१३ त्रयोदशोऽध्यायः

ध्यानम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

बालार्क-मण्डलाभासां
चतुर्-बाहुं त्रि-लोचनाम्।
पाशाङ्‍कुश-वराभीतीर्
धारयन्तीं शिवां भजे

मूलम्

ॐ बालार्कमण्डलाभासां चतुर्बाहुं त्रिलोचनाम्।
पाशाङ्‍कुशवराभीतीर्धारयन्तीं शिवां भजे॥

अनुवाद (हिन्दी)

जो उदयकालके सूर्यमण्डलकी-सी कान्ति धारण करनेवाली हैं, जिनके चार भुजाएँ और तीन नेत्र हैं तथा जो अपने हाथोंमें पाश, अंकुश, वर एवं अभयकी मुद्रा धारण किये रहती हैं, उन शिवादेवीका मैं ध्यान करता हूँ।

उपदेशः

मूलम् (वचनम्)

‘ॐ’ ऋषिरुवाच॥ १॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एतत् ते कथितं भूप
देवी-माहात्म्यम् उत्तमम्।
एवं-प्रभावा सा देवी
ययेदं धार्यते जगत् +++(आणवमलनिवेशनेन)+++॥

मूलम्

एतत्ते कथितं भूप देवीमाहात्म्यमुत्तमम्।
एवंप्रभावा सा देवी ययेदं धार्यते जगत्॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। २)
ऋषि कहते हैं—॥ १॥ राजन्! इस प्रकार मैंने तुमसे देवीके उत्तम माहात्म्यका वर्णन किया। जो इस जगत् को धारण करती हैं, उन देवीका ऐसा ही प्रभाव है॥ २॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विद्या तथैव क्रियते
भगवद्-विष्णु-मायया।

मूलम्

विद्या तथैव क्रियते भगवद्विष्णुमायया।

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। ३) वे ही विद्या (ज्ञान) उत्पन्न करती हैं।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तया त्वम् एष वैश्यश् च
तथैवान्ये विवेकिनः
मोह्यन्ते, मोहिताश् चैव
मोहम् एष्यन्ति चापरे।
ताम् उपैहि महाराज
शरणं परमेश्वरीम्॥

मूलम्

तया त्वमेष वैश्यश्च तथैवान्ये विवेकिनः॥
मोह्यन्ते मोहिताश्चैव मोहमेष्यन्ति चापरे।
तामुपैहि महाराज शरणं परमेश्वरीम्॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। ४)
भगवान् विष्णुकी मायास्वरूपा उन भगवतीके द्वारा ही तुम, ये वैश्य तथा अन्यान्य विवेकी जन मोहित होते हैं, मोहित हुए हैं तथा आगे भी मोहित होंगे। महाराज! तुम उन्हीं परमेश्वरीकी शरणमें जाओ॥ ३-४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

आराधिता सैव नृणां
भोग-स्वर्गापवर्गदा

मूलम्

आराधिता सैव नृणां भोगस्वर्गापवर्गदा॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। ५)
आराधना करनेपर वे ही मनुष्योंको भोग, स्वर्ग तथा मोक्ष प्रदान करती हैं॥ ५॥

राजवैश्यमोक्षः

मूलम् (वचनम्)

मार्कण्डेय उवाच॥ ६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इति तस्य वचः श्रुत्वा
सुरथः स नराधिपः॥ प्रणिपत्य महाभागं
तम् ऋषिं शंसितव्रतम्।
निर्विण्णो ऽति-ममत्वेन
राज्यापहरणेन च॥

मूलम्

इति तस्य वचः श्रुत्वा सुरथः स नराधिपः॥
प्रणिपत्य महाभागं तमृषिं शंसितव्रतम्।
निर्विण्णोऽतिममत्वेन राज्यापहरणेन च॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। ८)
मार्कण्डेयजी कहते हैं—॥ ६॥ क्रौष्टुकिजी! मेधामुनिके ये वचन सुनकर राजा सुरथने उत्तम व्रतका पालन करनेवाले उन महाभाग महर्षिको प्रणाम किया। वे अत्यन्त ममता और राज्यापहरणसे बहुत खिन्न हो चुके थे॥ ७-८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

जगाम सद्यस् तपसे
स च वैश्यो महामुने।
संदर्शनार्थम् अम्बाया
नदी-पुलिन-संस्थितः॥
स च वैश्यस् तपस् तेपे
देवीसूक्तं परं जपन्।

मूलम्

जगाम सद्यस्तपसे स च वैश्यो महामुने।
संदर्शनार्थमम्बाया नदीपुलिनसंस्थितः॥
स च वैश्यस्तपस्तेपे देवीसूक्तं परं जपन्।

मूलम् (भास्कररायः)

जगाम सद्यस्तपसे स च वैश्यो महामुने।
संदर्शनार्थमम्बाया नदीपुलिनमास्थितः॥
स च वैश्यस्तपस्तेपे देवीसूक्तं परं जपन्।

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। ९)
महामुने! इसलिये विरक्त होकर वे राजा तथा वैश्य तत्काल तपस्याको चले गये और वे जगदम्बाके दर्शनके लिये नदीके तटपर रहकर तपस्या करने लगे॥ ९॥
वे वैश्य उत्तम देवीसूक्तका जप करते हुए तपस्यामें प्रवृत्त हुए।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तौ तस्मिन् पुलिने देव्याः
कृत्वा मूर्तिं महीमयीम्॥ अर्हणां चक्रतुस् तस्याः
पुष्प-धूपाग्नि-तर्पणैः।
निराहारौ यतात्मानौ
तन्-मनस्कौ समाहितौ॥

मूलम्

तौ तस्मिन् पुलिने देव्याः कृत्वा मूर्तिं महीमयीम्॥ अर्हणां चक्रतुस्तस्याः पुष्पधूपाग्नितर्पणैः।
निराहारौ यताहारौ तन्मनस्कौ समाहितौ॥

मूलम्

तौ तस्मिन् पुलिने देव्याः कृत्वा मूर्तिं महीमयीम्॥ अर्हणां चक्रतुस्तस्याः पुष्पधूपाग्नितर्पणैः।
निराहारौ यतात्मानौ तन्मनस्कौ समाहितौ॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। ११)
वे दोनों नदीके तटपर देवीकी मिट्टीकी मूर्ति बनाकर पुष्प, धूप और हवन आदिके द्वारा उनकी आराधना करने लगे। उन्होंने पहले तो आहारको धीरे-धीरे कम किया; फिर बिलकुल निराहार रहकर देवीमें ही मन लगाये एकाग्रतापूर्वक उनका चिन्तन आरम्भ किया॥ १०-११॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ददतुस् तौ बलिं चैव
निज-गात्रासृग्-उक्षितम्+++(=प्रोक्षितम्)+++।+++(5)+++

मूलम्

ददतुस्तौ बलिं चैव निजगात्रासृगुक्षितम्।

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। १२)
वे दोनों अपने शरीरके रक्तसे प्रोक्षित बलि देते हुए।

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवं समाराधयतोस्
त्रिभिर् वर्षैर् यतात्मनोः॥
परितुष्टा जगद्धात्री
प्रत्यक्षं प्राह चण्डिका॥

मूलम्

एवं समाराधयतोस्त्रिभिर्वर्षैर्यतात्मनोः॥
परितुष्टा जगद्धात्री प्रत्यक्षं प्राह चण्डिका॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। १३)
लगातार तीन वर्षतक संयमपूर्वक आराधना करते रहे॥ १२॥ इसपर प्रसन्न होकर जगत् को धारण करनेवाली चण्डिकादेवीने प्रत्यक्ष दर्शन देकर कहा॥ १३॥

मूलम् (वचनम्)

देव्युवाच॥ १४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यत् प्रार्थ्यते त्वया भूप
त्वया च कुलनन्दन।
मत्तस् तत्-प्राप्यतां सर्वं
परितुष्टा ददामि तत्॥

मूलम्

यत्प्रार्थ्यते त्वया भूप त्वया च कुलनन्दन।
मत्तस्तत्प्राप्यतां सर्वं परितुष्टा ददामि तत्॥

मूलम् (भास्कररायः)

यत्प्रार्थ्यते त्वया भूप त्वया च कुलनन्दन।
मत्तस्तत्प्राप्यतां सर्वं परितुष्टा ददामि ते॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। १५)
देवी बोलीं—॥ १४॥ राजन्! तथा अपने कुलको आनन्दित करनेवाले वैश्य! तुमलोग जिस वस्तुकी अभिलाषा रखते हो, वह मुझसे माँगो। मैं संतुष्ट हूँ, अतः तुम्हें वह सब कुछ दूँगी॥ १५॥

मूलम् (वचनम्)

मार्कण्डेय उवाच॥ १६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो वव्रे नृपो राज्यम्
अविभ्रंश्य् अन्य-जन्मनि।
अत्रैव च निजं राज्यं
हत-शत्रु-बलं बलात्॥

मूलम्

ततो वव्रे नृपो राज्यमविभ्रंश्यन्यजन्मनि।
अत्रैव च निजं राज्यं हतशत्रुबलं बलात्॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। १७)
मार्कण्डेयजी कहते हैं—॥ १६॥ तब राजाने दूसरे जन्ममें नष्ट न होनेवाला राज्य माँगा तथा इस जन्ममें भी शत्रुओंकी सेनाको बलपूर्वक नष्ट करके पुनः अपना राज्य प्राप्त कर लेनेका वरदान माँगा॥ १७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सोऽपि वैश्यस् ततो ज्ञानं
वव्रे निर्विण्ण-मानसः।
ममेत्य् अहम् इति प्राज्ञः
सङ्ग-विच्युति-कारकम्॥ +++(र5)+++

मूलम्

सोऽपि वैश्यस्ततो ज्ञानं वव्रे निर्विण्णमानसः।
ममेत्यहमिति प्राज्ञः सङ्गविच्युतिकारकम्॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। १८)
वैश्यका चित्त संसारकी ओरसे खिन्न एवं विरक्त हो चुका था और वे बड़े बुद्धिमान् थे; अतः उस समय उन्होंने तो ममता और अहंतारूप आसक्तिका नाश करनेवाला ज्ञान माँगा॥ १८॥

मूलम् (वचनम्)

देव्युवाच॥ १९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्वल्पैरहोभिर् नृपते
स्वं राज्यं प्राप्स्यते भवान्॥
हत्वा रिपून् अस्खलितं
तव तत्र भविष्यति

मूलम्

स्वल्पैरहोभिर्नृपते स्वं राज्यं प्राप्स्यते भवान्॥
हत्वा रिपूनस्खलितं तव तत्र भविष्यति॥

मूलम्

हत्वा रिपूनस्खलितं तव तत्र भविष्यति॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। २१)
देवी बोलीं—॥ १९॥ राजन्! तुम थोड़े ही दिनोंमें शत्रुओंको मारकर अपना राज्य प्राप्त कर लोगे। अब वहाँ तुम्हारा राज्य स्थिर रहेगा॥ २०-२१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मृतश् च भूयः सम्प्राप्य
जन्म देवाद् विवस्वतः॥ सावर्णिको नाम मनुर्
भवान् भुवि भविष्यति

मूलम्

मृतश्च भूयः सम्प्राप्य जन्म देवाद्विवस्वतः॥
सावर्णिको नाम मनुर्भवान् भुवि भविष्यति॥

मूलम्

मृतश्च भूयः सम्प्राप्य जन्म देवाद्विवस्वतः॥
सावर्णिको मनुर् नाम भवान् भुवि भविष्यति॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। २३)
फिर मृत्युके पश्चात् तुम भगवान् विवस्वान् (सूर्य)-के अंशसे जन्म लेकर इस पृथ्वीपर सावर्णिक मनुके नामसे विख्यात होओगे॥ २२-२३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वैश्य-वर्य त्वया यश् च
वरो ऽस्मत्तो ऽभिवाञ्छितः॥ तं प्रयच्छामि संसिद्ध्यै
तव ज्ञानं भविष्यति

मूलम्

वैश्यवर्य त्वया यश्च वरोऽस्मत्तोऽभिवाञ्छितः॥
तं प्रयच्छामि संसिद्ध्यै तव ज्ञानं भविष्यति॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। २५)
वैश्यवर्य! तुमने भी जिस वरको मुझसे प्राप्त करनेकी इच्छा की है, उसे देती हूँ। तुम्हें मोक्षके लिये ज्ञान प्राप्त होगा॥ २४-२५॥

मूलम् (वचनम्)

मार्कण्डेय उवाच॥ २६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इति दत्त्वा तयोर् देवी
यथाभिलषितं वरम्॥ बभूवान्तर्हिता सद्यो
भक्त्या ताभ्याम् अभिष्टुता।

मूलम्

इति दत्त्वा तयोर्देवी यथाभिलषितं वरम्॥
बभूवान्तर्हिता सद्यो भक्त्या ताभ्यामभिष्टुता।

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। २८) मार्कण्डेयजी कहते हैं—॥ २६॥ इस प्रकार उन दोनोंको मनोवांछित वरदान देकर तथा उनके द्वारा भक्तिपूर्वक अपनी स्तुति सुनकर देवी अम्बिका तत्काल अन्तर्धान हो गयीं।

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवं देव्या वरं लब्ध्वा
सुरथः क्षत्रियर्षभः॥
सूर्याज्जन्म समासाद्य
सावर्णिर्भविता मनुः

मूलम्

एवं देव्या वरं लब्ध्वा सुरथः क्षत्रियर्षभः॥
सूर्याज्जन्म समासाद्य सावर्णिर्भविता मनुः॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। २९)
इस तरह देवीसे वरदान पाकर क्षत्रियोंमें श्रेष्ठ सुरथ सूर्यसे जन्म ले सावर्णि नामक मनु होंगे॥ २७—२९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इति दत्त्वा तयोर्देवी
यथाभिलषितं वरम् । बभूवान्तर्हिता सद्यो
भक्त्या ताभ्याम् अभिष्टुता ॥ २८॥

मूलम् (भास्कररायः)

इति दत्त्वा तयोर्देवी यथाभिलषितं वरम् । बभूवान्तर्हिता सद्यो भक्त्या ताभ्यामभिष्टुता ॥ २८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवं देव्या वरं लब्ध्वा
सुरथः क्षत्रियर्षभः । सूर्याज् जन्म समासाद्य
सावर्णिर्भविता मनुः ॥ २९॥

मूलम् (भास्कररायः)

एवं देव्या वरं लब्ध्वा सुरथः क्षत्रियर्षभः । सूर्याज्जन्म समासाद्य सावर्णिर्भविता मनुः ॥ २९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

क्लीं ॐ॥

मूलम्

क्लीं ॐ॥

अनुवाद (हिन्दी)

(अ०१३। ३०)

मूलम् (समाप्तिः)

॥ इति श्रीमार्कण्डेयपुराणे सावर्णिके मन्वन्तरे देवीमाहात्म्ये सुरथवैश्ययोर्वरप्रदानं नाम त्रयोदशोऽध्यायः॥ १३॥
उवाच ६, अर्धश्लोकाः ११, श्लोकाः १२, एवम् २९, एवमादितः ७००॥ समस्ता उवाचमन्त्राः ५७, अर्धश्लोकाः ४२, श्लोकाः ५३५, अवदानानि ६६॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार श्रीमार्कण्डेयपुराणमें सावर्णिक मन्वन्तरकी कथाके अन्तर्गत देवीमाहात्म्यमें ‘सुरथ और वैश्यको वरदान’ नामक तेरहवाँ अध्याय पूरा हुआ॥ १३॥