रिया^(१र)त^(२)नू^(१र) रा^(र)ज्ञा^(२र) वि^(१)शंदा^(२र)धा^(र)र। वृ^(२)षभ^(१)स्त्वष्टा^(र)वृ^(२)त्रे^(१र)ण श^(२)ची^(र)प^(१)ति^(२)र^(१)न्ने^(र)न^(२) ग^(१)यःपृ^(२)थिव्या^(१र)सृणि२को^(१र)ग्निना^(र) विश्वं भू^(२र)त^(१)म। भ्य^(१) भ^(२)वो^(र)

वा^(र)

यु^(१)ना^(र)

विश्वाः^(र)

प्र^(२)जा^(१र)

अभ्यप^(२)वथा^(र)

वषट्का^(र)

रे^(१र)

णा^(र)

र्द्ध^(२)भा^(१र)

क्सो^(र)

मे^(र)

न^(२) सो^(र)

मपा^(१र)

स्समित्या^(२र)

परमे^(र)

ष्ठी^(१र)

। ये^(१र)

दे^(र)

वा^(२र)

दे^(र)

वाः^(र)

। दि^(२)वि ष^(१)दः^(२)। स्थ^(१) ते^(र)

भ्यो^(र)

वो^(२र)

दे^(र)

वा^(र)

दे^(२र)

वे^(१र)

भ्यो^(२र)

न^(१)मः^(२)। ये^(१र)

दे^(र)

वा^(१र)

दे^(र)

वाः^(र)

। अ^(२)न्तरिक्षस^(१)दः^(२)। स्थ^(१) ते^(र)

भ्यो^(र)

वो^(२र)

दे^(र)

वा^(र)

दे^(र)

वे^(१र)

भ्यो^(२र)

न^(१)मः^(२)। ये^(१र)

दे^(र)

वा^(२र)

दे^(र)

वाः^(र)

। पृ^(२)थिवी^(र)

ष^(१)दः^(२)। स्थ^(१) ते^(र)

भ्यो^(र)

वो^(२र)

दे^(र)

वा^(र)

दे^(र)

वे^(१र)

भ्यो^(२र)

न^(१)मः^(२)। ये^(१र)

दे^(र)

वा^(२र)

दे^(र)

वाः^(र)

।अ^(२)प्सुष^(१)दः^(२)। स्थ^(१) ते^(र)

भ्यो^(र)

वो^(२र)

दे^(र)

वा^(र)

दे^(र)

वे^(२र)

भ्यो^(२र)

न^(१)मः^(२)। ये

१र

दे^(र)

वा^(२र)

दे^(र)

वाः^(र)

। दि^(२)क्षुस^(१)दः^(२)। स्थ^(१)ते^(र)

भ्यो^(र)

वो^(२र)

दे^(र)

वा^(२र)

दे^(र)

वे

१र

भ्यो^(२र)

न^(१)मः^(२)। ये

१र

दे^(र)

वा^(२र)

दे^(र)

वाः^(र)

। आ^(२र)

शा^(र)

स^(१)दः^(र)

। स्थ^(१) ते^(र)

भ्यो^(र)

वो^(२र)

दे

१र

वा^(र)

दे^(२र)

वे

१र

भ्यो^(२र)

न^(१)मः^(२)।अ^(१)व^(२) ज्या

१र

मिव^(२) ध^(१)न्वनो^(२र)

वि^(१)ते^(र)

म^(२)न्न्यु^(१)न्नया^(२र)

मसि मृड^(१) ता^(र)

न्न^(२)इह^(१) अ^(२)स्म^(१)भ्य^(२)म्। इ^(१)डाऽ२३भा^(२)। य^(१) इदं विश्वं भू^(र)

तम्। यु^(२)यो३।

आ^(१)ऊ। वा^(१)ऽ२३। ना^(३)२३४माः^(५)॥६॥ ^(१)अधिप^(२)। ^(१)तायि ^(१)मित्रप^(२)। ^(१)तायि। ^(१)क्षत्रप^(२)। ^(१)तायि। ^(१)स्वप्प^(२)^(१)तायि। ^(१)धनप^(२)ता२⁻यि। ना२⁻माः^(१)। ^(१)नम ^(२)उतति^(१)भ्यश्चो^(२र)

त्तन्वा^(र)

ने^(१र)

भ्यश्च^(२)^(१)नमो^(र २र)

निषङ्गि^(१)भ्यश्चो^(२र)

पवी^(र)

तिभ्यश्च^(२)

१

नमो^(र)

स्यदृभ्य^(२)श्चप्र। ^(२)तिद^(१)धाने^(२र)

भ्यश्च ^(१)नमः ^(२)प्रवि^(१)ध्यद्भ्य^(२)श्च ^(र)

प्रव्याधि^(१)भ्यश्च^(२)^(१)नमः^(२)^(१)त्सरद्भ्य^(२)श्च^(र)

त्सारि^(१)भ्यश्च^(२)^(१)नमः ^(२)श्रि। ^(१र)

तेभ्यश्च^(२) ^(र)

श्रायि^(१)भ्यश्च^(२)^(१)नम^(२)स्ति^(१)ष्ठद्भ्य^(२)श्चो^(र)

पति^(१)ष्ठद्भ्य^(२)श्च ^(१)नमो^(र)

^(२)यते^(१र)

च वि^(२)यते^(१र)

^(२)च ^(१)नमः ^(२)पथे^(२र)

^(२)चवि^(१)पथा^(२र)

य च। ^(१)अव^(२) ज्या^(२र)

मिव^(२)^(१)धन्वनो^(२र)

^(१)विते^(र)

^(२)मन्न्यु^(१)न्नया^(२र)

मसिमृड^(१)ता^(र)

न्न^(२) इह^(१)^(२)अस्म^(१)भ्य^(२)म्। ^(१)इडा२३भा^(२)। ^(१)य इदं विश्वं ^(र)

भूतम्। ^(२)युयो३। ^(१)आउ। ^(१)वाऽ२३।^(३)ना२३४माः^(५)॥७॥ ^(१)अधिप^(२)। ^(१)तायि। ^(१)मित्रप^(२)। १तायि। ^(१)क्षत्रप^(२)। ^(१)तायि। ^(१)स्वः ^(२)पता^(१)यि। ^(१)धनप^(२)ता२⁻यि। ना२⁻माः^(१)। ^(१)नमो^(र)

न्ना^(र)

य^(२)^(१)नमो^(र)

न्नप^(२)तयए^(र)

का^(र)

क्षा^(१र)

य चा^(२र)

वपन्ना^(र)

दा^(१र)

य च^(२) न^(१)मो^(२र)

न^(१)मः। ^(२)रुद्रा^(१र)

य ती^(२र)

रस^(१)दे^(२र)

^(१)नमः ^(२)स्थिरा^(१र)

य ^(२)स्थिर^(१)धन्व^(२)ने^(र)

^(१)नमः^(२)^(१)प्रतिप^(२)दा^(र)

य च पटरिणे^(१र)

^(२)च ^(१)नम^(२)स्त्रि^(१)यम्ब^(२)का^(र)

यच क। ^(२)पर्दि^(१)ने^(र)

च^(२)^(१-)नम ^(२र)

आश्रा^(र)

ये^(१र)

भ्यश्च^(२) प्रत्या^(र)

श्रा^(र)

ये^(१र)

भ्यश्च^(२)^(१)नमः

^(२)क्रव्ये^(१र)भ्यश्च^(२) विरिंफे^(१र)भ्यश्च^(२)^(१)नमस्सं^(२)वृ^(१)ते^(र)^(२)च विवृ^(१)ते^(२र) च। ^(१)अव^(२) ^(१र)ज्यामिव^(२)^(१)धन्वनो^(२र)^(१)विते^(र)^(२)मन्न्यु^(१)न्नया^(२र)मसि मृड^(१)ता^(र)न्न^(२) इह^(१)^(२)अस्म^(१)भ्य^(२)म्। ^(१)इडाऽ२३भा^(२)। ^(१)य इदं विश्वम्भू^(र)तं। ^(२)युयो३। ^(१)आउ। ^(१)वाऽ२३।^(३)ना२३४माः^(५)॥३॥ इति कण्ठे। वामदेव्यं लाङ्गले। वामदेव्यस्य वामदेवो गायत्रीन्द्रो लाङ्गूले न्यासेविनियोगः। ^(३)काऽ५या^(र)

। नश्चा^(४)ऽ३यित्रा^(२)३आ^(४र)

भुवा^(५)त्। ^(१)ऊ। ^(र)

तीस^(२)दा^(१र)

वृध^(२)स्स^(१)। खा। ^(२)औ३हो^(र)

हा^(२)यि। ^(१)कयाऽ२३शचा^(२^)यि। ^(३)ष्ठयौ^(र)

हो^(२)३। ^(१)हुम्मा२⁻। ^(१)वाऽ२र्त्तो३ऽ५हा^(२)यि॥१॥ ^(३)का५स्त्वा^(र)

।सत्यो^(४)ऽ३मा^(२)३दा^(४)ना^(५)म्। ^(१)मा। हिष्ठो^(२र)

मा^(१)त्साद^(२)न्ध^(१)। सा। ^(२)औ३हो^(र)

हा^(२)यि। ^(१)दृढाऽ२३चि^(२^)दा। ^(३)रुजौ^(र)

हो^(२)३। ^(१)हुम्मा२⁻। ^(१)वाऽ२सो३ऽ५हा^(२)यि॥२॥ ^(३)आऽ५भी^(र)

। षु^(४)णा३स्सा^(२)३खी^(४)ना^(५)म्। ^(१)आ। विता^(२र)

ज^(१)रायितॄ^(२)। ^(१)णाम्। ^(१)औऽ२३हो^(र)

हा^(२)यि। ^(१)शताऽ२३म्भ^(२^)वा। ^(३)सियौ^(र)

हो^(२)३। ^(१)हुम्मा२⁻। ^(१)ताऽ२यो३ऽ५हा^(२)यि॥३॥इति लाङ्गूले। व्रतपक्षौ स्कन्धयोः। व्रतपक्षसाम्नोः प्रजापतिस्त्रिष्टुबिन्द्रः स्कन्धयोर्न्यासे विनियोगः॥ ^(२र)

हाउ३। ^(१)हँ

हँ

हँ

हँ

^(२)।३। ^(२र)

हाउ३। ^(२)इन्द्र^(१)न्नरौ। ^(२)ने३म^(१)धि। ^(२र^)

ताह^(३)व^(४)-

^(५)न्तायि। ^(२)यत्पा^(१र)रियाः। ^(२)युन^(१)ज। ^(२^)तायिधि^(३)य^(४)स्ताः^(५)। ^(२र)शूरो^(१र)नृषा। ^(२)ता३श्र^(१)व। ^(२)सश्च^(३)का^(४र)मा^(५)यि। ^(२र)आगो^(१र)मतायि। ^(२)व्रजे^(१र)भ। ^(२र^)जातु^(३)व^(४)न्नाः^(५)। ^(२र)हाउ३। ^(१)हँहँहँहँ^(२)।३। ^(२ऽ)हाउ३। ^(२)वा३। ^(३)ई२^(१)३^(१)४^(१)५^(१)॥ ^(२र)हाउ३। ^(१)इहा। ^(१)हँहँहँ^(२)।३। ^(२र)

हाउ३। ^(२)इन्द्र^(१)न्नरो। ^(२)ने३म^(१)धि।^(२र^)ताह^(३)व

४

न्ता^(५)यि। ^(२)यत्पा^(१र)रियाः। ^(२)युन^(१)ज। ^(२र)तायिधि^(३)य^(४)स्ताः^(५)। ^(२र)शूरो^(१र)नृषा। ^(२)ता३श्र^(१)व। ^(२^)सश्च^(३)का^(४र)मा^(५)यि। ^(२र)आगो^(१र)मतायि। ^(२)व्रजे^(१र)भ। ^(२र^)जातु^(३)व^(४)न्नाः^(५)। ^(२र)हाउ३। ^(१)इहा। ^(१)हँहँहँ^(२)।३। ^(२र)हाउ३। ^(२)वा३। ^(३)ई२^(१)३^(१)४^(१)५^(१)॥ इति स्कन्धयोः॥ ओग्नायीति उरुमध्ये।ओग्नायीति गौतमो गायत्र्यग्निः ऊरुमध्येन्यासे विनियोगः। ^(४)ओग्नाइ। ^(२र)आया^(र)हि३^(^)वो^(१)यितोया२⁻ यि। ^(१)तोया२⁻यि ^(१)गृणा^(र)नो^(२र)ह। ^(२)व्यदा^(१)तोया२⁻यि। ^(१)तोया२⁻यि। ^(१)नायिहो^(२र)ता^(१)सा२३। ^(१^)त्सारयिबा^(३)२३४औ^(५र)हो^(र)वा। ^(३)ही२३४षी^(५)॥ इतिऊरुमध्ये॥ मनोजयिदितिहृदये मनोजयीतिदिश ऋषयोऽनुष्टुब् ब्रह्मा हृदये न्यासे विनियोगः। ^(२र)हाउ।३। ^(१)मनो^(र)ज^(२)यित्।३। ^(१)हृदय^(२)मजयित्।३। ^(१)इन्द्रो^(र)ज^(२)यित्।३। ^(२)अह^(१)मजै^(२र)षम्।३। ^(२र)हाउ।३। ^(१)यद्वर्च्चो^(२र)हि^(१)रण्य^(२)। ^(१)स्या। यद्वा^(२र)व^(१)-

^(२र)

र्च्चोग^(१)वा^(र)

मु^(२)। ^(१)ता। ^(२)सत्य^(१)स्य^(२)^(१)ब्रह्मणो^(२र)

व^(१)। चाः। ^(१र)

तेनमा^(२र)

स^(१)ँ

सृजा^(२र)

म। ^(१)सायि। ^(२र)

हाउ।३। ^(१)मनो^(र)

ज^(२)यित्।३। ^(१)हृदय^(२)मजयित्।३। ^(१)इन्द्रो^(र)

ज^(२)यित्।३। ^(२)अह^(१)मजै^(२र)

षम्।३। ^(२ऽ)हाउ।३। वा। ^(२र)

ए। ^(१)मनो^(र)

ज^(२)यिद्धृ^(१)दय^(२)मजयिदि^(२)न्द्रो^(र)

जयिदह^(१)मजै^(२र)

षम्।३। ^(२र)

ए। ^(२)अह^(१)ँसुवर्ज्यो^(र)

ती२^(१)३^(१)४^(१)५ः^(१)॥६॥ इति हृदये। आजुहोता इति नाभौ। आजुहोतेति श्यावाश्वस्त्रिष्टुबग्निर्नाभौ न्यासे विनियोगः। ^(४र)

आजु^(५)हो^(र)

ता^(४)। ^(२)हवि^(१)षा^(र)

मर्ज्जया२⁻ध्वा^(१) उवाऽ२⁻। ^(१)निहो^(र)

ता^(र)

रं गृहपतिं दधा२⁻यिध्वा^(१) उवा२३४। ^(३)इडा^(२)३४स्प^(३)दा^(२)इ। ^(१)नमसा^(र)

रा^(र)

त^(२)हा^(१)व्या२म्। ^(१)सापर्य्य^(२)ता^(१)। ^(१)याजत^(२)म्पा^(१)ऽ२३। ^(४)स्तियोवा^(५)। आ५नो६हाइ॥३४॥इति नाभौ। तद्वौहोवा इत्यादीनि चत्वारि जान्वोः॥तद्वोगा इतिवर्गस्य रुद्रो गयत्रीजान्वोर्न्यासे विनियोगः। ^(५)तद्वौ^(र)

हो^(४)वा^(५)। ^(१)गाया२^(^)। ^(३)सुता^(२^)यिसा^(३)२३४चा^(५)। ^(१)पुरुहू^(२र)

ता^(र)

। ^(२)यसा^(१)त्वा^(२)१ना२यि। ^(१)शंयत्। ^(१)हा। ^(२)औ३हो^(२^)इ। ^(३)गा२३४वा^(५)इ। ^(१)ना२^(^)शा^(३)२३४औ^(५र)

हो^(र)

वा। ^(२)ए३। ^(१)किनेऽ२^(१)३^(१)४^(१)५^(१)॥१॥ ^(५)तद्वो^(र)

गा^(र)

या। ^(२)सुताइसचा३। ^(१)पूरूऽ२३हू^(र)

ता^(२)३४।

३र

हाहो^(२)३। ^(१)यास^(२)त्वा^(३)२३४-

^(५)नाइ। ^(२)शंय^(१)द्गा२३वे^(२)। ^(२)नशौ२⁻। हौ२⁻। ^(१)हुवो२३४। ^(५)वा। ^(४)का५यिनो६हा^(५)इ॥२॥ ^(५)तद्वो^(र)गा^(र)

यसुते^(र)

सचा६ए^(५)। ^(२)पुरुहू^(र)

ता^(१र)

यसत्वने^(२र)

। ^(१)पुरुहू^(२र)

ता^(र)

। ^(१)यास^(७)त्वा२३ना^(२)३४यि। ^(४)शंय^(५)त्॥ ^(२)गौवा^(^)^(३)ओ २३४वा^(५)। ^(१)ना२३शा^(४)३। ^(२)का३४५यिनो६हा^(५)इ॥३॥ ^(५)तद्वो^(र)

गा^(र)

यसुते^(र)

सचा६ए^(५)। ^(२)पुरुहू^(र)

ता^(१र)

यसत्वनाई। ^(१)शंय्याद्गा२३वे^(२)।ऐ२^(-२)हो१ऽआ२३यिही^(२)। ^(२)नशा^(१)२३। ^(१)का२^(^)यिना^(३)२३४औ^(५र)

हो^(र)

वा। ^(३)ई२^(१)३^(१)४^(१)५^(१)॥४॥ इति जान्वोः॥ श्यावाश्वान्धीगवे इतिऊर्वोः। श्यावाश्वान्धीगवयोः श्यावाश्वान्धीगवावृषी अनुष्टुप्छन्द ऊर्वोर्न्यासे विनियोगः। ^(३)पुरो^(२)३१। ^(२)जी३ती^(४)। ^(र)

वोअ^(५)। ^(२)धा३सः^(४)। ^(४)एहिया^(५)। ^(१)सू। ^(र)

तायामा^(र)

दा। ^(२)यि। ^(१)त्नवा२यि। ^(१र)

एहिया२⁻। ^(२)अपश्वा^(१र)

नाँ

श्ना^(२)३थी^(४)३। ^(३)ष्टा२३४ना^(५)। ^(२र)

ऐहा२⁻यि।

१र

एहिया२⁻। ^(२)सखा^(र)

यो

१र

दायिर्घा^(२)३जी^(४)३। ^(२)ह्वा३४५यो६हा^(५)यि। ^(५)पुरो^(र)

जितीवो४धासाः^(५)। ^(२)सुता

१र

य। ^(र)

मादा२३या^(२)। ^(१)हुम्मा२⁻१ऽ२। ^(१)त्नवे^(र)

अपश्वा^(र)

नँ

श्न^(२)थिष्ठन। ^(१)साखा^(२)३उवा^(२)। यो२⁻दी^(१)। ^(१)घा२३जी^(२)। ^(२)ह्विया^(१)म्। ^(१)औ२३हो^(४)वा^(५)। ^(४)हो५ई। डा। इत्यूर्व्वोः॥९॥ उदुत्यमिति जङ्घयोः। उदुत्यमितिप्रस्कण्वो

गायत्री सूर्य्योजङ्घयोर्न्यासे विनियोगः। ^(४)उदु^(५)त्य^(४)म्। ^(४)ओहाइ। ^(१)जा। ^(७)तवे२^(^)दा^(३)२३४सा^(५)म्। ^(२र)देवं^(१) वहा। ^(१)तीके^(२^)ता^(३)२३४वाः^(५)। ^(१)दाऽ२३४र्शे^(र)हा^(५)इ।^(१)वायिश्वा^(२र)यसू^(१र)। ^(१)र्य्याम्। ^(१)औऽ२३हो^(४)वा^(५)। ^(४)हो५ऽयि। डा॥१६॥इति जङ्घयोः। पावकान इतिपुच्छे। पावकानो मधुच्छ्रन्दा गायत्री सरस्वती पुच्छेन्यासे विनियोगः। ^(५र)पावका^(र)नई^(४)या^(५)। ^(२)सरा^(१)स्वा^(२)१ती२⁻। ^(१)वाजे^(र)भि^(२)र्वा^(र)। ^(२)जिता^(१)इवा^(२)१ती२⁻। ^(१)यज्ञा२३म्। ^(१)वा२^(^)ष्टू^(३)२३४औ^(५र)हो^(र)वा। ^(२)धिया^(१र)वसू^(३)२^(१)३^(१)४^(१)५ः^(१)॥१४॥ इतिपुच्छे। हाउगावो।इति रोमकूपेषु। ^(२र)हाउ।३। ^(२र)गावो^(र)हा^(र)उ३। ^(२)वृषभपत्नी^(र)र्हा^(र)उ३ ^(२र)वैरा^(र)जपत्नी^(र)र्हा^(र)उ।३। ^(२)विश्वरू^(र)पा^(र)हा^(र)उ।३। ^(२)अस्मासुरमध्वँ

हा^(र)उ३। ^(१र)तेमन्वतप्रथमन्ना^(र)मगो२⁻ना^(१)म्। त्रिस्सप्तपरमन्ना^(र)मजा२⁻ना^(१)न्। ^(१र)ताजा^(र)नती^(र)रभ्य^(र)नूषता२⁻क्षाः^(१)। ^(२र)

आवि^(१)र्भुवन्नरुणी^(र)

र्य्यशसा^(र)

गा२⁻वाः^(१)। ^(२र)

हाउ।३। ^(२र)

गावो^(र)

हा^(र)

उ।३। ^(१)वृषभपत्नी^(र)

र्हा^(र)

उ।३। ^(२र)

वैरा^(र)

जपत्नी^(र)

र्हा^(र)

उ।३। ^(२)विश्वरू^(र)

पा^(र)

हा^(र)

उ।३। ^(२)अस्मा^(र)

सुरमध्व‍ँ

हा^(र)

उ।२। ^(२)अस्मा^(र)

सुरमध्वाँ

३हा^(र)

उ। वा। ^(२र)

ए।

^(१र)गावो^(र)^(२)वृषभप^(१)त्नी^(२र)र्वै^(र)रा^(र)ज^(१)पत्नी^(२र)र्वि^(१)श्वरू^(र)पा^(२र) अस्मा^(१र)सुर^(२)मध्वम्२। ^(२र)ए। ^(१र)गावो^(र)^(२)वृषभ^(१)पत्नी^(२र)र्वै^(र)रा^(र)ज^(१)पत्नी^(२र)र्वि^(१)श्वरू^(र)पा^(२र) अस्मा^(१र)सुर^(२)मध्वा^(३)२३^(१)४^(१)५^(१)म्॥१५॥ इति रोमकूपेषु॥ आतूनआ इति गुदे।आतूनइति वर्गस्य गौरी वित्यपालवैणवावृषी गायत्रीछन्दो गुदे न्यासे विनियोगः। ^(४र)आतू^(र)नआ। ^(२)द्रक्षु^(१)माऽ२३न्ता^(२)म्। ^(१)चायित्रंग्रा^(२र)

भा^(१)२३ँहा^(२)इ। ^(१)संगॄ२⁻भा^(१)या। ^(१)महा^(२र)

हस्ती^(३)२३४हा^(५)इ। ^(१)दक्षा२⁻यिणा^(१)यिना। ^(१)महा२३। ^(१)हा२⁻स्ता^(३)२३४औ^(५र)

हो^(र)

वा। दक्षि^(२)णे३ना^(१)ऽ२३^(१)४^(१)५^(१)॥१६॥ ^(५र)

आतू^(र)

नइन्द्रक्षुमा^(४)ता^(५)म्। ^(१)चित्राऽ२^(^)ग्रा^(३)२३४भा^(५)म्। ^(२)संगृ^(^)भा^(३)२३४या^(५)। ^(१ऽ)मा२३हा^(२)३। ^(१)हा२^(^)स्ता^(३)२३४औ^(५र)

हो^(र)

वा। ^(१)दक्षि^(२)णे^(र^)ना^(३)ऽ२३^(१)३^(१)५^(१)॥१७॥ ^(४र)

आतू^(र)

न^(५)ई^(४)। ^(५)द्रक्षुमा६न्ता^(५)म्। ^(२)चित्र^(१)ङ्ग्रा^(र)

भँ

सङ्गृभा२⁻या^(१)चि^(२)त्र^(१)ङ्ग्रा^(र)

भ‍ँ

सम्। ^(१)गॄ। ^(२)औ३हो^(२)यि। ^(३)भा२३४या^(५)। ^(२र)

ऐहो^(१)इ। ^(१)महा^(र)

हस्ती^(र)

दक्षाऽ२३हो^(१)इ। ^(२र)

औहो^(१)। ^(३र)

वाहो२३४वा^(५)। ^(४)णाऽ५यिनो६हा^(५)इ॥१८॥ ^(५र)

आतू^(र)

नइन्द्रक्षुमा६न्ता^(५)म्। ^(२)चित्रं^(१) ^(र)

ग्राभँ

सङ्गृभा^(र)

या। ^(२)चित्रं^(१)ग्रा^(र)

भँ

सम्।^(१) गॄऽ२३। ^(३)ई२३४^(५)हा। ^(३)भा२३४या^(५)। ^(२र)

ऐहो^(१)इ।

^(१)महा^(र)रहस्ती^(र)दक्षाऽ२३हो^(१)इ। ^(२र)औहो^(१)। ^(३र)वाहो२३४वा^(५)। ^(४)णा५यिनो६हा^(५)इ॥१९॥ इति गुदे॥ राक्षोघ्नम् पादेषु॥ ^(२)यद्वा^(१र)उऽ२३वि^(४)श्पति^(५)श्शिताः। ^(१)सुप्री^(र)तो^(२र)म^(१)नुषो^(२र)विशे^(१र)। ^(१)विश्वाइदाऽ२३ग्नीः^(२)। ^(१)प्रति^(२)र^(१)क्षा^(२र^)। ^(३)सिषे^(र)ध^(२)ता^(१)। ^(२)औ३हो^(४)वा^(५)। ^(४)होऽ५ई।डा॥ इति पादेषु॥ आवोराजेतिहृदये। आवोराजेतिरुद्रस्त्रिष्टुप्रुद्रो हृदये न्यासे विनियोगः। ^(४र)आवो^(५र)रा^(र)जा^(४)। ^(३)नम^(२)ध्व^(३)। ^(२)रस्य^(३)रु^(४)द्रा^(५)म्। ^(१)हो। ^(२र)ता। ^(१)राम्। ^(२)स। ^(२)त्ययजा३म्। ^(२^)रोद^(३)सी^(४)योः^(५)। ^(२)अग्नि^(१)म्पु। ^(१)रा। ^(२)तनयि^(३)। ^(२^)त्नोर^(३)चि^(४)त्ता^(५)त्। ^(१)हिरण्य^(२)रू^(१)। ^(२)पा३म^(१)व। ^(२)सा३४ऽ३यि। ^(२)का३र्णु^(४)५ध्वा६५६म्॥इतिहृदये॥ तद्वोहोइतिशिरसि। तद्वोहोइतिवर्गस्य रुद्रोगायत्रीछन्दः शिरसि न्यासे विनियोगः। ^(५)तद्वौ^(र)

हो^(४)वा^(५)। ^(१)गाया२^(^)। ^(३)सुता^(२^)यि^(३)सा२३४चा^(५)। ^(१)पुरुहू^(२र)

ता^(र)

। ^(२)यसा^(१)त्वा^(२)१ना२⁻। ^(१)शंयत्। ^(१)हा। ^(२)औ३हो^(२^)इ। ^(३)गा२३४वा^(५)इ। ^(१)ना२^(^)शा^(३)२३४औ^(५र)

हो^(र)

वा। ^(२)ए३। ^(१)किने२३^(१)४^(१)५^(१)॥१॥ ^(५)तद्वो^(र)

गा^(र)

या। ^(२)सुताइसचा३। ^(१)पूरु२३हू^(र)

ता^(र)

३४। ^(३र)

हाहो^(२)३। ^(१)यास^(२)त्वा^(३)२३४ना^(५)इ। ^(२)शंय^(१)द्गा२३वे^(२)। ^(२)नशौ२⁻। हौ२⁻। ^(१)हुवोऽ२३४। ^(५)वा। ^(४)का५यिनो६हा^(५)इ॥२॥

^(५)तद्वो^(र)

गा^(र)

यसुते^(र)

सचा६ए^(५)। ^(२)पुरुहू^(र)

ता^(१र)

यसत्वने^(२र)

। ^(१)पुरुहू^(२र)

ता^(र)

। ^(१)यास^(७)त्वाऽ२३ना^(२)३४यि। ^(४)शंय^(५)त्। ^(२)गौवा^(^)^(३)ओ २३४वा^(५)। ^(१)नाऽ२३शा^(४)३। ^(२)का३४ऽ५यिनो६हा^(५)इ॥३॥ ^(५)तद्वो^(र)

गा^(र)

यसुते^(र)

सचा६ए^(५)। ^(२)पुरुहू^(र)

ता^(१र)

यसत्वनाइ। ^(१)शंयद्वा२३वे^(२)। ए२⁻हो१ऽआऽ२३यिही^(२)। ^(२)नशा^(१)ऽ२३। ^(१)का२^यिना^(३)२३४औ^(५र)

हो^(र)

वा। ^(३)ई२^(१)३^(१)४^(१)५^(१)॥४॥इतिशिरसि॥ आज्यदोहं शिखायाम्। आज्यदोहानामग्निर्वैश्वानरस्त्रिष्टुप् वैश्वानरो देवताशिखायां न्यासे विनियोगः। ^(२र)

हाउ।३। ^(२र)

आज्य^(३)दो^(४र)

ह^(५)म्।३। ^(२र)

मूर्द्धा^(१र)

नंदायि। ^(२)वा३अ^(१)र। ^(२)तिम्पृ^(३)थि^(४)व्याः^(५)। ^(२र)

वैश्वा^(१र)

नराम्।^(२)ऋत^(१)आ^(र)

।

^(२र^)

जात^(३)म^(४)ग्नी^(५)म्। ^(२)कवि^(१)ँ

सम्म्रा। ऽ^(२)जा३म^(१)ति। ^(२)थिञ्ज^(३)ना^(४र)

ना^(५)म्। ^(२र)

आस^(१)न्नःपा। ^(२)त्रां३ज^(१)न।^(२)यन्त^(३)दे^(४र)

वाः^(५)। ^(२र)

हाउ।३।

^(२र^)

आज्य^(३)दो^(४र)

ह^(५)म्।२। ^(२र^)

आज्य^(३)दो^(४)५हाउ। ^(५)वा।

^(२र)

ए। ^(२र)

आज्यदो^(१)ह^(२)म्२। ^(२र)

ए। ^(२र)

आज्यदो^(१)हा^(३)२^(१)३^(१)४^(१)५^(१)म्॥१६॥ इति शिखायाम्। प्रथमं देवव्रतेनकवचम्मध्यमेन नेत्रं तृतीयेनास्त्रमेवं विन्यस्तशरीरो वृषभोरुद्ररूपो भवति। ततो वत्सतरीणां देहेषु विन्यासं कुर्य्यात्। ब्रह्मणे नमः शिरसि। विष्णवे नम उदरे। महादेवायनमः ललाटे। अश्विभ्यां नमः कर्णयोः। चन्द्रसूर्य्याभ्यां

नमः नेत्रयोः। वैवस्वताय नमः पृष्ठे। सप्तसागरेभ्यो नमःपादेषु। सप्तर्षिभ्यो नमः रोमकूपेषु। सर्वाभ्यो देवताभ्योनमः सर्वाङ्गे। ततः ईशानभागस्थितकलशोदकेनैकवृषभसाम्ना वृषभं स्नापयित्वा शेषोदकेन वत्सतरीः स्नापयेत्। ^(१र)हाहू^(र)म्।३। ^(२र)योवा^(र)।३। ^(१र)योवा^(र)हा^(१र)यि।३। ^(१)यए^(र)क^(२)इ^(१)द्वि^(२)द^(१)यते^(१र)। ^(१र)एक^(२)ँ

स^(१)मै^(र)र^(२)यद्वृधे^(१र)। ^(१)वसु^(२)म^(१)र्ता^(र)य^(२)दा^(र)शु^(१)षे^(२र)। ^(१र)एक^(२)ँ

स^(१)मै^(र)र^(२)यन्महे^(१र)।^(१र)ईशा^(र)नो^(२र)अ^(१)प्रति^(२)ष्कुतः। ^(१र)एको^(२र)वृ^(१)षा^(२र)वि^(१)रा^(र)

ज^(२)ति। ^(१)इन्द्रो^(र)

अ^(२)ङ्ग^(१)।

^(१र)

हाहू

^(र)

म्।३।^(१र)

योवा^(र)

।३। ^(१र)

योवा^(र)

हा^(२र)

यि।२। ^(१र)

योवा^(ऽ२)३हा^(२)उ।वा३। ^(३)ई२३^(१)४^(१)५^(१)। ततो नूतनवस्त्रेण वृषभमाछाद्यतिलकाकृतिपटं सत्यमित्थावृषासोमाभ्यामिति शिरसिस्थापयेत्। ^(५)सत्य^(४)मि^(५)त्था^(४र)

वृ। ^(४)षा५यिदसा^(४)यि। ^(१)वृषजू^(र)

तिर्नो^(र)

विता२⁻।^(१)वृषा^(र)

ह्युग्राशृ^(७)ण्विषा२⁻यि। ^(२)परा^(र)

व^(१)तायि। ^(१)वृषो२३र्वा^(२)। ^(२)वता^(१)यिश्रू२३ता^(२)३४३ः। ^(१)ओ२३४५ई। डा। ^(५)वृषा^(र)

सो^(र)

मा ^(२)द्युमा२⁻ँ

आ^(१)सा२⁻यि। ^(१)वृषादेवा^(२)३हा^(२)३यि। ^(१)वार्ष^(२)व्रा^(३)२३४ताः^(५)। ^(१)वृषाधर्म्मा^(२)३।^(ऽ)ई३या^(२)। ^(१)णादिदघ्रि^(२)षे^(र)

। ^(१)इडा२३भा^(२)३४३। ^(१)ओ२३४५ई। डा॥२॥ इति स्थापनं॥ ततो वृषं वत्सतरीश्च यथासम्भवमलङ्कुर्य्यात्॥ ततो वृषभस्य दक्षिणे

पार्श्वे मानस्तोक इति मन्त्रेण चन्दनेन शलाकया चिन्हंकुर्य्यात्॥ मानस्तोके तनये मा न आयौ मा नो गोषु मानो अश्वेषु रीरिषः। वीरान्मा नो रुद्र भामि नो वधीर्हविष्मन्तः सदमित्वा हवामहे॥ वामपार्श्वे वृषाह्यसीतिमन्त्रेण चक्राकारेण चिन्हं कुर्यात्॥^(४)वृषा^(५र)हिया^(४)। ^(२)सिभा^(१र)नू२३ना^(२)। ^(२)द्युम^(१)तंत्वा^(र)हावा^(२)१माहा२३४यि। ^(३)प^(२)वा३। ^(१)मानसु^(२)वो^(१)२३४वा^(५)। ^(३)दॄ२३४शा^(५)म्॥ इति कर्मसमाप्तेः परं तप्तलोहशलाकया त्रिशूलं चक्रञ्च चिन्हमन्येन कारयेत्॥ ततोवृषभेण वत्सतरीमनुक्राम्य तामनामिकया स्पृष्ट्वा ऽनुमन्त्रयेत् काम्यासीति मन्त्रेण। काम्यासि प्रियासि हव्यासि इडे रन्ते सरस्वति महि विश्रुति॥ ततो वृषभवत्सतरीणां पुच्छेषु तर्प्पणम्। अग्नेः पश्चात्प्राङ्मुखं वृषं वत्सतरीश्च संस्थाप्य देशकालौ सङ्कीर्त्य, प्राचीनावीत्ती, अमुकगोत्रस्यामुकशर्मणः पितुः प्रेतस्य प्रेतत्वविमोचनद्वाराऽक्षय्यपुण्यलोकावाप्त्यर्थं वृषभवत्सतरीपुच्छे तर्प्पणं करिष्ये। ताम्रपात्रस्थं तिलजलमादाय पुरुषसूक्तेनोपवीतिना तर्पणं कुर्य्यात्। ^(२)उहु^(१) वा ^(२)हाउ।३। ^(२)सह^(१)स्रशी^(र)

र्षाः^(र)

पुरू२३षाः^(२)। ^(२)सहस्रा^(र)

क्षः^(१)^(२)सह^(१)स्रा२३पा^(२)त्। ^(१)सभू^(र)

मिँ

सर्व^(२)तो^(१र)

वा२३र्त्त्वा^(२)। ^(१)अत्यतिष्ठद्द^(२)शां^(१र)

गू२३ला^(२)म्। ^(२)उहु^(१) वा हा^(२)उ।२

^(२)उहु^(१)^(२)वा३^(ऽ)हा^(२)उ। ^(२)वा३। ^(१)इट्इडा२^(१)३^(१)४^(१)५^(१)॥१॥ ^(२)उहु^(१)वौ^(र)हो^(र)वा२⁻।३। ^(२)त्रिपा^(१र)दू^(र)र्ध्वउदै^(र)त्पुरू२३षाः^(२)। ^(१र)पादो^(र)स्ये^(र)हा^(र)भ^(२)व^(१)त्पू२३नाः^(२)। ^(१)तथा^(र)विष्वँ

वि^(२)य^(१)का२३मा^(२)त्। अ^(२)शना^(र)नशने^(१र) आ२३भी^(२)। ^(२)उहु^(१)वौ^(र)हो^(र)वा२⁻।२। ^(२)उहु^(१)वौ^(र)। ^(१)हो२^(^)। ^(३)वा२३४। ^(५र)औहो^(र)वा। ^(३)ई२३४डा^(५)। ^(२)उहु^(१)वौ^(र)हो^(र)वा२⁻।२। ^(२)उहु^(१)वौ^(र)^(१)हो२^(^)। ^(३)वा२३४। ^(५र)औहो^(र)वा। ^(३)सू२३४वाः^(५)। ^(२)उहु^(१)वौ^(र)हो^(र)वा२⁻।२। ^(२)उहु^(१)वौ^(र)।^(१)हो२^(^)। ^(३)वा२३४। ^(५र)औहो^(र)वा। ऊ२^(१)३^(१)४^(१)५^(१)॥२॥ ^(१)इयौ^(र)हो^(र)वा२।३। ^(१)पुरुषँ

ए^(र)वे^(र)दसा२३र्वा^(२)म्। ^(१)यद्भू^(र)तं यच्च^(२)भा^(१र)वा२३या^(२-)म्। ^(१र)पादो^(र)स्यसर्वा^(र)भू^(र)ता२३नी^(२)। ^(२)त्रिपा^(१र)दस्या^(र)मृ^(२)तं^(१)दा२३इवी^(२)। ^(१)इयौ^(र)हो^(र)वा२⁻।२। ^(१)इयौ^(र)। ^(१)हो२^(^)।^(३)वा२३४।^(५र)औहो^(र)वा। ^(३)ई२३४डा^(५)। ^(१)इयौ^(र)हो^(र)वा२⁻।२। ^(१)इयौ^(र)। ^(१)हो२^(^)।^(३)वा२३४। ^(५र)औहो^(र)वा।^(३)ज्यो२३४तीः^(५)। ^(१)ईयौ^(र)हो^(र)वा२⁻।२। ^(१)इयौ^(र)।^(१)हो२^(^)।^(३)वा२३४। ^(५र)औहो^(र)वा।^(३)ई२३^(१)४^(१)५^(१)॥३॥ ^(२र)हाउ३। ^(१र)तावा^(र)न^(२)स्य। ^(१)महा२३यिमा^(२)३।^(२र)हाउ३।^(१)ततो^(र)ज्या^(र)या^(र)ँ

श्च^(२)पू^(१र)रु२३षा^(२)३ः। ^(२र)हाउ३।३। ^(२)उता^(१र)मृतत्वस्ये^(र)शा२३ना^(२)३ः। ^(२र)हाउ।३। ^(१)यदन्ने^(र)ना^(र)ति^(२)रो^(१र)हा२३ती^(२)३।

^(२)हाउ३। ^(२)वा३। ^(१)इट्इडा२^(१)३^(१)४^(१)५॥४॥ ^(२ऽ)हाउ३वा। ^(१)ततो^(र)वि^(२)रा^(१र)डजा^(२र)यत। ^(२ऽ)हाउ३वा। ^(२)विरा^(१र)जो^(२र)अ^(१)धि^(२)पू^(१र)रुषः^(२)। ^(२)हाऽउ३वा। ^(१)सजा^(२र)तो^(१र)अत्यरि^(२)च्यत।

२

हाऽउ३वा। ^(२)पश्चा^(१र)द्भू^(र)मि^(२)म^(१)थो^(र)पु^(२)रः^(१)। ^(२)हाउ३वा३^(^)^(३)ई२३^(१)४^(१)५^(१)॥५॥ ततो दक्षिणाभिमुखः पातितवामजानुः प्राचीनावीती गोत्रं शर्म्माणं प्रेतं पितरं तर्प्पायामि। तत उपवीती वत्सतरीणाम्मध्ये वृषमुत्सृजेत्।तद्यथा—पाद्याद्युपचारैर्वृषं सम्पूज्य, अद्येत्याद्यमुकगोत्रस्यामुकप्रेतस्य पितुः प्रेतत्वविमोचनद्वाराऽक्षय्यपुण्यलोकावाप्तिकामो यथाशक्त्यलङ्कृतं त्रिशूलचक्राङ्कितं रुद्रदैवतमिमं वृषभं वत्सरीभिः सहोत्सृजामीति सङ्कल्प्यैतं युवानंपरिवो ददामीतिमन्त्रपठनपूर्वकमुत्सृजेत्। मन्त्रश्च। एतंयुवानं परि वोददामि तेन क्रीडन्ति चरथ प्रियेण। मानः साप्तजनुषा सुभगा रायस्पोषेण समिषा मदेम॥ ततःकर्णे सामानि श्रावयेत्। तद्यथा। ^(५)उपत्वा^(र)जा। ^(१)मयो^(र)२^(ऽ)गि^(१)। ^(२)र ^(१)ओ यिय^(७)यू२ः⁻। ^(१)दायिदिश^(२)ती^(र)र्हविष्कृ^(१)त^(२)। ^(१)ओ यिय^(७)यू२ः⁻।वायो^(१र)रा^(र)ऽ२३नी^(२)। ^(३)कया^(२)३स्था^(४)ऽ५यिरा६५६न्। ^(१)अश्वा^(२)३गा^(१र)वाऽ२^(१)३^(१)४^(१)५ः^(१)॥१॥ ^(५)उपत्वा^(र)जा^(र)मा६यो^(५र)गिराः। ^(१)दायिदिश^(२)। ^(१)तायिः। ^(७)हवीऽ२^(^)ष्का^(३)२३४र्त्ताः^(५)। ^(५र)वायो^(र)रना^(र)हा^(र)इका^(४)या^(५)स्था^(१)यि-

^(२^)रा। औहो^(३र)२३४वा^(५)। ^(४)ईडा^(५)॥२॥३॥१॥ ^(४)प्रस^(५)म्रा^(र)जो^(४)हायि। ^(१)चार्षाणी^(२)३ना^(२)म्।^(१)आयिंद्राँ

स्तो^(२)३ता^(२)३।^(१)नव्या^(२^)गा^(३)२३४यिर्भीः^(५)। ^(५)नाऽर^(३)मो^(२)यि। ^(३)नृ। ^(५र)षाह^(३)मो^(२)३यि। ^(४)मँ

हा५यिष्ठां। ^(४)हो५ई। ^(५)डा॥२॥ ^(५र)सोमप्पू^(र)षा। ^(२)च ^(१)चाइलतूः^(२^)। ^(३)आया^(२^)यो^(३)२३४वा^(५)। ^(१)वायिश्वा^(र)सा^(२र)ँ

सुक्षिती^(र)। ^(१)नाम्। ^(३)अया^(२^)वो^(३)२३४वा^(५)। ^(१)दाइव^(७)त्राराऽ२३।^(३)थियो^(२)३र्हा^(४)ऽ५ईता^(४)५६५। ^(१र)गावो^(रऽ)२अ^(१)श्वा^(३)२^(१)३^(१)४^(१)५ः^(१)। ^(२र)हाउ३। ^(२र)गावो^(र)हा^(र)०४। ^(२)हाऽउ३वा। ^(२)सह^(१)र्षभा^(२र)स्सहे^(१)वत्सा^(२र)उदे^(१र)त। ^(२ऽ)हाउ३वा। ^(१)विश्वा^(र)रू^(२र)पा^(१र)णि^(२)बि^(१)भ्रती^(२र)र्द्व्यू^(र)घ्नीः^(र)। ^(२ऽ)हाउ३वा। ^(२)उरु^(१)प्पृ^(२)थु^(१)र^(२)यं^(१) ^(र)

वो ^(२)अस्तुलो^(र)

कः^(१)। ^(२ऽ)हाउ३वा। ^(२)इमा^(१र)

^(र)

आपस्सु^(२)प्र^(र)

पाणा^(१)^(२)इह^(१)स्त। ^(२ऽ)हाउ३वा। ^(१)अश्वमि^(२)ष्टये३हस्^(१)॥३९॥ आवोराजानं०॥ तद्वौहासामचतुष्टयम्०॥ ^(२र)हाउ३। ^(२र^)आज्य^(३)दो^(४र)हम्।३। ^(२र)मूर्द्धा^(१र)नंदायि। ^(२)वा३अ^(१)र। ^(२)तिम्पृ^(३)थि^(४)व्याः^(५)।^(२र)वैश्वा^(१र)नराम्। ^(२)ऋत^(१)आ^(र)। ^(२र)जात^(३)म^(४)ग्नी^(५)म्। ^(२)कवि^(१)ँ

सम्रा। ^(२)जा३म^(१)ति। ^(२)थिंज^(३)ना^(४र)ना^(५)म्। ^(२र)आस^(१)न्नप्पा। ^(२)त्रा३ज^(०१)न। ^(२)यन्त^(३)दे^(४र)वाः^(५)।^(२र)हाउ३। ^(२र^)आज्य^(३)दो^(४र)ह^(५)म्। २। ^(२र^)आज्य^(३)दो^(४)ऽ५हाउ। ^(५)वा।^(२र)ए।

^(२र)आज्यदो^(१)ह^(२)म्।२।^(२र)ए। ^(२र)आज्यदो^(१)हा^(३)२३^(१)४५^(१)म्^(१)॥१६॥ ^(२र)हाउ।३। ^(२र)हुम् ^(२)विदो^(१)ह^(२)म्।३। ^(२र)मू^(१र)र्द्धानंदायिपूर्ववत्। ^(२र)हाउ।३। ^(२र)हुम् चिदो^(१)ह^(२)म्।२। ^(२)चिदो३हा^(ऽ२)उ। ^(२)वा३। ^(३)ई२३^(१)४^(१)५^(१)॥१७॥ ^(२र)हाउ।३। ^(१)च्योह^(२)म्।३। ^(२र)मूर्द्धा^(१र)नंदायिपूर्ववत्। ^(२र)हाउ।३। ^(१)च्योह^(२)म्।२। ^(१)च्यो३^(ऽ२)हाउ। ^(२)वा३। ^(२)ए३। ^(२)ऋत^(१)म्॥१८॥ अधिपत इत्यादित्रीणि वामदेव्यञ्चान्ते॥ततो यथेष्टं यूथंयूथं पर्य्यटेतिमन्त्रेण वृषभं चालयेत्।ततो ब्रह्मदक्षिणा, चमसनिनयनम्, वामदेव्यगानम्।तदङ्गंब्राह्मणभोजनमितिवृषोत्सर्गप्रयोगः॥

अथ कपिलादानम्॥ जलेन कपिलामासिच्योदङ्मुखं ब्राह्मणमुपवेश्य, कुशादीन्यादाय देशकालौसङ्कीर्त्त्यैकादशाहे गोत्रस्यामुकप्रेतस्य प्रेतत्वविमोचनपूर्वकमक्षय्यपुण्पलोकावाप्त्यर्थं सुवर्णशृङ्गीं यथाशक्त्यलङ्कृतामिमांसवत्सां कपिलाममुकगोत्रायामुकशर्म्मणे तुभ्यमहं सम्प्रददे। अद्यानुष्ठितसोपकरणकपिलादानस्य सम्पूर्णफलावाप्त्यर्थं इदमाग्नेयं हिरण्यं तुभ्यमहं सम्प्रददे। ॐ प्रतिगृह्णामीयुक्त्वा गोपुच्छं गृहीत्वा स्वशाखानुसारेण कामस्तुतिं पठेत्। कपिलाया अभावे केवलं गोदानं कुर्य्यात्। पूर्ववन्महिषीदानं कुर्य्यात्। तत्र विशेषो यमदैवतांमहिषीमिति। तदङ्गं हिरण्यदानम्।

ततो मध्याह्ने स्नात्वा आद्यमासिकैकोद्दिष्टश्राद्धमारभेत्। तत्र गोभिलीयश्राद्धकल्पसूत्रम्। “अथैकोद्दिष्टमेकपवित्रमेकोऽर्घ्यएकः पिण्डो नावाहनं नाग्नौकरणं नात्रविश्वेदेवाः स्वदितमिति तृप्तिप्रश्न उपतिष्ठतामित्यक्षय्यस्थाने ऽभिरभ्यतामितिविसर्गः”॥ अन्येऽप्यत्र सपिण्डीकरणादर्वाचीनैकोािद्दिष्टश्राद्धेषुवर्जनीयाः पदार्था रत्नावल्याम्। “आशिषो द्विगुणा दर्भा जपाशीः स्वस्तिवाचनम्।पितृशब्दः स्वसम्बद्धशर्मशब्दस्तथैव च॥ पात्रालम्भोऽवगाहश्च उल्मुकोल्लेखनादिकम्। तृप्तिप्रश्नश्च विकिरश्शेषप्रश्नस्तथैव च॥ प्रदक्षिणविसर्गश्च सीमान्तगमनं तथा।अष्टादश पदार्थांश्च प्रेतश्राद्धे विवर्जयेत्”॥ तस्य प्रयोगः। मध्याह्ने प्रातर्निमन्त्रितं सुस्नातं ब्राह्मणं स्वागगं कृत्वा,पादौ प्रक्षाल्य, कृताचमनं ब्राह्मणं श्राद्धदेशे दक्षिणाग्रकुशेषूदङ्मुखमुपवेश्य, तिलसर्षपान् श्राद्धदेशे विकीर्य्याचारात्कर्मसमाप्तिपर्य्यन्तं दीपं स्थापयेत्। ततः कर्त्ताकुशोदकेन श्राद्धीयद्रव्याणि सम्प्रोक्ष्य, प्राङ्मुखो दर्भेष्वासीनो दर्भान्धारयमाणः प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्त्य, प्राचीनावीतीगोत्रस्यामुकप्रेतस्य पितुः प्रेतत्वविमोचनार्थं सम्भवन्नियमोपचारदक्षिणाभिराद्यमासिकैकोद्दिष्टश्राद्धमहं करिष्ये इति सङ्कल्पः। ततो देवताभ्य इतित्रिर्ज्जपेत्। देवताभ्यः पितृभ्यश्च महायोगिभ्य एव च।नमः स्वाहायै स्वधायै नित्यमेव नमोनमः॥ ततः प्राचीनावीती दक्षिणाभिमुखः सव्यं जान्वाच्य, कुशतिलजलान्यादाय, विप्रहस्ते जलमासिच्य, गोत्रायामुकप्रेताय पित्रे

आद्यमासिकैकोद्दिष्टश्राद्धे इदमासनम्। अस्त्वासनमितिभोक्ता। प्रेतपित्रे भवता क्षणः कर्त्तव्यः। ॐ तथा।प्राप्नोतु भवान्। प्राप्तवानीति भोक्ता। ततः कर्त्ता प्राङ्मुखउपविश्य, छत्राय नम इति सम्पूज्य, विप्रहस्ते जलं दत्वा,छत्रमभिषिच्य, कुशादिकं गृहीत्वा, गोत्रस्य प्रेतस्य पितुरातपादिनिवृत्त्यर्थमिदं छत्रममुकशाखाध्यायिने गोत्रायशर्म्मणे तुभ्यमहं सम्प्रददे। ॐ प्रतिगृह्णामि। छत्रदानस्य सम्पूर्णफलावाप्त्यर्थमिदं हिरण्यं तुभ्यमहं सम्प्रददे।एवं वक्ष्यमाणद्रव्यदानेषु ब्राह्मणपूजनं, ब्राह्मणकरे जलदानं देयं द्रव्याभिषेचनं, देयद्रव्यदानं तदङ्गं हिरण्यदानञ्च। तत उपानहोर्द्दानम्। यथाशक्ति यथासम्भवमन्यान्यपि दानानि दद्यात्॥ नावाहनं निषेधात्। ततः प्राचीनावीती। दक्षिणं जान्वाच्य प्रेतब्राह्मणस्य पुरतस्तिलान्विकिरेदपहता इतिमन्त्रेण। अपहता असुरा रक्षाँसिवेदिषदः इति। ततो दक्षिणाग्रकुशे एकमर्घ्यपात्रं निधायतस्मिन्नेकं पवित्रं दक्षिणाग्रमन्तर्द्धाय तस्मिन् शन्नोदेवीरितिमन्त्रेणाप आसिञ्चति। शन्नो देवीरिति सिन्धुपोगायत्र्याप अपामासेचने विनियोगः। शन्नो देवीरभिष्टयेशन्नो भवन्तु पीतये। शंय्योरभिस्रवन्तु नः॥ तत्र तिलोसीतिमन्त्रेण तिलानावपति। पितॄनिमाल्लोकान्प्रीणयाहीत्यत्र प्रेतमिमं लोकं प्रीणयाहीति विशेषः। तिलोसिसोमदैवत्यो गोसवो देवनिर्मितः। प्रत्नमद्भिः प्रक्तः स्वधयाप्रेतमिमं लोकं प्रीणयाहि नः॥ ततो विप्रहस्ते शुद्धोदकंनिनीयार्घ्यपात्रस्थपवित्रमादाय विप्रहस्ते दक्षिणाग्रं नि-

धाय, या दिव्या आपः पयसा सम्बभूवुर्य्यांअन्तरिक्षउत पार्थवीर्याः। हिरण्यवर्णायज्ञियास्तान आपः शिवाश‍ँ स्योना सुहवा भवन्तु॥ इतिमन्त्रान्ते आद्यमासिकैकोद्दिष्टश्राद्धे गोत्रामुकप्रेतैतत्तेऽर्घ्यम्। अस्त्वर्घ्यमितिभोक्ता। अर्घ्यपात्रं वामपार्श्वे प्रेताय पित्रे स्थानमसीत्यधोमुखं संस्थाप्य तदुपरि पवित्रं विन्यसेत्। ततो गन्ध-पुष्प-धूप-दीप-वस्त्र-यज्ञोपवीत-ताम्बूलानि मया दीयन्तेतवोपतिष्ठन्ताम्। गोमयादिनोपलिप्ते देशे भोजनपात्रंसंस्थाप्यान्नं व्यञ्जनादि संस्थापयेत्। व्यञ्जनादिसहितमातृप्तेर्द्दत्तं दास्यमानञ्चाद्यमासिकैकोद्दिष्टश्राद्धे ऽमुकगोत्रायामुकप्रेताय न मम। ततो ऽमुकप्रेत सत्यं त्वर्त्तेन परिषिञ्चामि। पूर्वापोशनार्थमुदकं दत्वा सव्याहृतिकां गायत्रीम्मधुमतीञ्च त्रिर्जपित्वा, मधुमधुमधु इत्युक्त्वा यथासुखं जुषस्वेति वदेत्॥ मन्त्रः। मधु वाता ऋतायते मधुक्षरन्ति सिन्धवः। माध्वीर्नः सन्त्वोषधीः॥ मधु नक्तमुतोषसि मधुमत्वार्थिव‍ँ रजः। मधु द्यौरस्तु नः पिता॥ माधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमाँ अस्तु सूर्य्यः। माध्वीर्गावोभवन्तु नः॥ तत आपोशनं कृत्वा प्राणाहुतीः कुर्यात्।भोजनसमये न पितृसंहितापठनं, किन्तु व्याहृतिपूर्विकांसावित्रीं गायत्रं माधुच्छन्दसीं च पठेत्। नात्र विकिरदानम्। तत उत्तरापोशनार्थं जलं दत्वा पूर्ववन्मधुवाताऋतायत इत्यृचं त्रिर्जपित्वा, मधुमधुमधु इति त्रिर्जपित्वाऽऽचान्ते स्वदितमिति पृच्छेत्। अस्तु स्वदितम्। ना-

त्रान्नशेषाभ्यनुज्ञा। तत उच्छिष्टसन्निधौबाहुमात्रप्रदेशेचतुरस्रं मण्डलं विधाय, गोमयेनोपलिप्य, दक्षिणाप्रवणांसैकतेन वेदिकां कृत्वा, ऽभ्युक्षेत्। नात्रोल्लेखनम्। नोल्मुकनिधानम्। नावाहनम्। समूलं कुशं दक्षिणाग्रमास्तीर्य्यामुकगोत्रामुकप्रेताद्यमासिकैकोद्दिष्टश्राद्धे पिण्डस्थानेऽवनेनिक्ष्वेति तिलोदकं निनीय, बिल्वफलमात्रं पिण्डंगृहीत्वा‚ अमुकगोत्रामुकप्रेत एष ते पिण्डः। पिण्डपात्रक्षालनजलेन प्रत्यवनेजनम्। अत्र प्रेत मादयस्व यथाभागमावृषायस्व, इति जपित्वा ऽप्रादक्षिण्येन पर्यावृत्योदङ्मुखो दक्षिणाभिमुखो वा ऽनुच्छ्वसन्नमीमदस्वप्रेत यथाभागमावृषायिष्ट।अमुक गोत्रामुकप्रेत एतत्ते वासः इतिसूत्रं दद्यात्। अमुकगोत्रामुकप्रेत एष ते गन्धस्तवोपतिष्ठताम्। एवं धूप-दीप-नैवेद्यादिभिः पिण्डं सम्पूज्य, भोक्तुर्हस्तक्षालनाद्यर्थमुदकं दत्वा‚ कृताचमने ब्राह्मणे सुसम्प्रोक्षितमस्त्विति द्विजाग्रभूमिं जलेनासिञ्चेत्। अस्त्वितिप्रतिवचनम्। शिवा आपस्सन्त्विति द्विजहस्ते जलं प्रयच्छेत्। सौमनस्य मस्त्विति भोक्तृहस्ते कुसुमानि। अक्षतं चारिष्टं चास्त्वित्यक्षतान्दद्यात्। सव्यं जान्वाच्यकुशोदकं गृहीत्वा ऽमुकगोत्रस्यामुकप्रेतस्य दत्तमाद्यमासिकैकोद्दिष्टश्राद्धमुपतिष्ठतामित्यक्षय्योदकस्थाने। नात्राघोराः पितरः सन्त्विति। पिण्डोपरि पवित्रं निधायार्घ्यपात्रेण तूष्णीं जलधारां दद्यात्। पिण्डपात्रचालनम्। दक्षिणादानम्। अमुकगोत्रामुकप्रेत इयं ते दक्षिणा। दातारो

नोऽभिवर्द्धन्तामित्यादि। वाजेवाज इतिमन्त्रेण नोत्थापनम्। किन्त्वमुकगोत्रामुकप्रेत अभिरम्यतामिति ब्राह्मणस्योत्थापनम्। ततो यथाशक्ति बहुमूल्यानि गोवाहनयानदासीदासमहागृहाण्यारामादीनि प्रेतोद्देशेन ब्राह्मणायदद्यात्। एवमेकादशाहश्राद्धं कृत्वा कृताचमनः कुशेष्वासीनः कुशपवित्रपाणिः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्त्यगोत्रस्यामुकप्रेतस्य पितुर्मरणदिनप्रभृति दिनोनसंवत्सरपर्यन्तं प्रत्यहमामान्नसहितोदककुम्भदानं करिष्ये इतिसङ्कल्प्य, पुनः कुशादिकमादायाद्यदिने ऽमुकगोत्रामुकप्रेतअयमामान्नोदककुम्भो मया दीयते तवोपतिष्ठतामित्युत्सृज्य तदुभयं ब्राह्मणाय दद्यात्। एवं प्रत्यहं वर्षान्तसपिण्डनपक्षे। द्वादशाहे सपिण्डने कृते प्रत्यहमामान्नकुम्भदानं पितृधर्मेण न तु प्रेतधर्मेण। तद्यथा। गोत्रपितः शर्मन् तुभ्यमिदमासन स्वधा। अद्य दिने ऽमुकगोत्रामुकशर्मन् पितरयमामान्नोदककुम्भस्तुभ्यं स्वधेतिदद्यात्। ततः कुशादिकमादाय मया ऽनुष्ठितस्यामान्नोदककुम्भदानस्य सर्वफलावाप्त्यर्थं चन्द्रदैवतं रजतममुकशाखाध्यायिने तुभ्यमहं सम्प्रददे। इति प्रत्यहं कुम्भदानप्रयोगः। इत्येकादशाहकृत्यम्॥

अथ मासिकश्राद्धप्रयोगः। आद्यमासिकैकोद्दिष्टश्राद्धवच्चतुर्द्दशमासिकश्राद्धानि कर्त्तव्यानि। तत्रप्रयोगक्रमः श्राद्धपूर्वदिने रात्रौ ब्राह्मणनिमन्त्रणम्। अथवा, श्राद्धदिने प्रातर्निमन्त्रणम्। श्राद्धदिने प्रातर्मध्यान्हे च कर्तुः

स्नानम्। भोक्तुराह्वानम्। श्राद्धदेशे रक्षादीपस्थापनं तत्रसर्षपतिलादिप्रक्षेपः। अद्य तिथौ गोत्रस्य प्रेतस्य पितुःप्रेतत्वविमोचनार्थं षोडशश्राद्धान्तर्गतप्रथममासिकश्राद्धमहं करिष्ये। तत आसनेषूपवेशनमपहता इतिमन्त्रेणतिलविकरणम्। अर्घ्यस्थापनमर्घ्यदानमर्घ्यपात्रन्युब्जकरणं गन्धादिदानम्। भोजनपात्रस्थापनम्। अन्नादिपरिवेषणमन्नसङ्कल्पः। आपोशनार्थं जलदानम्। मधुमत्यादिजपः। उत्तरापोशनार्थे जलदानम्। पुनर्मधुमत्यादिजपः। तृप्तिस्थाने स्वदितमिति प्रश्नः। नान्नशेषानुज्ञा। उच्छिष्टसमीपे पिण्डदानमुदकसेचनपुष्पदानाक्षतदानानि। अक्षय्योदकदान उपतिष्ठतामिति। गोत्रं नो वर्द्धतामित्यादि।ऊर्ज्जंवहन्तीत्यत्र तूष्णीमुदकधारा। अभिरम्यतामितिविसर्गः। एवं द्वितीयादिमासादिषु॥ तत्तन्मासे तत्तन्मासिकश्राद्धमित्यूहः। तानि च षोडश श्राद्धानि। प्रथममासे मरणदिने कर्त्तव्यं श्राद्धमाद्यमासिकम्। प्रथमदिनस्याशौचावरुद्धत्वाद्वचनबलात्तदेवैकादशाहेऽनुष्ठीयमानम्। ततः प्रथममासिकम्। द्वितीयमासिकम्। त्रयपक्षमासिकम्। तृतीयमासिकम्। चतुर्थमासिकम्। पञ्चममासिकम्। ऊनषाण्मासिकम्। षाण्मासिकम्। सप्तममासिकम्। अष्टममासिकम्। नवममासिकम्। दशममासिकम्॥ एकादशमासिकम्। ऊनद्वादशमासिकम्। द्वादशमासिकम्॥१५॥ सपिण्डीकरणम्॥१६॥ एवं षोडशमासिकानि। “तदुक्तं ‘कर्मप्रदीपे’। द्वादश प्रतिमास्यानिआद्यषाण्मासिकेतथा। सपिण्डीकरणं चैव एतद्वै श्राद्धषो-

डशम्॥ एकाहेन तु षण्मासा यदा स्युरपिवा त्रिभिः।न्यूनाः संवत्सरश्चैव स्यातां षाण्मासिके तदा॥ सपिण्डीकरणादूर्द्ध्वंन दद्यात्प्रतिमासिकम्। एकोद्दिष्टेन विधिना दद्यादित्याह गौतमः”॥ अधिमासे सप्तदशमासिकानि भवन्ति। एतानि यथाकालं कृत्वा, संवत्सरान्ते सपिण्डीकरणमथवैकादशाहे आद्यमासिकं कृत्वा, द्वादशभिर्दिवसैः प्रथमादीनि द्वादशमासिकानि क्रमेण कृत्वा, त्रयोदशे दिनेसपिण्डनं कुर्य्यात्। अस्मिन्पक्षेषष्ठदिने ऊनषाण्मासिकंकृत्वा षष्ठमासिकं कुर्य्यात्। द्वादशदिने ऊनवार्षिकं कृत्वाद्वादशमासिकं च कुर्य्यात्। त्रयोदशेऽन्हि सपिण्डनम्।यद्येकादशमासाभ्यन्तर अधिमासपातश्चेत्त्रयोदशे दिवसेऊनवार्षिकं त्रयोदशमासिकञ्च कुर्य्यात्। अस्मिन्पक्षेचतुर्द्दशे ऽन्हि सपिण्डीकरणम्। द्वादशाहे सपिण्डीकरणपक्षे। एकादशाहे आद्यमासिकं कृत्वा द्वादशाहे ऽपकृष्यचतुर्द्दश मासिकानि भिन्नतन्त्रेण समानतन्त्रेण वा कृत्वासपिण्डनं कुर्य्यात् ॥

अथ सपिण्डीकरणप्रयोगः॥ तत्र श्राद्धकल्पसूत्रम्।“अथ सपिण्डीकरणं पूर्णे संवत्सरे षण्मासे त्रिपक्षे वायदहर्वा वृद्धिरापद्येत तदहश्चत्वारि पात्राणि सतिलगन्धोदकानि पूरयित्वा, त्रीणि पितॄणामेकं प्रेतस्य, प्रेतपात्रे पितृपात्रेष्वासिञ्चति ये समाना इति, एतेनैव पिण्डोव्याखातोव्याख्यातः” इत्येतैः सूत्रैः सपिण्डीकरणप्रयोग उक्तो ऽतोऽन्यन्मासश्राद्धवत्कर्त्तव्यम्। द्वादशाहे सपि-

ण्डीकरणमन्यत्रोक्तम्। मन्दबोधाय प्रयोग उच्यते।तच्च सपिण्डीकरणमेकोद्दिष्टपार्वणोभयात्मकम्। प्रेतस्यपितृपितामहप्रपितामहा उद्देश्याः प्रेतश्च। कालकामसंज्ञका विश्वेदेवाश्च। सपिण्डीकरणं करिष्यन् तत्पूर्वदिनेरात्रौ ताम्बूलादिकं गृहीत्वा विप्रगृहं गत्वा, प्राङ्मुखं ब्राह्मणमुपवेश्य, देवधर्मेण स्वयमुपविश्य, गोत्रस्यामुकप्रेतस्यमम पितुः श्वः सपिण्डीकरणश्राद्धं कर्त्ताऽस्मि तत्र कालकामसंज्ञक वेश्वेदेवार्थे भवता क्षणः कर्त्तव्यः। ॐ तथेति प्रत्युक्तिः। प्राप्नोतु भवान्। प्राप्रवानि। तत उदङ्मुखं ब्राह्मणं प्रेतपित्त्रर्थे वृणुयात्। अमुकगोत्रस्यामुकप्रेतस्य श्वः सपिण्डीकरणं भविष्यति तत्र प्रेतरूपपित्त्रर्थे भवता क्षणः कर्त्तव्यः। प्राप्नोतु भवान्। प्राप्नवानि। एवंप्रेतस्य पित्त्रर्थे, प्रेतस्य पितामहार्थे, प्रेतस्य प्रपितामहार्थे,प्रत्येकमेकं वृणुयात्। निमन्त्रितब्राह्मणो नान्यस्यान्नमश्नीयात्। कर्त्ताभोक्ता च मैथुनादिकं वर्ज्जयेत्। सपिण्डीकरणदिवसे कर्त्ता स्नात्वा कृतनित्यक्रियः भोक्तृृणां श्मश्रुकर्म कारयित्वा, ताम्रपात्रे तैलोद्वर्त्तनादिकं दत्वा, मध्यान्हे शुचौ देशे स्वयं सपिण्डद्वारा वा पाकमारभेत्। प्रेतार्थं पृथक् पाकः। अन्येषां पृथक् एकपाकः। ततो मध्यान्हे कृतस्नानः कर्त्ता सुस्नातान्ब्राह्मणान् श्राद्धप्रदेशमागतान्नमस्कारादिभिः सत्कृत्य, स्वागतं पृष्ट्वा, पाद्यादिकंदत्वा, श्राद्धप्रदेशे देवार्थे ब्राह्मणं प्राङ्मुखमुदगग्रेषु दर्भेषूपवेश्य प्रेतार्थे दक्षिणाग्रेषु दर्भेषूदङ्मुखं ब्राह्मणमुपवेश्यान्यत्र दक्षिणाग्रदर्भेषु प्रेतस्य पित्राद्यर्थे प्रत्येकमेकं त्रीस्त्री-

न्वोपवेशयेत्। पातितदक्षिणजानुरुपवीती प्राङ्मुखो देवतीर्थेन ब्राह्मणस्य दक्षिणत उदङ्मुख उपविष्टो यवैर्द्देवं परिचरेत्। पातितवामजानुः प्राचीनावीती दक्षिणामुखोद्विगुणदर्भैः पितृतीर्थेन तिलैः पितॄन् प्रेतं च परिचरेत्।श्राद्धसमाप्तिपर्य्यन्तं दीपं स्थापयेत्। कर्त्ताऽऽचम्य कुशपवित्रपाणिः प्राङ्मुखः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्त्यप्राचीनावीती अमुकगोत्रस्य पितुरमुकप्रेतस्य प्रेतत्वविमोचनद्वारा वसुरुद्रादित्यस्वरूपप्राप्त्यर्थं सपिण्डीकरणश्राद्धं पार्वणैकोद्दिष्टविधानेन करिष्ये। तत उपवीती यवजलसहितकुशानादाय कालकामसंज्ञकेभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहेदमासनमिति हस्ते जलमासिच्यासनं दक्षिणभागे उदगग्रकुशान् दद्यात्। प्राचीनावीती सतिलजलद्विगुणकुशानादायामुकगोत्रायामुकप्रेतायेदमासनमुपतिष्ठतामिति हस्ते जलमासिच्य वामभागे आसनं दद्यात्।तत उपवीती कृताचमनः। इतःपरमपि प्रेतकार्य्यंकृत्वाऽऽचम्यान्यत्कार्य्यंकुर्य्यात्। प्राचीनावीती सतिलजलद्विगुणकुशानादाय गोत्राय वसुरूपाय शर्मणे प्रेतस्य पित्रइदमासनं स्वधा हस्ते जलमासिच्य वामभागे कुशान्दद्यात्। एवं प्रेतस्य पितामहाय प्रेतस्य प्रपितामहायासनंदद्यात्। ततो यवदर्भानादायोंकारं कृत्वा कालकामसंज्ञकान् विश्वान्देवानावाहयिष्ये इति पृष्ट्वा ऽऽवाहयेत्यनुज्ञातो भोक्तुर्दक्षिणजानु स्पृशन्विश्वेदेवास आगतेत्यादिमन्त्रत्रयान्ते यवदर्भान्देवपुरतो विकिरेत्। विश्वेदेवासआगत शृणुताम इमँहवम्। एवं बर्हिर्निषीदत॥ वि-

श्वेदेवाः श्रृणुतेमँ हवं मे ये अन्तरिक्षे य उपद्यविष्ठ।ये अग्निजिह्वा उत वा यजत्रा आसद्यास्मिन्बर्हिषि मादयध्वम्॥ ओषधयः संवदन्ते सोमेन सह राज्ञा। यस्मैकृणोति ब्राह्मणस्तँ राजन्पारयामसि॥ ततः प्रेतस्यनावाहनम्। ततः प्राचीनावीती तिलानादाय प्रेतस्य गोत्रान्पितृपितामहप्रपितामहानमुकामुकशर्मणो भवत्स्वावाहयिष्य इति पृच्छेत्। आवाहयेत्यनुज्ञातः उशन्तस्त्वेत्यादिभिः प्रेतस्य पित्रादीन् पृथक्पृथगावाहयेदेवमितरयोः।भोक्तुर्वामजानु स्पृशन्नोंकारं कृत्वा, उशन्तस्त्वा निधीमह्युशन्तः समिधीमह्युशन्नुशत आवह पितॄन् हविषे अत्तवे॥ एत पितरः सोम्यासो गम्भीरेभिः पथिभिः पूर्बिणेभिः। दत्तास्मभ्यं द्रविणेहभद्र‍ँ रयिं च नः सर्ववीरंनियच्छत॥ आयन्तु नः पितरः सोम्यासो ऽग्निष्वात्ताःपथिभिर्द्देवयानैः। अस्मिन्यज्ञे स्वधया मदंत्वधिब्रुवन्तु तेअवन्त्वस्मान्॥ गोत्रं शर्माणं प्रेतस्य पितरमावाहयामि।एवमितरयोः। उन्मुच्य जानु अपहता असुरा रक्षाँसिवेदिषदः॥ इति ब्राह्मणस्य पुरतस्तिलान्विकीर्य्याप उपस्पृशेत्। ततो यज्ञीयवृक्षचमसेषु पवित्रान्तर्हितेषु सौवर्णराजतौदुम्बरखड्गमणिमयानां पात्राणामन्यतमेषु यानिवा विद्यन्ते इति तेष्वर्घ्यंगृह्णाति। औदुम्बरं ताम्रमयमित्यर्थः। असम्भवे यज्ञीयवृक्षपत्रपुटेषु वा, तदसम्भवेऽनिषिद्धकदल्यादिपत्रपुटेषु वा। अन्ये प्रसिद्धाः। नात्रमृन्मयं पात्रम्।“तदुक्तं’कर्मप्रदीपे’—आसुरेण तु पात्रेणयस्तु दद्यात्तिलोदकम्। पितरस्तस्य नाश्नन्ति दशवर्षाणि

पञ्च च॥ कुलालचक्रनिष्पन्नमातुरं मृन्मयं स्मृतम्।तदेव हस्तघटितं स्थाल्यादिदैविकं भवेत्”॥ तत उपवीती देवधर्मेण स्वपुरतः प्रागग्रकुशेषूक्तान्यतमपात्रमासाद्य, तत्र प्रादेशमात्रं पवित्रं प्रागग्रं कुशांश्चान्तर्द्धाय, तत्रापआसिञ्चति। शन्नो देवीरिति सिन्धुद्वीपोगायत्र्याप अपामासेचने विनियोगः। ^(१)शन्नो^(२)^(३)देवी^(२)र^(३)भि^(१)ष्ट^(२)ये^(३)^(१)शन्नो^(२) भवन्तु ^(३)पीत^(१)ये^(३)। ^(२उ)शंय्योर^(३)भि^(१)स्र^(२)वन्तु नः॥ प्रजापतिर्यजुर्यवो देवतायवप्रक्षेपणे विनियोगः। यवोऽसि यवयास्मद्वेषोयवयारातीः॥इति यवान् प्रक्षिप्य तूष्णीं चन्दनादिकं प्रक्षिपेत्। प्राचीनावीती पातितवामजानुः तदक्षिणतो दक्षिणाग्रान्कुशानास्तीर्य्यतत्र प्रेतार्घ्यपात्रं संस्थाप्य तदुपरि दक्षिणाग्रमेकं पवित्रं स्थापयेत्। ततः पृथक्पङ्क्तौ दक्षिणापवर्गाणि त्रीणि पात्राणि दक्षिणाग्रकुशेषु प्रेतस्य पित्राद्यर्थंसंस्थाप्य तेषु प्रत्येकं दक्षिणाग्राणि पवित्राणि स्थापयेत्।तूष्णीं प्रेतपात्रे जलं क्षिपेत्। तिलोसीति तिलानावपेत्।तत्र मन्त्रे विशेषः। तिलोसि सोमदैवत्यो गोसवो देवनिर्मितः। प्रत्नमद्भिः प्रक्तः प्रेतमिमल्लोकं प्रीणयाहि नः॥तूष्णीं चन्दनादिप्रक्षेपः। ततः पित्राद्यर्घ्यपात्रत्रये शन्नोदेवीरिति पितृतीर्थेनोदकपूरणम्। तिलोसीति तिलप्रक्षेपः। प्रतिपात्रं मन्त्रावृत्तिः। तिलोसि सोमदैवत्योगोसवो देवनिर्मितः। प्रत्नमद्भिः प्रक्तः स्वधया पितॄ निमाल्लोकान्प्रीणयाहि नः स्वधानमः॥ तृष्णींचन्दनादि-

प्रक्षेपः। ततो यज्ञोपवीती देवकरे पवित्रेनिधाय, हस्तद्वयेर्नार्घ्यमादाय, या दिव्या आपः पयसा संबभूवुर्याअन्तरिक्ष उत पार्थवीर्याः। हिरण्यवर्णा यज्ञियास्तानआपः शिवाः शँस्योनाः सुहवा भवन्तु॥ गोत्रस्य प्रेतस्यसपिण्डीकरणश्राद्धे कालकामसञ्ज्ञका विश्वेदेवा एतद्वोऽर्घ्यम्। अस्त्वर्घ्यमिति भोक्ता॥ ततः पवित्रमादायार्घ्यपात्रे संस्थाप्य, प्राचीनावीती सव्यं जान्वाच्य, प्रेतब्राह्मणहस्ते शुद्धोदकं निनीय तदर्घ्यपात्रपवित्रं दक्षिणाग्रंतद्धस्ते निधाय, प्रेतार्घ्यमादायार्घ्यसंयोजनार्थं भागत्रयंजलमवशेष्य, चतुर्थभागजलं तद्धस्ते दद्यात्। तद्यथा।या दिव्या आप इतिमन्त्रान्ते अमुकगोत्रामुकप्रेत पितरेतत्तेऽर्घ्यं तवोपतिष्ठताम्। ततः पवित्रमादाय प्रेतार्घ्यपात्रेस्थापयेत्। ततः प्रेतस्य पित्रादीनां हस्तेषु तत्तदर्घ्यपात्रेकिञ्चिज्जलमवशेष्य तत्तदर्घ्यं दद्यात्। तद्यथा। प्राचीनावीती प्रेतस्य पितृहस्ते दक्षिणाग्राणि पित्रर्घ्यपात्रपवित्राणि संस्थाप्य गोत्र पितरे तत्ते ऽर्घ्यं ये चात्र त्वामनुयाँश्चत्व मनु तस्मै ते स्वधा॥ इति किञ्चिज्जलमवशेष्यार्घ्यं दद्यात्। अस्त्वर्घ्यमिति भोक्ता। पूर्ववछुद्धोदकपवित्रग्रहणस्थापनानि कुर्य्यात्। अप उपस्पृश्य एवमितरयोः। तत्तत्पात्रार्घ्यं तत्तन्नामोक्त्वा एतत्ते ऽर्घ्यं ये चात्रत्वामन्विति दद्यात्। तत आचम्यार्घ्यसंयोजनं कुर्य्यात्।तद्यथा। अमुकगोत्रस्यामुकप्रेतस्य प्रेतत्वविमुक्तिद्वारावस्वादिलोकप्राप्त्यर्थं गोत्राणां वसुरुद्रादित्यस्वपाणां प्रेतस्यपितृपितामहप्रपितामहानाममुकामुकशर्मणामर्घ्यैःसह प्रे-

तार्घ्यस्य संयोजनं करिष्ये। संयोजयेति प्रतिवदेयुः। ततःप्रेतपात्रस्थ पवित्रं गृहीत्वा प्रेतस्य पित्रर्घ्यपात्रे दक्षिणाग्रंसंस्थाप्य हस्ताभ्यां प्रेतार्घ्यमादाय ये समाना इतिमन्त्रद्वयस्यान्ते प्रेतार्घ्यप्रथमांशं जलं तत्पित्रर्घ्येसंयोजयेत्।तद्यथा। ये समानाः समनसः पितरो यमराज्ये। तेषांलोकः स्वधानमो यज्ञो देवेषु कल्पताम्॥१॥ ये समानाःसमनसो जीवा जीवेषु मामकाः। तेषाँ श्रीर्मयि कल्पतामस्मिल्लोके शतँसमाः॥२॥ गोत्रस्यामुकप्रेतस्यार्घ्यप्रथमांशो गोत्रस्य शर्मणो वसुरूपस्य प्रेतस्य पितुरर्घ्येण सहसंयुज्यताम्। संयुताःस्म इति प्रतिवचनम् पुनस्तत्पवित्रंगृहीत्वा प्रेतस्य पितामहार्घ्येसंस्थाप्य पुनर्येसमाना इतिमन्त्रद्वयान्ते प्रेतार्घ्यद्वितीयांशो गोत्रस्य शर्म्मणो रुद्ररूपस्य पितामहास्यार्घ्येण सह संयुज्यताम्। संयुताःस्म इतिप्रतिवचनम्। पुनस्तत्पवित्रं गृहीत्वा प्रेतस्य प्रपितामहार्घ्येतत्संस्थाप्य पुनर्येसमाना इतिमन्त्रद्वयान्ते प्रेतार्घ्यतृतीयांशो गोत्रस्य शर्मण आदित्यरूपस्यार्घ्येण सह संयुज्यताम्। संयुताःस्म इति प्रतिवचनम्। ततः पवित्रदर्भान्प्रथमं प्रेतपितृपात्रे संस्थाप्य सँस्रवांस्तत्र समवनीयस्ववामभागे न्युब्जति। शुंद्धन्तां लोकाः पितृषदनाः पितृषदनमसि पितृभ्यः स्थानमसि॥ अर्घ्यपात्रस्थपवित्रकुशान्न्युब्जीकृतपात्रोपरि स्थापयेत्। ततः प्रेतपात्रं प्रेताय पित्रेस्थानमसीति वामभागे न्युब्जीकरोति। ततो यज्ञोपवीतगन्ध-पुष्प-धूप-दीप-वाससांप्रदानम्। तदलाभे यज्ञोपवीतंहिरण्यञ्च दद्यात्। तत्प्रकारो यथा—सम्बोधनान्तं तत्तन्ना-

मोक्त्वा एष ते गन्धः स्वधा। एवमेतत्ते पुष्पम्। एतत्ते हिरण्यमित्यादि॥ प्रेते तु गोत्र प्रेतेदमुपतिष्ठतामिति दद्यात्। ततो ब्राह्मणानां पुरतो नीवारचूर्णेन पाषाणचूर्णेन वा गोमयजलेन च पितृपूर्वं मण्डलानि कृत्वा, तत्र प्रक्षालितानि पात्राणि स्थापयेत्। तत उपवीती प्रेतस्य पित्राद्यर्थपाकाद्घृताक्तमन्नमुद्धृत्याग्नौ करिष्यामीति पितॄननुज्ञाप्य कुर्वित्यनुज्ञातः साग्निकश्चेत्कर्त्ता गृह्याग्निसमीपमागत्योपविश्योपवीती क्षिप्रहोमविधिना गृह्याग्नौ जुहुयात्। अनयोः प्रजापतिर्ऋषिर्यजुः पितरो देवतोपघातहोमे विनियोगः। स्वाहा सोमाय मितृमते इति हुत्वा स्वाहाऽग्नये कव्यवाहनायेति द्वितीयं हुत्वोपरिष्टात्तन्त्रं समापयेत्। निरग्निकश्चेद्भवत्स्वेवाग्नौ करणं करिष्ये इति पृष्ट्वा पितृपङ्क्तिमुख्यब्राह्मणहस्तं भोजनपात्रे कृत्वा हस्ते शुद्धोदकं दत्वा पूर्वोक्ताहुतिद्वयं कुर्यात्। ब्राह्मणाभावे जले उक्ताहुतिद्वयं कुर्य्यात्। हुतशेषं पिण्डार्थं किञ्चिदवशेष्य प्रेतभिन्नपित्रादिपात्रेषु प्रक्षेप्तव्यम्। ततो भोजनपात्राण्यभिघार्य्यान्नपरिवेषणं कृत्वाऽन्नसङ्कल्पं कुर्य्यात्। प्रेतपाकादुद्धृत्य प्रेतपात्रे परिवेषणम्। तत उपवीती भोजनपात्रं वामहस्तेन स्पृष्ट्वा, ॐ सत्यं त्वर्त्तेन परिषिञ्चामीत्यन्नमभुक्ष्याग्रे प्रादक्षिण्यं यवान्विकीर्य्य न्युब्जीकृताभ्यां दक्षिणोत्तराभ्यां पाणिभ्यां पृथिवी ते पात्रमिति भोजनपात्रमालभ्य जपेत्। पृथिवी ते पात्रं द्यौरभिधानं ब्राह्मणस्य मुखे अमृते अमृतं जुहोमि स्वाहा॥ तत इदं विष्णुर्वि-

चक्रम इति भोक्तुरङ्गुष्ठमन्ने स्थापयेत्। ^(३)

इदं^(२उ)

विष्णु^(३)

र्वि^(१)

च^(२)

क्रमे ^(३)

त्रेधा^(१-)

निद^(२र)

धे ^(३)

पद^(२)

म्। ^(१)

समू^(२)

ढमस्य

पाँ

सु^(३)

ले^(२)

॥ अथवाविष्णो

हव्यँ

रक्षस्वेतियजुषाऽङ्गुष्ठमन्ने स्थापयेत्। ततोवामहस्तेनान्नपात्रमालभ्य दक्षिणहस्तेन कुशोदकमादायइदमन्नाद्यातृप्तेर्द्दत्तं दास्यमानञ्च कालकामसञ्ज्ञकेभ्योविश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहेति देवब्राह्मणपुरतो जलमुत्सृजेतु। ततः प्रेतपात्रे तूष्णीं प्रोक्षणं भोक्तुरङ्गुष्ठमन्ने ऽवगाह्येदमन्नाद्यातृप्तेर्द्दत्तं दास्यमानञ्चामुकगोत्रामुकप्रेत तवोपतिष्ठताम्। तत उपवीत्याऽऽचम्य पुनः प्राचीनावीतीपितृधर्मेण सत्यं त्वर्त्तेनेत्यभुक्ष्याप्रादक्षिण्येन पुरतस्तिलान्विकीर्य्य सव्योत्तराभ्यां पाणिभ्यां भोजनपात्रमालभ्यपृथिथी ते पात्रमिति जपित्वेदं विष्णुरिति वैष्णव्याऋचा, विष्णो

हव्य‍ँ

रक्षस्वेति यजुषा वा, भोक्तुरङ्गुष्ठमन्ने स्थापयेत्। ततो वामहस्तेनान्नपात्रमालभ्य दक्षिणहस्तेनकुशोदकमादायेदमन्नाद्यातृप्तेर्द्दत्तं दास्यमानं चगोत्राय प्रेतस्य पित्रे शर्म्मणे स्वधा पितृब्राह्मणपुरतो जलमुत्सृजेत्। अप उपस्पृश्यैवमेवेतरयोः। तत अपोशनार्थं पितृपूर्वं क्रमेण जलं दत्वा सव्याहृतिकां गायत्रीं मधुमतीमृचं जपित्वा मधुमधुमध्विति चत्रिर्जपित्वा यथासुखं जुषध्वमिति वदेत्। ॐ ^(२उ)

भूर्भु^(३)

वः^(३)

^(२र)

स्वः ^(१)

तत्स^(२)

वि^(३)

तु^(१)

र्वरे^(२र)

ण्य^(३)

म्भ^(१)

र्गो^(२)

^(३)

देव^(१)

स्य^(२)

धीमहि ^(२)

धियो^(३)

^(१)

यो ^(२)

नः प्रचो^(३)

द^(१)या^(२)त्॥मधुवाताऋताय ते मधुक्षरन्ति सिन्धवः। माध्वीर्नः स-

न्त्वोषधीः॥ मधु नक्तमुतोषसि मधुमत्पार्थिवँरजः।मधुद्यौरस्तु नः पिता॥ मधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमाँअस्तुसूर्यः। माध्वीर्गावो भवन्तु नः॥ मधुमधुमधु इति। एवममृतोपस्तरणमसीति प्रतिब्राह्मणं वदेत्। ततो ब्राह्मणानांयुगपत्पूर्वापोशने प्राणाहुतिषु च तत्समकालं तान्मन्त्रान्क्रमेण सकृदेव पठेत्। सर्वत्रामृतोपस्तरणमसि। प्राणाय स्वाहा। व्यानाय स्वाहा। अपानाय स्वाहा। समानाय स्वाहा। उदानाय स्वाहा। ब्रह्मणे स्वाहा॥ ततोव्याहृतिसामादीन्यभिश्रावयिष्ये इति भोक्तृृन्पृष्ट्वाऽभिश्रावयेति तैरनुज्ञातः कर्त्ता व्याहृतिसामादीन्यभिश्रावयेत्। अशक्तश्चेत्तत्पठनार्थमृत्विजो बृणुयात्। ततः सव्येनसव्याहृतिकां सावित्रींतस्याञ्चैव गायत्र्यं यद्वा ऊविश्पतिरित्यादि पितृसंहितां विहायेदं हान्योजसेत्यादि माधुच्छन्दसीं संहितामश्नत्सु द्विजेषु जपेत्। यथा ॐ ^(२उ)भूर्भु^(३)वः^(३)^(२र)स्वः ^(१)तत्स^(२)वि^(३)तु^(१)र्वरे^(२र)ण्यं^(३)भ^(१)र्गो^(२)^(३)देव^(१)स्य^(२) धीमहि ^(२)धियो^(३)^(१)यो ^(२)नः प्रचो^(३)द^(१)या^(२)त्॥१॥ ॐ ^(१)तत्सवितुर्वरे^(र)णियोम्। ^(१)भार्गो^(र)दे^(र)वस्य ^(र)धीमाहि२⁻। ^(२)धियो^(१र)^(र)यो नः प्रचो^(२)१२१२। ^(१)हुम्। आ२⁻। ^(१)दायो। ^(२^)आ२३^(१)४^(१)५^(१)॥२॥ ^(५)इदा६मे^(५)। ^(२)हिया३नू^(१)ओ^(२)१जासा२। ^(१)सुत^(२)ँ

रा^(१)धा^(२)। ^(१)नाम्पा^(२)१ ता२⁻यिपि^(१)बा^(र)तुवस्यागीर्वाणा२३४ः। ^(३)पिबा^(२)३४तु^(३)वा^(२)३। ^(१)स्या२^गा^(३)२३४^(५र)औहो^(र)वा। ^(३)वा२३४णाः^(५)॥१॥

^(५)इदँ

हिया४औहो^(५)। ^(२ऽ)नू३ओ^(२)जा^(३)२३४सा^(५)। ^(१)सु^(२)तँ

रा^(१)धा^(२)। ^(२ऽ)ना३२^(^)म्। ^(३)पा२३४ता^(५)इ। ^(१)पि^(र)बातुवस्या२३। ^(४)ग। वाहा^(५)यि। ^(१)वा२३४णाः^(ऽ)। ^(५र)एहिया६हा^(५)। ^(४)हो५इ। ^(५)डा॥२॥ ^(५)इद‍ँ

ह्यनू६ओ^(५र)जसा। ^(२)सु^(१)तँ

राधा^(२)। ^(१)नाम्पातौ^(२र)॥ ^(२र)होवा३हा^(२)इ। ^(२)पिबा^(१)तु^(२)व। ^(२)स्यगा^(१)यिर्व्वाणौ^(२र)। ^(र)होवा३हा^(२)इ। ^(२)पिबा^(१)तुवौ^(२र)। ^(र)होवा३हा^(२)। ^(२)स्यगा^(१)ये^(२)३ः। ^(१^)वा२ना^(३)२३४औ^(५र)हो^(र)वा। ^(२)घृतश्चु^(१)ता^(३)२^(१)३^(१)४^(१)५ः^(१)॥३॥ ^(३र)

त्वामि^(४)

दा

^(५र)

। ^(२)

होयि^(ऽ)

। ^(३)

हियो^(४)

नरा^(५)

६ए^(५)

। ^(२)

अपा^(१)

इप्य^(२)

न्वा^(१)

। ^(१)

ज्रायिन् ^(२)

भूर्णा^(३)

२३४याः^(५)

॥ ^(१)

सइन्द्र^(२)

स्तो^(१र)

मवा^(२र)

हसः। ^(२)

इहा^(१)

श्रूधा^(२^)

। ^(३र)

औहो^(२)

३४वा^(३र)

हा^(२)

इ। ^(२)

उपा^(१)

स्वासा^(२^)

।

३र

औहो^(२)

३४वा^(३र)

हा।

^(२)

रमा^(१र)

गा२३हा^(२)

३४ऽ३यि। ^(१)

ओऽ२३४५इ।

^(५)

डा॥४॥ ^(५)

स^(र)

पूर्व्यो^(र)

महो^(र)

ना६मे^(५)

।

२र

वेनःक्रतू३^(^)

भा^(१)

इरा^(र)

नजे^(२)

३। ^(२)

हा३हा^(२)

। औ३^(ऽ)

हो^(२)

३वा^(२)

। आइही२⁻

। ^(२)

यस्यद्वा^(र)

रा^(र)

३^(ऽ)

मा^(१)

नुः पीता^(२)

३।

^(२)

हा३हा^(२)

।औ३^(ऽ)

हो^(२)

३वा^(२)

। ^(१)

आइही२⁻

। ^(१)

दाइवे^(र)

षुधा^(२)

३। ^(२)

हा३हा^(२)

इ। औ३^(ऽ)

हो^(२)

३वा^(२)

। ^(१)

आइही२⁻

।

^(२)

यआ^(१)

२३। ^(१)

ना२^(^)

जा^(३)

२३४औ^(५)

हो^(२र)

वा। ^(२)

मधुश्चु^(१)

ता^(३)

२^(१)

३^(१)

४^(१)

५ः^(१)

॥५॥

५

पुरा^(र४)

म्भि^(३)

न्दु^(२^)

र्य्यु^(३)

वा^(४र)

क^(५)

वीः। ^(१)

अमितौ^(र)

जा^(र)

-

^(२)अजा^(१र)या२३ता^(२)। ^(१)आइन्द्रो^(र)विश्वा^(२)३। ^(१)स्याक^(२^)र्म्मा^(३)२३४णाः^(५)। ^(१)धर्त्ता। वाज्रौ^(१)वा^(२^)^(३)ओ२३४वा^(५)पु^(४)रु५ष्टुताः। ^(४)होऽ५इ। ^(५)डा॥६॥ ^(४)ओवा। ^(४)उप^(५)प्रक्ष^(४र)मधू^(५)मति क्षिय^(४)न्तः^(५)। ^(४)ओ वा। ^(१)ओ इ। ^(१)पु^(र)ष्येमरइन्धि^(र)महे^(र२)त ^(१)आ२३यिन्द्रा^(२)। ^(१)ओ। ^(१)वाओवा^(२)। ^(१)ओ। ^(२र)वा हा३१उवा३४।^(^)ऊ३४पा^(५)॥७॥ ^(२^)

हा ^(३)ओ२३४हा^(५)इ। ^(३)इहा^(२)३१। ^(२)पव^(१)स्वसो। ^(२)मा३म^(१)धु। ^(२^)

माँ

ऋ^(३)ता^(४)वा^(५)। ^(२)अपो^(१र)वसा। ^(२)नो३अ^(१)धि। ^(२^)

सानो^(३र)अ^(४)व्या^(५)यि। ^(२)अव^(१)द्रो^(र)णा ^(२)नी३घृ^(१)त। ^(२)वन्ति^(३)रो^(४)हा^(५)। ^(२^)

हा ^(३)ओ२३४हा^(५)इ। ^(३)इहा^(२)३१। ^(२)मदि^(१)न्तमो ^(२)मत्स^(१)रः। ^(२)आ३४३यि। ^(२)द्रा३पा^(४)५ना६५६ः॥८॥ ^(२)

सु^(र)रूपकृत्नु^(१)मू^(२र)

त^(१)ये^(२र)

सुदु^(१)धा^(२र)

मा^(१)। ^(२)वगो२⁻। ^(१)दुह^(२)या३१उवा२३। ^(३)इ२३४डा^(५)। ^(३)सू२३४वाः^(५)। ^(२)जुहु^(१)मा२३सी^(२)। ^(१)द्यविद्यवि^(२)या३१उवा२३। ^(३)ज्यो२३४तीः^(५)॥९॥इति माधुच्छन्दसी संहिता॥ भोजनान्ते प्रेतपात्रे नविकिरदानम्। प्राचीनावीती प्रेतस्य पितुरुच्छिष्टस्य पुरतश्चतुरङ्गुलदेशे दर्भानास्तीर्य्य प्रत्यगपवर्गमपो निनीय तत्रयेत्वग्निदग्धा इतिमन्त्रेण पितृतीर्थेन तिलमिश्रितमन्नं विकिरेत्। ये त्वग्निदग्धा जीवा ये येऽप्यदग्धाः कुले मम।भूमौ दत्तेन तृप्यन्तु तृप्ता यान्तु परां गतिम् ततः कर्त्ता

पाणिपादौ प्रक्षाल्य द्विराचम्य, हस्तकुशान्त्यक्त्वा ऽन्यकुशान्धृत्वा द्विजेभ्यः प्रेतपूर्वमुत्तरापोशनं दत्वा, सव्याहृतिकां गायत्रीं मधुमतीञ्च त्रिर्जपित्वा ऽऽचान्तेषु प्रेतभिन्नेषुतृप्ताः स्थ इति पृच्छेत्। उपवीती विश्वेदेवास्स्तृप्तास्स्थ।तृप्तास्स्म इति प्रतिवचनम्। प्राचीनावीती। गोत्र प्रेत स्वदितम्। अस्तु स्वदितम्। प्रेतस्य पितृपितामहप्रपितामहास्तृप्ताः स्थ। तृप्ताः स्म इति प्रत्युक्ते प्रेतभिन्नविप्रेष्वन्नशेषाभ्यनुज्ञा। अन्नशेषैः किं? क्रियतामिति पृष्ट्वा, इष्टैस्सह भुज्यतामित्यनुज्ञातो ब्राह्मणानां हस्तक्षालनात्पूर्वमुच्छिष्टसन्निधौ पिण्डान्दद्यात्। प्रेतपाकान्नेन प्रेतपिण्डः।प्राचीनावीती वाग्यतो यजमान उच्छिष्टपात्रस्य बाहुमात्रप्रदेशे चतुरस्रं मण्डलं विधाय, गोमयेनोपलिप्य, तत्पश्चिमभागे प्रेतस्य पित्राद्यर्थं तथैव मण्डलं विधाय, तत्रदक्षिणाप्रवणां सैकतेनोभयत्र वेदिकां कृत्वा ऽभ्युक्ष्य,दक्षिणायान्कुशानास्तीर्य्य, प्रेतपिण्डे नोल्लेखनं सव्येनपिञ्जूलीं गृहीत्वा सव्याद्दक्षिणेन पिञ्जूलीं गृहीत्वा पिञ्जूल्यग्रेणास्तृतकुशोपर्यपहता इतिमन्त्रेण दक्षिणाग्रांरेखामुल्लिखेत्। अस्य प्रजापतिर्ऋषिर्यजुः पितरो देवता लेखोल्लेखने विनियोगः। अपहता असुरा रक्षाँ

सि वेदिषदः॥ ततःपिञ्जूलीं त्यक्त्वाऽप उपस्पृशेत्। प्रेतपिण्डस्थले नावाहनम्। एत पितर इतिमन्त्रेण प्रेतपितॄनावाहयेत्। ततःप्रेतपिण्डस्थाने ऽमुकगोत्र पितः प्रेत पिण्डस्थाने ऽवनेनिक्ष्व। ततो द्विगुणकुशजलमादाय, प्राचीनावीती वामजानु भूमौ निधाय, पितृतीर्थेनास्तृतकुशमूलेषु अमुकगोत्र

पितरमुकशर्मन्नवनेनिक्ष्वि ये चात्र त्वामनुयाँ

श्चत्वमनुतस्मै ते स्वधा॥ अप उपस्पृश्य पुनः कुशमध्येषु, अमुकगोत्र प्रेतस्य पितामहामुकशर्म्मन्नवनेनिक्ष्व ये चात्र त्वेत्यादि। पुनः कुशाग्रेषु, अमुकगोत्र प्रेतस्य प्रपितामहामुकशर्म्मन्नवनेनिक्ष्व ये चात्र त्वेत्यादिप्रत्यवनेजनमप उपस्पृशेत्। प्रेतपाकान्नेन पिण्डं कृत्वा प्रेतपिण्डावनेजनस्थाने ऽमुकगोत्रामुकप्रेत पितरेष ते पिण्ड उपतिष्ठताम्।तत आचम्य प्रेतस्य पित्रादीनामवनेजनक्रमेण पिण्डान्दद्यात्। पित्रादिपाकशेषादल्पमल्पं गृहीत्वा, तत्राज्यमवनीय हुतशेषेण मिश्रीकृत्य, तिलान् संयोज्य, बिल्वमात्रान्त्रीन् पिण्डान् कृत्वा, दक्षिणहस्तेन गृहीत्वा, सव्येनान्वारभ्य, पितृतीर्थेनामुकगोत्र प्रेतस्य पितरमुकशर्मन्नेषते पिण्डः ये चात्र त्वामनुयाँ

श्च त्वमनु तस्मै ते स्वधा।अप उपस्पृश्यैवं पितामहप्रपितामहयोः पिण्डौ तत्तन्नामोक्त्वा क्रमेण स्थापयेत्। ततः प्रेतपिण्डे प्रत्यवनेजनादि, न पित्रादिपिण्डेषु प्रत्यवनेजनम्। प्रेतपिण्डपात्रक्षालनजलेनप्रत्यवनेजनाद्यभिरम्यतामितिप्रेतार्थनिमन्त्रितब्राह्मणविसर्गान्तमाद्यमासिकैकोद्दिष्ट-श्राद्धवत्कुर्य्यात्। ततः पिण्डसंयोजनम्। आचम्य गोत्रस्यामुकप्रेतस्य प्रेतत्वविमुक्तिपूर्वकं वस्वादिपितृत्वप्राप्त्यर्थं गोत्राणां वसुरुद्रादित्यस्वरूपाणां प्रेतस्य पितृपितामहप्रपितामहानाममुकामुकशर्मणां पिण्डैः सह प्रेतपिण्डस्य संयोजनं करिष्ये।कुरुष्वेत्यनुज्ञातः सुवर्णादिशलाकया कुशेन च प्रेतपिण्डस्य त्रिभागं कृत्वा, ये समाना इतिमन्त्रद्वयं पठित्वा

अमुकगोत्रस्यामुकप्रेतस्य पिण्डस्य प्रथमभागो गोत्रस्यशर्म्मणो वसुरूपस्य प्रेतस्य पितुः पिण्डेन सह संयुज्यताम्। संयुताः स्म इति प्रतिवचनम्। दधिमधुभ्यांमिश्रीकुर्य्यात्। ततः प्रेतपिण्डस्य द्वितीयभागो गोत्रस्यशर्मणो रुद्ररूपस्य प्रेतस्य पितामहस्य पिण्डेन सहसंयुज्यताम्। संयुताः स्म इति प्रतिवचनम्। मिश्रणंपूर्ववत्। पुनः प्रेतपिण्डस्य तृतीयभागो गोत्रस्य शर्मण आदित्यरूपस्य प्रेतस्य प्रपितामहस्य पिण्डेन सह संयुज्यताम्। संयुताः स्म इति प्रतिवचनम्। मिश्रणं पूर्ववत्। ततः पिण्डपात्रक्षालनजलेन प्रत्यवनेजनं कृत्वा पिण्डपात्रमधोमुखं स्थापयेत् ततोऽत्र पितरो मादयध्वमितिजपति। अस्य मन्त्रस्य प्रजापतिर्ऋषिर्यजुः पितरो देवताजपे विनियोगः। अत्र पितरो मादयध्वं यथाभागमावृषायध्वम्॥ अप्रादक्षिण्येन पर्य्यावृत्त्योदङ्मुखो दक्षिणाभिमुखो वा ऽनुच्छ्वसन्नमीमदन्त पितर इति जपेत्। अस्यमन्त्रस्य प्रजापतिर्ऋषिर्यजुः पितरो देवता जपे विनियोगः। अमीमदन्त पितरो यथाभागमावृषाइषत॥ ततःकृताञ्जलिर्नमो वः पितरः पितर इति जपति। अस्यप्रजापतिर्ऋषिरुष्णिक्छन्दः पितरो देवता जपे विनियोगः। नमो वः पितरः पितरो नमो वः॥ ततः पत्नीमवेक्षते। अस्य मन्त्रस्य प्रजापतिर्ऋषिर्यजुः पितरो देवतापिण्डावेक्षणे विनियोगः। सदो वः पितरो देष्म॥ ततःसव्येन हस्तेन पूर्वासादितसूत्रं गृहीत्वा दक्षिणेनादायसव्येनान्वारभ्य पितृतीर्थेन प्रथमपिण्डे निदध्यात्। अ-

मुकगोत्र पितरमुकशर्मन्नेतत्ते वासः ये चात्र त्वमनु याँ

श्च

त्वमनु तस्मै ते स्वधा॥ तत अप उपस्पृश्य पितामहनामयुक्तमन्त्रेण पितामहपिण्डे निदध्यात्। तथैव प्रपितामहपिण्डे सूत्रं निदध्यात्। अत्रापि दक्षिणहस्तेनसूत्रनिधानं वामेनान्वारम्भः। यथाचारं गन्ध-पुष्प-धूप-दीप-नैवेद्यादिभिः पिण्डपूजनम्। ततो भोक्तृभ्यो मुखहस्तप्रक्षालनाद्यर्थमुदकं दत्वा स्वयं हस्तौ प्रक्षाल्याचामेत्। आचान्तेषु भोक्तृषु सव्येन सुसम्प्रोक्षितमस्त्विति द्विजाग्रभूमिं जलेनासिञ्चेत्। अस्त्वितिप्रतिवचनम्।शिवा आपः सन्त्विति द्विजहस्तेषु जलं प्रयच्छेत्। सौमनस्यमस्त्विति भोक्तृहस्तेषु कुसुमानि। अक्षतञ्चारिष्टंचास्त्वित्यक्षतान् दद्यात्। अथ प्राचीनावीती सव्यं जान्वाच्य कुशोदकं गृहीत्वा अमुकगोत्रस्य पितुरमुकशर्मणोदत्तं सपिण्डीकरणश्राद्धमक्षय्यमस्त्विति पितृब्राह्मणहस्तेजलं दद्यात्। अस्त्वक्षय्यमिति भोक्तृप्रतिवचनम्। अपउपस्पृश्य, एवं पितामहप्रपितामहयोः। तत अघोराः पितरसन्त्विति कर्त्ता वदेत्। सन्त्वघोराः पितर इति प्रतिवदेयुर्भोक्तारः। गोत्रं नो वर्द्धतामिति कर्त्ता। वर्द्धतामिति भोक्तारः। ततो न्युब्जीकृतपित्रर्घ्यपात्रे स्थापितान्स्वधानिनयनीयान् सपवित्रान् कुशान् सव्येनाप्रादक्षिण्येनादाय, पित्रादिपिण्डोपरिक्रमेणास्तीर्य्य, स्वधां वाचयिष्य इति पृच्छति। वाच्यतामिति भोक्तारः। ततोगोत्रेभ्यः पितृभ्यः शर्मभ्यः स्वधोच्यतामिति कर्त्ता।

अस्तु स्वधेति भोक्ता प्रतिवदेत्। पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्य इति विशेषः। ततो न्युब्जीकृतपित्रर्घ्यपात्रमुत्तानं कृत्वा तेनोदकमादाय पित्रादिपिण्डत्रयोपरि धारां दद्यादूर्ज्जंवहन्तीरिति। ऊर्जं वहन्तीरमृतं घृतं पयः कीलालं परिस्रुतँ

स्वधास्थ तर्प्पयत मे पितॄन्॥ ततो देवहस्ते जलं दत्वा विश्वेदेवाः प्रीयन्तामिति वाचयेत्।प्रीयन्तां विश्वेदेवा इति प्रतिवचनम्। ततः पिण्डान्भोजनपात्राणि च स्वस्थानाच्चालयेत्। ततो देवपूर्वं यथाशक्ति दक्षिणां दद्यात्। विश्वेदेवा इयं वो दक्षिणा।पितरियं ते दक्षिणा। एवं पितामहप्रपितामहयोः। कर्त्ताभोक्तॄन्। प्रति प्रार्थयेत्। दातारो नोऽभिवर्द्धन्तां वेदाःसंततिरेव च। श्रद्धा च नोमाव्यगमद्बहुदेयं च नोऽस्त्विति॥ ततो भोक्तारः। दातारो वोऽभिवर्द्धन्तां वेदाः संततिरेव च। श्रद्धा च वो मा व्यगमद्बहुदेयं च वोऽस्त्वितिप्रतिवदेयुः॥ ततः कर्त्ता। अन्नञ्च नो बहुभवेदतिथींश्चलभेमहि। याचितारश्च नः सन्तु मा च याचिष्म कंचन॥ ततो भोक्तारः। अन्नं च वो बहुभवेदतिथींश्च लभध्वं। याचितारश्च वः संतु मा च याचिढ्वंकंचन॥एता एवाशिषस्सन्तु इति कर्त्ता। एताः सन्त्वाशिष इतिभोक्तारः। ततः स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु। ॐ स्वस्तीतिभोक्तारः। ततः कर्त्ता आशिषः प्रतिगृह्य पितृपूर्वं वाजेवाज इति विसर्जयेत्। पितृपङ्क्तिमुख्यस्य ब्राह्मणस्याङ्गुष्ठमपसव्येन गृहीत्वा, वाजेवाजेवत वाजिनो नो धनेषुविप्रा अमृता ऋतज्ञाः। अस्य मध्वः पिबत मादयध्वं तृप्ता

यात पथिभिर्देवयानैः॥ इत्येतया पितृपूर्वं पितॄन् विसृज्य, सव्येन विश्वान् देवान् विसृज्य सर्वानुत्थापयेत्।ततः सर्वे देवविप्राः पादप्रक्षालनदेशे प्राङ्मुखाः पित्रादयश्चोदङ्मुखास्तिष्ठेयुः। ततः कर्त्ता जलपात्रं गृहीत्वा ब्राह्मणानां परितो जलधारां प्रादक्षिण्येन दद्यात् आमावाजस्येति। आमा वाजस्य प्रसवो जगम्यादेवे द्यावापृथिवीविश्वरूपे। आमागन्तां पितरा मातरा चामासोमो अमृतत्वेन गम्यात्॥ अथ सीमान्तमनुव्रज्य प्रदक्षिणं कृत्वा,ब्राह्मणानभिवाद्य, वामदेव्यंगीत्वा, गृहं प्रविशेत्। वामदेव्यसामप्रकाशः। ^(३)काऽ५या^(र)। नश्चा^(४)३इत्रा^(२)३^(४र)आभुवा^(५)त्। ^(१)ऊ। ^(र)तीस^(२)दा^(१र)वृधः^(२)स^(१)। खा। ^(२)औ३हो^(र)हा^(२)इ। ^(१)कया२३शचा^(२^)इ। ^(३)ष्ठयौ^(र)हो^(२)३। ^(१)हुम्मा२⁻। ^(१)वा२र्तो३ऽ५हा^(२)इ॥१॥ ^(३)काऽ५स्त्वा^(र)। सत्यो^(४)३मा^(२)३दा^(४)ना^(५)म्। ^(१)मा। हिष्ठो^(२र)मा^(१)त्साद^(२)न्ध^(१)। सा। ^(२)औ३हो^(र)हा^(२)इ। ^(१)दृढा२३चिदा^(२^)। ^(३)रुजौ^(र)हो^(२)३। ^(१)हुम्मा२⁻। ^(१)वाऽ२सो३ऽ५हा^(२)यि॥२॥ ^(३)आऽ५भी^(र)। षुणा^(४)३ःसा^(२)३खी^(४)ना^(५)म्। ^(१)आ। विता^(२र)ज^(१)रायितॄ^(२र)। ^(१)णाम्। ^(१)औ२३हो^(र)हा^(२)यि। ^(१)शता२३म्भवा^(२^)। ^(३)सियौ^(र)हो^(२)३। ^(१)हुम्मा२⁻।^(१)ताऽ२यो३ऽ५हा^(२)यि॥३॥

अथ मातुः सपिण्डीकरणे मिताक्षरायाम्। “अपुत्रायां प्रमीतायां भर्त्ता स्वमात्रैव सपिण्डींकुर्यात्। अन्वारोहे तु पुत्रः स्वपित्रैव मातुः सापिण्ड्यं कुर्य्यात्। आसु-

रादिविवाहोत्पन्नः पुत्रिकासुतश्च मातामहेनैव कुर्य्यात्।ब्राह्मादिविवाहोत्पन्नः पित्रा, मातामहेन पितामह्या वा,विकल्पेन कुर्य्यात्। अत्रापि नियतो वंशसमाचारस्तदानींतथैव कुर्य्यात्”। कर्मप्रदीपे तु–“मातुः सपिण्डीकरणंपितामह्या सहोदितम्। यथोक्तेनैव कल्पेन पुत्रिकाया नचेत्सुतः”॥ इति सपिण्डीकरणप्रयोगः॥

अथस्मार्त्ताग्निमतो दाहविधिरुच्यते। अथ मुमूर्षंस्वयं होमासमर्थं पुत्रादिरग्निसमीपे शाययेत्। यदि शुक्लपक्षे हुतायां सायमाहुत्यां मरणशङ्का स्यात्, तदैवागामिप्रातर्होमंकुर्यात्। यदि कृष्णपक्षे सायमाहुतेः परं मरणशङ्का स्यात्तदैव दर्शपर्य्यन्तमवशिष्टसायमाहुतीःप्रातराहुतीश्च परिगणय्य पक्षहोमवत्सायंप्रातराहुतीस्तन्त्रेण सायमेव कुर्य्यात्। पिण्डपितृयज्ञं विहाय दर्शस्थालीपाकमपितदैव कुर्य्यात्। पुनर्ज्जीवति चेद्दर्शेपिण्डपितृयज्ञस्यानुष्ठानं,न होमस्थालीपाकयोः। शुक्लपक्षे दिवामरणे सायंहोमोन। कृष्णपक्षे दिवामरणेऽवशिष्टतिथिसायंप्रातराहुतिदर्शस्थालीपाकानुष्ठानं भवत्येव। ततः कर्त्ता प्राक्स्मृतिवियोगान्मणिकोदकेनासन्नमरणं स्नापयित्वा शुद्धे वाससीपरिधाप्य, दक्षिणाग्रदर्भेषु तिलान्विकीर्य्य, दक्षिणाशिरसंनिवेशयेत्। गृह्याग्निपरिचर्य्यार्थमग्निशालायां यस्मिन्भाण्डउदकं पूर्णं स मणिकः। ततो वैतरणीदानादिकं कुर्य्यात्। ततो मरणानन्तरं घृताभ्यञ्जनादि चितेरुपरि स्थापनान्तं कर्म निरग्निकवत्कुर्य्यात्। ततो गृह्याग्न्युपयुक्तपा-

त्राणां प्रतिपत्तिः कर्मप्रदीपे। “आज्यपूर्णांदक्षिणाग्रांस्रुचं मुखे स्थापयेत्। तथाग्रमाज्यपूर्णं स्रुवं नासिकायाम्।पादयोः प्रागग्रामधरारणिं। तथाग्रामुत्तरारणिमुरसि।सव्यपार्श्वे दक्षिणाग्रंशूर्पम्। दक्षिणपार्श्वे दक्षिणाग्रंचमसम्। ऊरुद्वयमध्ये उलूखलं मुसलमधोमुखं, तत्रैवचत्रमोविलीकं च स्थापयेत्। लोहमयादीनि पात्राणि ब्राह्मणाय दद्यादप्सु वा प्रक्षिपेत्। ततो दाहविधिस्तत्र मन्त्रः। “अस्मात्त्वमधिजातोऽसि त्वदयं जायतां पुनः। असौस्वर्गाय लोकाय स्वाहा”॥ इति कर्मप्रदीपोक्तमन्त्रेणगृह्याग्निं दद्यात्। अत ऊर्द्ध्वंसपिण्डीकरणान्तं सर्वं समानं निरग्निकवत्॥

अथ श्रौताग्निमतो दाहविधिरुच्यते। शुक्लपक्षे सायमग्निहोत्रात्परं मरणशङ्का चेत्तदैव दक्षिणाग्निमाहवनीयञ्च विहृत्य तदैवागामि प्रातरग्निहोत्रं कुर्यात्। सायमग्निहोत्रात्पूर्वं चेत्तदा सायमग्निहोत्रमागामिप्रातरग्निहोत्रं च तन्त्रेण कुर्य्यात्। उन्नयनात्पूर्वं होमद्रव्योत्पत्तेःपरं यजमानस्य प्राणवियोगे होमद्रव्यं गार्हपत्ये प्रक्षिपेत्।उन्नयनात्परं होमादर्वाक् मृते होमद्रव्यमाहवनीये प्रक्षिपेत्। प्रातःकालपर्यन्तं जीवति चेन्न पुनरग्निहोत्रम्।शुक्लपक्षे ऽवशिष्टतिथ्यग्निहोत्रं पूर्णमासेष्टिश्च न भवति।कृष्णपक्षे निशायां प्राणवियोगसंशये पूर्ववत्सायम्प्रातरग्निहोत्रञ्च हुत्वा, दर्शपर्यन्तावशिष्टतिथिपरिगणनया सायम्प्रातर्होमानामुन्नयनं कृत्वा, पक्षहोमविधिना तन्त्रेणसायम्प्रातरग्निहोत्राऽनुष्ठानं कुर्य्यात्। पिण्डपितृयज्ञं विना

सम्पूर्णांदर्शेष्टिमपि कुर्य्यात्। दर्शेष्टिकरणासम्भवे, श्रौतेन विधिनाऽऽज्यं संस्कृत्य, चतुर्गृहीतेनाज्येन दर्शदेवतापुरोनुवाक्यामनूच्य, तद्देवतायाज्ययाऽऽज्येन प्रधानदेवतांयजेत्। पुनश्चतुर्गृहीतेनाज्येन देवतान्तरं यजेत्। तत्राप्यसम्भवे तत्तदेवतानाम्ना चतुर्थ्यन्तेनाज्येन पूर्णाहुतिंजुहुयात्। यथाऽसोमयाजिनः। अग्नये स्वाहा। इन्द्रग्निभ्यां स्वाहा॥ सोमयाजिनस्तु। अग्नये स्वाहा। इन्द्रायस्वाहा।इन्द्रस्थाने महेन्द्रो वा॥ दर्शपर्य्यन्तं जीवतिचेन्नाग्निहोत्रं न दर्शेष्टिः। किन्तु पिण्डपितृयज्ञमात्रम्।सकलेष्टिपक्षे हविषामुत्पत्तेः परं हविरासादानात्पूर्वं मृते,हविषां गार्हपत्ये प्रक्षेपः। हविरासादनादूर्द्ध्वंहोमात्पूर्वं मृते,हविषामाहवनीये प्रक्षेपः। इष्टिमध्ये यस्मिन् कर्मणि मृतिःतत्कर्मान्तं कृत्वा नोर्द्ध्वंकर्म कुर्य्यात्। आसन्नप्राणवियोगंज्ञात्वा, वेदिकां गोमयेनोपलिप्य, तत्र कुशादीनास्तीर्य्य,तत्र दक्षिणाशिरसं यजमानमुपवेश्य, वैतरणीगोदानादिकंकारयित्वा मृतस्याभ्यञ्जनाद्यलंकरणान्तं कर्म निरग्निकवत्कुर्य्यात्। नात्र हिरण्यशकलप्रक्षेपः। ततः पुत्रादिर्गार्हपत्यादग्निमुद्धृत्याहवनीयं दक्षिणाग्निं सभ्यावसथ्यौ चविहरेत्। ततोगार्हपत्यादिनामलेखनेन चिन्हितेषु नवीनमृत्पात्रेषु गार्हपत्यमाहवनीयं दक्षिणाग्निं सभ्यावसथ्यौगृह्याग्निं च निधाय यज्ञपात्राणि पृषदाज्यं दर्भान् तिलान्घृतं सप्तहिरण्यशकलानि पिण्डद्रव्याणि च गृहीत्वाऽग्निपूर्वाः शवमध्याः स्मशानं गच्छेयुः। अर्द्धमार्गेस्मशाने

पिण्डदानं निरग्निकवत्। ततः स्मशाने कुत्रचिच्छुद्धदेशेगार्हपत्यस्थानं परिकल्प्य तस्मादष्टसु प्रक्रमेष्वाहवनीयस्थानम्। वितृतीयदेशे दक्षिणस्यां दिशि दक्षिणाग्न्यायतनम्। आहवनीयपार्श्वयोः सभ्यावसथ्यस्थाने परिकल्प्यगार्हपत्याहवनीययोर्मध्ये दक्षिणाप्रवणां चितिं पूर्ववत्कुर्यात्। ततो गार्हपत्याद्यायतनेषु सकृत्सकृत्पञ्चभूसंस्कारान्कृत्वा तेष्वग्नीन्यथाक्रमं स्थापयेत्। ततश्चितौ दक्षिणाशिरसं प्रेतं स्थापयेत्। ततः प्रेतस्य मुखादिषु स्मार्त्ताग्निपात्राणि साग्निकवत्संस्थाप्य यज्ञियपात्राणि ‘लाट्यायन’- सूत्रोक्तविधिना स्थापयेत्। सूत्रम्। “शिरसि कपालानि,इडां दक्षिणाग्रां च, ललाटे प्राशित्रहरणम्, दक्षिणाग्रमग्निहोत्रस्रुवं दक्षिणनासायाम्, तथाग्रमैष्टिकस्रुवं वामनासिकायाम्। ततः सप्तहिरण्यशकलान्यस्मिन्काले मुखादिच्छिद्रेषु प्रक्षिपेत्। यथा—मुखे प्रथमम्, ततो दक्षिणनासिकायाम्, ततो वामनासिकायाम्, ततो दक्षिणनेत्रे,ततो वामनेत्रे, ततो दक्षिणकर्णे, ततो वामकर्णे, ततअग्निहोत्रहवणीं तिरश्चीं प्रागग्रां मुखे, दक्षिणपाणौजुहूं दक्षिणाग्रां, सव्ये पाणावुपभृतं दक्षिणाग्राम्, उरसिध्रुवांदक्षिणाग्राम्, उदरे पात्रीम्, उपस्थे कृष्णाजिनम्,सक्थ्नोर्मध्ये शम्यां दृषदुपले च‚ यान्यनिर्द्दिष्टस्थानानि तान्यत्रैव स्थापनीयानि”। तानि यथा—अरणिद्वयं चत्रौविलीप्रणीता दोहनपात्रशृतावदानान्तर्द्धानपात्रपूर्णपात्रयोक्त्रादीन्येतान्यपि दक्षिणाग्राणि। चत्रं नाम मन्थनदण्डः।औविली नाम मन्थदण्डस्योपरिभागे यो लोहशङ्कुस्तदु-

परि स्थापनकाष्ठम्। दक्षिणकटिसन्निकृष्टजघनप्रदेश ऊर्द्ध्वमुलूखलं तत्रैव मुसलम्। पादयोः शूर्प्पंदक्षिणाग्रं,पूर्वोक्तानि सर्वाण्यपि यज्ञपात्राणि पृषदाज्यपूरितान्युत्तानानि स्थापयेत्। “दधिमिश्रितं घृतं पृषदाज्यम्”। ततोऽस्मिन्काले सक्थ्नोर्मध्ये सभ्यावसथ्यौ स्थापनीयौ। गृह्याग्निरपि। ततोऽग्निभ्य उलपराजिनामकबहुकुशास्तरणंकुर्यात्। यथा यजमानस्य शरीरे सर्वेऽग्नयः सङ्गता भवेयुः। तदुक्तं लाट्यायनेन। “सर्वेभ्योऽग्निभ्य उलपराजीन्स्तृणुयुः यथाऽस्मिन्नग्नयः समवेष्यन्तीति”॥ ततो गार्हपत्यादीनाम्मध्ये यस्य प्रथमतो ज्वलनं तदनुसारेण यजमानस्य फलविशेषमाह। “आहवनीयाच्चेत्प्रथममियाद्ब्रह्मलोकमेष्यतीति विद्यात्, गार्हपत्याद्देवलोकं, दक्षिणाग्नेः पितृलोकम्"। सूत्रं। “क्लृप्तेषु यज्ञपात्रेषु त्रिश्छन्दोगः परिगायेत् नाकेसुपर्णमिति, धूम उदिते त्वेषस्ते धूम ऋण्वतीति, प्रज्वलिते ऽग्ने मृड महाँ

असि, इत्येतयोरन्यतरेण। अत्रायं भावः। यज्ञपात्रस्थापनानन्तरं नाकेसुपर्णमितिसाम्नस्त्रिर्गानं प्राचीनावीती तिष्ठन्कुर्यात् कर्त्ताऽन्यो वा। धूमे जाते, त्वेषस्तेधूम ऋण्वतीत्यस्य साम्नस्त्रिर्गानम्। अग्ने मृड महाँ

असीतिसामद्वयमध्ये ऽन्यतरस्य त्रिर्गानम्। सामप्रकाशो यथा। ^(१)आ२⁻या^(१)म्। ^(३)

अया^(२र)य^(१)म्। ^(२)औ३^(ऽ२)हो३यि। आ२⁻यि। उ२⁻। ^(१र)नाके^(र)सुपार्णमुपयात्प^(३)त^(२)न्ता^(१)म्। ^(३)पत^(२)न्त^(१)म्। ^(२)औ३^(ऽ२)हो३यि ^(१)आ२⁻यि। ^(१)ऊ२⁻। ^(१)आ२⁻या^(१)म्।

^(३)अया^(२र)य^(१)म्। ^(२)औ३^(ऽ)हो^(२)३यि ^(१)आ२⁻यि। ऊ२⁻। ^(१)हृदा^(र)वे^(र)नान्तो^(र)अभ्यचाक्ष^(३)त^(२)त्वा^(१)। ^(३)क्षत^(२)त्वौ३^(ऽ)। ^(२)हो३यि। ^(१)आ२⁻यि। ऊ२⁻। ^(१)आ२⁻या^(१)म्। ^(३)अया^(२र)य^(१)म्। ^(२)औ३^(ऽ)हो^(२)३यि। ^(१)आ२⁻यि। ऊ२⁻। ^(१)हिरण्यपाक्षंवरुणास्य^(३)दू^(२र)ता^(१)म्। ^(३)स्यदू^(२र)त^(१)म्। ^(२)औ३^(ऽ)हो^(२)३यि। ^(१)आ२⁻यि।ऊ२⁻। ^(१)आ२⁻या^(१)म्। ^(३)अया^(२र)य^(१)म्। ^(२)औ३^(ऽ)हो^(२)३यि। ^(१)आ२⁻यि। ऊ२⁻। ^(१)यमस्ययोनौ^(र)शकुनाम् ^(३)भुर^(२)ण्यू^(१)म्। ^(३)भुर^(२)ण्युं^(१)। ^(२)औ३^(ऽ)हो^(२)३यि। ^(१)आ२⁻यि ऊ२⁻। ^(१)आ२⁻या^(१)म्। ^(३)अया^(२र)य^(१)म्। ^(२)औ३^(ऽ)हो^(२)३यि। ^(१)आ२⁻यि। ^(१)ऊ२^(^)। ^(२र)वाहा३१उवा२३। ^(२)ए३। ^(१)दिवम्।२। ^(२)ए३। ^(१)दिवा^(२)३^(१)४^(१)५^(१)म्॥१॥^(२र)त्वेषा^(१)स्ते२३धू^(४र)मऋण्वतिहा^(५)उ। ^(२)दिविसंच्छूका३^(^)आ^(१)ताता३ः^(२)। ^(४र)सूरो^(र)नहीहा^(५)उ। ^(२)द्युता^(१)तूवा^(२)३म्। ^(४)कृपा^(र)पवाहा^(५)उ। ^(२)करो^(१र)चा२३सा^(२^)३४३यि। ^(१)ऊ२३४५ई। ^(५)डा। गौ॥२॥ ^(१)अग्नायिमृ^(७)डा२^(^)। ^(३)म^(२)हाँ

आ^(३)२३४सी^(५)। ^(१)अयआदा^(र)२^(^)यि। ^(३)वयु^(२^)जा^(३)२३४ना^(५)म्। ^(१)इये^(र)थवा२३। हिरा^(२)३सा^(४)ऽ५दा६५६म्॥३॥ ^(३)अग्ने^(४र)मृड^(३)म^(३र)हाँ

अ^(४)सि^(५)। ^(३र)ओ^(२)हा३ओ^(४)हा^(५)। ^(३)अय^(४)आ^(३र)दे^(४र)वयु^(३)ञ्ज^(४)न^(५)म्।^(३र)ओहा^(२)३ओ^(४)हा^(५)। ^(२)इये^(१र)था२३ब^(२)।^(३)हि^(२)रा३सा^(४)-

५दा६५६म्॥४॥ ततो गार्हपत्ये आज्यस्थालीमधिश्रित्याज्यं विलाप्योद्वास्य पवित्राभ्यामुत्पूयावेक्षते। ततः प्रेतोपरि पूर्वस्थापितामग्निहोत्रहवणीमग्निहोत्रस्रुवञ्च गृहीत्वासंमृज्य, स्रुवेणाग्निहोत्रहवण्यां सकृदाज्यं गृहीत्वा,प्राचीनावीती दक्षिणाभिमुखः सव्यं जान्वाच्य प्रज्वलितेऽग्नौ प्रेतमुखे समिधं प्रक्षिप्यास्मात्वमधीतिमन्त्रेणाज्यं जुहुयात्। मन्त्रे ऽसावित्यस्य स्थाने प्रेतस्य प्रथमान्तंनामोच्चारणीयम्। मन्त्रः—अस्मात्त्वमधिजातोऽसि त्वदयंजायतां पुनः। असौ स्वर्गाय लोकाय स्वाहा॥ ततोऽग्निहोत्रहवणीं प्रागग्रां तिरश्चीं पृषदाज्ययुक्तां मुखे विन्यस्यदक्षिणनासायामग्निहोत्रस्रुवंपृषदाज्ययुक्तं दक्षिणाग्रंविन्यसेत्। ततो धूमे उदिते उक्तसामगानम्। प्रज्वलितेऽप्युक्तसामगानम्। ततः सप्तकाष्ठग्रहणं सप्तप्रदक्षिणादिकं च निरग्निकवत्कुर्यात्। इति श्रौताग्निमतो गोभिलसूत्रिणो दाहविधिः॥

अथाहिताग्निविषयेऽग्निनिर्णयः। यदि यजमानपत्न्योर्मध्ये यजमानः पूर्वं प्रमीयेत तं सर्वैरग्निभिः संस्कुर्य्यात्। पत्नीं निर्मंथ्येन। यदि पत्नी पूर्वं म्रियेत्, यजमानःपुनर्विवाहेच्छुश्चेत्पत्नीमग्निभिः पात्रैश्च दाहयित्वा शीघ्रमन्यामुद्वाह्याग्निमादध्यात्। केनापि निमित्तेन विवाहासम्भवे पत्नीं निर्मंथ्येन दाहयित्वा यावज्जीवमग्निहोत्रंजुहुयात्। अन्यान्यपि दर्शपूर्णमासादीनि नित्यानि कर्म्माणि तन्निमित्तप्रायश्चित्तानि न कुर्य्यात्। यदि पत्नी-

मग्निभिः पात्रैश्च दाहयित्वा स्वयं निरग्निको भवेत्तर्हिप्रायश्चिती स्यात्। स्पृष्टोऽयमर्थः कर्मप्रदीपे—“दाहयित्वाऽग्निभिर्भार्यां सदृशीं पूर्वसंस्थिताम्। पात्रैश्चाथाग्निमादध्यात्कृतदारोऽविलंबितः॥ मृतायामपि भार्यायां वैदिकाग्नीन्नहि त्यजेत्। उपाधिनाऽपि तत्कर्म यावज्जीवं समाचरेत्”॥ गृह्याग्निमतः पत्नीदाहे अस्मात्त्वमधिजातेति नमन्त्रपाठोऽन्यत्सर्वं साग्निकवत्कुर्य्यात्॥२॥ “श्रौताग्निमतःपत्नीदाहे ऊहरहितेनास्मात्त्वमधिजात इति मन्त्रेण दाह"इति कर्कोपाध्यायः॥ इत्याहिताग्निविषयेऽग्निनिर्णयः।

अथ त्रिरात्राशौचवतः कृत्यविधिः। प्रथमदिने पिण्डत्रयं, द्वितीये चतुष्टयं, तृतीये पिण्डत्रयम्। अथवा प्रथमे एकः, द्वितीये चत्वारः, तृतीये पञ्च, पिण्डा देयाः।सद्यः शौचे एकस्मिन्दिने दशपिण्डा देयाः। पक्वान्नासम्भवे शालियवपिष्टान्यतरेण पिण्डा देयाः॥

अथ रजस्वलाया मरणे दाहविधिरुच्यते। “रजस्वलायाः प्रेतायास्संस्कारादीनि नाचरेत्। ऊर्ध्वं त्रिरात्रात्स्नातां तां शवधर्मेण दाहयेत्”॥ अतो रजस्वलायाःप्रेतायास्त्रयहमध्ये मरणानन्तरं रजोरूपं मलं प्रक्षाल्य,स्नापयित्वा काष्ठवदग्ध्वा त्र्यहोर्द्ध्वमस्थीनि विधिना दहेत्। सङ्कटे तु त्र्यहमध्ये मरणानन्तरं प्रायश्चित्तपूर्वकं विधिवद्दहनमाह मदनरत्नेस्मृत्यन्तरे च। “उदक्या सूतिकावापि मृता स्याद्यदि तां तदा। अशौचे शमतिक्रान्ते दाहयेदन्तरा यदि॥ उद्धृतेन तु तोयेन स्नापयित्वा तु मन्त्र-

तः। आपोहिष्टेतितिसृभिर्हिरण्यवर्णाश्चतसृभिः॥ पवमानानुवाकेन यदन्तीति च सप्तभिः॥ ततो यज्ञपवित्रेणगोमूत्रेणाथ वा द्विजाः। स्नापयित्वाऽन्यवसनेनाच्छाद्यशवधर्मतः। दाहादिकं ततः कुर्य्यात्प्रजापतिवचो यथा॥गृह्यकारिकायाम्। “अन्तरिक्षमृता ये च वन्हावप्सुप्रमादतः। उदक्या सूतिका नारी चरेच्चान्द्रायणत्रयम्”मिताक्षरायां तु—“पञ्चभिः स्नापयित्वा तु गव्यैः प्रेतां रजस्वलाम्। वस्त्रान्तरावृतां कृत्वा दाहयेद्विधिपूर्वकम्”।देशकालौ सङ्कीर्त्त्यामुकगोत्रायाः प्रेताया रजस्वलाया मरणदोषपरिहारार्थमौर्ध्वदैहिककर्मयोग्यतासिद्ध्यर्थं चान्द्रायणत्रयप्रतिनिधिप्रायश्चित्तपूर्वकमुद्धृतोदकेनाष्टोत्तरशतसंख्याकस्नानानि कारयिष्ये इति सङ्कल्प्य चान्द्रायणत्रयप्रतिनिधिगोदानानि कृत्वा, तामुद्धृतोदकेन पञ्चगव्येनशुद्धोदकेन चाष्टोत्तरशतकृत्वः स्नापयित्वा मन्त्रैः स्नापयेत्। छन्दोगानां तु—उपास्मै गायतानर इत्यादिभिः पावमानीभिः त्यमूष्वित्यादिऋग्द्वयेनापोहिष्ठेत्यादिभिस्तिसृभिः कयानश्चित्र इत्यादिभिस्तिसृभिश्च स्नापयित्वा, पूर्वधृतवस्त्रं परित्याज्यान्यवाससा परिच्छाद्य, विधिना दहेत्। मन्त्रा यथा। इति रजस्वलामरणे दाहविधिः॥

अथ सूतिकामरणे दाहविधिः॥ रजस्वलावत्सूतिकाया अपि मरणानन्तरं मलं प्रक्षाल्य, काष्ठवद्दग्ध्वाऽस्थीनि विधिवद्दहेत्। अन्ये तु विशेषमाहुः। तत्र बोधायनः—“उदक्यासूतिकामृत्यौचरेच्चान्द्रायणत्रयम्”॥

मिताक्षरायां तु—“सूतिकायाम्मृतायां तु कथं कुर्वन्तियाज्ञिकाः। कुम्भे सलिलमादाय पञ्चगव्यं क्षिपेत्ततः॥ पुण्याभिरभिमन्त्र्यापः वाचा शुद्धिं लभेत्ततः। तेनैव स्नापयित्वा तु दाहं कुर्य्याद्यथाविधि॥ अब्लिङ्गाभिर्मन्त्रिताभिर्बामदेव्याभिरेव च। अन्यैश्च वारुणैर्मन्त्रैः संस्नाप्यविधिपूर्वकम्”॥ अथ प्रयोगः। देशकालौ सङ्कीर्त्त्य, गोत्राया अमुकप्रेतायाः सूतिकाया मरणसञ्जातदोषनिरासद्वारौर्ध्वदेहिकसंस्कारकरणयोग्यतासिद्ध्यर्थं चान्द्रायणत्रयप्रतिनिधिप्रायश्चित्तपूर्वकमुद्धृतोदकेनाष्टोत्तरशतस्नानादिकं कारयिष्ये इति सङ्कल्प्य‚ पूर्ववत्प्रायश्चित्तादिकंकृत्वा, कुम्भे सलिलमादाय, तत्र पञ्चगव्यं निक्षिप्यापोहिष्ठेत्यादिभिस्तिसृभिः, कयानश्चित्रइत्यादिभिस्तिसृभिः,एतोन्विन्द्रमित्यादिभिस्तिसृभिः, प्रमित्राय प्रार्यम्णे यदाकदा च मीढुषे घृतवती भुवनानामित्यादिभिर्वारुणीभिर्ऋग्भिरभिमन्त्र्य, ताभिः स्नापयित्वाऽन्यवाससा परिच्छाद्यविधिवद्दहेत्। मन्त्रा यथा। इति सूतिकामरणे दाहविधिः॥

अथ गर्भिणीमरणे दाहविधिः। तत्र प्रायश्चित्तादिकं पूर्ववत्। विशेषस्तूच्यते। गृह्यकारिकायाम्—“यदागर्भवती नारी सशल्यं संस्थिता भवेत्। कुक्षिं भित्त्वाततश्शत्यंनिर्हरेद्यदि जीवति॥ प्रमीतं निखनेत्तं तु प्रायश्चित्तं ततः परम्। सा त्रयस्त्रिंशता कृच्छ्रैश्शुद्ध्यते शल्यदोषतः॥ सगर्भदहने तस्या वर्णजं वधपातकम्। प्रायश्चित्तं चरित्वा तु शुद्ध्यन्ति पापकारिणः”॥ उदरं वि-

दार्य्य, गर्भस्थं शिशुं बहिर्निष्काश्य, पूर्ववत्प्रायश्चित्तादिपूर्वकं विधिवद्दहेत्। शल्यदोषनिवृत्त्यर्थं त्रयस्त्रिंशत्कृच्छ्राणिप्रत्याम्नायेन करिष्ये इति सङ्कल्पः। शिशौ जीवति सतितं ग्राममानयेत्। मृतश्चेन्निखनेत्। इति गर्भिणीमरणेदाहविधिः॥

अथ धनिष्ठादिनक्षत्रपञ्चके मृतस्य दाहविधिरुच्यते।तत्र मदनरत्नेगारुडे—“आदौ कृत्वा धनिष्ठार्द्धमेतन्नक्षत्रपञ्चकम्। रेवत्यन्तं सदा दूष्यमशुभं दाहकर्मणि॥ शवस्यतु समीपे तु क्षेप्तव्याः पुत्तलास्तदा। दर्भमय्यस्तु चत्वारऋक्षमन्त्राभिमन्त्रिताः॥ ततो दाहः प्रकर्त्तव्यस्तैश्च पुत्तलकैः सह। सूतकान्ते ततः पुत्रैः कार्य्यं शान्तिकपौष्टिकम्”॥ ग्रन्थान्तरे तु—“अथवा तद्दिने कार्यो दाहस्तुविधिपूर्वकः। धनिष्ठापञ्चके जीवो मृतो यदि कथञ्च न॥त्रिपुष्करे याम्यभे वा कुलजान्मारयेद्ध्रुवम्॥ तत्रारिष्टनिरासार्थं विधानं समुदीर्य्यते। दर्भाणां प्रतिमाः कार्य्याःपञ्चोर्णासूत्रवेष्टिताः॥ यवपिष्टेनानुलिप्तास्ताभिः सहशवं दहेत्। प्रेतवाहः प्रेतसखः प्रेतपः प्रेतभूमिपः। प्रेतहर्त्ता पञ्चमस्तु नामान्येतानि च क्रमात्”॥ प्रतिमानांस्थानविशेषेषु स्थापनं, तासु तत्तन्नामभिराज्याहुतिं हुत्वा,तासु प्रत्येकं वक्ष्यमाणमन्त्राभ्यामाज्यं हुनेत्। एतत्सर्वंप्रयोगे प्रदर्शयिष्ये। अपरार्के,—“धनिष्ठापञ्चकमृते पञ्चरत्नानि तन्मुखे। प्रास्याहुतित्रयं तत्र हुनेद्वहवपामिति॥ततो निर्हरणं कुर्यादेष साग्नेर्विधिः स्मृतः। इतरं निख-

नेदेव जले वा प्रतिपादयेत्”॥ तत्रैव॥ “कनकं हीरकंनीलं पद्मरागञ्च मौक्तिकम्। पञ्चरत्नमिदं प्रोक्तमृषिभिःपूर्वदर्शिभिः॥ रत्नानाञ्चाप्यभावे तु स्वर्णं कर्षार्द्धमेव वा।सुवर्णस्याप्यभावे तु आज्यं ज्ञेयं विचक्षणैः”॥ अथप्रयोगः॥ कर्त्ताऽऽचम्य, प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्त्य, प्राचीनावीती, गोत्रस्यामुकप्रेतस्य धनिष्ठादिनक्षत्रपञ्चकमध्ये मरणसंसूचितास्मद्बंशारिष्टपरिहारार्थं पञ्चकमरणविधिं करिष्ये इति सङ्कल्प्य, दर्भमय्यः पञ्च प्रतिमाःकृत्वा, ऊर्णासूत्रेण वेष्टयित्वा यवपिष्टेनानुलेपनं कृत्वा,शवसमीपे दक्षिणापवर्गं संस्थाप्य, क्रमेण नामानि निर्द्दिशेत्। प्रेतवाहः, प्रेतसखः, प्रेतपः, प्रेतभूमिपः, प्रेतहर्त्ताचेति। ततो नक्षत्रमन्त्रैरभिमन्त्रयेत्। छन्दोगानां नक्षत्रमन्त्राः। इदं वसो सुतमन्धस इति वसूनाम्। यदा कदाच मीढुष इति वरुणस्य। ईशान इमा भुवनानि ईयसेइत्यजैकपदः। अभित्वा शूरनोनुम इत्यहिर्बुध्न्यस्य। शुक्रन्ते अन्यदिति पूष्णः। ततो गन्धपुष्पादिभिः प्रतिमाःसम्पूज्य दाहसमये प्रथमां शिरसि, द्वितीयां नेत्रयोः, तृतीयां वामकुक्षौ चतुर्थीं नाभौ पञ्चमीं पादयोर्विन्यसेत्। ततस्तूष्णीमाज्यं संस्कृत्य प्रतिमासु निर्द्देशक्रमेण पूर्वोक्तनाममन्त्रैराज्याहुतीर्जुहुयात्। तत्र मन्त्राः। प्रेतवाहायस्वाहा। प्रेतसखाय स्वाहा। प्रेतपाय स्वाहा। प्रेतभूमिपाय स्वाहा। प्रेतहर्त्रे स्वाहा॥ तत उदकपात्रेण परितोजलधारां दत्वा, प्रेतमुखे पूर्वोक्तानि पञ्चरत्नानि निक्षि-

प्य, नाकेसुपर्णमिति त्र्यम्बकमिति मन्त्राभ्यां प्रत्येकंप्रतिमास्वाज्याहुतीर्जुहुयात्। ततस्तदग्नावाज्याहुतीत्रयंकुर्यात्। वह-वपां जातवेद इति प्रथमा। इदं जातवेदसेन मम। जातवेदो वपया गच्छ देवानिति द्वितीया। इदंजातवेदसे न मम। यत्कुसीदमप्रदत्तमितितृतीया। इदंअग्नये न मम। ततो यथाविधि प्रतिमायुक्तं प्रेतं दहेत्।इति धनिष्ठादिनक्षत्रपञ्चकमरणे दाहविधिः॥

अथ धनिष्ठापञ्चकशान्तिः। धनिष्ठापञ्चकमृतस्यदाहविधिमुक्त्वा तच्छान्तिमाह स्मृत्यन्तरे। “सूतकान्तेततः पुत्रः कुर्य्याच्छान्तिकपौष्टिकं। कांस्यपात्रस्थितं तैलंवीक्ष्य दद्याद्द्विजन्मने॥ ब्रह्मविष्णुमहेशेन्द्रवरुणप्रीतयेततः। माष-मुद्ग-यव-व्रीहिप्रियंभ्वादीन्प्रयच्छति॥ स्वर्णदानं रुद्रजाप्यं लक्षहोमो द्विजार्च्चनम्। गोभूदानं षडंशेन कुर्य्याद्दोषोपशान्तये”॥ मदनरत्ने—“एकादशपलंकांस्यं तदर्द्धं वा तदर्द्धकम्। नवषट्त्रिपलं वाऽपि दद्याद्विप्राय शक्तितः”॥ तथाऽन्यत्र। “स्वगृह्योक्तविधानेनवह्नेः संस्थापनं ततः। अन्वाधानं निर्वपणं देवतानां तथाहुतिः॥ यमाय धर्मराजाय मृत्यवे चान्तकाय च। वैवस्वताय कालाय सर्वभूतक्षयाय च॥ औदुम्बराय दध्नाय नीलाय परमेष्ठिने। वृकोदराय चित्राय चित्रगुप्ताय वै क्रमात्॥विधिना वरणं कृत्वा एकैकामाहुतिं हुनेत्। कृष्णां गांकृष्णवस्त्रां च हेमनिष्कसमन्विताम्॥ दद्याद्द्विप्राय शान्ताय प्रीतो भवतु मे यम” इति॥ अथ प्रयोगः। सूतकान्ते, एकादशाहं कृत्वा वा, कर्त्ता स्नात्वा, नूतनवस्त्रे

धृत्वाऽऽचम्य, प्राङ्मुख उपविश्य, प्राणानायम्य, देशकालौसङ्कीर्त्त्य, प्राचीनावीती, गोत्रस्यामुकप्रेतस्य धनिष्ठादिनक्षत्रपञ्चकमरणसंसूचितवंशारिष्टनिवृत्त्यर्थं धनिष्ठापञ्चकशान्तिकर्म करिष्ये इतिसङ्कल्प्य, उपवीती, आचार्य्यंब्रह्माणं पञ्चर्त्विजश्च वृत्त्वा, तान् यथाविधि वस्त्रालङ्कारदक्षिणादानादिभिः सम्पूजयेत्। तत आचार्यः शुद्धे सुसमेप्रदेशे स्थण्डिले यथाविधि परिसमूहनादि कृत्वा, वरदनामानमग्निं प्रतिष्ठापयेत्। अत्र चरुतन्त्रम्। अस्मिन्कर्मणि भूजपपरिसमूहनप्रपदवैरूपाक्षजपा नियताः, काम्यत्वात्। प्रकृतिवत्पात्राण्यासाद्य होमार्थं तिल-यव-ब्रीहिसमिदादीनासादयेत्। निर्वापकाले, वसुभ्यस्त्वा जुष्टंनिर्वपामि। वरुणाय त्वा०। अजैकपदे त्वा०। अहयेबुध्न्याय त्वा०। पूष्णे त्वा०। तण्डुलानोप्य अग्नौचरुस्थालीं स्थापयेत्। स्थण्डिलस्यैशानदिग्भागे स्थण्डिलान्तरे नूतनवस्त्रमास्तीर्य्य, अक्षतैश्चतुरस्त्रं कृत्वोत्तरापवर्गतया धनिष्ठादीनि पञ्चनक्षत्राणि स्थापयेत्। तद्यथा। धनिष्ठां स्थापयामि०। शतभिषजं०। पूर्वाभाद्रपदं०। उत्तराभाद्रपदं०। रेवतीं स्थापयामि॥ तत उत्तरापवर्गतयायथाविधि पञ्चकलशान् संस्थाप्य, तेषु प्रत्येकमेकैकां प्रतिमामग्न्युत्तारणपूर्वकं संस्थाप्य, तासुधनिष्ठादिदेवता आवाहयेत्। यथा। ॐ ^(३)इदं^(१)^(२)वसो ^(३)सुत^(२उ)मन्धः^(३)^(२)पिबा^(३)सु^(१)पू^(२)र्णमु^(३)दरं^(२)। ^(१)अना^(२)भयिन्ररि^(३)मा^(१)ते^(२)॥१॥वसूनावाहयामि। वसव

इहागच्छत इह तिष्ठत। ततो द्वितीयकलशे, ^(३)यदा^(२)क^(३)दा^(१)च^(२)मी^(३)ढु^(१)षे^(२)स्तो^(३)ता^(१)ज^(२)रे^(३)त^(१)मर्त्यः^(२)। ^(१)आदि^(२)द्वं^(र)देत^(३)^(१)वरु^(२)णं ^(३)विपा^(२)गि^(३)रा^(२)^(३)धर्ता^(२)रं^(३)^(१)विव्र^(२)तानाम्॥२॥ वरुणमावाहयामीत्यादि। तृतीयकलशे, ^(३)ईशान^(२)^(३)इमा^(१) भुव^(२र)नानि^(३)^(१)ईय^(२)से ^(३)युजान^(१)^(२)इंदो^(३)ह^(१)रि^(२)तःसुप^(३क)र्ण्यः^(२र)। ^(१)तास्ते^(२) क्षरंतु^(३)^(१)मधु^(२)मद्वृ^(३)तं^(२उ) पय^(३)स्त^(१)व^(२)^(३)व्रते^(१)^(२)सोमतिष्ठंतु ^(३)कृष्ट^(१)यः^(२)॥३॥ अजैकपादमावाहयामीत्यादि। चतुर्थकलशे, ^(३)अभि^(१)त्वा^(२) शूर नोनु^(३)मो^(१)^(२)दुग्धा इव ^(३)धेन^(१)वः^(२)। ईशानमस्य जगतः स्वर्दृशमीशानमिन्द्र तस्थुषः॥४॥ अहिर्बुध्न्यमावाहयामीत्यादि। पञ्चमकलशे, ^(३)शुक्रं^(१)ते^(२) अन्यद्यज^(३)त^(१) ते^(२)^(३)अन्य^(१)द्विषु^(२र)रुपे^(३) अ^(१)ह^(२)नी^(३) द्यौ^(१)रि^(२)वासि। विश्वा^(३) हि^(२) मा^(३)या^(१) अव^(२र)सि स्वधावन् भ^(३)द्रा^(१) ते^(२र)पूषन्नि^(३)ह^(२)^(३)राति^(१)र^(२)स्तु॥५॥ पूषाणमावाहयामीत्यादि। छन्दोगानामेते मन्त्राः। अन्येषांस्वशाखोक्ता ग्राह्या। ततः प्राणप्रतिष्ठामन्त्रैः प्राणप्रतिष्ठांकृत्वा, तत्तन्मन्त्रैर्वस्वादीन्सर्वोपचारैः सम्पूज्य, तत्तन्मन्त्रानष्टोत्तरशतं तदर्द्धं वा ऽऽष्टाविंशतिवारं वा जपेत्। शृताभिघारणाद्याज्यभागान्तं प्रकृतिवत्कृत्वा ऽवदानधर्मेण चतुरवत्तं पञ्चावत्तं वा चरुमवदाय, वसुभ्यः स्वाहा।

इदं वसुभ्यः न मम। वरुणाय स्वाहा। इदं व० न मम।अजैकपदे स्वाहा। इदं अ० न मम। अहये बुध्न्याय स्वाहा।इदं अ० न मम। पूष्णे स्वाहा। इदं पू० न मम॥ इति चर्वाहुतिं कृत्वा वस्वादिमन्त्रैरेकैकस्याष्टावष्टावाज्याहुतीर्जुहुयात्। ततो दधिमध्वाज्यलिप्ताः समिध एकैकस्याष्टोत्तरसहस्रमष्टोत्तरशतमष्टाविंशतिवारं वा वस्वादिमन्त्रैर्यथाशक्तिहोतव्याः। ततः शान्त्यर्थं यमादिनाममन्त्रैस्तिलादिभिर्होमः। यमाय स्वाहा। धर्मराजाय स्वाहा। मृत्यवे स्वाहा।अन्तकाय स्वाहा। वैवस्वताय स्वाहा। कालाय स्वाहा।सर्वभूतक्षयाय स्वाहा। औदुम्बराय स्वाहा। दघ्नाय स्वाहा।नीलाय स्वाहा। परमेष्ठिने स्वाहा। वृकोदराय स्वाहा। चित्राय स्वाहा। चित्रगुप्ताय स्वाहा। सर्वत्र तत्तनाम्नात्यागो यमायेति वा। एतैर्नामभिर्यथाशक्त्या होमः। ततःस्विष्टकृतं हुत्वा कलशोदकेनाभिषेकः। तत उक्तप्रमाणंकांस्यपात्रं तैलेन पूरयित्वा तत्रमुखं वीक्ष्य, हिरण्यताम्बूलादिसहितमिदं कांस्यपात्रं सूर्यदेवताकं प्राचीनावीती गोत्रस्यामुकप्रेतस्य धनिष्ठापञ्चकमृतिसंसूचितवंशारिष्टनिरसनार्थं तुभ्यमहं सम्प्रददे न मम इति दद्यात्। ततो माषमुद्ग-यव-व्रीहि-प्रियंग्वादिधान्यानि प्रजापतिदैवतानि गोत्रस्यामुकप्रेतस्य धनिष्ठापञ्चकमृत्याद्युक्त्वा ब्रह्मविष्णुमहेशेन्द्रवरुणप्रीतये नानागोत्रेभ्यो नानानामभ्यो ब्राह्मणेभ्यःसम्प्रददे न मम। ततस्तिलदान-स्वर्णदान-गोदान-भूदानादिकं स्वकीयवित्तषष्ठांशेन कुर्य्यात्। ततः कलशानां

दानम्। इमं वसुकलशं सजलं सवस्त्रं सहिरण्यं सफलममुकगोत्रस्यामुकप्रेतस्य धनिष्ठापञ्चकमरणसंसूचितवंशारिष्टनिरसनार्थं प्राचीनावीती गोत्राय शर्मणे ब्राह्मणायसम्प्रददे न मम। अनेन कलशदानेन वसवः प्रीयन्ताम्।प्रीयन्तां वसव इति प्रतिगृहीता वदेत्। एवं वरुणादिकलशचतुष्टयं दद्यात्। वरुणः प्रीयताम्। अजैकपात्प्री०। अहिर्बुध्न्यःप्री०। पूषा प्रीयताम्। ततो व्याहृतिहोमादिवामदेव्यगानान्तं प्रकृतिवत्कुर्य्यात्। ततो गोत्रस्यामुकप्रेतस्य धनिष्ठादिनक्षत्रपञ्चकमरणसंसूचितवंशारिष्टनिरसनार्थमनुष्ठितस्य शान्तिकर्मणो न्यूनातिरिक्तविधिसंपूर्णतासिद्धिद्वारा यथोक्तफलावाप्त्यर्थं भूरिदक्षिणाब्राह्मणभोजनादिकं करिष्ये इति सङ्कल्प्य तथा कुर्य्यात्।ततः कर्म ब्रह्मार्प्पणं कुर्यात्। इति धनिष्ठापञ्चकमरणशान्तिप्रयोगः॥

अथ नारायणबलिप्रयोगः। तत्र बोधायनः “नारायणबलिं व्याख्यास्यामः अभिशस्तसुरापा आत्मत्यागिनांब्राह्मणहतानाञ्च द्वादशवर्षाणि त्रीणि वा वारिमरणं यत्रयस्य तत्रतत्र कुर्वीत”। शौनकः। “शौनकोऽहं प्रवक्ष्यामि नारायणबलिं परम्। चाण्डालादुदकात्सर्पाद्ब्राह्मणाद्वैद्युतादपि॥ दंष्ट्रिभ्यश्च पशुभ्यश्च रज्जुशस्त्रविषाश्मभिः।देशान्तरमृतानाञ्च मृतानां चैव साधनैः। जीवश्राद्धमृतानाञ्च कनिष्ठानां तथैव च॥ यतीनां योगिनां पुंसामन्येषां मोक्षकांक्षिणाम्। पुण्यायाघक्षयार्थाय द्वादशेऽहनि

कारयेत्। द्वादश्यां श्रवणेऽब्दान्ते पञ्चम्यां पर्वणोस्तुवा”॥ अथ शौनकबोधायनाद्युक्तप्रकारेण नारायणबलिप्रयोगः॥ कर्त्ता तीर्थादिकं गत्वा, देशकालौसङ्कीर्त्त्य,गोत्रस्यामुकप्रेतस्यामुकदुर्मरणोत्पन्नदोषनिवृत्तिद्वारौर्द्ध्वदेहिककर्मकरणश्राद्धादिसम्प्रदान-त्वयोग्यतासिद्ध्यर्थं नारायणबलिं करिष्ये इति सङ्कल्प्य, शुद्धप्रदेशे स्थण्डिलं विधाय, शालिषु यवेषु वा कलशपञ्चकं यथाविधि संस्थाप्य, तत्र प्रत्येकं हैमीं ब्रह्मादिप्रतिमां निधाय, तासु क्रमेण ब्रह्मादीनावाहयेत्। ब्रह्मज्ञानमिति ब्रह्माणमावाहयामि। इदं विष्णुरिति विष्णुम्। आवोराजानमिति रुद्रम्। नाके सुपर्णमिति यमम्। सेतुसाम्ना प्रेतम्। क्रमेणावाह्य, तासां प्राणप्रतिष्ठां विधाय, तत्तन्मन्त्रैस्सर्वोपचारैस्सम्पूज्य, ब्रह्मादिसूक्तजपं यथाशक्ति कुर्यात्। ब्रह्मसूक्तसाम यथा—सोमोराजानमिति द्वे, हाऊ स्वराजा इतिद्वे, वक्ष्यमाणपुरुषसूक्तं विष्णोः, आवोराजानमिति रुद्रसूक्तं रुद्रस्य, अग्ने मृड इति नाके सुपर्ण्णमिति च यमस्य, सेतु साम प्रेतस्य, एतत्सूक्तजपेन ब्रह्मादयः प्रीयन्ताम्। ततश्शुद्धे प्रदेशे विधिवदग्निं प्रतिष्ठाप्य, चरुतन्त्रेणप्रकृतिवत्सर्वं कुर्यात्। निर्वापकाले विष्णवे त्वा जुष्टंनिर्वपामीति विशेषः। होमानां बहुत्वादधिकञ्चरुं श्रपयेत्। चरुस्थालीमग्नावधिश्रित्य वा कलशस्थापनादिकं कुर्यात्। आज्यभागान्ते प्रकृतिवदवदान धर्मेण चरुमवदायपुरुषसूक्तेन षोडशाहुतीर्जुहुयात्। पुरुषसूक्तमन्त्राः

ॐ ^(३)इदं^(२उ) विष्णु^(३)र्वि^(१)च^(२)क्रमे ^(३)त्रेधा^(१) निद^(२र)धे पद^(३)म्^(२)। स^(१)मू^(२)ढमस्यपाँ

सु^(३)ले^(२)॥१॥ ^(१)त्रीणि^(२)^(३)पदा^(१) विच^(२र)क्रमे^(३)^(१)विष्णु^(२)र्गो^(१)पा^(२)^(२र)अदाभ्यः। ^(३)अतो ^(१)धर्मा^(२)णि ^(३)धार^(१)य^(३)न्॥२॥ ^(३)विष्णोः ^(१)कर्मा^(२)णिपश्यत^(३)^(१)यतो^(२)^(३)व्रता^(१)नि^(२) पस्प^(३)शे^(२)। ^(१)इन्द्र^(२)स्य^(३)^(२)युज्यः^(३)^(१)सखा^(२)॥३॥ ^(र)तद्वि^(३)ष्णोः^(२)^(३)पर^(१)मं पदं सदा ^(२र)पश्यन्ति ^(३)सूर^(१)यः^(२)। ^(३)दिवी^(२)व^(३)^(२)चक्षु^(३)रा^(१)त^(२)तम्॥४॥ ^(२)तद्विप्रा^(२र)सो विप^(३)न्य^(१)वो^(२) जागृ^(३)वा^(२)ँ

सः^(३)^(१)समिं^(२)धते। विष्णो^(३)र्य^(१)त्प^(२)र^(३)मं^(२)^(३)पद^(२)म्॥५॥ ^(१)अतो^(२)^(३)देवा^(१)^(२)अवन्तु ^(३)नो ^(२)यतो ^(१)विष्णु^(२)र्विचक्र^(३)मे^(२)। ^(३)पृथिव्या^(२उ) अधि^(३)सा^(१)न^(२)वि॥६॥ ^(३)सह^(१)स्र^(२)शीर्षाः^(३)^(१)पुरु^(२)षः सहस्रा^(३)क्षः^(२)^(३)सह^(१)स्र^(२)पात्। ^(१)स भूमि‍‍^(२)ँ

^(३)सर्व^(१)तो^(२)^(३)वृत्वा^(३)त्य^(२)तिष्ठद्दशाँ

गु^(३)ल^(२)म्॥७॥ ^(३)त्रिपा^(१)दू^(३)र्ध्व^(२उ)^(३)उदैत्पु^(१)रु^(२)षः^(३)^(१)पादो^(२)स्ये^(३)हा^(१)^(२)भव^(३)त्पु^(१)नः^(२)। ^(२)तथा^(३)^(२)विश्व^(३)ँ

व्य^(२)क्रामदशनानश^(३)ने^(२)^(३)अभि^(२)॥८॥ ^(१)पुरु^(२)ष एवे^(३)द^(२उ)ँ

सर्वं^(३)^(२)यद्भू^(३)तं^(२उ) यच्च^(३)^(१)भाव्यं^(२)। ^(१)पादो^(२)स्य^(३)^(१)सर्वा^(२)^(१)भूता^(२)नि^(२)^(३)त्रिपा^(१)द^(२)स्या^(३)मृ^(१)तं^(२)^(३)दिवि^(२)॥९॥ ^(१)तावा^(२)नस्य महि^(३)मा^(२उ) ततो^(३)^(१)ज्याया^(२)ँ

श्च^(३)^(१)पूरु^(२)षः। ^(३)उता^(१)मृ^(२)त^(३)त्व^(१)स्येशा^(२)नो^(३)^(१)यदन्ने^(२)नाति^(३)रो^(१)ह^(२)ति॥१०॥ ^(१)ततो^(२)^(३)विरा^(१)ड^(२)जायत

^(३)विरा^(२)जो^(३) ^(२)अधि^(३)पू^(१)रु^(२)षः। ^(२)सजा^(१)तो^(१)अत्य^(२)रिच्यत ^(३)पश्चा^(२उ)द्भूमि^(३)म^(१)थो^(२)^(३)पुरः^(२)॥११॥ ^(१)सोमः^(२) पवते जनि^(३)ता^(१)^(२)मती^(३)नां^(१)^(२)जनि^(३)ता^(२)^(३)दिवो^(१)^(२)जनि^(३)ता^(१)^(२)पृथि^(३)व्याः^(२)। ^(३)जनिता^(१)ग्नेर्ज^(२र)नि^(३)ता^(१) सूर्य^(२र)स्य जनि^(३)ते^(१)न्द्र^(२)स्य जनि^(३)तो^(१)त विष्णोः^(२र)॥१२॥ ^(१)किमित्ते^(२र) विष्णोप^(३)रि^(२)च^(२)क्षि^(३)^(१)नाम प्रय^(२र)द्वब^(१)क्षे^(३)^(२)शिपिवि^(३)ष्टो^(१)^(२)अस्मि। ^(१)मावर्यो^(२र)^(३)अस्म^(१)द^(२र)

पगृह^(३) एत^(२उ)

द्यद^(३)न्य^(१)रू^(२)पः समि^(३)थे^(२)^(३)वभू^(१)थ^(२)॥१३॥ ^(१)प्रतत्ते^(२र)

^(३)अद्य^(१)^(२)शिपिविष्ट ^(३)हव्य^(२)म^(३)र्यः

^(२)शँ

सामि ^(३)वयु^(१)ना^(२)नि ^(३)विद्वा^(२)न्। ^(१)तं ^(२)त्वागृणामि ^(३)तव^(२)स^(३)म^(१)त^(२)व्या^(३)न्क्ष^(१)यं^(२)तम^(३)स्य^(१) रज^(२र)

सः परा^(३)के^(२)॥१४॥ ^(१)वष^(२)ट्ते विष्णवा^(३)स^(१) आकृ^(२)णोमि^(३)^(१)तन्मे^(२) जुषस्व शिपिविष्ट ^(३)हव्य^(२)म्। ^(१)वर्द्धं^(२)तु त्वा सुष्ठु^(३)त^(१)यो^(३)^(१)गिरो^(२) मे ^(३)यूयं^(१)पा^(२)त ^(३)स्वस्ति^(२)भिः^(३)स^(१)दा^(२) नः॥१५॥ ^(१)प्रथ^(२)श्च^(३)^(२)यस्य^(२)^(३)सप्र^(१)थ^(२)श्च^(३)^(१र)

नामा^(२र)

नुष्टुभस्य^(३)^(१)हवि^(२)षो^(३)^(२)हविर्यत। ^(३)धातु^(१र)

र्द्युता^(२र)

नात्सवि^(२)तु^(२)श्च^(३)^(१)विष्णो^(२) रथंत^(३)र^(१र)

माज^(२र)

भारा^(३)व^(१)शि^(२)ष्ठः॥१६॥ एतासामन्ते स्वाहाकारोच्चारणपूर्वकं होमाः कर्त्तव्याः। सर्वत्र इदं नारायणायन मम। तत इदं विष्णुरितिमन्त्रेणाष्टोत्तरसहस्रं शतंवा तिलादिद्रव्येण होमः। ततस्स्विष्टकृतादितन्त्रशेषं प्र-

कृतिवत्समापयेत्। ततो देवसमीपे पुरोभागे मधुघृततिलमिश्रितेन पृथक्पक्वोदनेन प्राचीनावीती दक्षिणाग्रान्कुशानास्तीर्य्य, तूष्णीं दशसु स्थानेष्ववनेजनं कृत्वा,क्रमेणामुकगोत्रामुकप्रेत विष्णुरूप एष ते पिण्ड उपतिष्ठतामिति पितृतीर्थेन दश पिण्डान्दत्वा ‘आयाम आयाम’इतिसाम्ना ‘यन्मे यम वैवस्वतमिति’ पिण्डानभिमन्त्र्य,शङ्खोदकेन पुरुषसूक्तेन च कुशैः पिण्डोपरि धारां दत्वा,गन्धादिकं प्रक्षिप्य, पुरुषसूक्तमन्त्रैः प्रत्यृचममुकगोत्रंप्रेतन्नारायणरूपं तर्पयामीति तर्पयेत्। ततः कलशसमीपेपुरुषाहारपरिमितमन्नमादायोपवीती ब्रह्मन्नेष ते बलिः।विष्णो एष ते बलिः। रुद्र एष ते बलिः। सपरिवारयम एष ते बलिः। इति बलिं दत्वा दर्भेण बलीन्स्पृष्ट्वा,ब्रह्माविष्णुमहादेवा यमश्चैव सकिङ्करः। बलिं गृहीत्वाकुर्वन्तु प्रेतस्य च शुभां गतिम्॥ इति सम्प्रार्थ्य, प्रतिदैवतं त्रिविधं फलं समर्प्य, शर्करामधुगुडघृतानि निवेद्य,पिण्डानप्सु प्रक्षिपेत्। ततस्तस्मिंदिने रात्रावयुग्मान्ब्राह्मणान् पञ्च सप्त नव वा निमन्त्रयेत्। यथा—श्वः करिष्यमाणनारायणबलिकर्मणि विहितश्राद्धपञ्चके ब्रह्मार्थे भवताक्षणः कर्त्तव्यः। एवं विष्णुरुद्रयमेभ्यः प्रत्येकं ब्राह्मणान्देवधर्मेण निमन्त्र्यपितृधर्मेणैकं गुणवन्तं ब्राह्मणं प्रेतार्थेनिमन्त्रयेत्। ततः कर्त्ता रात्रावुपोष्य, जागरणं कुर्यात्।ततश्श्वोभूते मध्याह्ने कलशस्थान् ब्रह्मादीनभ्यर्च्य नारायणबलौब्रह्मादीनुद्दिश्य विहितं श्राद्धपञ्चकमेकोद्दिष्ट-

विधिना करिष्ये इतिसङ्कल्प्य तथा सर्वं कुर्यात्। विशेषस्तूच्यते। ब्रह्मन्नेष ते पिण्डः। एवं विष्णुरुद्रसपरिवारयमेभ्यः पिण्डान् दत्वा ऽमुकगोत्रामुकप्रेत विष्णुरूप एषते पिण्डः। इति पञ्चमं पिण्डं दद्यात्। आचान्तान्ब्राह्मणान्दक्षिणादिभिः परितोष्य, प्रेतार्थे ऽभ्यर्च्चितं गुणवन्तं ब्राह्मणं प्रेतबुद्ध्या स्मरन् गोभूहिरण्यदानादिभिः परितोषयेत्। ततोऽक्षय्यस्थाने तुलसीकुशयुतशङ्खधारां ब्राह्मणानां हस्तेषु दद्यात्। ततः पवित्रपाणयो ब्राह्मणा गोत्रायप्रेताय विष्णुरूपायेदं तिलोदकमुपतिष्ठतामिति प्रत्येकंदद्युः। ततस्सुतासोमधुमत्तम इति कलशस्थान्देवानुद्वास्य, ब्राह्मणेभ्यो दत्वा, तान्विसृज्य, स्नात्वा, स्वजनैः साकंस्वयम्भुञ्जीत। इति नारायणबलिप्रयोगाः॥

अथ कृच्छ्रादिप्रत्याम्नायाः। “प्राजापत्ये तु गामेकांदद्यात्सान्तपने द्वयम्। पराके तप्तकृच्छ्रातिकृच्छ्रे तिस्रस्तु गास्तथा”—इति चतुर्विंशतिमते मिताक्षरायाम्॥पुनस्तत्रैव। “अष्टौ चान्द्रायणे देया” इति। प्राजापत्यादिप्रत्याम्नायाः स्मृत्यन्तरेऽपि द्रष्टव्याः॥

अथ विच्छिन्नश्रौताग्नेर्मृतस्य दहनार्थं प्रेताधानप्रयोगः। त्रिकाण्डमण्डने। “प्रेतं स्वाग्न्यालये क्षिप्त्वा गार्हपत्यानलेऽरणी। सन्निधाप्यारणी मन्थेद्यस्येतियजुषाततः॥ प्रणीय पावकं तूष्णीं द्वादशोपात्तसर्पिषा। तूष्णींहुत्वा ततः कुर्यात्प्रेतेऽमात्या इति क्रियाम्”॥ अथ प्रयोगः। श्रौताग्निविच्छेददिनगणनपूर्वकमुक्तप्रायश्चित्तं कुर्य्या-

त्। अथ वक्ष्यमाणं कर्म प्राचीनावीती दक्षिणाभिमुखःकुर्यात्। यजमानायतने प्रेतं संस्थाप्य, गार्हपत्यादीन्यायतनानि सकृत्सकृत्संस्कृत्य, गार्हपत्यायतनस्य पश्चादरणीसंस्थाप्य, यस्याग्नयो जुह्वतो मांसकामास्सङ्कल्प्यन्ते यजमानं मांसं जानते हविषे सादिताय स्वर्गं लोकं परेतमिमंनयन्तु। इतियजुषा मथित्वाऽग्निं तूष्णीं गार्हपत्ये निधायतूष्णीमाहवनीयं प्रणयति। तत आज्यस्थाल्यामाज्यंनिरूप्य, गार्हपत्यस्य दक्षिणार्द्धेऽधिश्रित्य, दक्षिणत उद्वास्य, पवित्राभ्यामुत्पूयावेक्ष्य, सकृत्स्रुक्स्रुवौसंमृज्य, स्रुचिद्वादशकृत्व आज्यं गृहीत्वा ऽऽहवनीये तूष्णीं जुहुयात्।उक्तप्रेताधानं कृत्वा, दाहादिकं कुर्यात् एवं पत्नीमरणेऽपि॥इति प्रेताधानप्रयोगः॥

अथारण्योस्समारोपितेऽग्नौ मृतस्याग्नेरुत्पत्तिविधिः। त्रिकाण्डमण्डने—“अग्नावरण्योरारूढे प्रमीयेत पतिर्यदि। प्रेतं स्पृष्ट्वा मथित्वाऽग्निं जप्त्वा चोपावरोहणम्॥घृतञ्च द्वादशोपात्तं तूष्णीं हुत्वा शवक्रिया”॥अथ प्रयोगः। प्रेतस्य दक्षिणहस्तेनारण्योस्स्पर्शं कारयित्वाउपावरोह जातवेद इमं प्रेतं स्वर्गाय लोकाय नय आयुःप्रजाँ

रयिमस्मासु धेहि प्रेताहुतिञ्चास्य जुषस्व स्वाहा॥ इतिमन्त्रं पठन्नग्निम्मथित्वा उपावरोह्याग्निं गार्हपत्येनिधाय, तूष्णीमाहवनीयं प्रणीय, पूर्ववत्संस्कृतेनाज्येनद्वादशगृहीतेन तूष्णीमाहवनीये हुत्वा, पुनः प्रणीय, दाहादिकं कुर्यात्॥

नष्टेष्वग्निष्वरण्योर्नाशे मृतस्याग्नेरुत्पत्तिविधिः।त्रिकाण्डमण्डनः। “नष्टेष्वग्निष्वथारण्योर्नाशे स्वामीम्रियेत चेत्। आहरेदरणीद्वन्द्वं मनोज्योतिर्ऋचा ततः”॥अन्ये तावदरणी आनीय तदुपरि प्रेतहस्तं निधाय अयन्ते योनिरितिमन्त्रं पठित्वा, पूर्ववत्प्रेताधानं कुर्यात्। सर्वेषां सान्तपनाग्नीनां नाशे गार्हपत्याग्निं मथित्वाऽऽहवनीयदक्षिणाग्नी प्रणीयानादिष्टप्रायश्चित्तमपसव्येन कृत्वोखाधिश्रयणादिकं कुर्यात्। गार्हपत्यमात्रस्य नाशे तंमथित्वाऽनाज्ञातप्रायश्चित्तं कुर्यात्। न सान्तपनाग्निमुत्पादयेत्। आहवनीयदक्षिणाग्न्योरेकस्य द्वयोर्वा विनाशेऽनाज्ञातप्रायश्चित्तार्थमग्निमुद्धृत्य प्रायश्चित्तं कृत्वा, दहनार्थं पुनरुद्धरेत्॥

अथ केनापि निमित्तेन चिताग्निनाशे यज्ञपार्श्वग्रन्थे,“यजमाने चितारुढे पात्रन्यासे कृते सति। वर्षाद्यभिहतेवन्हौकथं कुर्वन्ति याज्ञिकाः॥ तदर्द्धदग्धकाष्ठेन मन्थनंतत्र कारयेत्। तच्छेषालाभतोऽन्येन दग्धशेषेण वा पुनः।हुत्वाज्यं लौकिके वह्नौ दग्धशेषं दहेत्तु वा॥ वर्षादिनाचिताग्निनाशे ऽर्द्धदग्धे ऽरणी गृहीत्वा, अग्निं मथित्वा,तेनाग्निना दग्धशेषं दहेत्। तदलाभे लौकिकाग्नौ सर्वव्याहृतीर्हुत्वातेनाग्निनादहेत्। “दग्धशेषस्याप्सु प्रक्षेप"इति केचित्॥

अथ विच्छिन्नस्मार्त्ताग्नेर्मृतस्याग्न्याधानविधिः। विच्छिन्नदिनगणनया तदुक्तप्रायश्चित्तं कृत्वा, अग्न्यायतनं

संस्कृत्य, प्रेतं स्वायतने संस्थाप्य, तद्धस्तमरण्योर्निधाय,यस्येतियजुषा मथित्वा ऽऽयतनेनिधायाज्यं संकृत्य, तूष्णींपूर्णाहुतिं जुहुयात्। आहरणपक्षे अन्यतोऽग्निमानीय, प्रेतं संस्पृश्य, यस्याग्नय इतिपूर्वोक्तमन्त्रेणाग्निं जपित्वा,तमायतने निधाय, पूर्ववत्पूर्णाहुतिं जुहुयात्। समारोपणपक्षे मन्थनोपावरोहणादिकं पूर्ववत्कुर्यात्। अरण्योर्विनाशे पूर्ववत्। नात्राहवनीयप्रणयनमसम्भवात्। इतिविच्छिन्नस्मार्त्ताग्नेर्मृतस्य कृत्यविधिः॥

अथाहिताग्नौ प्रोषितमृते दाहविधिः। “आहिताग्नौविदेशस्थे मृते सति कलेवरम्। निधेयं नाग्निभिर्यावत्तदीयैरपि दह्यते” इति ब्राह्मोक्तेः॥ सतिसम्भवे मृतशरीरं तैलद्रोण्यां निक्षिप्याग्निहोत्रसमीपे नेयम्। असम्भवे छन्दोगपरिशिष्टे–“विदेशमरणे ऽस्थीनि आहृत्याभ्यज्य सर्पिषा। दाहयेद्बर्हिषाऽऽच्छाद्य पात्रन्यासादि पूर्ववत्॥अस्थ्नामलाभे पर्णानि पलाशान्युक्तयावृता। दाहयेदस्थि संख्यानिततः प्रभृति सूतकम्”॥ मृतस्य शरीरस्य दिनान्तरे दहने पर्य्युषितप्रायश्चित्तं स्मृतिरत्नावल्याम्।“शवं रात्र्युषितञ्चेत्त्रीन् कृच्छ्रान्कृत्वा दहेत्सुतः”।अङ्गिराः,–“ऊर्द्ध्वोच्छष्टाधरोच्छिष्टे ह्यन्तरिक्षमृतेऽपि च।कृच्छ्रत्रयं प्रकुर्वीत आशौचमरणेऽपि च”॥ गृह्यकारिकायाम् “खट्वायां मरणे चैव त्रींस्त्रीन्कृच्छ्रान्प्रकल्पयेत्।सप्तान्त्यजैस्तु संस्पृष्टो मृतो दैवात्कथञ्चन॥ तस्यैकत्रिंशता कृच्छ्रैःशुद्धिरुक्तामनीषिभिः। कुणपे त्वर्द्धदग्धे

तु चितिः स्पृष्टाऽन्त्यजातिभिः। तत्स्पर्शनं दूषणञ्च त्रिभिःकृच्छ्रैर्विशुद्ध्यति” इति॥ अथ प्रयोगः।दूरदेशप्रवसतआहिताग्नेर्मरणश्रवणे तच्छरीरस्यास्थ्नांवाऽग्निहोत्रगृहग्रामपर्यन्तं यावता कालेनानयनं सम्भवति तावत्पर्य्यन्तं गृहे सायम्प्रातरग्निहोत्रं पुत्रादिभिः कर्त्तव्यम्। अतोमृताग्निहोत्रप्रयोग उच्यते। प्राचीनावीती दक्षिणाभिमुखः सङ्कल्प्याहवनीयमात्रं प्रणीयाहवनीयं दक्षिणसंस्थमप्रादक्षिण्येन दक्षिणाग्रैर्दर्भैःपरिस्तृणुयात्। दक्षिणत उत्तरतः प्रागग्रैरेवाहवनीयं तूष्णीमप्रादक्षिण्येन परिषिच्य,न प्रेषस्तूष्णीं गां दोहयित्वा गार्हपत्यदक्षिणार्द्धे उष्णभस्मन्यधिश्रयेत्। नाभिद्योत इति, न पर्य्यग्निकरोति। नसंक्षालनं, न निनयनम्, दक्षिणत उद्वासनम्, न त्रिः,तूष्णीं स्रुक्स्रुवावादाय, तूष्णीं प्रताप्य, हस्तेन सम्मृज्य,सकृदुन्नयेत्। ॐ नेष्यामीति न प्रेषः। अधोमुखेन स्रुवेण स्रुचि हविषः प्रक्षेषः। न मध्ये कूर्च आसादनम्।स्रुग्दण्डस्याधोभागे समिधं धारयन्, गार्हपत्यस्य दक्षिणतो गत्वा ऽऽहवनीयस्योत्तरतो दक्षिणाभिमुख उपविश्याहवनीये तूष्णीं दक्षिणाग्रांसमिधमाधाय तूष्णीं पितृतीर्थेन निश्शेषं सकृदेव हविर्जुहुयात्। नातः परमग्निहोत्रम्। इति प्रेताग्निहोत्रविधिः। ततो मृतशरीरस्यास्थ्नांवाऽग्निहोत्रदेशसीमायामानयने कृते तत्समीपे ऽग्नीन् पात्राणि च नीत्वा, विदेशमरणप्रायश्चित्तं पराकद्वयमष्टौकृच्छ्रान्वा कृत्वा, शरीरे सति शवपर्य्युषितत्वदोषप्राय-

श्चित्तार्थं कृच्छ्रत्रयञ्च कृत्वा, विधिवद्दहेत्॥ अस्थिदाहेतु,—“आहृतान्यस्थीनि कृष्णाजिनोपरि पुरुषाकारेण कृत्वाऽऽज्येनाभ्यज्य, बर्हिषाऽऽच्छाद्य, देशान्तरमरणप्रायश्चित्तपूर्वकं विधिवद्दहेत्”॥ इत्याहित्ताग्नौ प्रोषितमृतेदाहविधिः॥

अथास्थ्नामलाभे पर्णदाहविधिः। पूर्ववद्विदेशमरणप्रायश्चित्तं कृत्वा, देशकालौ सङ्कीर्त्त्य, विदेशमृतस्य विधिवद्दहनार्थं पालाशैर्द्दर्भैर्वापुरुषाकृतिं करिष्ये इति सङ्कल्प्य, शुद्धभूमौ कृष्णाजिनमास्तीर्य्य, तदुपर्य्येकं शरं दक्षिणोत्तरायतं निधाय, पलाशवृन्तानि पुरुषाकारेणस्थापयेत्। तद्यथा। शिरसि चत्वारिंशत् ४० ग्रीवायांदश १० दक्षिणबाहौ पञ्चाशत् ५० वामवाहौ पञ्चाशत्५० हस्ताङ्गुलीषु दश १० वक्षसि विंशतिः २० उदरे त्रिंशत् ३० मेंढ्रेचत्वारि ४ वृषणयोः षट् ६ दक्षिणोरौ पञ्चाशत् ५० तथैव वामे ५० जङ्घादिपादतलान्तं प्रत्येकंपञ्चदश १५ पञ्चदश १५। पादाङ्गुलीषु दश १० एवं षष्ठ्युत्तरत्रिशतसंख्याकैः पालाशैर्दर्भैर्वाप्रेतकृतिं कृत्वोपर्ण्णासूत्रेण दर्भैश्च बध्वा जलमिश्रितयवपिष्टेनानुलिप्यशुद्धमृदा चानुलिप्य विधिवद्दहेत्॥ इति पर्णदाहविधिः॥

इति श्रीमद्राजाधिराजश्रौतस्मार्तानुष्ठानतत्परोदयप्रतापाद्यादत्तदेववर्म्मसोमयाजिनो निदेशेन सुब्रह्मण्यविदुषा विरचितेयमन्त्येष्टिदीपिका समाप्ता॥ शुभम्॥

_______________

अन्त्येष्टिदीपिकाशुद्धिपत्रम्।

अशुद्धम्	शुद्धम्	अशुद्धम्	शुद्धम्
वदन्ति	यदन्ति	^(२)ण्यरू^(१)	^(१)ण्य
तानि प्रपद्यते	तानि प्रपद्ये	औ हो^(३२)	^(३२)औ हो
^(३)दा३४२सी	^(३)दा२३४सी	मासन	मासनं
प्रत्ना	प्रात्ना	अपोशना	आपोशना
जगयः	जगतः	त्वमनु	त्वामनु
^(२)नि^(र)षङ्गि^(१)	^(२)निषङ्गि^(१)	स्पृष्टो	स्पष्टो
उरुमध्ये	ऊरुमध्ये	शमति	समति
जिती	जिती^(२)	वसुभ्यः	वसुभ्यो
भा२^(- १)या	भा२^(- २)या		मावर्यो
		वापनः	वापुनः

इति शुद्धिपत्रम्।

]