[[जयपुरवैभवम् Source: EB]]
[
[TABLE]
[TABLE]
INTRODUCTION
Raj Guru Pt. Gopinath Dravid M. A. LL. B.
Sahityacharya, Jaipur,
It may be deemed a rare and special privilege and good luck of mine to have an opportunity of writing an introduction to this masterpiece of Bhatt Shree Mathuranathji, who is a famous worker in the field of modern Sanskrit poetry. A cursory glance at the index will bring home to the reader’s mind what a vast range of events, personalities and places have been traversed by the author in this work.
Many descriptive verses about several ancient Sanskrit poets, are found in “सुभाषित रत्न भाण्डागार” but the list, given therein, is not exhaustive.
Of course, some poets, dealt within the above-mentioned work, have not found favour with our poet. But they are of minor importance.
Besides this, the above-mentioned work is mere compilation. It is something like an omnibus, where in hundreds of authors and subjects have been accomodated. But the work, that is being introduced
to the public, is the product of one brain, amply endowed with a rare kind of originality.
The nomenclature of the work may lead the reader hereof, to expect a mere description of this city and the local royal family. One is most likely to be surprised to find the names of so many ancient poets, dealt with herein. An average student of Sanskrit literature is found to be totally ignorant of a large number of Sanskrit poets. I mean the ancient poets and their works. It is very commendable on the part of the author of this work to have paid a deserving tribute to those ancient poets that have enriched the Sanskrit literature with their immortal songs and thereby to have rescued them to a little extent from utter oblivion.
Sanskrit pandits, poets and even students till a decade-ago were habituated to look down any vernacular poets. But our present author is free from this unreasonable prejudice. All the ancient Hindi poets have received a generous treatment at his hands. This generosity may partly be attributed to the fact of the author’s himself being a Hindi poet.
The worth-seeing and noted places of any importance, not only of the city, but of the whole
state, are described with an mathematical accuracy and wherever possible, their ancient history also is traced. Not a single important event of the past and the present regimes, is left untouched. The local fairs of the whole year are herein described elaborately.
The chapter under the heading “नागरिक वीथि” is nothing if not a contemporary history. All theleading citizens and the members of the teaching staff of the local Sanskrit College have individually received the attention of the author, for which they must be thankful to him. The tributary chiefs, instead of being included among the citizens, ought to have been separately dealt with. It is but natural that learned scholars should not have been neglected in such an exhaustive work. The last two chapters are devoted to linguistic and metrical jugglery.
In short, this work is a harmonious combination of history, poetry, topography and biography. The author has complete command over the Sanskrit language and it has attained an extraordinary flexibility in his hands.
As in his previous work namely “साहित्य वैभव” here also the author presents his poetry in the new
garb of Hindi metres. Generally the eyes and ears of the Sanskritists are accustomed to Sanskrit metres.There can be never two opinions about the fact, thatSanskrit poetry appears most charming only when clad in its own metres. It is only in that form that it captivates the heart of the reader. No doubt, the present author has deviated from the path, strictly laid down by the ancient poetic rules. But the value of the present work cannot be minimised on that account. Whatever the work has lost by this deviation, it has amply gained in other ways.
Something may be said in defence of the metrical deviation by the poet. “गीत-गोबिन्द” by poet Jai Deva may also be said to be a deviation, as upto his time no Sanskrit poetry appeared in that form, in which he has presented to the contemporary reader. His deviation also might have been criticized by his contemporary poets but in spite of this deviation, it is the work that has made Jaya Deva’s name immortal in Sanskrit literature. Who knows our present poet also may earn immortality for his name through this deviation from the beaten track so far as the metres are concerned. By using these metres, no doubt, the poet has enlarged metrically the field of Sanskrit poetry. Hindi poets have adopted
Sanskrit metres long ago. There is no reason why Sanskrit poets should not adopt Hindi metres. From this point of view our poet is completely justified in using Hindi metres for Sanskrit poetry. Now the age has come when Sanskrit and Hindi should not be kept at least metrically in water-light compartments.
In every respect it is a work of novel kind. We are too near to appreciate and to estimate it at its real value. That work is left to the posterity. It throws a good deal of light on the social, political, economical and religious conditions of this city during the latter-half of the nineteenth century and the first half of the twentieth century. I hope, it will prove to be a valuable addition to the stock of the existing Sanskrit poetic literature.
Jaipur.
GOPINATH
D/ 10. 2. 44,
DRAVID.
**Mahakma Khas
Jaipur,
Jaipur State
23rd. March 1931**
My dear Pandit Mathuranathji Shastri.
I thank you very much for your kindly sending me a copy of the Mangeer Kavita Nikunja Vol I, II, Sahitya Vaibhavam. Undoubtedly you have rendered invaluable service to the Sanskrit Literature by presenting this wonderful work to the public which I think to be quite unique. I have read the book with greatest pleasure and interest and the delight I have felt therein cannot be adequately expressed in words here. Your command over the Sanskrit language and its Sahitya is indeed very great and wonderful. I think I should also say that after reading your wonderful book literary men will think twice before calling Sanskrit a dead language. I hope you will not keep the readers of this second Volume waiting long for the publication of its first Volume.
**Yours Sincerely.
Sd : Gopinath **
———————
Dr. Pran Nath:
Benares Hindu University
D. Sc. (London)
BENARES
P. H. D. (Vienna)
20. Dec. 1946.
Sahityacharya Pandita Bhatta Sri Mathura Nath Shastria is a reputed Sanskrit Scholar. Не has written several excellent books in the Sanskrit language. I had the pleasure of reading two of his books entitled Kavita Kunja and Jayapura Vaibhava in the former the learned Scholar has proved his wonderful command of the Sanskrit language by introducing Hindi, Urdu and Persian metres in Sanskrit Poetry. The task was a difficult one, but he has done it admirably aud successfully. He has displayed the same command of language in his book on the Jayapura Vaibhava which is more or less miscelleneous collection. The Major portion of this work is devoted to Jaipur and its outstanding personalities. I have been delighted to read both of the works of the learned Scholar and congratulate him for the great feats of intellectual scholarship. He has done a great service to the Sanskrit language by enlarging its scope in the matters of style, language and metre.
**PRAN NATH **
Professor of Ancient Middle History
and Antiquities, Benares Hindu University,
BENARES.
किमपि प्रास्ताविकम्
[महामहोपाध्यायपं० श्रीगिरिधरशर्मचतुर्वेदमहाभागः, जयपुरम् ]
[कवि-काव्यशब्दौ ]
गरीयान् खलु संस्कृतवाङ्मये कवेः काव्यस्य च महिमा।शब्दाविमौ कुतःप्रभृति कस्मिन् कस्मिन्नर्थे प्रवृत्ताविति विषयेऽस्मिन्नाधुनिकीमन्वेषणप्रक्रियामनुसृत्य प्रवर्तामहे चेत्, जगद्वाङ्मये सर्वप्राथम्येन पाश्चात्यैरप्युररीकृतायामृग्वेदसंहितायामेव बहुशः शब्दाविमौ शृण्मः। तथैव यजुरादिसंहितास्वपि। तत्र कियन्तिचिन्निदर्शनानि —
त्वमग्ने प्रथमो अङ्गिरा ऋषिर्देवो देवानामभवः शिवः सखा।
तव व्रते कवयो विद्यनापमोऽजायन्त मरुतो भ्राजदृष्टयः॥
[ ऋ० म० १ सू० ३१ ]
त्वमग्ने प्रथमो अङ्गिरस्तमः कविर्देवानां परिभूयसि व्रतम्।
[ ऋ० १।३१।२ ]
आयः पुरं नार्मिणीमदीदेदत्यः कविर्न मन्यो नोर्वा।
[ ऋ० १। १४६।३ ]
विश्वो रूपाणि प्रतिमुञ्चते कविः
प्रास्तावीद्भद्रं द्विपदे चतुष्पदे। [ ऋ० ४।२४।२ ]
इत्यादिषु प्रचुरेषु मन्त्रेषु अग्निवाय्वादित्यादिदेवविशेषणतया कविशब्दः श्रूयते। ‘क्रान्तदर्शनः’ ‘मेधावी’ इत्येवंपरतयैव च तत्रतत्र भाष्यकारैः श्रीमाधवाचार्यादिभिर्व्याख्यायते।अतीतानागतविप्रकृष्टविषयं युगपज्ज्ञानं यस्य स क्रान्तदर्शन इति वेदभाष्यकृदुव्वटआह।
‘यो अध्वराय परिणीयते कविः’[ ऋ० ५ ।२\।७ )
अग्निर्होता कविक्रतुः [ ऋ० १।१ ।५ ]
इत्यादिषु क्वचित्क्वचित्तु ‘क्रान्तः-व्याप्तः’ ‘क्रान्तकर्मा’ इत्येवंपरतराभाष्यकृता व्याख्यातः।
विश्वेभ्यो हि त्वा भुवनेभ्यस्परि
त्वष्टा जनत्साम्नःसाम्नःकविः [ऋ० २।२३।१७]
इति ब्रह्मणस्पतिदेवताके मन्त्रे ‘साम्नः कविरुच्चारयिता’ इत्येवं व्याख्यातः श्रीसायणाचार्यैः।
धीरासो हि ष्ठा कवयो विपश्चितस्तान्व एना ब्रह्मणा वेदयामसि । [ ऋ० ४।३६।७ ]
इत्यत्र ये मानुषेषु कर्मविशेषाननुष्ठाय देवत्वमाप्तास्त ऋभवः कविशब्देन विशेष्यन्ते। अत्रापि ‘मेधाविनः ‘क्रान्तदर्शनाः’ इत्येवं व्याचक्षते व्याख्याकृतः।
कविर्मनीषी परिभूः स्वयम्भूर्याथातथ्यतोऽर्थान्
व्यदधाच्छाश्वतीभ्यः समाभ्यः । [ यजुः अ० ४० ]
इति याजुषे मन्त्रे तु साक्षादीश्वरविशेषगणतयैव कविशब्दो भाष्यकृद्भिर्व्याख्यातः। अत्रापि ‘क्रान्तदर्शनः’ ‘सर्वद्रष्टा’ ‘मेधावी’ इत्यर्थ एव व्याख्याकृतामभीष्टः। उव्वटादयस्तु उपासक मनुष्यविशेषणतयैवात्र कविशब्दं नयन्ति—इत्यास्तां तावत्। अथ—
‘तत्त इन्द्रियं प्रथमं पराचैरधारयन्त कवयः पुरेदम् ।’
[ ऋ० १।१०३।१ ]
‘धीरासः पदं कवयो नयन्ति नानाहृदा रक्षमाणा अजुर्यम् ।
[ ऋ० १।१४६।१४ ]
‘अजः पुरो नीयते नाभिरस्यानुपश्चात् कवयो यन्ति रेभाः ।’
[ ऋ० १।१६३।१२ ]
वत्से बष्कथेऽधिसप्ततन्तून् वितन्विरे कवय ओतवा उ।
[ ऋ० १।१६४।५ ]
इत्यादिषु तु बहुलेषु मन्त्रेषु मनुष्या एव कविशब्देनाख्यायन्ते। ‘स्तोतारः’ ‘ऋत्विजः’ ‘विद्वांसः’ ‘मेधाविनः’ इत्येव च तत्र तत्र भाष्यकृतांःव्याख्या।
‘अचिकित्वांश्चिकितुषश्चिदत्र लवीन् पृच्छामि विद्मन्तेन विद्वान्
वियस्तस्तम्भ षडिमा रजांस्यजस्य रूपे किमपि स्विदेकम्।’
[ ऋ० १।१६४।६ ]
कतरा पूर्वा कतरा परायोः कथा जाते कवयः को विवेद।
[ ऋ० १।१८५।१ ]
कवीर्यः पुत्रः स इमा चिकेत।[ ऋ० १।१६४।१६ ]
कवीयमानः क इह प्रवोचत्।[ऋ० १।१६४।१८ ]
इत्यादिषु तु पण्डितम्मन्याः कविशब्देन कटाक्ष्यन्ते।
अथ सोमस्तुतिपरे मन्त्रे—
ब्रह्मा देवानां पदवीः कवीनामृषिर्विप्राणां महिषो मृगाणाम्
[ ऋ०६।२६।६ ]
इत्यत्र ‘कवीनां क्रान्तप्रज्ञानाम् पदवीःस्खलन्ति पदानि साधुत्वेनःयो योजयति स पदवीः—राजा’ तद्वत्सोम इति माधवव्याख्यामनुसृत्य
कविशब्देन विद्वत्सामान्यममिधाय पदयोजकास्तद्राजत्वेन तेषु मुख्यत्वेनाभिहिता इति प्रतीयते।
निरुक्तपरिशिष्टे तु ( १४ अ० १३ ख० ) ‘एष हि पदं वेत्ति कवीनाम्- कवीयमानानामादित्यरश्मीनाम्, इत्याधिदैवतम्। अयमपि पदंवेत्ति कवीनाम् कवीयमानानामिन्द्रियाणाम्, इत्यध्यात्मम्’ इत्येवं वैज्ञानिकपरत्वेन व्याख्यातोयं मन्त्रः। तत्र कविशब्दस्य सूर्यरश्मयो वा इन्द्रियाणि वा वाच्योर्थ इति अन्यदपि तत्र तत्रानुसंधेयम्।
काव्यशब्दोपिद्वेधा श्रूयते मन्त्रेषु पुंलिङ्गश्च नपुंसकलिङ्गश्च। तत्र पुंल्लिङ्गः प्रायेण उशनसो वाचको व्याख्याकृतामिष्टः—
\[ऋ० १।८३।५, १।२१।१२, ८।२३।१७ )
‘काव्ययोराजानेषु ऋत्वा दक्षस्य दुरोणे।
रिशादसा सधस्थ आ ।’ [यजु.२३।७२ ]
इत्यादिषु तु क्वचिन्मित्रावरुणादिदेवतान्तरपरतयापि श्रूयते।काव्ययोः कविहितयोरिति तत्र भाष्यकृतां महीधरादीनां व्याख्या।
वत्सो वां मधुमद्वचो शंसीत् काव्यः कविः।[ऋ० ८८।११]
इत्यत्र च ‘काव्यःविद्वत्पुत्रः’ ‘कविः–मेधावी’ इति श्रीमाधवाचार्यस्य व्याख्या। सर्वत्र कविसंबन्धी कविपुत्रो वा पुंसि काव्यशब्दस्यार्थो दृष्टः, उशनसि शब्दस्यास्य प्रवृत्तिरपि भृगोःकवित्वमभिप्रेत्य तत्पुत्रत्वादेवेति प्रतीयते।
नपुंसकलिङ्गस्तु काव्यशब्दः—
‘अस्मा इत्काव्यं वच उक्थमिन्द्राय शंस्यम्। [ ऋ०५।३९।५ ]
प्रकाव्यमुशनेव ब्रुवाणो।[ ऋ०९।९७।७ ]
इत्यादिषु कविकृतिभूतस्तोत्रादिवाचकतया श्रुतः —
‘आत्मा यज्ञस्य रंह्यासुष्वाणः पवते सुतः
प्रत्नं निपाति काव्यम्’ [ ऋ०९।६।८ ]
‘विधुंदद्वाणं समने बहूनां युवानं सन्तं पतितो जगार।
देवस्य पश्य काव्यं महित्वाद्यो ममार स ह्यः समान ।’
[ १०।५५।५ ]
इत्यादिषु तु सामर्थ्यवाचकतया व्याख्यातो भाष्यकृद्भिः।
यज्ञस्य आत्मभूतः सुतः सोमः यजमानेभ्यः कामान् प्रेरयन् वेगेन पवते, आत्मनः कवित्वं च निपाति रक्षति।इति प्रथमस्य व्याख्या तथा च सोमगतं सामर्थ्यमेव काव्यशब्देनोक्तम्। देवस्य कालात्मकम्येन्द्रस्य महत्त्वेमोपेतं काव्यं सामर्थ्यं पश्यत जनाः, यो जरसा प्राप्तोऽद्य ममार, स ह्यः परे द्युः समान सम्यक्चेष्टते पुनर्जन्मान्तरे प्रादुर्भवतीति–द्वितीयस्य व्याख्या।तत्र स्फुट एव विचित्रसामर्थ्यबोधकः काव्यशब्दः। यजुःसंहितायां च —
‘काव्यंछन्दः’ [ यजुः १५।४ ]
‘पुत्रमिवपितरावश्विनो भेन्द्रावथुः काव्यैर्हसनाभिः’ [ यजु १०।३४ ]
इत्यादिषु ‘त्रयी विद्या काव्यं छन्दः’ इति शतपथब्राह्मणमनुसृत्य ‘कवेः परमात्मन इदं काव्यं वेदत्रयीरूपं छन्दः’ इति महीधरो व्याचख्यौ प्रथमे, तथैवोव्वटोऽपि।द्वितीयेऽपि ‘काव्यैः मन्त्रैः हंसनाभिः कर्मभिश्च इत्येष भाष्यकृतां व्याख्या।
ब्राह्मणेष्वपि शब्दाविमौबहुधा श्रुतौ। तत्रापि -
‘असौवा आदित्यः कविः’ [ शतपथे ६, ७, २, ४ ]
इत्यादौ बहुत्र देववाचकःकविशब्दः,
‘ये वै ते न ऋषयःपूर्वे प्रेतास्ते वैकवयः [ ऐतरेये ६।२० ]
इत्यादौ पितृवाचकः।
ये वै विद्वांसस्ते कवयः [ शत०७, १, ४.४ ]
‘सीरं च युञ्जन्ति युगानि च वितन्वते’ इति मन्त्रगतेन कविशब्देन सीरयोजनप्रकारंसम्यग् जानानास्तदभिज्ञा विवक्षिता इत्यर्थः" इति भाष्यमनुसृत्य कृतिकुशलविद्वद्बोधकः।
‘ये वा अनूचानास्ते कवयः’ [ ऐतरे०२,२, ३८ ]
‘एते वैकवयो यदृषयः’ [ शत०१।४।४ ]
‘शुश्रुवांसो वै कवयः’ [ तैत्ति०३।२।२३ ]
‘तव प्रणीती तव शूर शर्मन्नाविवासन्ति कवयः सयज्ञाः’
[ शत० ४।३।३।१३ ]
इत्यादिषु च क्रान्तदर्शनमेधाविविद्वद्वाचकः। काव्यशब्दश्च ‘काव्यं छन्दः’ [ शत०८।५।२।४४ ] इत्यादौ ‘वेदत्रयीरूपं छन्दः’ इति महीधरादिव्याख्यामनुसृत्व कविकृतिबोधक इति मन्त्रवदेव व्यवहृतिर्द्रष्टव्या।
पुराणेष्वपि च— ‘तेने ब्रह्म हृदा य आदिकवये’ (श्रीभागवतम्)
इत्यादिषु ब्रह्मणो वाचकम्।
‘कस्माद्भजन्ति कवयो धनदुर्मदान्धान्’ (श्रीभाग० )
‘किंकर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः’ ( भगवद्गीता )
इत्यादिषु मेधावि-विद्वद्वाचकं च कविशब्दं कविकृतिवाचकं च काव्यशब्दं बहुत्र पश्याम एवेति किं बहुना विस्तरेण।
अथ कोष-व्याकरणरीत्यापि शब्दयोरनयोर्विवेचनमावश्यकम्। तत्र निघण्टुपदाभिधेये वैदिके कोषे ‘कविः’ इति मेधाविनामसु पठितः शब्दः (अ० ३) गत्यर्थकेषु धातुष्वपि च तत्र ‘कवते’ इति दृश्यते (अ०२) तद्भाष्यकृद्भगवान् यास्कश्च निरुक्ते’कविः क्रान्तदर्शनो भवति, कवतेर्वा’ (अ० १२ ख० १३) इति काव्यशब्द व्याचख्यौ। प्रथमव्याख्यायां ‘क्रमवि’ शब्दात्कविशब्दनिष्पत्तिरिति यास्कस्याशय उन्नीयते। अनयैव शैल्या तेन रूढशब्दानां व्युत्पादनं कृतम्। ‘क्रान्तं व्याप्तं दर्शनं ज्ञानं यस्येति व्युत्पत्तिलभ्योऽर्थो निघण्टुप्रोक्तं मेधाविवाचकत्वं न विप्रवदते इति तु स्पष्टमेव। व्याख्याकृद्देवराजयज्वा तु क्रमधातोरेव वर्णविकारेण कविशब्दं निष्पादयति, तथैव तत्प्राक्तनः स्कन्दस्वाम्यपि। तन्मते ज्ञानरूपोऽर्थोध्याहारलभ्य इत्यास्तां नाम। कवतेर्वाइति द्वितीयेपिपक्षे ‘गत्यर्थाः ज्ञानार्थाः’ इति चिरप्रवृत्तामभियुक्तोक्तिमाश्रित्य निघण्टूक्तामेधाविवाचकता समर्थनीयतामापतत्येव।‘कवते’ इति ‘कव’ धातुरयं दन्त्यौष्ठयान्तो निर्दिष्ट इति केचित्। ‘कुङ्’ गतिशोषणयोः’ इति उकारान्त एव शपा निर्दिष्ट इति तु देवराजयज्वा।भगवतः पाणिनेर्धातुपाठे तु दन्त्यौष्ठ्यान्तः कव्धातुर्न दृश्यते। तत एव—
‘विद्वान् विपश्चिद्दोषज्ञःसन् सुधीःकोविदो बुधः।
धीरो मनीषी ज्ञः प्राज्ञः संख्यावान् पण्डितः कविः॥’
[अमर० २ का० ब्रह्मवर्गः]
इति पण्डितनामसु पठितं कविशब्दं’कु शब्दे’ ‘कुङ् शब्दे’ इतिपाणिनीयाभ्यां धातुभ्यामेव व्युत्पादयन्ति व्याख्यासुधाकृदादयः। मुकुटादयः केचित्तु ‘कवृवर्णे’ इति धातोः कविशब्दं व्युदपीपदन्, तन्मते कवृधातुर्दन्त्यौष्ठ्यान्तः स्यात्, बवयोरभेदो वा तैर्विवक्षितः स्यादित्यन्यदेतत्। निघण्टुरीत्या ज्ञानार्थकधातुना कृते व्युत्पादने अमरोक्ताविद्वद्वाचकता सिध्यति। शब्दार्थकाभ्यां धातुभ्यां व्युत्पादने तु शब्दयोजकत्वमपि कविशब्दार्थे क्रोडीकृतं भवतीति विशेषो विवेचकैरनुलक्षणीयः। मुकुटादिरीत्या ‘कवृवर्णे’ धातोश्च यदि कविशब्दो व्युत्पाद्येत तदा ‘वर्णचित्रणपरः’ इति व्युत्पत्तिलभ्योर्थो लक्षणादिना समन्वीयताम्, धातूनामनेकार्थतां वा कामधेनुमाश्रित्य सर्वं समाधीयतामिति विद्वांस एवप्रमाणम्।कोषेषु मेदिनीकारस्तु—
‘कविर्वाल्मीकिकाव्ययोः1। सूरौ काव्यकरे पुंसि स्यात् खलीने तु योषिति’ इति कविशब्दार्थान् संजग्राह।
तदित्थंकविशब्दोऽनेकार्थ एव मन्तव्यः,अनुगतं वा प्रवृत्तिनिमित्तं किञ्चिदाश्रित्य प्रवृत्तः क्रमेण बहुत्र प्रवृत्तोभूदिति गवेषणायां सर्वं पूर्वोक्तमालोच्येदं नः प्रतीयते—यत्तत्तत्कार्यकरणपाटवापरपर्यायं नैपुण्यमेव ज्ञानातिशयजन्यमादावस्य शब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तमासीत्। सर्वत्राव्याहता गतिरनेन नैपुण्येन भवतीति गत्यर्थकेनैव धातुना व्युत्पादनमस्याभिमतं पूर्वाचार्यारणां निघण्टुकृत्प्रभृतीनाम्।उदाहृतपूर्वेषु मन्त्रेषु अग्निवाय्वादित्यादिविशेषणतया प्रयुक्तः कविशब्दो नैपुण्यादतिरिक्तेऽर्थे न सामञ्जस्येनोपपादयितुं शक्यः केनापि। विशेषतः —
विश्वारूपाणि प्रतिमुञ्चते कविः
प्रास्तावीद् भद्रं द्विपदे चतुष्पदे ।
इत्यादिषु नैपुण्यरूप एवार्थःस्फुटतरं प्रतीयत एव। नैपुण्यवान् निपुणःकवि-शब्देन-तस्य तत्तत्कार्यकौशलापरपर्यायं नैपुण्यमेव च कविकर्म काव्यशब्देनाभिहितं मन्त्रेषु यत्र तत्र। कविगतं सामर्थ्यापरपर्यायं नैपुण्यम्, तेन नैपुण्येन संपाद्यमाना कविकृतिः, तादृशकृतिजन्यास्ते ते अर्थाः शब्दा वा कविकर्मतया भवन्ति काव्यशब्दाभिधेयाः—‘देवस्य पश्य काव्यं महित्वाद्यो ममार स ह्यः समान’। इत्यादिषूदाहृतेषु कौशलम्, नैपुण्यम्, सामर्थ्यं वा विहाय नान्योऽर्थः सामञ्जस्येनोपपद्यते। तदेतन्नैपुणं मेधातिशयजन्यमेव लोके दृश्यत इति मेधाविनामसु कविशब्दपाठस्तादृशं भाष्यकृतां तत्र तत्र व्याख्यानं च न मनागपि अर्थान्तरतामास्कन्दति। तथैव क्रान्तकर्मतापि तत्र तत्र माधवाद्युक्ता नार्थान्तरमेतस्मान्नैपुणात्। इमानेव धर्मान्निमित्तीकृत्य सर्वनैपुण्यैकभाजने सर्वत्राभिव्याप्तकर्मणि सर्वज्ञानैकनिधाने भगवति जगदीश्वरे तद्विभूतिभूतेष्वग्निवाय्वादित्यादिषु जगद्व्यापारपरिचालकेषु विशिष्टकौशलवत्तया ख्याते भृगूशनःप्रभृतिव्यक्तिविशेषे विशिष्टकृतिषु मेधाविषु मनुष्येषु च तुल्यमेव शब्दोयं व्यवहृतस्तत्र तत्र।यस्य तु पिता विशिष्टप्रज्ञो विशिष्टकर्मा वा, स काव्यशब्देनापि व्यवहृत इति न्यदर्शयं प्राक्, एकत्रैव कवि-काव्यशब्दावपि न्यदर्शयमिति मन्ये नात्र संशीतिरवशिष्येत।
शब्दोऽर्थश्चेत्युभयमपि प्रपञ्चान्तर्भूतं जगदीश्वरकृतिरिति चिरन्तना भारतीयविचाराः।
शब्दजातमशेषं तु धत्ते शर्वस्य वल्लभा
अर्थजातमशेषं तु धत्ते मुग्धेन्दुशेखरः॥
द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये शब्दब्रह्म परं च यत्
शाब्दे ब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति॥
इत्याद्याःशतशोऽभियुक्तोक्तयःशाब्दस्य प्रपञ्चस्य पृथङ् महिमातिशयं ख्यापयन्ति। किमन्यत्—प्रथमः शाब्द एष सर्गःशाब्दात्प्रपञ्चदनन्तरमार्थ इति सिद्धान्तोयं भारतीयानां दार्शनिकमूर्द्धन्यानाम्। शतपथादिषु ब्राह्मणश्रुतिषु शतशो ‘वाच एव लोकान्’ ‘त्रय्या विद्यायाः’ सृष्टिः श्राव्यते। ‘वाग्वा इदं सर्वम्’ इति घण्टाघोषं घोषयति भगवती श्रुतिः।
‘वेदशब्देभ्य एवादौ पृथक् संस्थाश्च निर्ममे’ (मनुः)
‘अनादिनिधनं ब्रह्म, शब्दतत्त्वं निरञ्जनम्।
विवर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यतः ॥’(हरिः)
इत्यादि च पदे पदे प्राहुरभियुक्ताः। आस्तामेषोऽप्रासङ्गिको दार्शनिककथाविस्तरः, इदमेवास्माकमत्र प्रतिपिपादयिषितम्–यदर्थयोजनानैपुण्यं शब्दयोजनानैपुण्यं चेत्युभयमपि निदर्शितेषु मन्त्रेषु कविकाव्यशब्दाभ्यां तत्र तत्र विवक्षितमासीत्। विशिष्टकृतिमत्सु विशिष्टप्रज्ञेषु च तुल्यमयं कविशब्दः प्रायुज्यत, परं कालक्रमेण विशिष्टकृतिषु तद्वयवहारो विरलतां गतो विलुप्तो वा, विशिष्टप्रज्ञेषु तु प्रवृत्तः इति पुराणादिषु विशिष्टप्रज्ञविद्वद्बोधकमेव कविशब्दं पश्यामः।
ततोऽप्यनन्तरं तु विद्वत्सामान्येऽपि प्रवृत्तिर्निरुद्धा, विद्वद्विशेषेष्वेव तु शब्दयोजनानिपुणेषु प्रवृत्त प्रवाहः। अर्थयोजनानैपुण्यात्प्रत्यावृत्तः
प्रवाहः शब्दयोजनानैपुण्य एव प्रसृत इति नैपुण्यविशेष एव संकोचमाप कविशब्दः। नेदमाश्चर्यस्थानम्। दृश्यते हि बहूनां शब्दानां विशेषबोधकानां सामान्यार्थवाचकतापरिणतिः। यथा अनुकूल, प्रतिकूल, कुशल, तैल, लावण्यादिशब्दानाम्। बहूनां सामान्यबोधकानां विशेष एव निरूढिः। यथा—योग, तपः, संस्थित, शव, लिङ्गादिशब्दानाम्। तथैव पूर्वं सामान्ये प्रवृत्तःकविशब्दः क्रमेण विशेषपरतामाससाद। इदानीं तु विशेषादतिविशेषपरत्वे परिणतिक्रमात्सेयं शब्दस्यास्य दुर्दशाऽवलोक्यते यज्जगन्नियन्तरि जगदीश्वरे प्रधानेषु दैवतेषु प्रतिभामेधाकोषेषु महर्षिषुचासीद्यस्य प्रवृत्तिः सोयमद्योदरदरीपरिपूरणाय तत्तत्सामन्तस्तुत्येकपरेषु चाटुशतकुशलेष्वेव व्यवतिष्ठते। राजपुत्रप्रान्ते हि चारणभाटेतिप्रसिद्धानां जातीनां पुरुषा एव कतिचिदक्षरयोजकाः प्राक्तनयोजनापाठका वा ‘कविजी’ ‘कवजी’ इति संबोध्यन्ते। त एव च शब्देनानेन बुध्यन्त इत्यास्तामरुन्तुदं वृत्तम्।
कवेः कृतिरेवोच्यते काव्यमिति कविशब्दस्य यथा यथा विशेषपरता, तथा तथैत्र काव्यशब्दस्यापि, इति नेदंविशेषवक्तव्यमपेक्षते। ईश्वरदेवतादिसामर्थ्यबोधकः, ईश्वररचितशब्दार्थमयप्रपञ्चबोधकः, वेदमन्त्रबोधकः, रामायणादिबोधकःश्चायमपि शब्दःक्रमेण तथा दुर्दशामापद्यत यथा—‘काव्यालापांश्चवर्जयेत्’ इति निषेधविषयताप्यस्य शिरसि पतिता। ‘काव्यमिदम्’ इति वाक्यस्याभिप्राय एवेदानीमयमेव प्रकटीभवति यत् सत्याद्दूरमपेतं कस्यचिद्विषयस्यव्यक्तिविशेषस्य वा प्रशंसामात्रमिदमिति। भवतु यद् भूतम्। न विवेचकास्तत्र प्रभवः। अस्माभिस्तु शब्दशक्तेःक्रम एवालोच्यः ।
काव्यलक्षणानि
यतः प्रभृत्यलंकारशास्त्रस्य साहित्यापरपर्यायस्य प्राकट्यम्, प्रचार उन्नतिर्वा, तत एव कालादपरोपि विशेषोऽत्र शब्दार्थे संनिविष्टः, क्रमेण दार्ढ्यं गतश्च यन्न केवलं योजिताः शब्दा एव काव्यम्, अपितु यच्छ्रवणादनुसंधानाद्वा सभ्यसमाजस्य हृदि काचिच्चमत्कृतिरुदेति तच्चमत्कृतिजनकतापरपर्यायसौन्दर्यपूर्णं वर्णनं काव्यमिति।विषयोयं साहित्याचार्यश्रीपुरुषोत्तमशर्मचतुर्वेदैः स्वीयहिन्दीरसगङ्गाधरप्रथमखण्डभूमिकायां विस्तरेण विवेचित इति जिज्ञासुभिस्तत्रैवालोच्यः। यद्यपि शब्दालंकाराअर्थालंकाराश्च वेदमन्त्रेषु, स्मृतिषु, पुराणेषु च सर्वत्रैव बाहुल्येनोपलभ्यन्ते, लक्षणादिनिरूपणमपि च तेषामग्निपुराणादिषु दृश्यते, तथापि क्रमबद्धतन्निरूपणेन शास्त्रत्वप्रतिष्ठापनमस्याऽर्वातनम्। यथा यथा च शास्त्रस्यास्याभ्युन्नतिरभूत् तथैव काव्यशब्दार्थबोधके तल्लक्षणेऽपि विविधैः प्रकारैः सौन्दर्यस्य निवेश आधिक्यमाप। वक्रोक्तिजीवितकारस्यमतमनुसृत्य यदि ब्रूमः—तर्हि सरलतया कस्याप्यर्थस्य प्रतिपादनं न काव्यम्। अपितु वक्रोक्त्या घूर्णनेन2 कविकुलक्षुण्णपद्धत्या तत्तदर्थाभिधानमेव सौन्दर्यप्रयोजकम्, तदेव च काव्यमिति। नेदमिदानीं कथयितुमावश्यकम्—यदियं पद्धतिरेव सहृदयेतरैरुपहस्यमाना कोव्यशब्दार्थे मिथ्यात्वमपि प्रावेशयत्। काव्यशब्दार्थं च वेदादिभ्यः समकोचयत्।
इदं त्वत्र स्मरणीयं वर्तते—यद्विलुप्तप्रायाप्यर्थवाचकता काव्यशब्दस्यालंकारिकैरेतैः पुनरुज्जीविता। पूर्वं किल कृतौ ज्ञाने वैशिष्ट्यभाजो निपुणाःकविशब्दवाच्या अभूवन्। तदीयं कर्म चार्थःशब्दश्चेत्युभयमपि
काव्यतया गण्यते स्मेति प्राक्प्रत्यपीपदम्। यदीन्द्रवाय्वग्निसूर्यायाः कवयः तर्हि तेषां कर्मभूता इमे जागताः पदार्थाः कुतो न काव्यानि स्युः। क्रमेण तु ज्ञाने वैशिष्टयम् शब्दविषया कृतिश्चेत्येव कविकाव्यशब्दयोर्गुणप्रधानभावेन वाच्यतयाऽवशिष्टे इति निरूपितं विस्तरेण। तेन शब्दमात्रस्यैव काव्यपदन्यवहार्यताऽवशिष्यते स्म। परमालंकारिकैरेकं द्वौ वा विहाय सर्वेरेव काव्यलक्षणेऽर्थस्यापि निवेशं कृत्वार्थस्यापि काव्यपदवाच्यता पुनरुज्जीविता।
यद्यपि—
‘अपारेकाव्यसंसारे कविरेव प्रजापतिः।
यथास्मै रोचते विश्वं तथैव परिवर्तते॥’
इति चिरन्तनाभियुक्तोक्तिदिशा कविप्रतिभाप्रकल्पिता एवार्थाःकाव्यतयाभिमता आलंकारिकारणाम् इति सत्यम्। अन्ये हि प्राकृता अर्था तद्विलक्षणाश्चात्य एव कविप्रतिभागकल्पिताः। प्रसिद्धाद्धिमालयाद्विलक्षण एव कालिदासस्य हिमालयः, यत्र दीप्तिमन्त्यौषधानि विद्याधरकामिनीनामतैलपूराःसुरतदीपा भवन्ति। अन्य एव च कालिदासस्य समुद्रो यत्र फेना नक्राणां कर्णचामरतां भजन्ति। अन्य एव कवीनां चन्द्रो यो निशाकामिन्याः कर्णपूरायते, गगनसरसि वा राजहंसायते। प्रसिद्धा हिमालयसमुद्रचन्द्राद्याः क्वचित्काचित्कस्यचिदुद्वेजका अपि स्युः परं कालिदासादीनांहिमालयाद्यास्तु सर्वदैवाह्लादजनकःइत्यादि निरूपित्तमालंकारिकैरेव विस्पष्टतया
तथापि ‘न ह्यनाधारा कल्पना विजृम्भते’ इति मनोविज्ञाननियममाश्रित्य कविप्रतिभाप्रसूतहिमालयादीनामाधारभूतास्तुप्रसिद्धा हिमालयाद्या एवेति तेषामपि परम्परया काव्यशब्दस्पर्शः कथंचित्प्रसज्जत एव।
सोयं प्राक्तनानामालंकारिकारणामर्थस्य काव्यवाच्यतानुप्रवेशप्रवाहः साहित्यदर्पणकृता श्रीविश्वनाथकृतिना पुननिरुद्धः। स हि ‘वाक्यं रसात्मकं काव्य’मिति वदन् शब्दस्यैव काव्यत्वं व्यवातिष्ठिपत्। चित्रमिदम्—यच्छब्दमात्रस्यैव काव्यत्वमुपगच्छतापि तेन दृश्यं श्रव्यं चेत्युभयविधं काव्यं स्वीकृतम्।शब्दस्य दृश्यता कथं भवेदिति स एव महामतिः प्रष्टव्यः स्यात्। युज्यतां वा अष्टादशभाषावारविलासिनीभुजङ्गस्य तस्य चक्षुःश्रवस्त्वाच्छब्दस्यापि चाक्षुषतया दृश्यता, परं यदर्थे लक्षणं रचितं तेषां साधारणानां मनुष्याणां तु नैतद्युज्येत।
न चार्यद्वारकं शब्दानां दृश्यत्वमिति शक्यं समाधातुम्, श्रव्यकाव्येष्वतिप्रसक्तेः। ‘अत्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा हिमालयो नाम नगाधिराजः’ इत्यादीनां श्रव्यकाव्यानामर्थाः किमु दृश्या न भवन्ति? तस्माद्यत्र कविप्रतिभासंनिवेशितास्ते तेऽर्था अभिनीताः प्रत्यक्षतामापद्यन्ते तदेव दृश्यं काव्यं मन्तव्यमिति अर्थानां काव्यवाच्यतानुप्रवेशमन्तरेण नैतद्युज्येत वक्तुम्। तथैवात्र लक्षणे रसात्मकतायाः काव्यत्वप्रयोजकतायां तेन महाभागेनात्यर्थमाग्रहः कृतः। अग्रे तु काव्यप्रकाशाक्षीननुकुर्वता वस्त्वलंकारादिप्राधान्याप्राधान्यादिकृता ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्यादिभेदास्तथैव निरूपिताइत्यपि वैचित्र्यम्।काव्ये प्रधानं वस्तु, अलंकारो वा. आत्मा तु तत्र रस एवेति कस्तावदनुन्मत्त एतदभ्युपगच्छतु? ‘दुर्दैववशाद्दास्यमनुभद्राजकलत्रमिव क्वचिद्रसोपि परायत्ततामापद्यते’, इत्यादिसमाधानानि तत्र तत्र दृश्यन्ते, परं तथात्वे आत्मत्वमपि रसस्य कथं प्रत्यभिज्ञायेत? न हि राजकलत्रं तदात्वे स्वोचितकर्मप्रयोजकं भवति। यद्यात्मा, न परं प्रतिगुणीभूतः। यदि तु गुणीभूतस्तर्हिनात्मेति उभयतःपाशेयं रज्जुः। एव—
मेवापातरमणीया बहवो विचारा दर्पणे प्रतिभासन्ते। उपयुक्तमेव च दर्पणस्य भ्रान्ति प्रयोजकत्वमित्यास्तामप्रकृतचर्चा।
अशेषशेमुषीसम्पन्नेन पण्डितराजेत्यन्वर्थोपाधिधारिणा श्रीजगन्नाथत्रिशूलिनापि शब्दमात्रस्य काव्यत्वस्वीकारे विश्वनाथ एवानुकृत इति तु परमाश्चर्यम्। नास्त्यर्थेषु काव्यशब्दव्यवहार इत्येव पण्डितराजस्य प्रधानतमा युक्तिः। मन्ये कालदोषाच्छ्रौताव्यवहाराः(येऽस्माभिः पूर्वमुपदर्शिताः) न तस्य दृष्टिपथमनुप्राप्ताः। ‘दृश्यं काव्यम्’ इति स्फुटोपि व्यवहारस्तेन गौण इत्युपेक्षितः। लोके दृश्यमाना नदीपर्वतायाः काव्यशब्देन नाभिलप्यन्त इदानीमिति सत्यम्, परं कविप्रतिभाप्रकल्पितानामर्थानां काव्यत्वे को विवाद इति कविमूर्द्धन्येनापि तेन नोलोचितं हन्त! या तु काव्यप्रकाशं दूषयता तेन ‘काव्यं श्रुतमर्थो न ज्ञातः’ इति व्यवहारानुपपत्तिरुद्भाविता, सा स्वपक्षेऽपि समानेति व्यस्मरत्पण्डितेन्द्रः। ‘रमरणीयार्थप्रतिपादकः शब्दः काव्यम्’ तन्मते। तथा च ‘रमरणीयार्थप्रतिपादकःशब्दः श्रुतः, अर्थस्तु न ज्ञातः’ इति फलति। अपि समुचितोयं व्यवहारः? शब्दस्यार्थो न बुध्यते, तदीयमर्थप्रतिपादकत्वम् तस्मिन्नर्थेरामणीयकं च बुध्यते—इत्यहो वैदग्ध्यम्!! ततश्च कार्त्स्न्येन काव्यपदार्थमविदुषामिमे गौणा व्यवहारा इति न तदनुसरणेन कस्यचित् काव्यलक्षणं दूषयितुमुचितम्।
यदपि च ‘एको न द्वौ’ इत्यादिवत् काव्यत्वस्य व्यासज्यवृत्तित्वे ‘श्लोकवाक्यं न काव्यम्’ इत्यप्यापद्येतेति नव्यनैयायिकपद्धतिमनुसरता तेनोट्टङ्कितिम्, तदपि काव्यपदस्य खण्डशः शक्तिमुपगच्छता ‘क्वचिदर्थविशिष्टः शब्दः काव्यम् क्वचिच्चशब्दविशिष्टोऽर्थः काव्यमिति’ श्रीमम्मटाचार्येणैवस्वग्रन्थेऽनेकधा समाहितम्।
अहो प्रसक्तानुप्रसक्त्या बहु दूरं धाविताः स्मः।अर्थस्य काव्यत्वमालङ्कारिककालेऽपि व्यवहारपथमागतं पुनर्विलुप्तं चेत्येव प्रकृतवक्तव्यमस्माकम्। इदानीं तु वाग्वैदग्ध्यप्रधानाः शब्दविशेषा एवकाव्यपदव्यवहार्या इति निष्कर्षः।
इदं तु पुनरपि निदर्शयितुमावश्यकम्—यदेवंसौन्दर्यस्य वाग्वैदग्ध्यप्राधान्यस्य रसात्मकताया अपि वा काव्यशरीरनुप्रवेशेपि वेदादीनां काव्यत्वं पुनरप्यप्रतिहतमेव।सर्वेषां लक्षणानां वेदादिषु सम्यक्समन्वितत्वात्।
**अभ्रातेव पुंस एतिप्रतीची गर्तारुगिव सनयेधनानाम्।
जायेव पत्य उशती सुवासा उपाहस्रेवनिरिणीते अप्सः॥
**(ऋ० १।१२४।७)
**क्षत्राय त्वं श्रवसे त्वं महीया इष्टये त्वमर्थमिव त्वमित्यै।
विसदृशा जीविताभिप्रचक्ष उषाअजीगर्भुवनानि विश्वा।
** (द्यावापृथिव्यौ) (ऋ० १।१०६।६)
**उर्वी सद्मनी बृहती ऋतेन हुवे देवानामवसा जनित्री।
दधाते ये अमृतं सुप्रतीके द्यावा रक्षतं पृथिवी नो अभ्वात्॥
**
(ऋ० १।१६५।७)
चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादा द्वे शीर्षेसप्त हस्तासो अस्य।
त्रिधा बद्धां वृषभो रोरवीति महो देवी मर्त्यांआविवेश॥
उत त्वः पश्यन्न ददर्श वाचमुत त्वः पश्यन्न शृणोत्येनाम्।
उतो त्वस्मै तन्वं विसस्रेजायेव पत्य उशती सुवासाः॥
इत्यादिषु परःसहस्रेषु मन्त्रेषु केन वा सहृदयेन नानुभूयते वाग्वैदग्ध्यप्राधान्यम्?न केवलं विनोदावहा एवार्थाः अपि तु गूढविज्ञानगर्भिता अप्यर्था मन्त्रेषु वाग्वैदग्ध्येन रोचकतां नीयन्ते—
‘कृष्णं निधानं हरयः सुपर्णा अपो वसाना दिवमुत्पतन्ति।
त आववृत्रन्सदनादृतस्यादिद् घृतेन पृथिवी व्युद्यते॥’[ऋ]
शुष्कप्रायापि वृष्टिविद्याऽत्र कियद्रोवकत्वं प्रापिता।
पञ्चारे चक्रे परिवर्तमाने तस्मिन्नातस्थुर्भुवनानि विश्वा।
तस्यनाक्षस्तप्यते भूरिभारः सनादेव न शीयते सनाभिः॥[ ऋ०१।१६४\।१३ ]
अतिनीरसः संवत्सरविज्ञानविषयोऽत्र कियत्सारस्यमापादित इति सहृदया एवात्र प्रमाणम्।
द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते।
तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति॥
सर्वस्मात्परं जोवेश्वरविज्ञानमपि कया पद्धत्या सरसतां नीतम्।
एकः सुवर्णः स समुद्रमाविवेश स इदं विश्वं भुवनं विचष्टे।
तं पाकेन मनसा पश्य मन्तितस्तं माता रेढि स उ रेढि मातरम्॥
इत्यादिषु च वैज्ञानिकंमन्यानामप्यद्याप्यगम्यं वाक्पाणविज्ञानं नर्मभाषयेवोपनिबद्धम्। वेदेषु प्रभुसंमित उपदेशः, पुराणादिषु सुहृत्संमितः, काव्येषु च कान्तासंमित इति विभजन्ति आलंकारिकमूर्द्धन्याः। परं यदि सम्यगालोच्येत, उपदेशप्रक्रियापि वेदेष्वतिसरसा प्रतीयते।
अक्षैर्मादीव्यः कृषिमित्कृषस्व वित्तेरमस्व बहु मन्यमानः।
तत्र गावः कितवतत्र जायास्तन्मे विचष्टे सविता यमर्यः॥
किमितः परापि क्वचिज्जागर्ति सुहृत्संमितोपदेशप्रक्रिया ?
**सहृदयं सांमनस्यमविद्वेषं कृणोमि वः।
अन्यो अन्यमभिहर्यतवत्सं जातमिवाघ्न्या॥
**[ अथ ३।३०।१ ]
**यस्तिष्ठति चरति यश्च वञ्चति यो निलायं चरति यः प्रतङ्कम्।
द्वौ संतिषधं यन्मन्त्रयेते राजा तद्वेद वरुणस्तृतीयः ॥
** [ अथ० ४।१६।२ ]
इत्यादौ कियन्महत्त्वाम्पदमुपदेशपद्धतिरित्यालोचयन्तु सुधियः। अथान्यदपि दृश्यताम्—क्षुधितायान्नमवश्यं दातव्यम्, न त्वन्यापेक्षयोदासितव्यमिती ममभिप्रायं सूक्तमिदं प्रकटयति । तत्र कीदृशी तावदालंकारिकी भाषा समुपयुज्यते। अद्यत्वे यद्यपयुक्ता स्यात् छायावादपदमेवास्यै भाषायै प्रदीयेत।
न वा उ देवा क्षुधमिद्वयं ददुरुताशितमुपगच्छन्ति मृत्यवः।
उतो रयिःपृणतो नो पदस्यत्युतापृणत् मर्डितारं न विन्दते॥
[ ऋ० १०।११७ ]
भिक्षुः प्रथमं व्यतिरेकमुखेनान्नदानं प्रशंसति - देवाः वै देवाः खलु सर्वेषां क्षुधं न ददुः न प्रायच्छन्, किन्तु वधमित् वधमेव दत्तवन्तः । एतादृशीं वधरूपां क्षुधम्, अन्नदानेन यः शमयति स दाता खलु उ इति पूरणः । यः प्रत्याभुङ्क्ते, तम् आशितं भुञ्जनं पुरुषमपि मृत्यवः मरणानि उपगच्छन्ति समीपे यान्ति ।क्षुधार्तानां भोक्तृणां च मरणं समानं किंदानेन धननाशरू
पेण. अत आहउतो उतशब्दस्त्वप्यर्थे, पृणतः प्रयच्छतः पुरुषस्य रयिः धनं नो पदस्यति न उपक्षीयते। दानप्रसंगेनादातारं दूषयति—अपृणन्अप्रयच्छन् पुरुषस्तु मर्डितारम्—आत्मनः सुखयितारं न विन्दते— न कुत्रापि लभते। इह बन्धनःअदानेन न सुखयन्ति देवाअपि हविःप्रदानाभावात् इति सायणभाष्यम्।
न स सखा यो न ददाति सख्ये स चाभुवे सचमानाय पित्वः।
अपास्मात्प्रेयान्नतदोको अस्ति पृणन्तमन्यमरणं चिदिच्छेत्॥४॥
व्यतिरेकेरण निन्दामाह—स पुरुषःसखा न भवति, यः पुरुषः सचाभुवे सर्वदा सहभवनशीलाय सचमानायसेवमानाय उपसर्जनीभूताय सख्ये सखिजनाय पित्वः—पितूनन्नानि न ददाति, न प्रयच्छति स सुहृन्न भवतीत्यर्थः। अस्माददातुः सख्युः सः अपप्रेयात्अपगच्छेत्, यद्येनं परित्यज्य गच्छेत्, तर्हि तदोकःनिवासः नास्ति न भवति, सहनं हि बन्धुभिः परिगतम्। स गतः पुरुषः पृणन्तमन्नादिकं प्रयच्छन्त अन्यमरणं चित्, अयं स्वामिनमेव इच्छेत्कामयेत। इति भाष्यम्।
पृणीयादिन्नाधमानाय तव्यान् द्राघयांसमनुपश्येत पन्थाम्।
ओ हि वर्तन्ते रथ्येव चक्रान्यमन्यमुपतिष्ठन्त रायः॥५॥
धनवन्तं पुरुषं दाने प्रेरयति—तव्यान्तवीयन्धनैरतिशयात् प्रवृद्धः पुरुषः नाधमानाय याचमानायातिथये पृणीयादित धनानि दद्यादेव। यदि दद्यात् द्राघीयांसं दीर्घतमं पन्थां पन्थानं सुकृतमार्गमनुपश्येत अनुपश्येत्, व्यत्ययेनात्मनेपदम्। तत्र कारणमाह—रायो धनानि ओ हि आ उ आवर्तन्ते खलु, एकत्र न तिष्ठन्तीत्यर्थः। तत्र दृष्टान्तः—रथ्येव यथा रथ्यानि रथसम्बन्धीनि चक्राणि उपर्यधोभावेनावर्तन्ते तद्वत् ।आवृत्तिमेव
दर्शयति—अन्यमन्यं पुरुषं धनान्युपतिष्ठते समवेतानि भवन्ति। तस्माद्धनानि देयानीति भावः। इति भाष्यम्।
समौ चिद्धस्तौ न समं विविष्टः सं मातरा चिन्न समं दुहाते।
यमयोश्चिन्न समा वीर्याणि ज्ञाती चित्सन्तौ न समं पृणीतः॥
अतिथिभ्यो धनमप्रयच्छन्नपिमम भ्राता दास्यति इति चेत्तत्र हेतुमाह—समौ चिद् हस्तौ समावपि समं समान न विविष्टः कार्ये न व्याप्नुतः। तथा संमातरा वत्सस्य मातरौ धेनू समे अपि समं समानं पयो न दुहाते।यमयोश्चित् सहजातयोः पुत्रयोरपि समा समानि वोर्याणि न सन्ति, तस्मात् ज्ञाती चित् एकस्मिन्कुले सन्तौ जातावपि समं न पृणीतःन प्रयच्छतः। तस्माद्यस्य धनमस्ति स एव दद्यादित्यर्थ इति भाष्यम्।
भाषाभेदाद्वयमत्र तथाविधमानन्दं न विन्दाम इत्यन्यदेतत्। उपदेशप्रक्रिया त्वित उत्कृष्टा न क्वाप्युपलभ्यते।
तथैव—
यदिन्द्राहन्प्रथमजामहीना मान्मापिनाममिनाःप्रोतमायाः।
आत्सूर्यंजनयन्द्यामुपासं ता दीत्वा शत्रुं न किला विवित्से॥
अयो द्वे व दुर्मद अहिजुह्वेमहावीरं तुविवाधमृजीषम्।
ना तारीदस्य सभृतिं बधानां सं रुजानाः पिपिष इन्द्रशत्रुः॥
अपादहस्तोअपृतन्यदिन्द्र मास्य वज्रमधिसानौ जघान।
वृष्णो वध्रिःप्रतिमानं बुभूषन् पुरुत्रा वृत्रो अशयद् व्यस्तः॥
नदं न भिन्नममुयाशैयानं मनो रुहाणा अतियन्त्यापः।
याश्चिद्वृत्रोमहिना पर्यतिष्ठत्तासामहिःपत्सुतः शीर्बभूव॥
इत्यादिषु (ऋ० १।३२) इन्द्रवृत्रयुद्धवर्णनशैली तत्र वीररसपरिपोषश्च सहृदयानां मननार्हौ।एवं सौरेषु सूक्तेषु सूर्यवर्णनमाश्विनेप्यश्विवर्णनं पृथिवीवर्णनं च पार्थिवेषु दर्शनार्हम्। न विस्तरभयादिहोदाह्रियते। सौपर्णकाख्यानप्रभृतिष्वाख्यानेषु ब्राह्मणानामपि वर्णनशैलीनोपेक्षार्हा। अथ रसात्मकं वाक्यमेव काव्यं ब्रूवन्तोऽपि न मन्त्राणां काव्यत्वं वारयितुमीशते—
**इन्द्र आसांनेता बृहस्पतिर्दक्षिणा यज्ञः पुर एतु सोमः।
देवसेनानामभिमञ्जतीनां जयन्तीनां मरुतो यन्त्वग्रम्॥
**[ यजु० १७।४० ]
इन्द्रस्य वृष्णो वरुणस्य राज्ञ आदित्यानां मरुतां शर्धउग्रम्।
महामनसां भुवनच्यवानां घोषो देवानां जयतामुदस्थात्॥ (४१)
उद्धर्षय मघवन्नायुधान्युत्सस्वतां मामकानां मनांसि।
उद्वृत्रहन् वाजिनां वाजिनान्युद्रथानां जयतां यन्तु घोषः। (४२)
**रथे तिष्ठन्नयति वाजिनः पुरोयत्र यत्र कामयते सुपारथिः।
अभीषूनां महिमानं पनायत मनः पश्चादनुयच्छन्ति रश्मयः॥
**[ यजु० २६।४३ ]
**सुषर्णंवस्ते मृगोअस्यादन्तो गोभिः सन्नद्धा पतति प्रसूता।
यत्रा नरः सं च विचद्रवन्ति तत्रास्मभ्यमिषवःशर्म यं सन् ॥
**\[ २९।४८ \]
उपश्वासयपृथिवीमुत द्यांपुरुत्रा ते मनुतां विष्टितं जगत्।
स दुन्दुभे सजूरिन्द्रेण देवैर्दूराहवीयो अपसेधं शत्रून्॥
[ ऋ०४।३५।४ ]
इत्यादिषु किं नास्ति रसपरिपोषः? तस्माद्रूढ्यैव कामं वार्यतां वेदादिषु काव्यत्वम्, नान्यः पन्थाः। भगवान् वाल्मीकिरेव जगत्यादिकविरिति प्रसिद्धिरपि वेदादीन् दृशस्तिरोधायैवसूपपादा भवेत्, वेदानां सर्वादिभूततायाःसर्वैरेवोररीक्रियमाणत्वात्। अहो आम्नायादन्यत्र च्छन्दसामवतारः’ [ उ० रा० च० ] इति ब्रुवाणेन महाकविना भवभूतिना लौकिक्यां भाषायां छन्दो वाल्मीक्युपज्ञमिति आदिकवित्वप्रसिद्धिः समाहिता, परं नेदमपिक्षोदक्षमम्।मन्वादिस्मृतिषु छन्दसां भगवतो वाल्मीकेःप्रागपि लौकिकभाषायां सुस्पष्टमधीयमानत्वात्।
‘पुरा सूत्रनिबद्धान्येवासन् धर्मशास्त्राणि, वर्तमानं रूपं तु मन्वादिस्मृतीनामर्वाक्तनमेव’ इत्याधुनिकैतिहासिकानामुक्तिरपि नास्मदुक्तामनुपपत्तिं समाधातुमीशीत, वाल्मीकीये रामायण एव मनुनाम्नापद्योद्धरणदर्शनात्। मनुस्मृतौ च तत्पद्योपलम्भात्। तथा हि वाल्मीकीये रामायणे किष्किन्धाकाण्डे अष्टादशे सर्गे बालिनं प्रति भगवतः श्रीरामस्योक्तौ—
श्रूयते मनुना गीतौ श्लोकौ चारित्रवत्सलौ।
गृहीतौ धर्मकुशलैस्तथा तच्चरितं मया॥३०॥
राजभिर्धृतदण्डाश्च कृत्वा पापानि मानवाः।
निर्मलाःस्वर्गमायान्ति सन्तः सुकृतिनो यथा॥३१॥
शासनाद्वापि मोक्षाद्वा स्तेनःपापात्प्रमुच्यते।
राजा त्वशासन् पापस्य तदवाप्नोति किल्बिषम्॥"
श्लोकाविमौ मनुस्मृतेरष्टमेऽध्याये (३१५,३१६) किञ्चित्पाठभेदेन दृश्येते। तस्मादुपलभ्यमानैव मनुस्मृतिरादिकाव्याद्वाल्मीकीयाद्रामायणा—
त्प्राचीनेति विवशमुपगन्तव्यं स्यात्प्रमाणपरतन्त्रैः। अथ मनुस्मृतेर्वर्णनाशैल्यपि न नाम काव्यत्वं न स्पृशति—
आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम्।
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं प्रसुप्तमिव सर्वतः॥ [ अ० १।५ ]
तदण्डमभवद्धैमंसहस्रांशुसमप्रभम्।
तस्मिञ्जज्ञेस्वयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः॥ [ १।९ ]
आपोनारा इति प्रोक्ता आपो वैनरसूनवः।
ता यदस्यायनं पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः॥ [ १।१० ]
यथर्तुलिङ्गान्यृतवः स्वयमेवर्तुपर्यये।
स्वानि स्वान्यभिपद्यन्तेतथा कर्माणि देहिनः॥ [ १।३० ]
यस्यास्येन सदाश्नन्ति हव्यानि त्रिदिवौकसः।
कव्यानि चैव पितरः किं भूतमधिकं ततः॥ [ १।९५ ]
विद्ययैव समं कामं मर्तव्यं ब्रह्मवादिना।
आपद्यपि हि घोरायां न त्वेनामिरिणे वपेत्॥ [ २।११३ ]
विद्या ब्राह्मणमेत्याह शेवधिस्तेऽस्मि रक्ष माम्।
असूयकाय मां मा दास्तथा स्यां वीर्यवत्तमा॥[ २।११४ ]
यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः।
यश्च विप्रोऽनधीयानस्त्रयस्ते नाम बिभ्रति॥ [ २।१५७ ]
जामयो यानि गेहानि शपन्त्यप्रतिपूजिताः।
तानि कृत्याहतानीवविनश्यन्ति समन्ततः॥ [ ३।५८ ]
ऋतमुञ्छशिलं ज्ञेयममृतं स्यादयाचितम्।
मृतं तु याचितं भैक्षं प्रमृतं कर्षणं स्मृतम्॥
सत्यानृत तु वाणिज्यं तेन चैवापि जीव्यते॥
सेवा श्ववृत्तिराख्याता तस्मात्तां परिवर्जयेत्॥ [ ४।५०६ ]
यथा प्लवेनौपलेन निमज्जत्युदके तरन्।
तथा निमज्जतोऽधस्तादज्ञौ दातृप्रतीच्छकौ॥[ ४।१६४ ]
नामुत्र हि सहायार्थं पिता माता च तिष्ठतः।
न पुत्रदारा न ज्ञातिर्धर्मस्तिष्ठति केवलः॥[ ४।२३६ ]
मृतं शरीरमुत्सृज्य काष्ठलोष्टसमं क्षितौ।
विमुखा बान्धवा यान्ति धर्मस्तमनुगच्छति॥ [ ४।२४१ ]
इत्यादिषु शतशःश्लोकेषु उक्तिवैचित्र्यापरपर्यायस्य सौन्दर्यस्य सहृदयतुष्टेश्च सुस्पष्टमनुभूयमानत्वात्। तस्मात् ‘प्राधान्येन व्यपदेशा भवन्ती’ ति न्यायेन यत्र सौन्दर्यात्मकं वर्णनमभिलक्ष्यैव ग्रन्थकृतः प्रवृत्तिः, त एव ग्रन्थाः काव्यत्वेन प्रसिद्धिं गताः, तेषु चाद्यं वाल्मीकीयं रामायणमिति भगवान् वाल्मीकिरादिकविराख्यायते। तदनन्तरं तु कालिदासाद्याः सहस्रशः कवयोऽस्याःपद्धतेःपरिष्कारकाःप्रादुरभवन्निति विदन्त्येव विद्वांसः।
सोयं काव्यप्रवाहः कालेन भारते तथाविधः प्रसृतः, येन शास्त्रान्तराणि कलान्तराणि च स्वान्तर्निमज्जितानि नाद्याप्युन्मज्जन्ति। ‘छान्दसाः श्लोकशत्रवः’ इति वेदाध्ययनं दूरीकृतम्। ‘व्याकरणतरुणतरणिंये बहु पश्यन्ति ते भवन्त्यन्धाः’ इति व्याकरणबोधोऽधिक्षिप्तः, ‘अविदितसुख—
दुःखं निर्गुणं वस्तु किञ्चिद् जडमतिरिह कश्चिन्मोक्षइत्याचचक्षे’ इति दार्शनिका गालीभिः सत्कृताः। सर्वथा काव्यमेवैकं शास्त्रम्, कवय एवदेशोद्धारका विद्वांसः, राजसभासु कवय एवोच्चैरूपविशन्ति स्म।कवीन्द्राणामेवाङ्गणभुवः ‘कलद्भृङ्गासङ्गाकुलकरिमदामोदमधुराः’ अभूवन्। अन्ये तु विद्वांसः कवीनेवोपजीव्य निर्वहन्ति जीवनमिति महान्तं कालं भारतस्य वर्षस्य स्थितिरासीत्।यः श्लोकं रचयितुं न जानाति स नास्त्येवाक्षरमुखः इति राजाज्ञेवेदृशी सर्वस्मिन्नपि देशे प्रवृत्तः। ये वराकाःसर्वथा ‘कवित्वबीजभूतसंस्कार’ लेशशून्याः, ते वरं ‘कुर्वेऽहन्तु यथामति’ ‘शुद्धां गुण्यां करोम्यहम्’ इत्याद्येव रचयन्तु, परमन्ततो मङ्गलं तु पद्येन कर्तव्यमेवेति न्यायालयस्येवायं प्रवृत्तः सार्वत्रिको नियमः।दर्शनम्, ज्यौतिषम्, आयुर्वेदः, कोशः, व्याकरणमपि चेति सर्वंपद्यबद्धमेवादृमभूत्। पद्यैरल्पाक्षरैरेव बद्ध्वेव विषयाः पुरः स्थापयितुं शक्यन्ते इति सत्यम्, परं पद्यबद्धाः शास्त्रीया विषया दुरूहा अध्येतॄणां क्लेशप्रदा भवन्तीत्यपि नाऽसत्यम्।इत एष प्रवाहाच्छास्त्राधिगमे, संस्कृताभ्यास एवातिकाठिन्यं प्रसृतमित्यास्तामप्रकृता कथा। काव्यान्यपि तावन्ति निर्मितानि भारते, यत्प्रत्येकं यन्त्रालयैः, समितिभिः, संस्थाभिः, मासिकैः पत्रैश्च सहस्रशः काव्यानि प्रकाशितानि, प्रकाश्यन्ते च परमद्यापि सहस्रश एव सन्ति प्रकाशनापेक्षीणि, नास्त्येवैषामन्तः। अहो भारतीयानां प्रतिभावैचित्र्यम्! अहो प्रवाहप्रसरणम्। यःप्रवाहोऽत्र प्रसृतः स एवमेवानन्तसागरायितः। सत्यमियं सर्वासां विद्यानां कलानां च प्ररोहा यातिशयितोर्वरा भूमिः।
अथ कालक्रमेण ह्रासमुपेयुषि संस्कृतवाङ्मयभास्करे, समुदयमाप्नुवति च प्राकृताप्रभ्रंशादिग्रन्थनिवहशीतकरे, सोयं कविताप्रवाह उदीय—
मानाभिमुखैएव सुप्रसृतोऽभूत्। तत्रापि काव्यानामतितमां बाहुल्यमनुभूयते।
संस्कृते तु बहोःकालादनन्तरं कविताप्रवाहःप्रसृत इति ततः प्राक्तना गद्यग्रन्था अपि बाहुल्येनोपलभ्यन्ते, परमपभ्रंशादिभाषाणान्तु जन्मैव कविताप्रसारकाल इति तत्र तु गद्यग्रन्थानामतीव विरलता दृश्यते। सर्वमपि विषयजातं तत्र पद्यनिबद्धमेव।तस्मिन्काले काव्यमेव सकलकलामौलिलुठितमिति सुस्पष्टमपभ्रंशजनितहिन्दीभाषादिवाङ्मयदर्शनेनानुमीयते। प्राकृतम्, अपभ्रंशः, तज्जनिता ब्रजभाषा हिन्दी भाषाद्याश्चेत्यादि सर्वमपि प्राचीनं वाङ्मयं संस्कृतपरिशीलितमेवपन्थानमनुससारेत्यत्रतु नास्तिस्तोकोऽपि संशयः। संस्कृतमेव तदात्वेऽध्ययनभाषाऽभवत्, यः कोऽपिकिमप्यध्येतुमैच्छत् तस्य संस्कृतैव वागासीच्छरणम्।प्राकृतापभ्रंशब्रजभाषादिमहाकवयोऽपि संस्कृतेऽधीतिन एव। तथा च संस्कृतमधीत्य संस्कृतानुसरणं तेषां प्रकृतिसिद्धमेवाभूत्। आस्तां विषयजातकथा, संस्कृतशब्दा अपि तान्न जहति स्म। तत एव प्राकृतोपभ्रंशादिक्रमेण विकृतिमाप्तान् शब्दानुपेक्ष्य संस्कृतशब्दा एव ब्रजभाषाकविभिर्भूयो भूयः परिगृहीताइति विस्तरेण दृढाभिर्युक्तिभिः प्रत्यपीपदं स्वीये हिन्दीभाषानिबन्धे (हिन्दी में संस्कृत शब्दों का ग्रहण) इति शीर्षके। तेन च संस्कृता वाक् न केवलं हिन्द्यादिभाषाणां मातामही, पितामही वा, अपि तु साक्षाज्जनन्यपीति तत्रैव सिद्धान्तितमित्यास्तामप्रकृतम्।
इदं तु विस्मयावहम्—यद् ब्रजभाषादिदेशीयभाषाकविभिरन्यत्र संस्कृतवाङ्मयं सर्वात्मनानुसरद्भिरपि छन्दोविषये स्वातन्त्र्यमेवाविष्कृतम्।यानि च्छन्दांस्येभिरुपयुक्तानि (दोहा, चौपाई, सवैया, छप्पय, कुण्डलिया
अमृतध्वनि, घनाक्षरी (कवित्वम्) प्रभृतीनि न तेषां प्राकृते संस्कृतवाङ्मये क्वापि समुन्मेषः। संस्कृतनिबद्धेषु पिङ्गलादिच्छन्दःशास्त्रग्रन्थेष्वपि नैषां प्रायेण लक्षणानि दृश्यन्ते। ‘दण्डक’ पदेनैवैवविधानि छन्दांसि व्यवहरन्ति स्म पूर्वाचार्याः। प्राकृतपिङ्गले केषांचिल्लक्षणानि प्राप्यन्ते, परं प्राकृतेऽपभ्रंशेऽपि च दोहादीनां केषांचिन्मात्राच्छन्दसां व्यवहारेऽपि प्रलम्बच्छन्दसां व्यवहारो न दृष्ट एव। प्रलम्बच्छन्दसां बाहुल्येन प्रथमः प्रयोक्ता तु देशीयभाषाकविः ‘पृथ्वीराजरासो’ निर्माता चन्द्रवरदाईत्यमिधो भाटएव दृश्यते। तदात्वेऽपभ्रंशादेशीया भाषा उदयमाना आसन्।
‘षड्भाषापुराणं च कुरानं कथितं मया’ इति हि तस्य प्रतिज्ञा।तदनन्तरं तु ब्रजभाषायां प्रलम्बच्छन्दसामेव व्यवहारप्रवाहः प्रसृतः। घनाक्षरी तु तथा सर्वैरभ्यस्ता यथा तन्नामैव ‘कवित्वम्’ इति जातम्।तन्निर्माता च कविः, तदेव च तस्य कवित्वमिति।
वस्तुतस्तु आवश्यकतामनुसृत्योपकरणान्युपादीयन्ते, परिहीयन्ते वेति प्रकृतिसिद्धः सिद्धान्तः। ब्रजभाषादिकवित्वकालो हि ‘रीतिकालः’ इति परिभाष्यते। तदात्वे हि अलङ्काराणाम्, तापविशेषेण शब्दालङ्काराणां बाहुल्यमेवजनमनोमोहकमासीत्। राजान एव कवीनां प्रसादनीया अभवन्।ते च व्यङ्ग्यादिबोधशिथिला वाच्येनैवार्थेनाधिकं तुष्यन्ति स्म। अलंकाररुचिरं तद्द्वीर्यवर्णनम्, यशोवर्णनम्, तद्रुचिकरशृङ्गारपरिप्लवनं वा कवीनां कर्तव्यकोटौ प्रधानान्यभूवन्। एतदर्थं च कवित्वादीनि प्रलम्बच्छन्दांसि बहूपकारकाणि। घनाक्षरी ‘कवित्वम्’ नानुप्रासमन्तरेण पदमपि प्रसरति। बन्ध एवास्य च्छन्दसोऽनुप्रासाधीनः।बहुतमवर्णमैत्रीश्रवणसमकालमेव प्राकृतानां चेतस्यानन्दपयोनिधिरुद्वेलति। ‘भूली सुधि घटकी री लोकलाज सटकी री अटकी हिये में फहरानि पीतपटकी।’
इत्यादिश्रवणसमकालमेव शिरो घूर्णयन्ति जनाः।
‘केसरिया पाग पर चन्द्रिका सुहाग पर
कलँगीकी लाग पर रतनारी दामरैं
बंदन की भूम पर मोतिन की लूमपर
अलकन धूम पर भौंहन की भाँवरैं।
जामा फुलकारी पर बनमाला भारी पर
भूषन उजारी पर बैन के बनावरैं
आँखें अरविन्द पर चारुमुखचन्द पर
राधिकागुविन्द पर नैनन निछावरैं॥(पृ० ०४०६।४
‘मेघन लगायो झर नाँचें बिज्जु ब्योमचर
कूकैंमोर मत्तवर बैठे हरी डारतर
सुखी भये चराचर गावैंगीत घर घर
छोड्यो ज्ञान जटाधर देखि बन सरबर।
राजत हैं तरवर बेलिनको लियेंघर
गोविंद असमसर भारत वियोगी नर
ऐसे अवसर गिरिधर पै अनङ्ग भर
प्यारी मान दूर कर बैठो परियङ्क पर॥’
[ ४२०।३५ ]
इत्यादिष्वनुप्रासबाहुल्यं परां कोटिमधिरूढम्। एतावती हि वर्णमैत्री अनुप्रासापरपर्याया कथं लघुभिश्छन्दोभिरेकत्र समाहर्तुं शक्येत? अर्थालङ्करेष्वपि मालोपमा, मालारूपकम्, सावयवरूपकमन्येऽपि चाल—
ङ्कारा मालारूपेण यावदत्र समावेशयितुं शक्यन्ते तावत्कथमल्पाक्षरच्छन्दस्सु समावेश्यन्ताम्। स्थानविरह एव बाधकः स्यात्। यथा शिववीरप्रसादके भूषणस्य प्रसिद्ध कवित्वे—
इन्द्र जिमि जम्भपर बाडव सुअम्भ पर
रावण सुदम्भपररविकुलराज है
पौनवारिवाह पर शंभु रतिनाह पर
जौं सहस्रबाहुपर राम द्विजराज है।
दावाद्रुमदण्ड पर चीता मृगझुंड पर
भूषण वितुंड पर जैसे मृगराज है
तेज तमअंस पर कान्ह जिमि कंसपर
त्यौं मलेच्छवंस पर सेर शिवराज है॥
यथा वा प्रकृतग्रन्थोद्धृतेषु—
हीरा सी हरा सी हरदेहसी हलायुध सी
हंससी हँसी सी करकासी घनसारसी
सारदसी नारदसी पारदसी पयसी
पियूखसी हिमाचलसी रूपेके पहारसी।
मोतीसी कुमोदिनीसी केतकसी चंदनसी
मालतीसी मुनिन के मनसी मुरारसी
जयसिंह भूपतिकी पुन्यमई कीरति सी
फैली है जुहूनेया आधु गंगजलधारसी ॥
\[ ४३७।७७ \]
अत्र मालोपमा—
‘कुंजगृहमङ्गल रसालमञ्जरी को मित्र
बन को सुहाग बनबेलिनको कन्त है
कोकिलाको मौनहर भौंरन को केलिकर
मञ्जुमलैमारुत को सन्त बिलसन्त है।
मानिनीनमायक मनोजको सहायक
सँजोगी सुखदायक वियोगी जन अन्त है
चाँदनी को सोधक विरोधक मुनीन मन
रोधक विदेस फूल्यो बागन बसन्त है।’
[ ४२०।३५ ]
‘बरनविचार लघु गुरु लोक लीकनकों
साधि सोधि रसना के सुबरन पत्रपर
कर चितही तें चतुराई चारु लेखनि लै
सबद अरथ रङ्ग व्यङ्ग्यनि उजास धर।
**सरसुति राधिका कुंवरि व्रजचन्दजूके
रूपकी घटानि बरसावैंरसरङ्गझर
नेहके नगर जग जगर मगर ऐसे
सुघर सुघर बन्दौंभारती के चित्रकर॥
**[ ४०६।२ ]
अत्र सावयवं रूपकं च कस्य न मनो हरेत्।
यथा वा प्रकृतकवेरेव पद्ये संस्कृतमये—
‘रूपक किरीट—परिणामपत्रपाश्यायुतां
काव्यलिङ्गकर्णिकाढ्य—चूडामणिकोपमाम्
उत्प्रेक्षावतंस—तुल्ययोगितातरणिभृतां
तद्गुणतरल—हेतुहारतो मनोरमाम्।
श्लेषकर कङ्कण—विरोधवलयानुगुणां
परिकरकाञ्ची—सारनूपुरसुखक्रमाम्
मानस! मुकुन्दचरणारविन्दलग्नामये!
मौनमभिनन्दयस्व सूक्तिसुन्दरीमिमाम्॥’
(गोविन्दवन्दनमन्दारमाला २)
समभिनन्द्यतां सशिरःकन्पं सावयवरूपकम्। एकत्रैव बह्वर्थप्रकाशनं प्रलम्बच्छन्दसामसाधारणो गुणः। दृश्यताम्—सर्वापि द्रौपदी कथा एकत्रैक समाहृता कुलपतिमिश्रेण स्वीये संग्रामसारे—(द्रोणपर्वानुवादरूपे)—
‘शकुनि दुशासन कर्नसुजोधन पापमन्त्र किय
सभामध्य द्रौपदि हि आनि हठि वस्त्र ऐंचि लिय।
किय पाण्डव अपमान बेधि बहु बाक बान उर
हुते सर्व परवीन किहुन थंभियसुधर्मधुर।
जदुनाथ नाथ तुव सरन होंराखि लाज कृष्णा कहिय।
धट्टैनबसन जिमि कालगति सुनत अन्ध अति भय गहिय।’
यथा वा तत्रैव सात्यकिभूरिश्रवसोर्युद्धवर्णने—
‘लखि सात्यकि बलहीन प्रबल कौरव अद्भुत किय।
सारदूल जिमि एवकण्ठ गहि भूमि पटक्किय।
अरु उसमें दैलात केस गहि खग्ग हत्थ लिय
पत्थ! पत्थ! सैनेय मरत हरि इहै सोर किय।
भुजसहित ग्रीव जुजधानहू फेरत कियउ अपुब्ब अति।
निरखै न कण्ठ भूरिस्रवाजिमि नर लखैन कालगति॥’
साम्प्रदायिकान्दोलनवशाद्दैवतस्तुतिरपि ब्रजभाषाकवितासु बहुला दृश्यते। तत्राप्येकत्रैवाशिर आनखंच देवताध्यानसमावेशे प्रलम्बच्छन्दसां भूयानुपकारः। यथा मत्प्रपितामहानां श्रीगोपालचतुर्वेदानां गणपतिस्तुतिः—
चर्चित सिंदूर तन अर्चित सुरेस पद
मण्डित मुकुटमौलि सुषमो अपार है
सुकवि गुपाल भालचन्द की छटा है
मद झरित पटा है एकदन्त निरधार है।
उदर उदार भुज चार रखवार मही
गोद गिरिजा के मन मुदित बिहार है
आनन वितुण्डवारे आनँद अखण्डवारे
सुण्डवारे सरस महेशके कुमार हैं।
इदं तु खलु संस्कृते भाषासम्बन्धे अनितरसाधारणं महत्त्वम्—यत्तत्र समासप्रयोगेण तद्धितेन सतिसप्तम्यादिभिः, अन्येषामपि सुपां तिङां च तत्तदर्थाभिव्यञ्जकतया स्वल्पाक्षरैरेव महाऽर्थः क्रोडीक्रियते।
प्राकृताद्यन्यभाषासु न तत्संभवति। तस्मादत्र तु प्रलम्बानि च्छन्दांस्येव शरणं बह्वर्थसंग्रहाय। एवमादिभिस्तत्कालोपयुक्तैर्गुणैरेषां छन्दसां देशीयभाषा कवितासु प्राधान्येन परिग्रहो ननु न्यायसिद्ध एव। तथैव भावरुचिरपि लोकानां प्रवृद्धेति गेयच्छन्दसां पदापरपर्यायाणामपि प्रवाहो ब्रजभाषाकवितासूरेण श्रीसूरदासेन प्रवर्तितः। परतस्तु यवनसंपर्कात्तत्रापि नवनवच्छन्दसांसमावेशोऽतीव वृद्धिंगतः।
संस्कृतकवित्वं संस्कृतस्य विरले प्रचारे सायन्तनप्रकाशायितमभूदिति न्यवेदयं प्राक्। पण्डितराज एव संस्कृतकवित्वस्य चरमश्चक्रवर्ती। ततः परं न विसृत्वरप्रतिभः कविः कश्चन प्रादुरभूदित्यस्मद्गुरुचरणैः श्रीलक्ष्मीनाथशास्त्रिमहाभागैः स्वीये भारतेतिवृत्तसारे समुल्लिखितम्। तथापि तु ‘न ह्यवीरा वसुन्धरा’। भारतभुवि कस्यापि व्याख्येयस्य वस्तुनो विलोपो न जायते। अभूवन्नेव तत्र तत्र देशविशेषे कालविशेषे च प्रतिभाप्रगल्भाः कवयः।महामहोपाध्यायश्रीगङ्गाधरशास्त्रिरणां दुःखभञ्जनदेवीप्रसादप्रभृतीनां च कः खलु विशिष्टकवित्वंनाभिमन्येत। बङ्गदेशे दक्षिणदेशेष्वपि च प्रादुरभवन् बहवःख्यातनामानो महाकवयः। सर्वस्य देशस्यकथा त्यज्यताम् अस्माकं जयपुरनगरेऽपि भट्टश्रीकृष्णरामप्रभृतयः सुप्रसिद्धाः कवयः प्रादुरभवन्, येषां सुप्रसिद्धानि काव्यानि प्राक्तनकविभ्यो नापकृष्टानि गणयितुं शक्यन्ते। एष्वर्वाचींनेषु कविषु येषां ब्रजभाषाकाव्यपरिचयोऽभूत् ते कौतुकवशगाः प्रलम्बच्छन्दसां व्यवहारं क्वचित्कथंचित् संस्कृऽपचक्रुः। पूर्वंनिर्दिष्टेन श्रीकृष्णरामकविना भाषाप्रसिद्धाःकाश्चन गीतयः संस्कृते रचिताः। तत्कालिकैरन्यैरपि कविभिः स्फुटरूपेण तत्र पदं निहितम्।
परं ब्रजभाषाप्रसिद्धानि च्छन्दांसि, नव्यशैलीनिबद्ध। गीतयश्चानुप्रासबाहुल्यमन्तरेण न सौष्ठवं दधत इति तु प्राङ्न्यवेदयम्।देशीयभाषाकवीनां शब्दत्रोटने मोटने च स्वातन्त्र्याक्षैरनुप्रासा निरुह्यन्ते। संस्कृतभाषा तु व्याकरणसूत्रबद्धेति नात्र शब्दस्वरूपपरिवर्तने मनागपि कवीनामधिकारः। अन्यत्र दृष्टस्याऽन्यत्र प्रयोगेऽपि ‘निरङ्कुशाः कवयः’ इति वैयाकरणास्तान् कटाक्षयन्ति। तस्मादत्र तादृशबन्धनिर्वहरणमतिकठिनमितिन संस्कृते तादृशच्छन्दसां प्रवाहोऽद्यावधि समुच्छलितः।
जयपुरनगरं तादृश एव मुहूर्तेप्रतिष्ठापितम्, यदिदं विद्यानां कलानां चाकर इवारम्भादेव विराजते। सर्वविधा एव विद्वांसः कलाकाराश्चात्र गुणैकपक्षपातिभिर्महाराजैः संगृहीताः, सत्कृत्य प्रभूतां भूसम्पत्तिं समर्प्य चात्र निवासिताः। ब्रजभाषाकवीनामप्यत्र महान् संग्रहो महाराजैः पूर्वकालिकैरकारि। तेष्वेव तैलङ्गभट्टान्वयः श्रीकृष्णभट्टः कविकलानिधिरपि ससंमानं प्रभूतभूसम्पत्समर्पणेनात्राऽऽनायितो निवासितश्च। अयं महाभागः संस्कृतस्य ब्रजभाषायाश्चापि सुमहान् कविरासीत्।अनेके ग्रन्था एतद्रचिताः, स्फुटकविताश्च बहुलं प्राप्यन्ते। तद्वंशेऽत्राऽन्येऽपि सुप्रसिद्धाः कवयो जन्म गृहीत्वा समामण्डयन् वंशमिमम्, ये प्रकृतग्रन्थकर्त्रा साहित्यवैभवेऽत्र च वैशद्येन वर्णिताः। अन्येपि तैलङ्गभट्टान्वयजा अनेके कवयो जयनगरममण्डयन्। एभिस्तैलङ्गभट्टान्वयजैः कतिभिः कविभिः प्रलम्बच्छन्दसां संस्कृतभाषायां व्यवहरणे दृष्टिनिक्षेपः कृतः। कतिचन स्फुटच्छन्दांसि तत्तत्कविनिर्मितानि श्रवणपथमागच्छन्ति तथाविधानि, प्रकृतग्रन्थेचापि (२९=पृ०) कतिचिदुदाहृतानि।परं स्वल्पयेव प्रयत्न एवंविधः प्रसृतः।
एवमेव सुगृहीतनामधेयश्रीकृष्णभट्टवंशं प्रकृतग्रन्थस्य रचयिता—
श्रीमथुरानाथभट्टो जन्मना सममण्डयत्। एतत्पूर्वपुरुषैरस्मत्पूर्वजानामासीत्सौहार्दमिति बाल्यादेव महाशयोयमस्मत्परिचित आसीत्। मदध्ययनकाल एवायमपि संस्कृतमहाविद्यालये जयपुरराजकीय एवं शिक्षामधिगतवानिति क्रमेण परिचयबीजं प्ररूढिं गच्छत्सुहृद्भावेन फलितमभूत्। ‘भाविनां महावृक्षाणामारम्भ एव पत्राणि चिक्कणानि भवन्ति’ इति लोकानामाभाणकः। तथा चायमपि महाभागोऽध्ययनकाल एवप्रतिभाशाली पर्यचीयत। काव्यपरिशीलने गद्यपद्यनिर्माणे चाध्ययनस्यारम्भ एवशक्तिरस्य विज्ञैर्निर्ध्याता। स्मरामि–यदा यौवराज्य एवं पञ्चमजार्जमहानुभावो भारतभुवमलं करिष्यति3 (१९०५ ख्रिस्ताब्दे), जयपुरमपि स्वागमनेन गौरवास्पदं विधास्यति शिक्षाविभागनिरीक्षणमपि च तत्कार्यकलापे संनिविष्टं भविष्यति, तदात्वे महाराजसंस्कृतकालेजाध्यक्षैः श्रीगुरुचरणः(श्रीलक्ष्मीनाथशास्त्रिमहानुभावैः) ‘अल्पवयस्कच्छात्रैः सुस्वरं पठनीया काचन पद्यावलीनिर्मेया’ इति वयं सर्वेऽप्याज्ञप्ताः। तदाज्ञया भट्टमहाभागेन पद्यद्वयमिदं निर्मितम्।
‘एहि भारतभूमिभूषण लोकतोषणसन्मते!
एहि सज्जनशोकमोचन भूविरोचनसन्तते!
एहि सुन्दरनीतिमन्दिर कीर्तिपूरितदिक्तते!
जायतां जयभाजनं जयपत्तनं त्वयि संगते॥१॥
भवन्तमिन्दुसुन्दरं विलोक्य जातभक्तयो
निवेदयाम एतदेव शम्भवे वयं मुदा।
भवानहार्दिवोन्नमत्समस्तसंपदर्चित—
प्रतापपुञ्जरञ्जितो विभातु भूतले सदा॥२॥
परिचेष्यन्ति पाठका अनेनैवास्य जन्मसहचरीं प्रतिभाम्।
विविधच्छन्दसां निर्माणेऽपि च ततः प्रभृत्येवायं महाभागो व्यापृतआसीत्। १९०४ ख्रिस्ताब्दादेव मित्रमण्डल्याऽस्माकं ‘संस्कृतरत्नाकरः (संस्कृतमासिकपत्रम्) जयपुरात्प्रकाशयितुमुपक्रान्तः। तस्य संपादनभारःकियत्कालानन्तरमेव मम भट्टमहाशयस्य चशिरसि विन्यस्तोऽभवत्। तस्मिन् पद्यानीव गीतिका अपिनवीनशैलीसंदृब्धाः (गजलप्रभृतयः) एतद्रचिताः प्राकाश्यन्त। तत एव कवित्वख्यातिरस्य जनेषु प्रसृता। स्वल्पकालानन्तरमेवब्रजभाषाप्रसिद्धेषु प्रलम्बेषु छन्दस्सु संस्कृतकाव्यनिर्माणरुचिरस्य प्रवृत्ता प्रवृद्धा च। एतद्रचितानि घनाक्षरीप्रभृतीनि च्छन्दांसि श्रावं श्रावं सर्वेऽपि विद्वांसः कमपि विचित्रं चमत्कारमन्वभवन्। स्वाभाविकींच तां कृतिं सर्वेऽपि सममन्यन्त, न तु हठाकृष्टम्। अहह! स्वर्गीयस्वामिप्रवरवैद्यरत्नश्रीलक्ष्मीरामभिषगाचार्याधिष्ठिता साऽस्मन्मित्रगोष्ठी, तत्र च भोजनादि निर्वर्त्य सानन्दमुपविष्टेषु युवसु सुहृत्सु भट्टमहोदयस्य संस्कृतकवित्वपाठः, मध्ये मध्ये आनन्दस्रोतसिप्रवहतां सुहृदाम्, विशेषेण च श्रीस्वामिमहाभागस्य सानन्दभिनन्दनानि, अद्यापि ननु दृग्गोचरतां श्रवणगोचरतां चोपयन्ति।क्रमेण तु जयपुरे जायमानाः तु सर्वा अपि सभाः, संमेलनानि, गोष्ठीसमवायाश्च नवीनविचित्रकाव्यैरेतैः प्रतिध्वनितान्यभूवन्। देशान्तरेष्वपि संस्कृतसाहित्यसंमेलनाद्यवसरे परिचयमस्याः कृतेरवाप्य सर्वेऽपिं विद्वांसः कामपिचमत्कृतिमानन्दातिरेकं चान्वभवन्, सर्वत्रापि च प्रसृतमेतत्कवित्वयशः। आस्ताम्। सैवकवित्वशक्तिः कालेनैतद्ग्रन्थरूपेण परिणता।
अस्य महाकाव्यस्य भागद्वयं भट्टमहोदयेनारचितम् \। जयपुरवैभव—
मिदं प्रथमो भागः। परमुत्तरभागः साहित्यवैभवं नाम बहुभ्योऽब्देभ्यः प्रागेव प्राकाश्यमुपगतम्, यत्र साहित्यस्य सर्वाण्यङ्गानि वैशद्येन विराजन्ते। इदं जयपुरवैभवं तु कैश्चित्कारतरं विलम्ब्याधुना प्रकाश्यते। उभयत्रापि ब्रजभाषाप्रसिद्धानि प्रायेण सर्वाण्येष च्छन्दांसि बाहुल्येन व्यवहृतानि।नैतेनेदमनुमातव्यम्—यत्संस्कृतप्रसिद्धच्छन्दोनिर्माणे कवेरल्पोऽभ्यास इति। भागयोरनयोः स्थाने स्थाने प्रौढ़ानि संस्कृतप्रसिद्धान्यपि च्छन्दांसि विराजन्त एव।जयपुर एव १९९३ वैक्रमेऽब्देऽधिविष्टे संस्कृतसाहित्यसंमेलने शिखरिणीमालामेतद्रचितां समाकर्ण्य परमं परितोषमावहद्भिः सभापतिभिर्गोस्वाभिकुलतिलकैराचार्यप्रवरश्रीगोकुलनाथमहाभागैः (मुंबईस्थैः) भट्टमहाभागः’कविशिरोमणि’ पदेनालंकृतः। तेनानल्पैव तेषां छन्दसां निर्माणेऽपि कवेः शक्तिः प्रसिध्यत्येव। किन्तु नवीनानां प्रलम्बच्छन्दसां संस्कृते निर्माणमभिनवं कार्यमिति तत्राऽस्य रुचिरधिका, कठिन एव कार्ये महतां विशेषेण रुचिर्जायत इत्यस्यापि स्फुटं निदर्शनमिदम्।
जयपुरवैभवमिदं जयपुरेणैव संबध्नातीति नाम्नैव ननु परिस्फुटम्। ग्रन्थारम्भेमङ्गलानन्तरं प्रख्याताः सर्वेऽपि कवयः मृताः, तेषु यस्मिन् २ यो यो विशेषः स स्वविचारानुसारेण स्पष्टीकृतः। अत्र मालायां सर्वसाधारणजनतायामप्रसिद्धा अपि कवयः प्रोता दृश्यन्ते, तेन कवेरध्ययनबाहुल्यं मार्मिकत्वं च सुप्रसिध्यतः। तदन्वतिप्रशस्ता देववन्दना। अथ जयपुरनगरवर्णनं प्रथमतः। तदनु ‘राजवीथ्यां’ भूतपूर्वस्य (ग्रन्थनिर्माणकाले म्रियमाणस्य) महाराजमाधवसिंहस्य विस्तृतं वर्णनम्।तस्य राज्यकाले संपन्नानां विशिष्टानामुत्सवानां विवरणम्। अत्रैव वर्तमानस्य महाराजस्य विवाहमहोत्सवः तस्याधिकारप्राप्त्युत्सवसश्चविस्तृतं सचमत्कृति
कविजनोचितं वर्णितः। प्रसंगादत्रैव कुमारजन्मोत्सवोऽप्यधिक उल्लासकरःप्रवर्णितः। तदनूत्सववीथ्यां जयपुरनगरे जायमाना मेलकाद्युत्सवा वर्णिताः। तत्र भानुसप्तमीमेलकवर्णनेहस्त्यश्वोष्ट्रादीनां वर्णनमतिविशिष्टम्। अत्रत्यवर्णनशैली प्राचीनान् महाकवीन् स्मारयति।इदानीं शैथिल्यं प्राप्ता अपि पूर्वं बाहुल्येन प्रसृता आश्विनमासिक-सन्ध्यादिमहोत्सवाय वर्णितः, येन भाविनि समये इतिहाससंकलने तत्कालिकानां जनानां रुचिरभिज्ञाता स्यात्। २१०-२११ पृष्ठयोः जयपुरस्य विशेषनां द्योतयत् प्रागतितमां प्रसृतं भूरिभोजनं ‘हेडा’ पदवाच्यमिह सचमत्कृति वर्णितम्। इदमपि अग्रेऐतिहासिकैः स्मरणीयमेव भविष्यतीति मन्ये।
तदेतद् ध्वनयता कविनैव स्वविषयेसम्यगुक्तम्—
ते केचिद्विलासाःसमुदूढघनस्नेहरसाः
ते वै परिहासा ये प्रमोदमवहन्नहो
तत्तत्समयेषु सुहृद्गोष्ठीसुखसंभृतानि
तानि रमितानि यानि चिन्तामहरन्नहो।
मञ्जुनाथ निध्यानेन किमपि नवीनानीव
कौतुकमिदानीमपि चित्रेऽजनयन्नहो
कानिचित्सुखानि तानि पूर्वमनुभूतान्यपि
साम्प्रतमतीतवृत्तभूतान्यभवन्नहो ॥ (पृ०२१२)
अथ नागरिका विशिष्टाजना नागरिकवीथ्यांवर्णिताः। पूर्वं राजगुरवः, तदनुसामन्ताः, अग्रेच जयपुरीया विशिष्टा विद्वांसः।श्रीकृष्णरामभट्टमहोदयेन जयपुरविलासे या रीतिरारब्धा, सैवेह भट्टमहाभागेन
पल्लविता। इदं त्वत्र निष्पक्षपातमुच्यते—यत्कविना कविकर्तव्यनिर्वाहोऽत्र सम्यक् कृतः। प्रकृतिपरिशीलनं हिकवेर्मुख्यं कर्तव्यम्। इह विशिष्टजनचत्वरेऽन्तर्निविश्य वर्णनीयानां प्रकृतिः कविना मार्मिकं वर्णिता।स्वगोष्ठ्यन्तर्गतानां सुहृदामपि ये दोषाः तेऽत्र निदर्शिताः। तत्तदनुशीलिता वेषभूषाद्या अपि तत्र तत्र वर्णिता ऐतिहासिकानामग्रे उपयोगिनो भविष्यन्ति। इहैव गुरुवरश्रीलक्ष्मीनाथशास्त्रि-श्रीकृष्णशास्त्रि-श्रीशिवराम-श्रीशिवदत्तमहामहोपाध्याय-श्रीगोकुलचन्द्रज्योतिर्वित्-बालचन्द्रशास्त्रिप्रभृतीनां संक्षिप्तजीवनचरितनिवेशनमप्यतिशोभनं संपन्नं गद्येन। तदग्रे’उद्यानवीथ्यां’ जयपुरपरिसरे स्थितानां स्थानविशेषाणां वर्णनम्। अनेनापि सर्वत्र भ्रमणमनेन कृतमिति कवे रसिकधौरेयत्वं ख्याप्यते। अग्रे अभिनन्दनवीथ्यां चित्रकाव्यैर्वर्तमानमहाराजश्रीमानसिंहयशोवर्णनम्। अग्रेच ब्रजभाषावीथ्यांस्वपूर्वजानां स्वस्य च ब्रजभाषाकविता अतिचमत्कृतिसारःसंनिवेश्य ग्रन्थसमापनम्।
अथैतद्ग्रन्थगता विशेषाः केचिदालोच्यन्ते। हिन्दीभाषाव्यवहृतानां छन्दसां प्राकृतिकेन रूपेण संस्कृते सन्निवेशःप्रथमःसुप्रसिद्धो विशेषः। अत्रेदं विशिष्य वक्तव्यम्—यद्यैः कश्चन कविभिः पूर्वं स्फुटरूपेण कानिचित्कवित्वादीनि क्वचिन्निबद्धानि, तेषु भाषाप्रसिद्धो बन्धः प्रायेण शिथिलायते। अयं तु कविःकुलपरम्परायातब्रजभाषा निष्णात इति एतन्निबद्धानि च्छन्दांसि अतीव प्राकृतानि प्रतीयन्ते।संस्कृतभाषायामुप्योगार्थमेवैतानि निर्मितानि, अत्रैव निसर्गेण सन्निविशन्त इति मतिरेतत्पद्यानुशीलनकाले समुदेति। वस्तुतोऽतीवेदमाश्चर्यकरमिति मार्मिक एवैतद्विजानीयुः। संस्कृतभाषायामसाधारणोऽधिकारः, प्रतिभायाः परमः प्रकर्षश्च कवेरनेन सिध्यति। कतिचिदत्रनिदर्शनानि प्रस्तौमि—
आदौ मङ्गलाचरणे कविवर्णने च चतुष्पद्यो (चौपाई) निबद्धाः अतिस्वाभाविक्यस्ताः। ता अनुवाचयतां संदेहदोलाधिरूढं भवति मनः यत्प्रसिद्धकविप्रवरगोस्वामितुलसीदासस्य चतुष्पदीर्वयं पठामः, संस्कृतमयीरभिनवा वेति। पठ्यताम्—
‘भगवति भूरिभारमहमादाम्। यदभिनवे पथि पदमिदमाधाम्।
सपदि विधेहि मह्यमनुकम्पाम्। देहि देवि मतिमनिशमकम्पाम्॥’ (पृ० ३्)
‘कुटिलकथारसरङ्गमुपेता।कपटकोटिसहचरीसमेत।
क्षुन्दन्ती सुयशः परकीयम्। नृत्यति खलरसनैव नटीयम्॥१७॥(पृ० ५)
‘खलजिह्वा तूलीतुलितेयम्।कपटरङ्गमाप्त्वाऽनपनेयम्।
परपरिवादचित्रमभिसूते। विमलयशसि पट इव परिपूते॥ १८ (५)
‘अहह साधुसंगमसुखसरणी।हृदयतापपीडापरिहरणी।
यामुपेत्य परिभवति न बाधा। भवति भूरिसुखसूतिरगाधा॥ २६ (७)
‘प्रकटसाधुसुरतरुरुचिरेखा। चेदुदेति नन्दनवनलेखा।
यदि च मिलति मन्दाकिनिधारा।तीरविततसुररमणिविहारा॥२६॥
यदि च भवति भुवि विलुलितलोभा।त्रिदिवकुञ्जगुञ्जत्पिकशोभा ॥
जगति तर्हितुलयति बत धन्ये। कवि विलासलीलामिति मन्ये ॥ ३०(८)
इत्याद्याः। कवित्वबन्धस्त्वस्य वश्य इव दृश्यताम्—
‘राजद्राजवैभवविभासुरसकलनृप-
मण्डलविमलमणिकुण्डलवरायसे
सम्पद्रभोगभाजन-महाजनसुरीतिनीति-
निपुरणनरेन्द्रमौलिमालातरलायसे ।
देशवरभारतपुरातननरेशकुल-
कीर्तिकथाकौमुदीचकासदलिकायसे
कच्छवंशवारिजदिनेश नृपमण्डलेश
माधवनरेश भूमिभालतिलकायसे॥ (पृ.१०८।६)’
‘केरलकलिङ्गकच्छकेकयसुकुन्तलेषु
केलिमाकलय्य कामरूपानभ्युपागता।
सिन्धुसिन्धुवारसुह्मसिंहलसुसंगताऽसौ
सौगतसुराष्ट्रस्रुघ्नसाकेतानुपानता
मञ्जुनाथ मालवमलयमहाराष्ट्रमद्र-
मत्स्यमेरुकच्छमरुमुरलानुसंगता
श्रीमज्जयनगरनरेन्द्र नैकधाभिनीते
कुमुदकलाच्छकीर्तिकामिनी मनोमता॥’ (११०।८)
‘काचमणिमञ्जुलसुदृश्यदीपशाखिचयै-
र्विजितदिनेशविभा भूरि सभा भासते
सजलजलदभासि-वसनविभासिनोऽमी
सामन्ताः समन्तादिह मोदोन्मदमासते।
मञ्जुनाथ राजोचिततेजसा महेन्द्रसमो
मध्ये जयनगरनरेशोयं प्रकाशते
राजन्ते महीपा बत दीपावलीवैभवेन
मानमेदिनीपाद्य दीपावली राजते ॥’(२०४।५६)
सवैयाच्छन्दः—
**परितो गिरिराजिरुदञ्चयते परितोषमियं मरुता चलता
नवनीपसमिद्धसुगन्धवहाऽप्यवनी बहु भाति विरुढलता।
अयि मञ्जुलनाथ विभाति मनाक् सरसीकृतसीकरशीतलता
गिरिगह्वरगोमुखतो गलता सलिलेन सुखं कुरुते गलता॥
**(२९६।१६)
छप्पय—
झमिति झमिति रवमुखरसमरभरधरणधुरीणाः
कथमपिरोधमयन्ति हन्त मुखलीन-खलीनाः।
उच्छलन्ति नृत्यन्ति तिर्यगुपयन्ति रमन्ते
मुहुरिह फूत्कुर्वन्ति शीघ्रगतयेत्वरयन्ते।
कविकामनिशमुदस्य ये कविकामितसुषमावहाः।
संचरन्ति चपलक्रमं ते किल वाजिकुलोद्वहाः ॥(१५३।१०)
अश्ववर्णनमत्रमनोहारि।
किमन्यत्—यानि अमृतध्वनि-त्रिभङ्गीप्रभृतीनि छन्दांसि भाषाकविष्वपि केचिदेव निर्वोढुं शक्ताः, तेऽपि च यथा तथा शब्दान् त्रोटयित्वा मोटयित्वा वा पूरयन्ति, तान्यप्यत्र शुद्धसंस्कृतेन व्याकरणस्वातन्त्र्यमनालम्ब्यैव सुप्रौढं निबध्यन्ते। एवं च प्रतिभाति शृण्वताम्–यच्छत्रन्तादिप्रयोगैःसंस्कृत एवसम्यक् प्रपूर्णो भवति अमृतध्वनिरिति। असंशयं महाँश्चमत्कारःप्रतिभायाः, असाधारणश्चाधिकारो भाषायां कवेः। अमृतध्वनिर्यथा-
चञ्चच्चन्दिरविमलकुलकीर्तिविमञ्जुलरूप ।
राज सदा सुखसम्पदा राजजयपुरभूप ॥
राजज्जयपुर रज्यज्जनभर सज्जज्जयकर।
सिध्यद्धिषण विशुध्यद्धरणिविबुध्यद्धृतिधर ।
विच्छच्छलपरिगच्छच्छमलसदच्छच्छविकिर।
न्यञ्चच्चपलमुदञ्चच्चरितसुचञ्चच्चन्दिर॥(१२४।२५)
भास्वत्कुलधरधरणिपतिमण्डन मानमहीप।
जय जयपुरपालनचतुर उद्यद्दिनमणिदीप।
उद्यद्दिनमनुयुध्यद्रिपुदलबुध्यद्बलभर।
तिर्यग्भ्रकुटिविनिर्यद्विशिखविजर्यद्रिपुहर॥
भ्राजद्विभवविराजज्जयपुरराजद्युतिकर।
शश्वद्रचिरविवस्वद्रचिकरभास्वत्कुलधर ॥ (१२८।२८)
अत्र संबुद्धौ चतुरशब्दस्य उद्यत्पदेन संहिता न कृता, एतावन्मात्रं स स्वातन्त्र्यम् । वैयाकरणपद्धतौ नेदं दोषावहम् परं कवयः एकस्मिन् पादे संहिताविरहं न सहन्ते। इतोऽधिकं शब्दनिवेशे न किमपि स्वातन्त्र्यम् बन्धस्य तूत्कर्षो मार्मिकैरालोच्य एव ।
अथदृश्यतां त्रिभङ्गी, यत्र त्रिषु स्थानेषु विरामोऽनुप्रासप्रधान पव दृश्यते—.
**यमुनातटचारी विपिनविहारी सुरसुखकारी दृशमयताम्
वृन्दावनवासी बेणुविलासी सुकृतिविकासी संनयताम् ।
यो विभवविधायी रुचिपरिचायी वाञ्छिदायी स्मृतिमयताम्
स हि ललितत्रिभङ्गी निजजनसङ्गी रतिरसरङ्गी मयि दयताम् ।
(पृ० २८।११ )**
कियद्वोदाहरामः ? सर्वाण्येव ब्रजभाषाप्रसिद्धानि च्छन्दांस्यत्र व्यवहृतानि, किश्चिदपि च यत्र हठाकृष्टं न प्रतीयते।
चित्रकाव्यनिर्माणं तदर्थावबोधनं चेत्युभयमपि दुष्करं मन्यते संस्कृतसाहित्यविद्भिः। अर्थकाठिन्यमभिलक्ष्यैवालंकारिकैरमध्वोगर्हितः। तदेतद्रसान्तर्गडुभूतम्’ ‘अधममधसाधमं वा काव्यमिदम्’ इत्यादयो रसिकधौरेयाणामुद्गाराश्च तत एतद्विषये श्रूयन्ते। महाकविष्वपि कैश्चिदेवात्र पराक्रान्तम्, तत्रापि च पद्यकाठिन्यमेवाऽभूत्। परमाश्चर्यमयी प्रस्तुतकवेः प्रतिभा यदनेन न केवलं सर्वे प्रसिद्धाश्चित्रबन्धश्चित्रचयने निर्व्यूढाः, परमभिनवाअपि बन्धाः प्रकल्पिताः। अष्टकोणबन्धः, नारिकेलबन्धः, इत्याद्या नेतः प्राग् दर्शनपथं गताः। ‘लाकेट’ नाम्ना नव्यस्वभ्यतायां यदाभरणं प्रसिध्यति तस्यापि बन्धोत्र ‘लाकेटबन्ध’ नाम्नैव प्रकल्पितः।विशेषतस्तु चमत्कृतिरियम्—यद्बन्धबन्धनीयपद्येष्वेतावान्प्रसादः, यद्यदि कश्चन ‘बन्धोऽयम्’ इत्यनुक्त्वा पद्यमुच्चारयेत् तर्हिकस्यापि सहृदयस्य चेतसि बन्धस्य संभावनापि नोदियादेव। सामान्य संस्कृतपरिचितोऽपि तदर्थमवबोद्धंशक्नुयात्। दृश्यताम्— चक्रबन्धः—
यद्राज्योवनिगावसन् कलयते संमोदसौख्यं जनः
यश्चायं गुणपुञ्जमञ्जुलतमः संमोदते निर्भरम्।
स श्रीमाननवद्यनीतिललितैःप्रीणात्यलं सुव्रतै-
स्तैस्तैरायतगेयकीर्तिसरसैर्नः सत्पुरं चेष्टितैः ॥ (३३१।३)
खड्गबन्धः—
‘सारःसर्वक्षितीशानां सम्पत्सौभाग्यभोजनम्।
नन्दयेद्वसुधामेतां मानसिंहनृपोऽञ्जसा ॥६॥
साऽऽटोपाऽरिकुलध्वंसी दुर्द्धर्षः क्षात्रतेजसा।
साडम्बराऽसिविलसद्दोर्दण्डो नृपसिन्धुरः ॥१०॥(पृ.३३७)
मन्ये एवंविधानि पद्यानि चेत्प्रागभविष्यन्, नालङ्कारिकास्तर्हिमार्गमिममाक्रोशयिष्यन्। न केवलं बन्धेष्वेव प्रसादः, भाषासमकेऽपि सोयं विचित्ररीत्या प्रसरति। दृश्यन्तां सव्याख्यानि ३४९-३५१ पृष्ठानि। इदं तु भाषाचित्रमतीव विचित्रम् —
चैत्रेमासि मोदन्ते मृगाङ्कं वीक्ष्ययद्वन्नरा
नन्दति तथैव त्वयि वीर सुप्रजो प्रजा।
जैत्रीयं विभाति भूमिभर्त्त्रीसुरधेनुविप्र-
पुञ्जपरिपालनोपकर्त्रीभवतो भुजा।
रञ्जयसे मर्त्यान्मञ्जुनाथ निजनीतिक्रमे
मेदिनीयमामोदं दधाति त्वयि नीरुजा
रज्यल्लोकलोचनचकोरकृते चन्द्रबिम्ब
हे नृप तवाऽवलम्बमर्हति महाऽब्धिजा’॥(३५१।५२)
अत्राऽऽद्याक्षराणामन्त्याक्षराणां च पाठे—‘चैन जैपुरमें रहे राजा प्रजामैं जाबजा’ इत्युद्पद्यं निःसरति। आद्याक्षरयोजने नामनिर्देशादिकं केचित्कुर्वन्ति किन्तु आद्याक्षरैरन्त्याक्षरैश्चापि पद्यनिःसारणम्, यत्र प्रतिपादं भाषाप्रसिद्धोऽन्त्यानुप्रासोऽपि (‘तुकान्त’) :यथावन्निरुह्यते, एवंविधेऽपि च पद्ये प्रसादस्थापनमिति सत्यमलौकिकोयं चमत्कारः।
किमन्यत्—
‘वश्यवाक्त्वं प्रतिपदं स्फुटीभवति सत्कवेः।
पद्यभावनयाऽकस्मान् निःसृतेयं ममापि वाक्॥
इत्थं संस्कृतभाषायां विविधाँश्चमत्कारान्प्रदर्शयता विविधभाषाचयनमपि बहुत्र विचित्रं कृतम्—
उर्दूपण्डितो मुन्शी आह—मौसिमे बहार देख खोला मुँह बुलबुलोने
आतिशये हिज्रका निकाला इश्क़ने शोला
ब्रजभाषाभिज्ञो रसज्ञोब्रूते— दूधिया बनाओ यार! नीठ नरचोला मिल्यो
बोला भर पीकें फिर बोलो बस बंभोला।
जयपुरीयो रसिकः संलपति—आओला कदेक कदगाओला रँगीली फाग,
ढोला ! कद गोरीजीने हिवडैलगाओला
संस्कृतज्ञो मार्मिकः कथयति—**मानिनामनङ्गेनाऽद्य दोलामधिनीतं मनो
**
**नो लास्यं दधाति रसिकांनां किमसौ होला?॥
** २३ (पृ० १६६ )
विविधा भाषाःसंचित्य तत्राप्यनुप्रासादिनिर्वाहः !! एवमनेकत्रचत्वारः ‘पादाश्चतसृभिर्भाषाभिःपूरिताः, सर्वेऽपि च चमत्कारगर्भिता निर्व्यूढाः। बहुत्र तु पादार्द्धंप्रत्येकं भाषायै दत्त्वाअष्टौ भाषाः संनिवेशिताः—
‘हरियालीमावस’
वाङ्गो वर्णयति— चाहिया चमक चञ्चलार चोंकिते छे चोख
ब्रजभाषाज्ञः— चारों ओर छाईंघनघोर घटा धूआंसम
जैण्टिलमैनः— ओह माइ डियर!आई लाइक दिस हालीडे
जयपुरीयः —हरियाली मावस मनैली जिद जीमां जम ।
गुर्जरः— **केवी छे बहार, जरा आइनेजुओ तो खरा ! **
उर्दूज्ञः—फर्श ये विद्या है हरा देखिये ! दिखायँ हम
महाराष्ट्रः—अन्धकार झाला मित्र ! पाउस हे आला पहा !
संस्कृतज्ञः—पर्वते पुरस्तानमेघमालःऽऽलोकनीयेयम्॥ ३७(१८०)
‘जौंहरी बाजार’ स्थिताःसर्व मेलकं पश्यन्ति—
आङ्ग्लः—ओह लुक दैट एलिफैण्टइज़ कमिङ्ग हियर
उर्दूज्ञः—जक बर्कअप मानिन्देपरिन्द ये तमाम
वाङ्गः—‘एक दिके एसो हेरो की बहार पोशाकेर
गुर्जरः—किंमत कुबेरनी करीछे जरा जूओ अमि।
व्रजवासी—वाह वा सरस सहनाई ये सुनो तो सही
जयपुरीयः —बाई मी जाय याँ चिरामच्याँ को भारयो काभ
महाराष्ट्रः—महाराजाचे भाऊ बन्धु आले हे पहा मित्र
संस्कृतज्ञः—मानमहीपाले मङ्क्षु दृष्टिर्दीयतांतमाम् ॥ २६(पृ० ३५३)
अथ ‘चुँदडी’ ‘लहरिया’ समाख्ये इमे अपि दर्शनीयाशोभे—
चुँदडी—
चोटी करि, भूरिभूषणानि कृतान्यङ्गेष्वथ
रङ्गे हिनाने भी खूब खूबी ये दुबारा की
घैरघैर घेवरना थाल भरौमूँ क्या जुओ,
चाव हुयो जीने वक्तुंकोऽस्ति सूक्तिसंपाकी ।
मञ्जुनाथ तैने सूक्तिसुन्दरीप्रसाधनाय
पँचरँग चूनरी रँगी हैं बहुभाषा की
चूनर चटकभरी भामिन कोंभाई
मनोलोभायाऽद्य सुन्दरीषु सोभा छैसिंजाराकी॥ (१८२।३८
लहरिया—
त्यारी हुई तीजकी तमासो तिरपोलैजुड्यो
सागै सहणायामें मलार रागणीबाजी
पश्य पञ्चरङ्गध्वजवाही वारणोऽयं भाति
कौतुकं ददाति पदा सोयमुच्छलन् वाजी ।
वाजीवा ! जम्भोछैम्हाँटो मे भी किस्था मौका मालै
लैग्या चूँदड्याँ भी आज भींजैभांत भायाजी !
राजद्यतिराजन्मञ्जुमेलकसमाजमनु
राजतेऽम्बुपूरैरियं राजवीथिकाराजी॥(१८६।४२)
पश्यत कियतीषु भाषासु कवेरसाधारणोऽधिकारः? किमयं दृष्टपूर्वोऽन्यत्र? न केवलमत्र शब्दचमत्कृतिरेव, अर्थोत्कर्षोऽपि सहृदयहृदयाह्लादकरस्तत्र तत्र विराजते
‘एके वरसौरभसनाथा अपि रूप-रङ्ग-
गीतगुणगाथाःपाटलेवेति प्रतीक्ष्यताम्
रूपमात्रसाराः सौरभेऽन्ये कर्णिकारा इव
केचिद् गन्धभाराःकेतका इव समीक्ष्यताम्।’
वन्ध्याः पुनः केचिद्द्वयहीनाः, क्षुपाश्छात्रा इमे
वृद्धाः कण्टकेद्धा बत रक्षावृतिरीक्ष्यताम् ।
नानाविधपण्डितमहीजमञ्जुमालोच्चितं
श्रीसंस्कृतपाठशालोपवनमवेक्ष्यताम् ॥(४३।१५)
अत्र संस्कृतपाठशालाया उपवनरूपेण रूपणं कियन्मनोहारीति सहृदयाःप्रमाणम् ।
‘वङ्गैरभिसङ्गता कलिङ्गैःकिल कीलिताऽसा-
वङ्गैःपरिरभ्य परमाभामभिपद्यते
कोसलेषु केलिं कलयित्वा गता कुन्तलेषु
साभिलाषं सिंहलेषु सेयं प्रतिपद्यते।
मञ्जुनाथ मूर्च्छन्ती मदान्धमगधानां पथि
मञ्जुमालवानां मार्गमध्यादवपद्यते
हंद्दोजयनगरनरेश नित्यनव्या तव
कीर्तिकथाकान्ता श्रियं भव्यामुपपद्यते ॥ (१११।९)
चमत्कारसारात्र पर्यायालंकृतिः।
‘हैमोत्तन्तुसंततकुसुम्भवरवस्त्रधराः
सामन्ताः सरागमिह संसदि समासते
स्वर्णरूप्यमण्डितमहार्हराजदण्डधरो
वन्दिनिकरोऽसौ स्तुतिपाठकःप्रकाशते ।
मञ्जुनाथ मञ्जुरत्नशेखरसुशोभिशिराः
श्रीमज्जयपत्तनधरापतिरुपास्यते
हेमहृदयङ्गमविहङ्गमसनाथो ननु
जङ्गमनवीनकल्पशाखी प्रतिभासते॥(१३२।३१)
कियन्मनो हरति नवीनोत्प्रेक्षा।
अथेह सुश्लाध्यं विद्युत्प्रकाशवर्णनम्—
‘कनककिरीटमिव धत्ते सिंहदुर्गमूर्ध्नि
गोपुरयोः करयोरिवाऽऽभरणैः संधिनोति
हरितपिशङ्गशोणविद्युद्दीपमालामसौ
मन्ये मणिमालामिव वक्षसिपरिष्करोति।
‘रामबाग’ मार्गगतविद्युद्दीपपङ्क्तिमिमां
कनककलितरत्नकाञ्चीमिव संचिनोति
शासनाधिकारे स्वयं स्वामिना गृहीताऽधुना
भूमिरियं प्रीतमना मण्डनानि संतनोति ॥(१३४।३३)
‘साहित्यवैभवे’ तु सर्वे रसाः सफलतया सन्निवेशिता एव, परमत्र जयपुरवैभवेपि मेलकवर्णनादौ शृङ्गारः, राजवर्णने वीराद्भुतौ, गजाश्वादिवर्णनेऽपि च विभावोपनिबन्धनविधया वीर-रौद्रौ द्रवन्त्येव चेतः।
कियदुदाहरामः। सर्वोऽपि ग्रन्थोयं शब्दार्थचमत्कृतिप्रवाहपरिप्लुत इति कृत्स्न एष सहृदयैर्मननीयः।
संस्कृतभाषाबोद्धारो विरला इदानीमिति मनसि विचारयता स्वपरिश्रमफलस्य बहुतरजनतोपयोगमभिवाञ्छता च कविना हिन्दीभाषाऽपि रुचिरमत्र बहुलं संनिवेशितेत्यपरो ग्रन्थस्य विशेषः। प्रायेण सर्वेषां प्रकरणानां (केवलं विशिष्टजनचत्वरं विहाय) हिन्दीभाषानुवादः स्वयं कविनैव कृतः। पूर्वमनुवादविचारो नासीत्, पश्चात्त्विशिष्टानुरोधेन तथाकरणं स्वीकृतमिति मुद्रितपूर्वस्य प्रकरणद्वयस्यानुवादोऽग्रे स्वातन्त्र्येण सन्निवेशितः। अन्तर्गडुभूतोऽस्वरस इव यद्यप्ययं प्रतीयते परमल्पसंस्कृतज्ञाः संस्कृतमजानन्तोऽपि च मा तावदास्वादवञ्चिता भवन्त्विति प्रवृत्तिः साधीयस्येव। मध्ये मध्येऽपि प्रसङ्गेन हिन्दी (व्रज) भाषा कविताः स्वीयाः सन्निवेशिताः। अन्ते तु व्रजभाषाचत्वरे स्वपूर्वजानां स्वस्य च भाषाकवित्वप्रवाह एव प्रसारित इति केवलहिन्दीरसिकानां कृतेपि प्रचुरासामग्री संपादिता। अथये कवित्वनाम्नैवाऽक्षिभ्रुवं संकोचयन्ति, तेपि इतिहासरसिकाश्चेत् नोपेक्षितुमर्हन्ति ग्रन्थमिममिति तत्र तत्र वर्णनप्रसङ्ग एव जयपुरनिर्माणस्य, महाराजस्य माधवसिंहस्य, विशिष्टानां जनानां च केषांचिदितिवृत्तान्यप्यत्र गद्येन निबद्धानि, तेन नव्यसभ्यतोपासकानां च कृतेऽपि किञ्चिदिह न नास्ति। वर्तमानाय श्रीजयपुरनरेन्द्राय नीतिनिवेदनं चातीव सामयिकमुपयोगि निर्भीकतासमर्पकं च कर्मेति तदपि ग्रन्थविशेषतासुपरिगणनीयमेव। एवं सर्वात्मना श्रोत्रे मनश्च संतर्प्यचक्षुषी तर्पयितुमासन्नचत्वारिंशानि जयपुरस्य जयपुरपरिसरे, स्थितानां स्थानविशेषाणां मरोरमाणि चित्राण्यपि सन्निवेशितानीति तदिदं सुवर्णेसौरभमिव।
अद्यत्वे समालोचनायां केवलं गुणख्यापनं पक्षपातपूर्णा प्रशंसेत्यभिमन्यते।दोषा अपि समालोचकेन ननु दर्शनीया एव। इमामेव
प्रचलितां रीतिमवलम्ब्याऽनिच्छन्नपि कांश्चिद्दोषानन्विष्य दर्शयामि। इदं दोषख्यापनं न ग्रन्थमपकर्षयेत्—‘किन्तु चक्षुर्मृगाक्षीणां कज्जलेनेव भूष्यते’ इति नीत्या उत्कर्षयेदेवेति दृढं विश्वसिमि। अतिसुन्दरस्य बालकस्य दृष्टिदोषनिवृत्तये ललाटे कृष्णबिन्दुमर्पयन्ति प्राक्तना भारतीयाः। आस्ताम्, छन्दोबन्धविषये कवेरनितरसाधारणी प्रौढिः, परं क्वचित्तु यतिदोषाच्छन्दः शैथिल्यमपि प्राप्यते। यथा (१६ पृ० ५७ चौपाई)—‘भवति वाक्प्ररोहो रसपुष्टे’। इह हि प्रशब्दोपरि विश्रामःकर्तव्यो भवति स चासमञ्जस इवाभाति, पदस्य एकमक्षरं विच्छिद्य यतिप्रसङ्गे दोषमन्वाचक्षते छन्दोविदोपि। एवम् (१४२ पृ०। ४३ छ०,१६९।२७,१८९।४५) कवित्वेष्वपि एकस्मिन्नक्षरे यतिप्रसङ्गाच्छन्दः शैथिल्यमापतितम्। १७०।२८ कवित्वेऽपि ‘सुखितसंयोगिचित्त’ इति अस्वरसश्छन्दसो भाषणे। यद्यपि अन्येषां कवीनां रचनासु बहुलमेवंविधा दोषा उपलभ्यन्त इति सत्यम्। परमीदृशस्यादर्शकवे रचनां निर्दोषामेव सर्वात्मना द्रष्टुमिच्छाम इतीयमुक्तिः।
अथ क्वचिद्व्याकरणविरोधोऽपि लक्ष्यते।८८ पृ० गद्ये’षड्वर्षेष्वेव’इति प्रयुक्तम्, परं नैवंविधं समास वैयाकरणाः साधु मन्वते, संज्ञातद्धितार्थोत्तरपदसमाहाराभावात्। पृ० २८४।६ छन्दसि ‘पूर्वतन’ शब्दः प्रयुक्तः। वैयाकरणास्तु अव्ययेभ्य एव ट्युट्युलौ तुटं चान्वाचक्षते। १०५ पृष्ठे गद्ये ‘सामुद्रिक उपप्लवः’ दृश्यते, समुद्रे भवः सामुद्र एवेति वैयाकरणाः। १२३ पृ०, २३ दोहाच्छन्दसि ‘श्रीमन्मानमहीपतिर्जयपुरराज्यमियाय’ इति प्रयुक्तम्। श्रीमन्मानमहीन्द्रस्य राज्यप्राप्त्युत्सवः कविना सम्यग्दृष्टः, अत्रैव वर्णितश्च सविस्तरम्—तदा तस्य परोक्षता कथं नाम मन्यताम्। अयं परोक्षत्वादिमर्यादाबन्धस्त्याज्य इति कवेरभिमतमनेकधा श्रुतम्। परं लक्षणैकचक्षुष्कैरस्मादृशैः श्रद्धाजडैस्तु तदिदं साहसमेव मन्यते।
अनेकत्र तु बुद्धिपूर्वकमभिनवशब्दकल्पना कविप्रवरेण कृता। तथा हि (पृ० १५७/१४) “चीयन्ते चतुर्दिक्चञ्चरीककुले मोदरसाः” इत्यादि। पद्यमिदं बन्धस्य सिंहावलोकनस्य चोत्कृष्टमुदाहरणमिति नास्ति संशयः।परमत्र अन्यत्रापि चानेकत्र निर्विभक्तिकमिव ‘चतुर्दिक्’ पदं प्रयुज्यते।कथमिदं साधु भवेत्, इति न बोद्धुं पार्यतेऽस्मादृशैः। क्रियाविशेषणतया द्वितीया विभक्त्यन्तत्वत्र संभवेत्। परं कीदृशेन समासेन क्रियाविशेषणता संपाद्येति नावबुध्यते ‘दिक्षु समाहारो नास्ति अनभिधानात्’ इति वैयाकरणानां घण्टाघोषः। बहुव्रीहिश्चेत् ‘चतस्रो दिशो यस्य चयनस्य (आश्रयभूताः) यथा भवति तथेति’ कियत्स्वारस्यमिति विद्वद्भिरेवालोच्यताम्।
एवं (पृ०८।२९) ‘यदि च मिलति मन्दाकिनिधारा। तीरविततसुररमणिविहारा॥’अर्थचमत्कारोऽवसहृदयश्लाध्यः। परम्—‘मन्दाकिनिधारा’ ‘रमणिविहारा’ इति ह्रस्वस्तूभयत्र साहसकृतः।संज्ञाच्छन्दसोरेव ह्रस्वानुशासनात्। ४९।२२ प्रभृतिषु पद्येषु हिन्दी ‘कट्टहरा’ पदं’कट्टहर’ रूपतया संस्कृतीकृत्य निवेशितमिति साध्वनुमोदामहे। परं १९०।४७’ जोषी’ पदम्, २३३।४७ ‘मुन्शी’ पदम्, १७३।३१ ‘महल’ पदं च संस्करणमन्तरेणैव संस्कृते परिगृहीतानि। प्रसिद्धं पदं यथाप्रसिद्ध्येव स्थापनीयमिति समभविष्यत्समाधानम् १७३।३१ पद्ये यदि ‘बादलमहलम्’ इति न्यवेशयिष्यत। ‘वारिदमहलम्’ इति ‘अर्द्धं तित्तिरस्य अर्द्धं तु कुक्कुट्याः’ इति। नेदं सुष्ठु भासते। २६२।७३ बदरीनाथो ‘बद्रीनाथ’ तां कथं नीतः। २७९।३ पद्ये च जयपुरमपि ‘जैपुर’ तां कथं प्रापितम्? देशीयभाषाशब्दाविमौ संस्कृते परिगृहीतौ कविना। एवंविधानां शब्दानां संप्रदःसंस्कृतभाषाया जीवितत्वख्यापनायाऽऽवश्यको मन्यते कविना परमेवं संकरीकरण मृतेरपि भयङ्करमित्यस्मादृशां बुद्धिः।
एवं क्वचिदर्थांशेऽप्यपकर्षः। ४९।२२ पद्ये स्वर्गशूलीवर्णने, ५५।२८ पद्ये च ‘नाहरगढ’ दुर्गस्यात्युच्चतां ख्यापयितुं सूर्यरश्मीनामपि तत्रारोहणे क्लेशो वर्णितः। पर सूर्यरश्मयस्तु उपरिप्रदेशान्नीचैरागच्छन्तीति उच्चतमे स्थाने सौकर्यं गमने रश्मीनां भवेन्न तु क्लेशाधिक्यम्। ‘सूर्यमण्डलादपि तावदुपरिस्थाने इमे गते। यत्र सूर्यरश्मयः क्लेशेनाऽऽरोहन्ति’ इत्यभिप्रायश्चेत् भीषणतमे इमे अत्युक्ती नास्मिन् काले प्रयोज्ये। ४१।१२,१८।४५,२२९।३७ पद्येषु चैकस्यैव नाम्नो द्विरुपादानात्पुनरुक्तिः। ४०।४५ पृष्ठेषु जयपुरस्थानवर्णनेऽनेकत्र प्रक्रमभङ्गः। १६७-१६८ पृष्ठयोश्च यद्यपि ‘रसिकवयस्यानामेव कृते सक्षमाप्रार्थनम्’ होलिकावर्णनं प्रस्तुतम्, परं तत्र कतिचिदंशा ईदृशे ग्रन्थे नैवाऽभविष्यंश्चेद्वरमभविष्यत्। श्लाघन्तां केचन रसिकधैररेयाः, वयं तु न मन्महे तन्निवेशमुचितम्। १६४।२१ पद्ये कविसम्प्रदायविरुद्धो मालतीविकासो वसन्ते वर्णितः।
ऐतिहासिकी त्रुटिरपि कचित्कचिदुल्लेखा। (पृ० ६०) नरौरास्थानं हरिद्वारे हरिद्वारसविधे वा नास्ति, क्रोशशतान्तरितं तत्। राज्ञां च यः समारोहोऽभवत्, स हरिद्वार एव, न तु नरौरास्थाने। हरिद्वार एवाविच्छिन्ना धारा राज्ञामनुरोघेन स्थापिता। नरौराबन्धस्तु पूर्वमेव स्थितआसीत् अद्यापि स तथैव। तत्र केवलं दरभङ्गामहाराजान्दोलनेन कियांश्चिज्जलप्रवाह उन्मोचितः। हरिद्वारे च कियती धारा न पादुकापर्यन्तमेव प्रत्युत गङ्गासागरसंगमपर्यन्तमनिरुद्धा स्थापिता। (पृ० ९१) जयपुरे ये विद्वांसोऽग्निहोत्रजीविकामुपभुञ्जते ते श्रौत्राग्निषु जुह्वति, न गृह्याग्निषु।श्रौताग्निसाध्य एव कर्मणि अग्निहोत्रपदं निरूढम्।
एतावति महति ग्रन्थेऽन्विष्यैतादृशत्रुटिविवरणंनूनं ग्रन्थस्य निर्दो-
षतालक्षणं महत्त्वमेवख्यापयतीति न्यवेदयं प्राक्। ‘गुणसंनिपाते निमज्जतीन्दोःकिरणेष्विवाङ्कः’ इति कविकुलगुरोरुक्ति रिहानुसंधेया। बहोःकालात्पूर्वं निर्मितस्य ग्रन्थस्यास्य प्रकाशने सुमहानेवाभवद्विलम्बः। तेन ‘पुरा यत्र स्रोतःपुलिनमधुना तत्र सरिताम्’ इति भवभूतिवचनानुसारि बहुपरिवर्तनं काल एतावति जातम्। किमन्यत् (पृ० ११५) वर्षकोटिं यस्य शासनमत्राशास्यतेस्म स श्रीमाधवसिंह एव वर्षपुगात्प्राक्सुरपुरातिथीभूतः।तत एव सर्वमितस्ततो विकीर्णम्। (३८।९) वर्णितो न्यायालयोऽद्य तत्र नास्ति। एवमेव बहुस्थानविपर्यासः। हन्त ! ९२ पृ० वर्णिता निःशुक्लशिक्षाद्य स्वप्नीभूता। क्वाऽद्यशलकमेलकम्? रामनिवासस्य काऽद्य वर्णितां ‘विटपिनिरुद्धरविरश्मिपुञ्जतां’ कोऽद्य श्रद्दधातु? अद्य त्वाप्रातरासायं तत्र खेलन्ति रविरश्मयः। विशिष्टपुरुषेषु वर्णिता बहव एवाद्य कथाशेषाः। ये तु उदीयमाना एवनिबद्धाः तेष्वपि बहवः कार्यं समापितवन्तः। बहुवश्चोन्नतिशिखरारूढा राजन्ते। अतएव कविना परिशिष्टरूपेण बहूनां वर्णनं पुनरुपनिबद्धम्। भवतु नाम, यद्विलम्बेन लभ्यते, तत्र प्रत्याशाजनितप्रेमवृद्ध्या विशेषेणानन्दो भवतीति लौकिकानामाभाणकः।तदद्य ग्रन्थोयं सहृदयानां परमप्रमोदावहो भवेदेवेति नात्र संशीतिः।
विचित्रोऽयं कालः। नेदानीं कवितायुगम्। काव्यानीदानीमुपहस्यन्ते।यच्चेदानीं काव्यनाम्ना ख्याप्यते—तत्र नास्मादृशां बुद्धिः प्रसरति।राजनीतिहिमप्रपातेन सर्वा विद्याःसमाच्छन्ना इव। केवलमुदरपरिपूरणमेव परः पुरुषार्थः। कृतकारागृहवासा एव सर्वमान्याः सर्वेषां मूर्ध्निशेरते। वैदुष्यं किमपि वस्तु नास्तीत्येव प्रतीयते। एवंविधे व्यतिकरे समुदितोयं ग्रन्थः कथं स्वानुरूपां प्रतिष्ठां विन्देतेति सत्यं बिभेति चेतः।
तथापि ‘गुणाःखलु गुणा एव’ इत्येव विश्वस्य कविना कृत एतावानमानुषः श्रमः, अयमेव च विश्वासोऽग्रेऽपि फलेग्रहिः स्यात्। इदं तु सविनयं ब्रवीमि समाजप्रमुखानामग्रेयत्कवित्वं यदि समुत्सार्येत दूरे, नूनं हृदयमपि मनुष्यजातेःक्वचन पलायितं स्यात्। हृदयस्येदमेवाऽन्नं यत्काव्यं नाम। निरन्नं कथं तिष्ठतु हृदयम्। तस्माद्वैदुष्यं विशेषतः काव्यप्रवाहोऽवश्यं रक्षणीयतां गाहते। भारतस्य तु वर्षस्यविद्यैव महती संपत्। अद्य कला एवविद्यात्वेनाभिमन्यन्ते। त एव च ‘आर्टस्कॉलेज’ विद्यालयेषु शिक्ष्यन्ते।परं विद्या नाम यद्वस्तु ततो बहिर्मुखता न न्याय्या। सा रक्षितव्यैव। तत एव भारतस्य शिर उन्नतं स्थास्यति। ईदृशग्रन्थप्रणेतृणां च तदैव श्रमः साफल्यं भजेत। वितरतु जगदीश्वरःसुबुद्धिमित्याशासानो विरमामि विस्तरादिति—
गिरिधरशर्मा चतुर्वेदः
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1697289468Screenshot2023-10-14184419.png"/>
आमुखम्
‘यादवकुलावतंस विबुधवंशवारिधिविधो।
मुनिजनमानसहंस कंसनिकन्दन पाहि माम् ॥१॥’
साहित्यं हि समग्रेऽप्यस्मिन् सभ्यसंसारे सीमन्तमणिः समर्थतायाः, सरणिः स्वतन्त्रतायाः, सिद्धिफलं सामाजिकतायाः, सर्वस्वं च सभ्यताया इति सम्यगवगतमेव सर्वेषामपि सुधियाम्। यस्याः किल जातेर्यावती साहित्यसमृद्धिः सा तावन्तमेव महिमानमुपगच्छति मार्मिकेष्विति केन वा न विदितं विवेकिना? संस्कृतभाषासाहित्यमिदं समये समये समुत्पन्नैः प्राक्तनैः कृतिभिः समयानुसारिणीभिर्निजरचनाभिरुत्तरोत्तरमुपबृंहितमिति घोरतरं विलुण्ठनेऽपि समृद्धमिदं पश्यामः। काव्यान्यमुष्य पारेसमुद्रमपि समान्दोलितमस्तकैरघुनाऽप्यभिनन्द्यन्तेरसिकैरिति न केन वा वेदनीयो विजयः साहित्यस्य?काव्यं किल व्याख्या जीवनस्य, प्रतिबिम्बनं समाजस्य, पदपद्धतिश्च विलुप्तस्येतिहासस्येति महद् गौरवं तावत्काव्यस्य।इदं हि निजाभ्यन्तरे प्रस्फुरता रसेन सहृदयमानसं प्रवरणीकृत्य संचारयति तस्मिन्नात्माभीष्टान् भावानित्यपरोक्षोऽयमर्थः। अत एव हि पुरातना राजानो दानसंमानादिपरितोषितेभ्यः कविभ्यस्तथा काव्यसृष्टिं प्रादुरभावयन् यया ह्यद्यत्वेऽपि चित्राङ्कितमिव पुरातनं महिमानमभिमुखमालोकयामः।यदातावदेकैकराष्ट्राधिपतिमप्यद्यत्वे बहुमानेन संभावयामस्तदा—‘अष्टादशद्वीपनिखातयूपोबभूव योगी किल कार्तवीर्यः’ इत्यादिकाव्योत्कीर्तिता कीर्तिसंकथा कुतो वा नाङ्कयेदसाधारणं महिमानमार्यनरपालानाम्?
अवश्यममीषां काव्यानां जीवातुभूता रसभावादयः। मनोवशयित्री रसास्वादरूपा गुडजिह्विका यावन्नाग्रतः क्रियते न तावद् भेषजानिमुखा भवन्ति विनेयाः। काव्यच्छन्दसामियं गुडजिह्विका मन्ये जन्मसिद्धैव। तथाहि—लोके छन्दसामवताराय प्रकीर्त्यते भगवान् वाल्मीकिः।तपस्तेजितमनोभूतिः स महर्षिः स्नानाय तमसातटमुपगतो ददर्श पुरः संक्रौडमानं क्रौञ्चमिथुनम्। अहह भूतेष्वनुकम्पमानमानसस्य यावत्खेलन्ति मोदलहर्योऽस्य मानसे हन्त तावदेव दारुणव्याधप्रहितो निशितशरःप्रोथयामास मिथुनात् क्रौञ्चीमिमाम्। वेदनाविकलवपुर्भुवि विलुठन्ती विजहौवराकी प्राणान्। तामिमामालोक्य शोकोन्मथितमानसस्य महर्षेर्मुखात्सहसा विनिर्जगाम स पदगुम्फो यो हि संजनयामासाऽऽनुष्टुभं वृत्तम्। अवश्यमासीदुज्जृम्भमाणमस्मिन् करुणरसस्रोतो येन हि हृदयद्रुतिजननी तादृगियमसाधारणी वागाविर्भूता। तदेवमयमौत्पत्तिकालिक एव कवितानां रससंबन्धो येन हि श्रोतृणामपि मनः प्रसह्य भावानुप्राणितं भवति।
किन्तु नेदं विस्मरणीयं स्याद् यद्बहुषु स्थलेषु सोयं रसास्वादो वस्तुत एव गुडजिह्विकामात्रं सम्पद्यते, प्रधानतया चास्वादनीयं त्वन्यदेव भवति निबन्धुः कवेः। सुस्फुटमिदमितिहासकथाबन्धेषु ऋतु-नगरादि-वस्तुवर्णन-प्रबन्धेषु च यत्र हि प्रधानतया वर्णनीयस्य महत्त्वमेव सहृदयानां हृदयसीमन्यभिसंचारणीयं भवति। इयमेव तावद् गुणीभूतव्यङ्गयानां काव्यानामुद्भवभूमिर्नूनम्। सेयमपि पद्धतिर्विस्तृत्य लोकेभ्यः समुपदिष्टा सकलोपजीव्येन भगवता व्यासेन महाभारतादिषु, यत्र हि कथानायकानां पाण्डवादीनां चरितं तीक्ष्णतूलिकया तथाङ्कितं यथा नेदं श्रोतृणां हृदयपटलादद्याप्युन्मृष्टं भवति। मध्ययुगे कविकुलशेखरैः कालिदासादिभिः
सेयं रीतिर्विशदीकृता यत्प्रमाणभूतान्युज्जलोज्ज्वलरत्नानि रघुवंशादीन्यद्यापि चमत्कुर्वन्ति हृदयानि सहृदयानाम्। ततस्तदनन्तरभाविनः कल्हण4-बिल्हण5-क्षेमेन्द्रादीन्प्रमुखीकृत्य जगन्नाथपण्डितराजपर्यन्तैः संस्कृतमहाकविभिः सेयमैतिहासिककाव्यसरणिः सगौरवमादर्शीकृता तावदन्यान्यभाषासाहित्यरसिकानाम्। किन्तु परितः परिवर्तनमयः सोयमलंघनीयः समग्रोभगवान्नूनं येन हि संस्कृतप्रतिद्वन्द्व्येसमुपस्थापितानि प्राकृतापभ्रंशमयानि काव्यानि येषां ‘वर्णिका’रूपेरणाद्यापि जाग्रति गाथासप्तशत्यादीनि ग्रन्थरत्नानि।
व्रजभाषाया विकासः
किन्तु न चिरमस्थात्सोपि समयः। तत्तत्प्रान्तीयाऽपभ्रंशभाषाभ्यः ‘प्राचीन हिन्दी’ राजस्थानी-पञ्जाबी-गुजराती-पहाडी-प्रभृतीनां प्रान्तीयभाषाणां समभूद्विकासः। ततः अवधीप्रभृतिभाषाणां संमिश्रणमवाप्यसंस्कृतच्छायया प्रौढिमापन्ना ‘व्रजभाषा’ निजमाधुर्यगुणात्कवि-सहृदयानामादरणीयाऽभवत्। तत्तत्प्रसिद्धकवीनां प्रतिभागुणात् राज्ञामाश्रयवशाच्च सेयं भारतस्य भूयांसं प्रदेशमधिचकार। शनैर्निजमाधुर्येण सेयं साहित्यस्य कवितांऽरामात्मसाच्चकार। अन्यान्यकार्याणि काममन्यान्यासु भाषास्वभूवन् परं कवितायाः सेयमेव भाषा सर्वत्र पर्यगण्यत। शनैः शनैः तावन्तं प्रसारमवाप यथा भारतस्य विभिन्नविभिन्नभाषाभाषिष्वपि राजसंस्थानेषु से यमादरमुपलेभे। एतस्यैवायं प्रभावो यद् व्रजभाषामवलम्ब्याऽपि भूषणकविः सुदूरवर्तिनि महाराष्ट्रप्रान्तेपि छत्रपतेः शिवाजिनः सकाशान्महान्तं
संमानमसाधारणं चोपायनमधिजगाम। कृतं कृतमधिकदूरान्वेषणेन, सुप्रसिद्धः पद्माकरमहाकविस्तयैव भाषया सितारा (महाराष्ट्रप्रान्तीय)धिपतिं रघुनाथरावं बाँदाप्रान्तीयं हिम्मतबहादुरम्, राजपुत्रप्रान्तीयं जगत्सिंहम् (जयपुराधीश्वरम्), उदयपुराधीश्वरं भीमसिंहं, गवालियराधिपतिं दौलतरावसैंधियामहोदयं चापि परितोषयामास।
कारणमेतस्येदमेव यत्सेयं भाषा माधुर्येण सारल्येन अपभ्रंशस्वातन्त्र्येण च शनैः शनैस्तथा मधुरा च सर्वबोध्या च समवर्तत यथा सर्वेपि कवितातत्त्वज्ञा मन्त्रमुग्धा इवास्यामसाधारणमस्निह्यन्। एतस्य स्फुटतरं प्रमाणं विभिन्नभाषाभाषिभ्योपि भूपालेभ्यः कवीनां परोलक्षमुद्रापारितोषिकप्राप्तिरेव। त्यज्यतां भोजराजस्य कथा, यत्र प्रत्यक्षरलक्षदानस्य कथायां लोकानां शङ्कावसरोऽपि।किन्त्वैतिहासिकप्रकाशमये दुर्लभमुद्रोल्लासमये अस्मिन्नपि समये लक्षलक्षमुद्राः प्रददुरेकवारमेव महीपतयः। किं नाम नायं विजयो व्रजभाषामाधुर्यस्य? न चेयं प्ररोचनोक्तिरेवाभिमन्यताम्।भूषणपद्माकरादिविषये मिश्रबन्धुप्रभृतिभिरितिहासलेखकैस्तथ्यमन्विष्य लिखितमेकैकमक्षरम्। तैरपि पद्माकरादेःपरोक्षमुद्रार्जनं सर्वात्मना समर्थितम्। स्वयं पद्माकरकविः स्वाश्रयदातुः समीपे प्रोवाच निश्छलभावेन। बहुत्र भ्रान्त्वालब्धभूरिसंमानोऽपि नायमेवंविनयेन कुत्रचिदन्यत्रोवाच यथा जयपुरनरपते महाराजजगत्सिंहस्य समक्षे—
‘भट्ट तिलँगानेको बुँदेलखण्डवासी नृप-
सुजसप्रकासी पदमाकर सुनामा हों
जोरत कवित्त छन्द छप्पय अनेकभाँति
ससकृत प्राकृत पढी जु गुनग्रामाहों।
हय रथ पालकी गयन्द गृह ग्राम चारु
आखर लगाय लेत लाखनकी सामा हों
मेरे जान मेरे तुम कान्हहो जगतसिंह
तेरे जान तेरो वह विप्रमैं सुदामा हों ।’
कवितागुणग्राहकाणां राजस्थानीयभूमिपालानामाश्रयेणोत्तरोत्तरं परिष्कारं मधुरभावं चापन्ना सेयं व्रजभाषा तथा सुभगा समपद्यत यथा वर्तमानहिन्दी (खडीबोली) समयेपि निसर्गमधुरकवितायाः कृते सेयमेव समभ्यनन्द्यत मार्मिकैः कविभिः तदाश्रयदातृभिर्भूपालैश्च। किं बहुना, वर्तमानहिन्द्याः(खडीबोली) सर्वतोप्येकच्छत्रराज्यमयेऽस्मिन्नपि समये कवितामाधुर्यपरीक्षकाणां संसदि साम्प्रतमपि श्रूयते—‘कवितायाः कृते नैसर्गिकं मार्दवं च माधुर्यं च यद् व्रजभाषायां न किल तत्सैनिकवेषसज्जायां वर्तमानहिन्द्याम् (‘व्रजभाषा की कविता में जो मिठास और ‘लोच’ है वह खड़ी बोली के सिपाहियाना ठाठमें आज भी नहीं)।
व्रजभाषायां पदमाधुर्यसौकर्यम्
अत्र हि व्रजभाषायाः स्वाभाविकं माधुर्यमेव मन्ये प्रधानतो निमित्तम्।व्रजभाषायामपभ्रंशप्रक्रियया कलितशाणोत्कषणानीव परामेव कान्तिंच कोमलतां चावहन्ति पदानि नूनम्। ‘ओष्ठ’ ‘दृष्टि’ ‘ज्योतिः’ पदानामपेक्षया ‘ओठ’ ‘दीठि’ ‘जोति’ पदानि कस्य वा कोमलानि न प्रतीयेरन्? [ ‘अधर धरत हरिके, परत ओठ दीठि पटजोति’ बिहारी]।स्पर्श-दर्पण-द्युति-कर्कशादिपदानि संयुक्ताक्षरसंपर्कात्तर्क्यन्ते किल कामं कर्कशानीव। किं भूयसा, स्पर्शादिपदस्पर्शे सति ततः पूर्वमपि पदं संयोगपर-
त्वात्कर्कशतां धत्ते। किन्तु ‘परस-दरपन-दुति-करकस’ रूपेणोच्चारितानि तानि नोद्वेगमुद्वहन्ति कस्यचित्
**‘दीठि न परत समानदुति कनककनकसे गात।
भूषन करकरकस लगत परस पिछाने जात।’**बिहारी
ईक्षण-तीक्ष्णादिपदानि शृङ्गारपदशय्यायामुपनिबद्धानि कलयन्ति कर्णयोः किमपि काठिन्यमिति को वाऽनाग्रहिलो न मन्येत?किन्तु व्रजभाषामुपगतानि तान्यपि तीक्ष्णतां मुञ्चन्ति। [‘ये तेरे सबतें विसम ईछन तीछन बान’ बिहारी ]। ‘प्रावृट्’ ‘प्रिया’‘भ्रू’प्रभृतिपदानि संयुक्तवर्णघटिततया स्वयं तु न तादृङ्मधुराणि, किन्तु वराकस्य पूर्वस्यापि पदस्य बलात्कलयन्ति संयोगपरत्वकारणाद् गुरुत्वं कर्कशतां च।विवशतया प्रयोक्तव्यान्येव च भवन्ति बलात्तानीमानि पदानि शृङ्गारपदशय्यायामपि। व्रजभाषायां तु ‘पावस’ ‘पिय’ ‘भौंह’ रूपमुपगतानि तानि कस्य वा ललितानि न प्रतीयेरन् ? ‘विद्युदुद्योता’दिपदानि परमार्थतोविचारे न तथा माधुर्यगुणाऽनुगुणानि। किन्तु व्रजभाषापदसंघटनायां ‘बिजुरी’ बिज्जु’ ‘उदोत’ रूपमुपलभ्य मण्डयन्ति मनाङ् माधुर्यमेतानि [‘चढी अटा देखति घटा बिज्जुछटासी नारि’, ‘तिय लिलार बैंदी दियैंअगनित बढत उदोत’ ]।
चन्द्र-पुष्प-अमृतादिपदानि मधुररसोद्दीपकानीति नामग्रहणमहिम्नैव मेदुरयन्ति माधुर्यमिह मानवानां मनसि। किन्तु पदान्येतान्युच्चारणेस्वयमुत्पादयन्ति संयुक्ताक्षरमहिम्ना कांचित्कठिनताम्। व्रजभाषायां तु ‘नन्द’ ‘पुहुप’ ‘अमिअ’ ‘अमी’ आदिरूपमवाप्य मधुरपदशय्यायामुपचितं माधुर्यमुपवर्द्धयन्ति शतगुणितमिव।
अपभ्रंशकृतं सौकर्यम्
अस्ति च व्रजभाषायामपभ्रंशविषयेपि बहुतरं स्वातन्त्र्यम्। एकैकस्य शब्दस्य कलिताः कविभिरात्मच्छन्दानुरोधेन नानाधा ह्यपभ्रंशा येन हि निर्द्वन्द्वमुपनिबध्यन्ते तानि निजरचितेषु छन्दस्सु।‘स्त्री’ शब्दः’इस्त्री’ ‘अस्त्री’ इत्यादिरूपेण भाषायामपभ्रष्टोपि ‘तिरिया’ [‘तिरिया तेल हमीरहठ चढैन दूजी बार’ ], ‘त्रिया’ [‘त्रिया चरित्र जानै नहिं कोय’] ‘तिया’ [‘तिया न चाहत कन्त’] ‘तिय’ [ ‘तिय तिथि तरनि किसोरवय पुन्य कालसम दौन’]। किमधिकम्, केवलमेकाक्षरं ‘ति’ इति रूपमप्युपलब्धवान् सोयं शब्दः। [‘को ति अमोल बिकात नँही’] ‘नदी’ ‘वयः’ इति शब्दो ‘नै’ ‘वै’ इत्येकाक्षररूपेण प्रयोक्तुमस्ति स्वातन्त्र्यं व्रजभाषायाम्—‘किते न औगुन जग करै नै वै चढती बार’। अस्तु, एवंविधेनापभ्रंशस्वातन्त्रयेण पदनिगुम्फने कियत्सौलभ्यमुपलभ्यते कवयित्रेति न तावद्विशिष्य बोधनीयं स्यात् स्वयमक्षराणि निगुम्फितवद्भ्यो महाशयेभ्यः।
किञ्चनैतावदेव, विभक्तिचिह्नेष्वपि भूयस्तरां प्रयोगस्वातन्त्र्यं व्रजभाषायाम्। ‘नि’ इति चिह्नं द्वितीयायाम्—‘सुनि वचननि व्रजबाम’ इत्यादिरूपेणाऽऽधीयते। किन्तु यथेच्छमन्यास्त्रपि विभक्तिषु तदिदं ‘नि’ चिह्नं प्रयुञ्जते भाषाकवयः। तृतीयायां यथा—‘मोरमुकटकी चन्द्रकनि यों राजत नँदनन्द’। सप्तम्यां यथा—‘दियैंलोभ चसमांचखनि लघु पुनि बडो लखाय’। ‘(रही)दृगनिसाँझ सी फूलि’।इत्यादि।
किमधिकम्, निर्विभक्तिकं पदं प्रयुज्यापि स्वेच्छानुसारं तत्र विभक्त्यर्था व्रजभाषाकविभिरुपजीव्यन्ते। बहुभिरुदाहरणैर्मुधा विस्तरस्यादिति द्वित्रैर्निदर्शनैर्बोद्धुं प्रभवेयुर्विवेकिन इति विश्वसिमि।यथाहि—
‘परतिय दोस पुरान सुनि उठी मुलकि सुखदानि।
कस करि राखी मिस्र हू मुख आई मुसक्यानि॥
[परतिया (के) दोष (को) पुराण (में) सुनि, सुखदेनेवाली (मिश्रकी प्रेमपात्री) मुलकि उठी। मिश्र (ने) भी मुख (में) आई मुसक्यान (को) कस कर (बलपूर्वक) रखा ] अत्र कोष्ठकनिबद्धा विभक्त्यर्था विभक्तिचिह्नं विनैव कविना प्रयुक्ताः, बोद्धृभिश्चावबुद्धाः।
सीस मुकुट कटि काछनी कर मुरलीउरमाल।
यह बानिक मो मन बसौ सदा बिहारी लाल ॥
[सीस (पर) मुकुट, कटि (में) काछनी, कर (में) मुरली, उर (में) माला, इस बानक (से) बिहारीलाल ! सदा बसौ] अत्रापि निर्विभक्तिकैरेव पदैरभीष्टोऽर्थः स्वैरमभिव्यज्यते इत्यपरोक्षमेव प्रेक्षावताम्।
उक्तानुसारेणाऽपभ्रंशप्रकारेण छन्दोनिबन्धने कियती सुविधोपलभ्यते कवयित्रेतिपूर्वमेवोक्तम्। लघुलघुन्यपि छन्दसि यन्महान्तमर्थमुपजीवन्ति ‘बिहारि’ सदृशाः, शब्दालंकारमर्थालंकारादिकं चोपनिबन्धुं यत्तत्रावकाशमुपलभन्ते तत्र हि तदिदमपभ्रंशसौकर्यमेव मूलतो हेतुः। स्वल्पैरेवाक्षरैरापूरिते विवक्षितेऽर्थे, लब्धविपुलावकाशेन कविना कुतो वा नछन्दसि विपुलोर्थःशक्येत सूचयितुम् ? कुतश्चन तत्रालंकारझङ्कारः श्रूयेत?हिन्दीकविर्विहारी—‘प्रियः प्रियां मानकोपशयितां वीक्ष्य ‘कुपिता सेयमनुनयं मे स्वीकुर्यान्न वा, कियान्वाकालश्च तत्र प्रतीक्षणीयो भवेत्’ इत्यादि विचार्य, युक्तिलाघवेन दयितायाः समीपे सुष्वाप।प्रियापि मन्दीभूतमानाऽऽसीत्। अत एव प्रियं कोपशयितमनुमाय ‘अग्रे न जाने सोयमनुनयेन्न वा’
इत्युत्कण्ठया विचिन्त्य, स्वप्ने यन्मेजनं तस्य मिषतः अर्थात् शयानया नायिकयाकश्चित्स्वप्नो वीक्षितोस्ति, तस्मिन् स्वप्ने एष सो कण्ठे आलिष्यतीति व्यपदेशात् प्रिया प्रियस्य हृदयाऽऽलिङ्गनमाप" एतावन्तमर्थ दोहासदृशे स्वल्पावकाशे छन्दसिनिबबन्ध। संपूर्णेपि छन्दसि समुल्लसदनुप्रासः।पदविन्यासश्च सुमधुरं खेलतीत्यत्रापि तदिदमेव कारणम्। यथा-
‘सोबत लखि मन मान धरि, ढिंग सोयो पिय आइ ।
रही, सुपन की मिलन मिलि, तिय हियसौं लपटाइ॥’
अत्र हि ‘लखि’ ‘धरि’ ‘आइ’ ‘मिलि’ ‘लपटाइ’ इति पञ्च पूर्वकालिकक्रियाप्रयोगाः, ‘मन’ इत्यादयो निर्विभक्तिकप्रयोगाश्च कियदक्षरलाघवमावहन्तीति स्वयमक्षरगुम्फनलम्पटैःकल्पनीयम्। ‘दृष्टवा’ इत्यादिप्रयोगाणां तु कथा दूरे, परं ‘वीक्ष्य’ इति मात्रात्रयादन्यूनो दर्शनार्थकधातोः पूर्वकालिकक्रियाप्रयोगो न भूमण्डले केनचिदपि संस्कृते संज्ञेप्तुं शक्येत। किं बहुना, वर्तमानहिन्दी (खडी बोली)भाषायामपि ‘देखकर’ इत्यस्य’ देख’ इत्यस्मात्संक्षिप्तः (मात्रात्रयात्मकः) प्रयोगो न केनचिदुपनिबन्धुं शक्यः। किंन्त्वपभ्रंशमहिम्ना विहारिमहोदयो ‘लखि’ इतिमात्राद्वयेनैव तमिममर्थं सुमधुरक्षरैरुपनिबबन्ध।एवं ‘धृत्वा’ ‘मिलित्वा’ ‘आगत्य’ इत्या्दिप्रयोगेऽपि संस्कृतकवेः काठिन्यं स्वयमनुमातव्यम्। एवमेव च ‘मन में’ इति सविभक्तिकस्थाने ‘मन’ इति निर्विभक्तिकमात्रं प्रयुञ्जानः स्वल्पाक्षरावकाशेछन्दसि बहुलार्थोपनिबन्धनेन निज’दोहा’वृत्तं सहृदयानां हृदि सायकीकुर्वन्6 कक्षयामास प्रतिष्ठां विहारिमहोदयः।
यथा ह्यपभ्रंशेनाऽक्षराणां लघूकरणं तथा यथाकाममक्षरणां द्विगुणीकरणादिस्वातन्त्र्यमप्युपयुज्यते भाषाकविभिः। यथा ‘छप्पय’ - च्छन्दसि अमृतध्वनौ च - ‘अतिगरज्जिघनगज्जि तढितजिमि खंभ तडक्किय…’ ‘नृत्तत्तत हर नित्त’ इत्यादि। उदाहरणप्रपञ्चेन मुधा विस्तरः स्यादित्येवंविधान्युदाहरणानि गोस्वामितुलसीदासस्य कवितावल्यां ‘साहित्यवैभवस्य’ ‘वंशीवीथ्याम्’ (पृ० ५७८) च बाहुल्येन द्रष्टव्यानि।
व्रजभाषाछन्दांसि
भारतस्य दूरदूरप्रान्तेष्वपि कविताराज्यसिंहासनोपर्यधिकारस्थापनस्य द्वितीयं कारणमस्ति छन्दसां माधुर्यंनाम।‘तुकान्त’झंकृतानि वर्णमैत्रीसंदृब्धान्यस्या भाषायावृत्तानि तथा मधुराणि भवन्ति यथा श्रोतॄणां हृदये चिराय स्थानं कुर्वन्ति, चमत्कुर्वन्ति च सहृदयमारभ्य पामरपर्यन्तस्य चेतांसि। यद्यपि छन्दस्तदिदं शब्दसङ्घटनरूपतया बाह्या सामग्री नूनं, किन्तु आपाततः श्रोतृणामावर्जनाय सर्वापेक्षया छन्दोबन्ध एव प्राधान्यं भजते। कान्तासंमितरूपेण हृदयवशीकारपूर्वं धर्मार्थादिपुरुषार्थसमर्थके सन्मार्गे प्रवर्तनं हि काव्यानां पुरातनं प्रयोजनम्। यावत्किलाऽऽकर्णयितुः कर्णौ श्रोतुमेव नाभिमुखीभवतस्तावद् ध्वन्यर्थप्रसाधितमपि काव्यं कस्मै फलाय भवेद्भावुकानाम्? व्यङ्गयार्थो हि वाच्यार्थविचारोत्तरं तात्पर्यज्ञानानन्तरमुपजनयेच्चमत्कारं चेतसीति चरमभावी सः। सर्वतः पूर्वं हि ललितलयसंबद्धः शब्दगुम्फ एव कर्णगोचरीभवति भुवनेऽस्मिन्। श्रयमाणःस एव कर्णयोः कटुतां कलयेच्चेत्को वा व्यङ्ग्यार्थावधारणपर्यन्तस्यधैर्यं धारयेत् ? अत एव कर्णकाटवात्कुप्यन्तिकोविदाः। अर्थज्ञानात्पूर्वमेव मधुराक्षरसंदृब्धः ‘तुकान्त’कान्तः संगीतलयहारौव्रजभाषायाश्छन्दो-
**'अविदितगुणापि सत्कविभणितिः कर्णेषु वमति मधुधाराम्।
अनधिगतपरिमलापि हि हरति दृशं मालतीमाला ॥'**
केषांचित्कथनानुसारं भवेच्छन्दोबन्धोयं बाह्यापि सामग्री नाम, किन्तु रसाभिव्यञ्जने सेयं भूयांसं भारमुद्वहति। अत एव काव्यप्रकाशादयोऽपि—'हास्यं दोधकम्, करुणं मन्दाक्रान्ता-पुष्पिताग्रादीनि, शृङ्गारं पृथ्वी-स्त्रग्धरादीनि, वीरं शिखरिणी-शार्दूलविक्रीडितादीनि सौकर्येणाभिव्यञ्जयन्ती'त्याहुः।
व्याचचक्षे च क्षेमेन्द्रः—'वसन्ततिलकं भाति संकरे वीररौद्रयोः'। 'शृङ्गारालम्बनोदारनायिकारूपवर्णनम्। वसन्तादि तदङ्गं च सच्छायमुपजातिभिः॥' 'प्रावृट्प्रवासव्यसने मन्दाक्रान्ता विराजते।' 'शौर्यस्तवे नृपादीनां शार्दूलक्रीडितं मतम् ।' 'सावेगपवनादीनां वर्णने स्रग्धरः मता' इत्यादि। यदि हि वृत्तमिदं रसाभिव्यञ्जनान्नितान्तं बाह्यं भवेत्तर्हिपूर्वोक्तपरिगणनस्य किं फलम्? किमिति वा 'हतवृत्त'दोषस्य संपर्कात्काव्यमुपहसनीयं भवति ?
**घनाक्षरी (कवित्त)**
संस्कृते यथाऽनुष्टुप् तथा व्रजभाषायां 'दोहा'वृत्तमिदमञ्जसा विनिर्मेयतया भेजे यद्यपि प्राधान्यं च सार्वजनिकत्वं च, किन्तु कुण्डलिया-छप्पय-कवित्त-सवैयादीनां छन्दसां विशिष्टवर्णनेषु समभृत्समादरःसमाजे समन्ततः। विशेषतो-भाषाकवीनां कृते कल्पवृक्षायमानानां राजस्थानभूपानामाश्रये व्रजभाषायाश्छन्दःसाहित्यमिदमखिलमप्यवाप परमं प्रसारम्। तत्रापि कवित्त—सवैयादिच्छन्दसांप्रभावःप्रस्फुटं प्रावर्तत समयेऽमुष्मिन्।
यतो हि सर्वतः प्रस्फुरत्प्रभावे विशालसभाभवने रत्नच्छटाविच्छुरितैः सामन्तैः समन्तात्परिवृततया पाकशासनमिवात्मानमभिमन्यमानं राजानं गीतिलयमनुहरता येन छन्दसा किल तुष्टुवुः कवयस्तदिदं कवित्तघनाक्षरीच्छन्दः। मधुरमभीरेण स्वरेण सधीरभावंप्रथमचरणमारभ्य उत्तरोत्तरं स्वरं संवर्धयन् तारस्वरेण यथैव चतुर्थचरणं सोत्तेजनं समापयति स्म तथैव वर्ण्यस्य राज्ञो मूर्तिमानिवप्रस्फुरन्प्रतापः संमुखभिवोपतिष्ठते स्म। येन हि निरभिमानत्वेन परिलक्षितोपि राजा परितः परिस्फुरतेवाऽऽत्मप्रतापेन सभागतमात्मानं काञ्चिदतुलां विभूतिमिव विभावयति स्म। यथा हि—त्रिभिश्चरणैर्भूमिपालस्य प्रजापालनप्रवृद्धा या वीरताविभूतिरभिवर्णिता सा—'तेरे भुजदण्ड पै घमण्ड महिखण्ड को' इति चतुर्थचरणे समापिते मन्ये सोयं शौर्यदर्पः (घमण्ड) संमुखमवोपत्तिष्ठते स्म।
एवमेव प्रकृतिवर्णनायां वसन्तवैभववर्णनप्रसङ्गे—प्रथमे चरणे 'कूलनमें केलिमें कछारनमें कुञ्जनमें क्यारिनमें कलित कलीन किलकन्त है' इति वसन्तस्य विकासशोभा कूल-कच्छ-कुञ्जादिषु निर्दिश्यमाना निर्भरं मनसि समुदेति। ततो द्वितीयचरणे—'कहैंपदमाकर परागन में पौन हूमें पातन में पिकमें पलासन पगन्त है' इति पूर्वापेक्षया प्रवृद्धा सा शोभा परितः प्रसृतान् परागपवनपल्लवादीन् परिव्याप्य परिजृम्भमाणेव परितिष्ठति।ततस्तृतीयचरणे सा वासन्तिकशोभा दिग्-दिगन्त-द्वीपादीनधिकरोति—"द्वारमें दिसानमें दुनीमें देसदेसनमें देखो दीप दोपन दिपत दिगन्त है" इति। किन्तु चरमं चतुर्थं चरणं यथैव स समापयति तथैव विपुलं विश्वतो वर्धमानः स वसन्तो व्रजवीथी—वनिता—वल्लीप्रभृतिषु प्रत्यक्षं प्रोज्जम्भमाणइव परिलक्ष्यते —"वीथिन में व्रजमें नवेलिनमें बेलिनमें बननमें बागनमें बगऱ्योबसन्त है"।
छन्दसोऽस्य प्रभावः समुचिते स्थाने प्रस्फुरताऽनुप्रासेन भवतो ति नव मार्मिकैर्विस्मरणीयम्। 'इन्दीवरनैनी तू कलिन्दीतीर जैयो ना', 'तीन बेर खातीं ते वे बीन बेर खातीं है', 'स्याम सुखसाधे राधे ! तेरे हैं अगाधे रूप जाके मुख आगैंलागैचन्द्रमा मसालची' इत्यादिदर्शितविलासेनानुप्रासेन संवर्द्धितसमुल्लासेव संपद्यते कवित्तकवितेति को वा मार्मिको न विद्यात्? अवश्यमयमनुप्रासो निबन्धुश्चातुर्यमपेक्षते। एकस्मिन् चरणे प्रासयुग्मं, त्रयं, परमावधि चतुष्टयं वा पर्याप्तं भवति। युग्मं यथा—'छल करि प्यारी के कपोल पिय पौंछैंत्योंअँगौछैंप्रानप्यारी जू गुविन्द अलःकनकों' इत्यादि। त्रयम्—'पंपा के सलिलमधि भंपा करिताही छिन चम्पाके कुसुमकी लपट लूटि लायो है' इत्यादि। चतुष्टयं यथा—'मेघन लगायो झर, नाँचैबिज्जु व्योमचर, कूकैंमोर मत्तवर. बैठे हरी डारतर ' इत्यादि। एकस्मिंश्चरणे यावतामक्षराणामन्तरेण प्रथमोऽनुप्रासः स्थापितो द्वितीयोऽपि तावदन्तरेणैव स्थापनीय इति समुचितस्थाने कृतविन्यासः सोयमनुप्रासः समाकर्षको भवतीति मार्मिकाणां मतिः। यथा —'बुद्ध भुवपाल तुम्हें देखत निहाल, लियैं बिजै की रसाल ऋतुराज आज आयो है'। 'अकरे खरीदनके जकरे दुबागनसौं पकरे रहैंतोहू पौंनसों अरे रहैं' इत्यादि।
घनाक्षरी छन्दस्तदिदमनुप्रासेनैव हृदयासे च नकं भवतीति तलस्पर्शेन विवेचनीयं स्यात्। बहुषु छन्दस्सु प्रायःसोयं छन्दोलक्षणनिविष्ट एव भवति। यथा त्रिभङ्गी-मरहठा- अमृतध्वन्यादिषु। त्रिभङ्गी यथा—'मोहन बनवारी गिरिवरधारी कुञ्जबिहारी पगधरिये'। मरहठा—'निरखत मदनहि जिन, कदन कियो छिन, रतिहिं दियो वरद न'। अमृतध्वनि-'तरलित होत
भुजङ्गवर परत गङ्ग उत इत्त। जटाजूट छूटत जबहि नृत्तत्ततहर नित्त॥ नृत्तत्ततहर नित्तत्तबहि दुचित्तत्तिभुवन' इत्यादि। नायं प्रकारो भाषायामेव, संस्कृतकविभिरपि सोयं प्रचारितः पुरस्तात्। यथा अश्वघाट्याम्—'घोटीकुलादधिकधाटी कुसुम्भतरुवाटीकुलेषु दधती' इत्यादि प्राचीनम्। 'त्वं गाय भूरिभयभङ्गाय तोषिततुरङ्गाननाङ्घ्रिकमलम्' इत्यादि साहित्यवैभवे मम।
कुण्डलियाछन्दसि तु—अन्तिमं पदमेवावर्तते। यथा—'बसिबो वृन्दावन करो यह चाहत जिय मोर। सुनिबो करो गुपाल की करमुरली की घोर॥ कर मुरली की घोर भोर जमुना को न्हैबो' इत्यादि। एतेषुछन्दस्सु यथानुप्रासश्छन्दोलक्षणनिविष्ट एव भवति तथा घनाक्षरीछन्दसि यद्यपि नास्ति, तथापि मिथः प्रातिद्वन्द्व्येन झणत्कुर्वत् अनुप्रासयुगलमस्मिंश्छन्दसि शोभायै अनिवार्यं भवतीति कवित्तनिगुम्फनमार्मिकारणां मतम्। अनेन विना छन्दसि शैथिल्यमेव किम्, छन्दसो गतेरेव वैकल्यं प्रतिभासते।
**घनाक्षरीलक्षणम्**
"एकस्मिंश्चरणे षोडशवर्णानां प्रथम'यति' भागः, पञ्चदशवर्णानां च द्वितीय इति एकत्रिंशद्वर्णैः(मनहर) कवित्तच्छन्दोभवति। नास्मिन् गणानां वा लघुगुरुवर्णानां वा नियम इति सामान्यतया भाषावेदितारः संगिरन्ते। किन्तु केवलमेकत्रिंशद्वर्णान् परिगणय्य छन्दोरचयितारः सुस्पष्टं भ्रश्यन्ते छन्दोरचनामार्गात्, उपहस्यन्ते च साधारणतयाऽक्षरगुम्फवेदिभिरपि। दृश्यतां, यदि षोडश, पञ्चदशेत्येकत्रिंशद्भिर्वर्णैरेव कवित्तं भवति, नान्योऽत्र कश्चन नियमस्तर्हि "कौन को सुजस गाय गनिका से तरे नाथ” इत्यत्र 'सुजस कौन को गाय' 'कौन को गाय सुजस' इति वा रचितेऽपि
तदिदं छन्दः शुद्धं स्यात्, किन्तु नैवम्। प्रत्युत कविसमाजे प्रसिद्धं यत् कवित्तच्छन्दसि 'नन्दकिशोर' इत्येवंविधो गुम्फो न लभते समावेशमित्यादि। यदि च एकत्रिंशद्वर्णानामेवात्र नियमस्तर्हि कथमिदं मार्मिकैःसिद्धान्तितम्? केवलमेकत्रिंशद्वर्णानेव लक्षणं परिजानतां कृते 'राधिकागोविन्दो मयि दयतामनारतम्' (पृ० २८) इत्यादि परीक्षणकौतुकाय मया निहितमपि।
सत्यं त्विदमस्ति यत्प्राचीनानां छन्दोलक्षणमर्द्धदग्धा अमी अक्षरगुम्फका न वराका विदन्त्यपि। 'गतिविशेषेण निविष्टाः षोडश-पञ्चदशवर्णाः किल घनाक्षरीवृत्ते भवन्तीति' लक्षणकाराणां हृदयम्।गीतिलयहारी गतिविशेषश्चायं कर्णाभ्यामेव परीक्षणीयो न वाचा ! लक्षणमपि जगन्नाथदासरत्नाकरप्रभृतिभिरभ्यूहितं यत्किल पुस्तकरूपेण पुरा काश्यां प्रकाशितमपि। साम्प्रतमपि जगन्नाथप्रसादेन (भानुकवि) 'छन्दप्रभाकरे' घनाक्षरीलक्षणस्य व्यवस्था साधीयसी कृता। एतेन हि समप्रयोगः\[अर्थात ८,८,८,७ इति विभज्य एकत्रिंशत्पूर्तिः\] एवं विषमविषमसमप्रयोगः कवित्ते उपादेयो निर्दिष्टः। सम विषम विषम, विषम सम विषम इति वा प्रयोगस्तु निषिद्धो निगदितः। तदनुसारं व्यवस्थया कवित्त-छन्दसो गतिर्न भवति विकृता। किन्तु केवलमेकत्रिंशद्वर्णैः कवित्तगुम्फकमहाभागा न कुतोपि दृष्टिं निक्षिपन्ति, न चान्यत्किञ्चिच्छ्रोतुमिच्छन्ति। वास्तवे तु 'कान पिछानेंछन्द रस' इतिप्राचीनप्रसिद्ध्यनुसारं कविकुले लब्धजन्मनां शिशूनां कर्णावेव तथा परिनिष्ठितौ भवतो यत् एकत्रिंशद्वर्णगणनायाः कदाचित्प्रसंग एवं न भवति, श्रुत्वैव ते कवित्तगतिं परिचिन्वन्ति।
कवित्तघनाक्षरीछन्दसो गतेः स्थिरीकाराय छन्दस्यस्मिन् यथास्थानविन्यासोऽनुप्रासो भूयानुपकारी, कृतश्च तथा पूर्वैःकविभिरित्यनुभविनां
हृदयम्। एतद्विषये विशेषजिज्ञासुभिर्लेखनऊनगरात्प्रकाश्यमाना हिन्दीभाषाया 'माधुरी' पत्रिका दृष्टव्या यत्र मया विस्तरेणाऽऽलोचितमिदम्। वृत्तेस्मिन् विच्छुरच्छोभाविलासोऽनुप्रासो मार्मिकैःसुबहु संमानित इत्यथापि परिज्ञातं भवति। 'भवभूतेः शिखरिणी, अभिनन्दस्य नन्दिनी, उपजातिर्मन्दाक्रान्ता च कालिदासस्येत्यादि यथा संस्कृतकविषु प्रसिद्धिस्तथा व्रजभाषाकवीनां समाजेऽपि सुप्रथितम् 'छदःप्रभाकरे' भानुकविता संगृहीतम्—'कुण्डलिया गिरिधरस्य, दोहा बिहारिणः, चौपाई गोस्वामितुलसीदासस्य, छप्पय नाभादासस्य, तथा घनाक्षरी पद्माकरस्येति' (पृ० ९६) मार्मिकाःस्पष्टमनेन प्रत्येष्यन्ति यच्छब्दालंकारेण, विशेषतश्च पूर्वोक्तेनानुप्रासेन कवितामात्मीयां प्रसाधयन् पद्माकरकविर्यदा 'कवित्ते' कृतकार्यस्तदा-कवित्त-च्छन्दस्यनुप्रास एवायं प्राधान्येन लब्धविन्यास इति को वा न जानीयात् ? शब्दालंकारान् विशेषतश्चानुप्रासमिमं नानाधा प्रयुञ्जानाः पद्माकरसदृशाः कवयःकवित्ते—'उझकि झरोखा ह्वैझमकि झुकिझांकी बाम' इत्यादीन् वृत्त्यनुप्रासानपि बहुधान्यगुम्फन् येन घनाक्षरीछन्दःसंदधौ भूयसीं शोभाम्। किन्तु समस्वरविन्यासोऽनुप्रासो यदा प्रयुज्यते तदा नाधिकोऽस्य विलासो नूनं शोभायै। परिमितोऽस्य विन्यासो यथा—आँखेंअरविन्द पर चारुमुख चन्द पर राधिकागुविन्दपर नैनन निछावरैं'।इत्यादि।इतोऽधिकं प्रयुञ्जानास्तु वराका न कवितागुम्फनपाटवमपि परिजानन्तीति न ते विचारार्हाअपि। यथा—'बाल गलमाल उरसाल लाल लाल भाल' इति। एवंविधो गुम्फो 'जंजालवत्' जंबालवद्वा केवलं प्रतीयेतेति को वा विशालमतिर्नालक्षयेत्? भूषणं शोभायै भवतीति न नाम नागरनिलम्बिन्यो रोम-रोमस्वेव तद्धारयन्ति!
व्रजभाषोल्लासमये समये न केवलमस्यैष छन्दसः कृते, अपितु छन्दोमात्रस्य निगुम्फनाय पुरा प्राचलत्पूर्णोऽभ्यासः कवीनाम्।पञ्चाशत्षष्टिवर्षेभ्यः पूर्वं यदा हि जयपुरे गुणिजनजीवातोर्महाराजाधिराजश्रीरामसिंहदेवस्य, दतियाराज्ये महाराजश्रीभवानीसिंहस्य, बुन्दीराज्ये च रामसिंहदेवस्य, एवमन्यान्येषु राजसंस्थानेषु कवितागुणवेदिनां भूपालानां शासनमासीत्तदा भारतेऽस्मिन् साधीयसी काव्यसंपदियमासीत्। ये किल प्राधान्येन संस्कृतं नाध्यैयत तेपि कविकुलजाःशिक्षार्थिनःसाहित्यस्य स्थूलं प्रबोधं संस्कृतेन संपाद्य सभाप्रकाश-काव्यनिर्णय-कविप्रिया-रसिक-प्रियादिभिरध्यगीषत भाषासाहित्यम्। ततः प्राचीन’कवित्ता’नां साहस्रीं पञ्चशतीं वा कष्ठस्थीकृत्य नित्यं तामावर्तयन्तस्ते कवित्तादिच्छन्दसां गतौ तत्त्वतस्तलस्पर्शिनोऽभूवन्, तेषांकर्णौ छन्दसाममीषां निकषा[^6]विव समभृताम्। अधिकं किं वच्मि, सुमधुरस्वरं सलयं चाऽऽवर्त्यमानानि कवित्तानीमानि गृहे नित्यमाकर्णयन्त्योमहिलाः, कविकुलजा बालिकाश्चापि शतशः कवित्तानि सस्मरुर्बभूवुश्च छन्दसां गतेःस्वत एव परीक्षिकाः।
[^6]: "निकषौ परीक्षणपाषाणौइव ।"
**कवित्तच्छन्दसो गतिः**
किन्तु सुमहान्खेदो 'यत्कवीश्वर'वंशधरा अपि नवयुगीयपरीक्षाप्रणाल्या यत्किश्चित्संस्कृतं स्पृष्ट्वा, अन्यथा साधारणतया आङ्गलशिक्षाप्रवाहे पतिताः हिन्दीविश्वविद्यालयादेर्विशारदादिपरीक्षोत्तरणेनात्मानं कृतार्थं मन्यमानाः कवित्तादिनिर्माणे साभिमानं प्रवर्तन्ते किन्तु छन्दोगतेः परिशीलनाभावात् षोडश-पञ्चदशभिरेकत्रिंशद्गणनया कवित्तं पूरयन्तस्ते
सौष्ठवमस्य च्छन्दसः सर्वदार्थं लुम्पन्ति। 'प्रतिकालेजं' 'प्रतिस्कूलं' 'प्रतिकार्यालयं' प्रत्येकसभासमाजगोष्ठीसमितिभिः सह कविसंमेलनानि साम्प्रतमनिवार्यारिण संजातानि। विशिष्टसभानां महाधिवेशनेषु वार्षिकोत्सवेषु तु कविसंमेलनानि उत्सवस्य शरीराणीव संवृत्तानि। तदेवं प्रतिविशिखम्('गली गली में') प्रतिपदमधिविश्यमानेषु कविसंमेलनेषु छन्दसां दुर्गतिदर्शनादनिच्छतापि नानाविधानुरोधानां बलात्प्रसह्य प्रमुखपदमधिरोप्यमाणेन मया कतिधा पृष्टम्—'महोदय! कवित्तस्यास्य गतिर्विकलेव प्रतीयते"। तदुत्तरे प्रोचुस्ते निःसंभ्रमम्—
'श्रीमन् ! षोडश-पञ्चदशेति गणितानि मया एकत्रिंशदक्षराणि'।
हन्त, सोयम् 'आम्रान्पृष्टः कोविदारानाचष्टे'। छन्दसो गतिमसौ जिज्ञासितः किन्तु सोयमेकत्रिंशद्वर्णानाक्रन्दति ! किन्तु वराकः सोयं षोडशपञ्चदशेत्येकत्रिंशद्वर्णानेव छन्दसोऽस्य लक्षणं जानाति, कोऽस्य दोष? निजगुरोः सकाशादपि छन्दोलयं कदाप्यपरिशीलितवतां कविसंमेलनकवीनां कवित्तविषये स्थाने स्थाने सेयमेव दशा। पण्डित-प्रोफेसरपदवाच्यानामपि सेयमेव प्रगतिः। संमेलनेषु छन्दसोऽस्य दुर्गत्या भृशं परिग्लायता म०म०पं० श्रीगिरिधरशर्मचतुर्वेदमहाभागेन परिहासेऽपि हन्त मर्मस्पृक् समोरितम्—'कवित्तनिर्माणं पठनं वा संप्रति राजनियमतो नूनं निरोधनीयं स्यात्'।
**संस्कृते कवित्तादीनामवतारणम्**
व्रजभाषाच्छन्दसामेवं दुर्गतियुगे,—लोकप्रचलितहिन्दीभाषायामपि छन्दसाममीषां यदा सेयं परिस्थितिस्तदा विरलजननिषेवणीयायां गीर्वाणभाषायामस्यां छन्दांस्यमून्यवतारयन्नहमुपतिष्ठामि संमुखे रसिकसमाजस्य। सर्वतः पूर्वं वर्षावर्णनात्मकमेकं 'कवित्त'वृत्तं दशमवर्षं यावत्
पूर्वं प्रकाशितस्य 'संस्कृतरत्नाकरस्य' दशमवर्षीयप्रथमसंख्यायां प्राकाश्यत नूनम्। ततो 'जर्मनयुद्धे'(पूर्वतन)संग्रामोपप्लवशान्तौ जयपुरे महाराजाधिराजश्रीमाधवसिंहदेवस्याज्ञया राजहर्म्यमालायां गोविन्दमन्दिरे जायमानायां सम्राड्विजयसभायां बृटिशविजयवर्णनात्मकं कवित्तमेकमपठ्यत येनाऽप्रीयन्त सर्वे विद्वांसो, नवीनमिति कृत्वा च समभूवंश्चमत्कृताः सर्वेसामन्ता राज्याधिकारिणश्च। तदनन्तरं जयपुरराज्यस्य शिक्षाविभागाध्यक्ष(Director of Public Instruction)पदं यदा पं० श्रीश्यामसुन्दरशर्मा M.A.महाभागोऽध्यतिष्ठत्तदा तदुत्साहसाक्षिणि ’शिक्षासप्ताहे' संस्कृतकालेजन्तःप्रतिष्ठापितायां 'पण्डितसभा'यामपठ्यन्त कानिचित्कवित्तानि यानि निर्मत्सरं गुरणप्रणयीसोयं सर्वात्मना सुभृशमभ्यनन्दत्। अन्तस्तलं संतुष्यतोऽपि मामिका विद्वांसो निभृतनिरूढया स्पर्धया वा ईर्ष्यापिशाच्या वा नोदघाटयिष्यन् प्रशंसनाय मुखमात्मीयं कदाचित्, किन्तु मध्येसभं प्रधानाधिकारिण एतादृशीं गुणज्ञतामालक्ष्य स्वस्यापि गुणवेदितां निर्मत्सरतां चाभिनयन्तः प्रशशंसुर्नानाविधैः साधुवादैः।
किन्तु बहिः प्रश्लाघमानाः प्रचुरं प्रोत्साहयन्तोऽपि विद्वन्महाभागा निभृतं क्रूरतमं चालोचितवन्तोऽपि, किन्तु तत्,—सव्यङ्ग्यंसाकूतं च। अनेनाप्यहमुपकृतोऽस्म्येव पण्डितमहाभागैः, न नाम खेदितः।प्रथमाधिवेशने यदा मङ्गलात्मकमाशीर्वादात्मकं च कवित्तमपठ्यत तदा बहिस्तत्प्रशंसद्भिस्तैः प्रोक्तम्—'सम्यगिदम्, किन्तु ऋतुवर्णनादिषु यथा तस्य चित्रमिवोपस्थाप्यते व्रजभाषाकविभिस्तथा नात्र सुसंभवम् ।' चेतसि समासञ्जत्सेयं वार्ता।प्रकटे किञ्चिदनुक्त्वापि तान्, निभृतमेवंविधवर्णनायामकार्षं परिश्रमम्।वसन्तसमयभाविन्याः पण्डितसभाया द्वितीयाधि-
वैशने समयवर्णनप्रसङ्गेन परिश्रमस्यास्य किञ्चित्फलमश्रावयम्, यथा—
**'कोरकिताःकिंशुका विकासमुपयातं किल
कर्णिकार-कुरबक-काननं प्रकाशते
स्रुतसहकाररससीकरसुरभिसुखाः
सुमितसमीरभराः सुभग[^7]मुपासते।
मञ्जुनाथ मानय मनोभूमहिमानमिमं
मारशरमुग्धतया मुनय उदासते[^8]
वापी-तट-वाटिका-विहङ्गम-विटपि-वीथी
वारिजवनेषु वै वसन्तविभा भासते' ॥
भूरुहा वहन्ते मञ्जुमञ्जरी[^9]र्भजन्ते चारु-
वल्लरी, रमन्ते मधुपायिनोऽद्य मानसे
झम्पामारभन्ते मञ्जुपम्पापुलिनान्तेचराः
सुभगसमीराः, संरमन्ते रसिका रसे।
काकलीः श्रयते युवकोकिला विलासभृतो,
बाणाःसंरभन्ते कुसुमेषोरपि[^10]नीरसे
प्रणतिरियं ते, वच्मि भूयः कान्त ! किं ते ?
ननु, विरहिदुरन्ते किं वसन्ते गन्तुमीहसे[^11] १॥**
[^7]: "सुभगं यथा स्यात्तथा लोकान् उपासते सेवन्ते ।"
[^8]: "तपश्चर्यातस्तटस्था भवन्ति ।"
[^9]: "भूरुहा मञ्जरीः वहन्ते चारुवल्लरीश्च भजन्ते ।"
[^10]: "नीरसे अपि कुसुमेषोः बाणाः संरभन्ते संरम्भेण पतन्ति।"
[^11]: "पद्यद्वयस्यास्य टीका 'साहित्यवैभवस्य' षडृतुवीथ्यां १५, २५ पृष्ठे द्रष्टुं शक्या।"
ततस्तृतीयाधिवेशने—“व्रजभाषाकवयो 'नायिकाभेद'-रस-भावाद्युपनिबन्धने यथा छन्दस्यस्मिन्नतिशयं दधुर्न तथा भवेद्भाषायामस्याम्।सत्यं संस्कृतस्य व्याकरणनियमादयोपि भृशं कठिनाः, किं क्रियताम्" इत्यादि साकूतमसूच्यत। तदुपदेशामृतेन
**'सायमवकाशमुपलभ्य गृहकार्यभरात्
कुसुमचयार्थमुपयाता भयभुग्नाऽहम्
परिमृदिता मे तरुलग्ना पश्य शाटिकाऽसौ
वृक्षवाटिकायां घनतमसि यदू[^12]नाऽहम्।
मञ्जुनाथ कुसुमनिलीनैरनुयाताऽलिभिः
सरभसमायातापि विटपविलूनाऽहम्
शङ्कतामलीकं नर्मशाली काममालीजनो
हन्त मधुपालीदत्तदंशा दृढदूनाऽहम्॥
'याता निजजनकनिकेतमुपयाता, पति-
रुषसि विदेशान्प्रति याता शयितोऽधुना
श्वश्रूरियमन्धा, निशि शय्यायां निमग्ना भवे-
द्देवरोऽपि कार्यप्रतिबन्धादयितोऽधुना।
मञ्जुनाथ मेघमण्डलेन मेचकाऽऽभं नभो
भवनेऽहमेका न भोः सुस्था भयतोऽधुना
क्षम्यतां दिनान्तसमयागत चतुरपान्थ !
विवशा नितान्तमहमावासे यतोऽधुना[^13]॥'**
[^12]: "घनान्धकारे यत् अहम् ऊना एकाकिनी।"
[^13]: "छन्दोद्वयस्यास्य टीका 'साहित्यवैभवस्य' नवरसवीथ्यां ८२,९१ पृष्ठे द्रष्टुं शक्या ।"
**'लीना देहशक्तिरपि हीना सुखवासना मे
तनुरनधीना पश्य कियदिव नीयताम्
चक्षुषोरुपैति घनतिमिरमिवाऽद्य नाथ
श्रवसोरपैति शक्तिरलमवधीयताम्।
मञ्जुना त्वदङ्घ्रिकञ्जलम्बनेन मञ्जुनाथ
धृतिरुपयाति हृदि, करुणा विधीयताम्
एतस्मिन्नमन्द-पुण्यसमयेऽरविन्दसम-
लोचन ! मुकुन्द ! नेत्रगोचरमुदीयताम्[^14]॥"**
[^14]: "सा०वै० नवरसवीथ्यां पृ० २३२ ।"
इत्यादिपद्यानां सृष्टिरभूत्। एवमेव अन्योक्ति-नीति-विनोदादीनां विषयेपि व्यङ्ग्यगर्भा मात्सर्यान्तरितकृपापूर्णा प्रेरणा प्राप्यत पण्डितमहाभागानाम्।
**कवितानिकुञ्जस्य जन्मकथा**
एतेष्वेव दिनेषु संस्कृतमुपभाषारूपेण गृहीत्वा ग्रेजुएटपदाधिरूढैः कैश्चित् संस्कृतभाषाप्रचारविषयमालोचयद्भिः सद्भिः संस्कृतपठनप्राप्तपाण्डित्यप्रमाणनाय सावष्टम्भमुदगीर्यत—'संस्कृतभाषा संप्रति नैतादृशी पर्यवस्थिता, यस्यां प्रचारभाषायामिव शक्येत निर्मातुं साहित्यम्।युगानुकूल-
साहित्यनिर्माणं विना चभाषाया जीवनमेव दुर्घटम्। नियमैर्नियन्त्रिता सेयं भाषा नेतस्ततः पदमपि कर्तुं स्वतन्त्रा।सा मृदुताऽस्याःसर्वथा चूर्णीभूता, या हि लोकसाहित्यनिर्मारणायोपयुक्ता।न चास्यां सर्वविधभावाभिव्यञ्जनाय सरलाःशब्दा एव। अत एष प्रचलनरहिता सेयं मृतेति व्यपदिश्यते' इत्यादि।
संस्कृतसेविनामन्येषां हृदि सोयमाक्षेपो मर्माऽऽघातमकरोन्न वेति नाहं जानामि। किन्तु यौवनोत्साहसमुत्तेजितः सोहं नैतत्सोढुमपारयं तदा। प्रत्यक्षं मे समभूद्वादः—"यदि सर्वविधभावाभिव्यञ्जनाय नास्यां भाषायामुपयुक्ताः शब्दास्तर्हि विश्वप्रचलितायां भवदाराध्यायामाङ्गलभाषायां तु सन्ति ? विधीयतां क्षणं द्वयोस्तुलना।कल्प्यतां तावद् यद् भीष्मग्रीष्मस्य प्रचण्डतमश्चण्डकरोऽस्माकं वर्णनीयस्तदा दुःसहनीयतमामिमां सूचयितुंसूर्यवाचकः कीदृशः शब्दः? सायंकालिकः सुखदः सूर्यो यदा वर्ण्यस्तदा कीदृक्?भानुकिरणेषु सर्वे वर्णा विच्छुरिता इति विज्ञानस्य विज्ञापनाय कीदृक्? यद्ययं न स्यात्तर्हि लोककार्याणि रुध्येरन्निति प्रभुत्वमस्य सूचयितुं कीदृक्? अयंन लोकानां सुकृत-दुष्कृतान्यनिमिषंनिरीक्षत इति पापिनं कश्चित्पान्निवर्तयितुं भावाकूतबोधकः कीदृशः? एवंविधभावाभिव्यञ्जकाःसूर्यवाचकाः कति वा शब्दाःश्रीमदभिनन्दनीयायामाङ्गलभाषायां सन्ति? 'सन्'शब्दं विहाय सर्वबोध्योऽन्यो मन्ये न भवेच्छन्दः? किन्तु संस्कृतसरस्वत्यां चण्डरश्मि—चण्डांशु—दिनमणि—चित्रभानु—लोकबन्धु—लोकसाक्षिप्रभृतयोऽनेके पूर्वोक्तभावाभिव्यञ्जकाः शब्दाः समवाप्येरन्।
यदीयमव्यवहरणीया संकुचिता च भाषा तर्हि सर्वतो व्यवहरणीयया आङ्ग्लभाषया सह संघटतामस्य तुलना। "आकाशमें जब बादल
घिर रहे थे तब में संस्कृतसाहित्यसम्मेलन के लिये घर से रवाना हुआ" इत्येकं वाक्यं विश्वतोव्याप्तायां सर्वव्यवहरणीयायां भवदुपास्यायामाङ्गलगिरायां कियद्भिः प्रकारैः शक्यते वक्तुम्? संकुचितायामस्यां संस्कृतसरस्वत्यां च कियद्भिरित परीक्ष्यतां तावत्। एम्. ए. पदमण्डितो भवान् निखिलानां भवत्सुहृदां साहाय्येन सधैर्यं सोत्साह च संपूरयतु तदिदम्। अहं च प्रत्यक्षमिह संमुखे स्थितः संपूरयामि कतिचिद्वाक्यानि तदनुसारमूनचत्वारिंशद्वाक्यानि—आकाश—मेघ—व्याप्तिक्रिया—गृह—प्रस्थानादीनां पर्यायैस्तत्कालमेव न्यबध्नाम्। इमानि किलकर्तृवाच्यक्रियानिबद्धानि। यद्येषु कर्मवाच्या क्रिया भवेत्तर्हितावन्त्येवाऽन्यान्यपि वाक्यानि संभवेयुः।
वाक्यानीमानि पण्डितसभायां मया प्रदर्शितानि।मुद्रितानि च प्रसङ्गान्तरेण काश्याः'सुप्रभात'पत्रेपि। एवमेव भाषाया अस्याः स्तरे स्तरेतादृशं मार्दवमपि विद्यतेऽद्यापि यत्कारणादियं भूमण्डलगतानां सर्वासामपि भाषाणां छन्दस्सु सुमधुरेण प्रकारेण शक्यते निबन्धुम्।नेदं जीवितलक्षणं प्राप्येत सर्वासु भाषासु। सभ्यपरिगृहीता सेयमिंग्लिशभाषैव गृह्यताम्। अस्यां हि संस्कृतभाषायाः'शिखरिणी' प्रभृतीनि छन्दांसि यदि कश्चिदुपनिबध्नीयात्तर्हि तानि किं भवेयुः सुश्राव्याणि? भाषयाऽनया सुसंपृक्तानि च तानिप्रतीयेरन् ? किन्तु गीर्वाणगिरायामस्यां सर्वासामपि भाषाणां सर्वाण्यपि छन्दांसि सर्वप्रकारैः समुपयुक्तानि सिध्यन्ति, चेत्समर्थेन संग्रथ्यन्ते।संस्कृतसरस्वत्यास्तदेतदेव सौष्ठवमभिव्यञ्जयितुं 'कवितानिकुञ्जस्य' अस्याऽऽविर्भावः, यस्मिन्हि सभ्यकोटौ गणनीयानां सर्वासामपि भाषाणाम्, विशेषतश्च 'कवित्त'प्रभृतिषु व्रजभाषायाश्छन्दःसु संदर्शिता संस्कृतरचनापरीक्षा। साफल्यमत्र समधिगतं न वेति तु कवितामार्मिकैः संप्रति परीक्षणीयं स्यात्।
एकप्रकारेणाऽस्य परीक्षा संजातापि। यस्मिन्काले सेयं रचना प्रारब्धा, तदाऽऽसीत्'कविमण्डल'नाम्नी व्रजभाषाकवीनां संस्था जयपुरजनतायामजस्रं जागरूका, यस्याः सोयं जन एव समभूत्परिचालकः। तस्यां हि भाषाकवीनां पुरतः पठितेषु कवित्त-छप्पय-प्रभृतिषु कतिपयेषु छन्दःसु, "व्रजभाषाया एव सेयं संस्कृतपदबहुला तादृशी रचना यादृशी 'गोविन्द गोपद द्वन्द्वहर विज्ञानघन धरणीधरम्', 'जे राममन्त्र जपन्त सन्त अनन्त जनमनरञ्जनम्' \[तुलसीकृतरामायणे अरण्यकाण्डः\] इत्यादिका गोस्वामितुलसीदासादेः” इति तैरज्ञायत। मन्ये सेयं संस्कृतसरस्वत्याः सुतरां सफलता, किं वा विश्वतो घोषणीयो विजयः—यत् लघोर्गुरूकरणं—गुरोर्लघूकरणम्, द्वित्वविधानं—वर्णपरिवर्तनाद्यपभ्रंशस्वातन्त्र्यरहितायामपि भाषायामस्यां छन्दांस्यमूनि स्वाभाविकानीव संवृत्तानि।
**द्वयोर्भाषयोः कवित्तानां तुलना**
अस्तु,व्रजभाषायाः कवित्तच्छन्दसि अनुप्राससौष्ठवादेयेये प्रकारास्ते ते अस्यामपि निरूढा न वेति विवेचनाय काचिद्वर्णिकाऽधस्तात्संदीयते—
१—येनोत्थानेन प्रथम द्वितीयादिषु चरणेषु क्रमशो वसन्तादेः सर्वाऽपि संवत् संप्रदर्श्यते, चतुर्थे च चरणे शब्दालंकारकारःसंकर्षको यथा भवति तथा—
**'ललितलताऽभिनवनायिकाविलासी वर-
वारिजविकासी वनवीथीविपदन्तोयम्
वञ्जुलविपिनमौनहन्ता पिकचिन्ताहरो
मञ्जुलमलयमन्दमारुतैरनन्तोयम् ।**
**मञ्जुनाथ महितमीनकेतनमहामन्त्री
मानिनीमनःस्थमानतन्त्रीमिलदन्तोयम्
सन्तोषयदिन्दुकरदीपितदिगन्तो विद्ध-
विरहिदुरन्तो बत वर्द्धते वसन्तोयम्॥
**\[सा०वै० पृ० १३\]
२—'वीथिनमें व्रतमें नवेलिनमें बेलिनमें' इत्यधिकरणबाहुल्यं यथा चतुर्थे चित्र्यते तथा—
**'पर्वतघनेषु पुलिनेषु पार्श्व-पत्तनेषु
पौरोपवनेषु पुरः प्रावृट् प्रतिभासते' इति.**
यथा वा—**'उपवन-विपिन-वाट- वल्लीवलय-वीथी-
विटपिवितानेषु हि वर्द्धते वसन्तोयम्'।**
३—द्विरनुप्रासो यथा—**'पीयन्ते दृशैव रसिकेन फुल्लवासन्तिकाः
कामममी वासन्तिका वासराः सुगीयन्ते।'**
यथा वा—**'दर्पितदनुजवधूवीक्षणेषु वर्षागमो
गोविन्दो ममाद्य मनोहर्षायोपपद्यताम्'।**
४—त्रिः प्रासो यथा—**'मनसिमनोभुवोऽपि पूर्णपरिक्षोभावहा
श्रीगोविन्दशोभा मनोलोभायोपकल्पताम्'।**
५—प्रासचतुष्टयं यथा—**'कोऽन्यो मयि तन्यात्सदा स्तन्यावधिरक्षाकृपां
वत्सलताजन्या तव धन्या करुणा प्रभो !'**
६—चतुर्ष्वपि चरणेषु एकस्यैवानुप्रासस्य निर्वाहो यथा—
**भूमिवलयं तं दुष्टदैत्यैर्भारवन्तं वीक्ष्य
लोकेऽवतरन्तं शक्तिमन्तं शीलयामहे**
**शकटं हरन्तं पावयन्तं पूतनां तामथ
दावाग्निंपिबन्तं बलवन्तं चिन्तयामहे।
कालियफणासु नृत्यवन्तं विहरन्तं वने
कंसमुद्धरन्तं केशवं तं कामयामहे
सर्वतो लसन्तं विलसन्तं व्रजगोपिकासु
पीताम्बरवन्तं भगवन्तं भावयामहे ॥**
७—वृत्त्यनुप्रासेन चतुर्थचरणचित्रणं यथा—
**'वापीतटवाटिकाविहङ्गमविटपिवीथी-
वारिजवनेषु वै वसन्तविभा भासते॥"**
८—चतुश्चरणेषु प्रतिचरणं पृथक् पृथग् वृत्त्यनुप्रासो यथा—
**'चञ्चच्चारुचञ्चलाचकासितरुचिररुचि-
सलिलमुचामचारिसंचयो विभासते
केकाकलकोलाहलकुतुकिकलापिनोऽमी
कलितकदम्बकूलकाननान्युपासते।
मञ्जुनाथ मेदुरमहीरुहविमण्डितेयं
मोदमानमेदिनी प्रमोदमिह दासते
पुष्करपयःपूरपीनतमपुष्करिणी
प्रावृषि सपङ्कपथा पृथिवी प्रकाशते॥**\[सा०वै०४१\]
३— चतुर्ष्वपि चरणेषु आरम्भादन्तावधि एकाक्षरवृत्तेर्निर्वाहो यथा—
**'केतककदम्बकरमर्दकुन्दकर्णिकार-
कदलीकुटजकोविदाराः किल भासन्ते**
**कुरबकक्रमुककरवीरकलकाञ्चनार-
किंशुककरञ्जकृतमाला मञ्जु राजन्ते।
कर्कन्धूकपित्थकुष्ठकुलककुरण्टकाग्रे
कर्चूरककरहाटककेसराः सुखायन्ते
कञ्जमञ्जुलानने! कियन्तः कूलकुञ्जे कुटाः
कानने किलाऽमी कृतकौतुकाःप्रकाशन्ते॥'** \[सा०वै०१०\]
१०—वृत्त्यनुप्रासस्यमध्येऽपि पुनः पदान्तानुप्रासस्योपनिबन्धनं यथा—
**'उन्मीलन्मृणालनवमाधविकाजाल-दल-
दमलतमालततिविद्धवियदन्तोयम्।'**
इत्यादि किं किं वा कियत्परिगण्यताम्? व्रजभाषाकवयः कवित्तेस्मिन्-अनुप्रासविन्यासे वर्णनाविलासे च यान् याँश्चमत्कारानुपनिबघ्नन्तो बहु मन्यन्ते मनस्यात्मानं, तांस्तानिह सर्वानपि सर्वात्मना समानेतुमकार्षमध्यवसायमिति मर्मसु प्रविश्य निर्भरमालोचयन्तः स्वयमेव वेदिष्यन्तीति किं नाम निवेदनविस्तरेण?
व्रजभाषाकविगोष्ठ्यां छन्दसामन्येषामपेक्षया कवित्तस्यास्योपनिबन्धने कवेः कृतित्वमतिनैपुण्यात्परीक्ष्यते स्म। न नाम साधारणः कविः कवित्तोपनिबन्धने धारयामास धार्ष्ट्यंतदा। व्रजभाषासाहित्ये रचनायामालोचनायां चोभयत्रापि सफलः कविष्ठाकुरः साकूतमालोचयांचकार पुरा—'लोगन कवित्त कीबो खेल करि जान्यो है'। षोडश-पञ्चदशेत्येकत्रिंशदक्षरयोजनमेवये जनाः कवित्तं जानन्ति तेषां कथा तु पारेलोकम्, परं व्रजभा-
षायामन्यान्यच्छन्दसामपेक्षया कवित्तेऽस्मिन् पठनश्रवणयोर्यथा लालित्यं तथा रचनायामपि चातुर्यविशेषस्यापेक्षेति कविसमाजे चिरात्प्रसिद्धिः। परिनिष्ठित एवैतस्य गतिविशेषम्, पदान्तानुप्राससौष्ठवम्, उक्तिविच्छित्तिं च निर्वोढुं प्रगल्भते। अत एव संस्कृतरचनापटुभिर्भाषाया अस्या अन्यान्यच्छन्दांसि यथेच्छमुपनिबद्धानि कामं भवेयुः परं कवित्तनिर्माणे विरलानामेव सफला प्रवृत्तिरीक्षिता।
**संस्कृतकवीनां कवित्तादिरचना**
व्रजभाषापरिगृहीतानि छन्दांस्यमूनिलोकानां भूरि समाकर्षकारणीति परितः परीक्षणेन परिचीयते। 'साहित्यवैभव'नाम्नी रचना यतःप्रभृति संस्कृतसेविसमाजे प्रासिध्यत्, 'संस्कृतरत्नाकरे' चैवंविधानि छन्दांसि यत आरभ्य प्राकाश्यन्त, काशीप्रभृतिसंस्कृतकेन्द्रेषु सभासंमेलनादिषु यदा यदा चैवंविधा रचना सहृदयानां समक्षमुपानीयत तदा तदा भूरि समाकर्षणेन सेयमश्रूयत। 'संस्कृतम्'प्रभृतिपत्रेषु प्रकाश्यन्ते दोहा-कवित्त-गज़लादीनि निरर्गलम्। 'रत्नाकरे' चापि बहूनां प्राप्यन्त एवंविधा रचनाः। अन्यान्यपि पत्राणि न शून्यानि भवन्ति रचनयैवंविधया। तत्र साफल्यमधिगतं न वेति तु नूनं कथान्तरम्, किन्तु छन्दसाममीषां समाकर्षणं न तैश्चेतसि निरोद्धुमपार्यतेत्यपरोक्षम्। किं बहुना, ये संभाविता वृद्धाःसंस्कृतपद्यानि विहाय संस्कृत-दोहामात्रमपि साफल्येन नाऽऽरचयन्कदाचित् तेऽपि पङ्क्तीनामासां लेखकस्यास्य सिंहाऽवलोकनकवित्तं सभायां सहृदयैरभिनन्द्यमानमाकर्ण्य, न केवलं कवित्तमेव अपि तु 'सिंहावलोकन' सहितं तत् मध्येसभं श्रावयितुं प्रगल्भन्ते।किमितोऽधिकश्छन्दसोऽस्य समाकर्षकताप्रभावः समाजे परीक्षणीयो नूनम्?
एवंविधानि छन्दांसि प्राचां संस्कृतकवीनां न नामैकान्ततोऽपरिचितानि नूनम्। चौपाईच्छन्दोनुहारिणी भगवच्छङ्कराचार्यस्य 'चर्पटपञ्जरिका' \['अङ्गं गलितं पलितं मुण्डं, दशनविहीनं जातं तुण्डम्' इत्यादिका\] सुप्रसिद्धा समाजे। १९२१ तमे विक्रमवत्सरे वंशीधरधूसरस्य प्रश्नोपरि शिवसहायपण्डितो वाल्मीकीयरामायणस्य शिरोमणिटीकां निर्ममौ। टीकाया अस्या उत्तरकाण्डस्यारम्भे, ग्रन्थस्यान्ते च चत्वारि 'त्रिभङ्गी'च्छन्दांस्युपलभ्यन्ते। 'वर्णिका' रूपेरण तेष्वेकं यथा—
'**स्वस्ति श्रीदाता निखिलविधाता श्रितविख्याता सकलपतिः
यस्य श्रीसहिता सीता दयिता त्रिभुवनमहिता निखिलनतिः।
सोऽयोध्यानाथो निगमसुगाथो गङ्गापाथो विदिततनुः
जयति श्रीरामो जलदश्यामो रमणललामो महाधनुः॥'**
तथा चान्ते 'बरवै'च्छन्दोऽपि दृश्यते—
**शिवसहायबुधनिर्मितिरेषा भाति।
तत्त्वं दुर्जनवादात्सततं याति ॥**
अस्मत्पूर्वजानां वाणी-भारती-सरस्वतीत्युपनामकानां श्रीद्वारकानाथभट्टपादानां 'गालवगीत'शीर्षकाणि छप्पयच्छन्दांसि गालवाश्रमवर्णने ग्रन्थेऽस्मिन्नेवाऽग्रेविलोक्येरन्।अस्मत्सजातीयानामात्रेयश्रीगदाधरभट्टानां(जयपुरराजकवीश्वराणाम्)शिववर्णनपराणि छप्पयच्छन्दांसि पूर्वपर्यायस्य (अर्थात् त्रिंशच्चत्वारिंशद्वर्षेभ्यः पूर्व प्रचरतः) संस्कृतरत्नाकरे पुरा प्रकाशितान्येव। एवमेव गुरुवरनाँगल्योपाह्व—पं० श्रीगोपीनाथदाधीचानामपि भाषापरिगृहीतानि छन्दांसि कानिचित् प्रसिद्धानि।कविवरश्रीकानजीप्रश्नव-
राणामपि भाषानुहारीणि संस्कृतच्छन्दांसि कामं भवेयुः।जयपुरविलाससिद्धभेषजमणिमाला-कच्छवंशमहाकाव्याद्यनेकग्रन्थनिर्मातॄणां मेदपाटीयभट्टकविकुलालंकारश्रीश्रीकृष्णरामवैद्यावतंसानां दोहाच्छन्दांसि—
**शिवशेखरशशिचन्द्रिकासञ्चयचारुमहांसि।
ददतु मुदं मन्दाकिनीतरलतरङ्गपयांसि॥
कमलामलमनुरागि बहुकरुणारसपरिणामि।
हृदयस्थलमिववीक्षितं हरेरहं प्रणमामि।'**
इत्यादीनि बहुत्र विन्यस्तानि कवयितुर्व्रजभाषाच्छन्दःसंदर्भणसंमोदं भूरिशः सूचयन्ति। वस्तुतस्तु वैद्यावतंस—कविवरश्रीश्रीकृष्णरामभट्ट महाभागा न केवलं संस्कृतकवय एव, अपि तु ते व्रजभाषाकवयोऽप्यासन्। जयपुरविलासे जयपुरनरेन्द्रश्रीरामसिंहदेवस्य यशोवर्णनपराणि दत्तानि तेषां कतिचित्कवित्तानि। तैर्यदि संस्कृतेऽप्येकं द्वे वा कवित्तानि निरमीयन्त तर्हि न तेषांकृते नवीनमिदम्। अस्ति तेषामिदमेकं कवित्तघनाक्षरीच्छन्दः—
**'सूत ! रथमेहि, देहि बाणगणमाशु मे हि
मित्र !धृतिमेहि धेहि संगरमहीमहे
वर्म कुत्र, चर्म कुत्र, भयं वृथा मा स्म कृथाः,
छिन्धि भिन्धि धाव धाव सहे नास्य नाम हे !।
इति स्फुटं भवद्द्विषां शैलगुहास्वापजुषां
विलापयुग्वचो वयं समुपलभामहे
वैरिकुलवृन्दकाल ! चन्द्रसितकीर्तिजाल !
कण्ठलोलरत्नमाल ! महीपाल ! राम हे ! ॥'**
एतच्छिष्याणां भारतप्रसिद्धायुर्वेदमार्तण्डश्रीलक्ष्मीरामस्वामिमहाभागानामपि—
**'निज़सहवासविभूषिताऽमलगुणगणावलीषु।
नतिततियुतंनिवेदनं श्रीहरिदत्तसुधीषु॥'
'जातोहं ज्वरपीडितो दैवाच्चाकस्मात्।
अवकाशो दिनपञ्चकं देयो मे तस्मात्॥'
'विनयदलं प्रहितं मया लक्ष्मीरामाख्येन।
नभसि सिते चैकादशीतिथौ युते भौमेन॥'**
इत्यादीनि दृश्यन्ते दोहावृत्तानि।अन्यान्यपि व्रजभाषानुहारीणि छन्दांसि जयपुरनरेन्द्रश्रीमाधवेन्द्रनिदेशतो जातायां श्रीगोविन्दमन्दिरसभायामपठ्यन्त तैः पुरा—
**'वृन्दारकवृन्दाऽऽदृतचरणं वृन्दारण्ये विहरन्तम्।
मानवकुलदावानलदानवदुष्टकुलानि प्रहरन्तम्॥
अम्भोदाधिपजम्भारिभ्रमवारणकारणकुरुविन्दम्।
वन्दामो नन्दात्मजमेनममन्दानन्दं गोविन्दम्॥१॥'
'निजमतिकृतिजितदितिजादितिजं गणनातीतनृपतिततिविनुतम्।
यूरोपीयमिमं यन्तारं राज्यश्रीः स्वयमागन्तारम्॥२॥**
किन्तु संस्कृतभाषायां समये समये संजातमिदमाचरितं विदुषां विनोदमात्रमेवाऽवर्तिष्ट केवलम्।नानेन स्थायिसाहित्ये किञ्चिदधिगतं व्यपगतं वा। हन्त! अद्भुतप्रतिभाशालि-पण्डितश्रीचन्द्रधरशर्मगुलेरी B.A—महाभागस्य समये मम कानिचिदेव घनाक्षरीच्छन्दांसि पण्डितेषु प्रासिध्यन्।
तदुपरि महाभागेनानेन स्वसंपादित 'काशीनागरीप्रचारिणी पत्त्रिका'यां 'प्राचीनहिन्दी'नाम्नि गुणज्ञगणनीयगवेषणानिबन्धे—'अमुकस्य (मम नाम) मम मित्रस्य तदिदम् (अर्थात् घनाक्षरीनिर्माणम्) विरलविनोदमात्रम्' इत्यादि समुदैर्येव। हन्त यदि स महाभागः साम्प्रतमवर्त्स्यत्तर्हि[^15]हृदयस्यान्तस्तलेन प्रासत्स्यत्— यद्विरलविनोदः सोयं साम्प्रतिकसाहित्यविदां प्रबलःप्रमोदः समभवदिति। अस्तु, एतस्य श्रेयः प्राक्तनजयपुरशिक्षाविभागाध्यक्ष— (Director of Public Instruction) पं०श्री—श्यामसुन्दरशर्म एम. ए. महोदयाय, मम जेष्ठसहोदराय चास्ति याभ्यां सहार्दप्रमोदमादिश्यत यत्—'पादान्तानुप्रास(तुकान्त)घटिता सेयं रचनाऽवश्यावश्यं कठिना। यादृग्भावेन च भवता संपूर्यते सा तु कठिनतमैव। किन्तु ये विषया व्रजभाषाकविभिः प्रातिस्विकरूपेणोपात्ताः, साम्प्रतिकसंस्कृतसाहित्ये च ये विषया युगानुकूलतयाऽवश्यं ग्रहीतुमर्हास्ते यद्यनया शैल्या विषयविभागपुरस्सरं संस्कृतेप्युपनिबध्यन्ते चेत्तर्हि संस्कृतसाहित्ये नवीनमिदं कृतं स्यात्। अन्यथा प्राक्तनच्छन्दोबन्धतुन्दिला प्रचुरं पर्याप्ता प्राचीनसामग्र्येव संस्कृतसाहित्ये'।
[^15]: "यदि अवर्तिष्यत तर्हि प्रासत्स्यत् प्रसन्नोऽभविष्यत्। सदेर्लृङ्।"
अवश्यमियं मन्त्रणा मूल्यवती, साहित्यजगत्यमरीकरणाय निःसंशयं शक्तिमती च। किन्तु पदे पदे प्रतिबन्धसंधायिनीं शैलीमिमामवलम्ब्य संस्कृते विस्तृतग्रन्थनिर्माणं न तावत्सहजम्। इतस्ततो नानाविधं साहित्यमधु समाहृत्य हृदये चित्रयितुमुचिता नानाविधा विचार-मधुकराः पुरः समुद्वेलिता इवाऽवश्यं दृश्यन्ते, किन्तु लेखनीमुखेन तेषामुपनिबन्धनसमये कियत्संकटं समुपतिष्ठते कवयितुर्येन लेखनी जडेव संपद्यते इति हि त एव
जानन्ति, यैरेवंविधे व्यतिकरे स्वायुषः कियांश्चन भागो भवेद् व्यतिगमितः।अस्तु प्रकटे किञ्चिदनुक्त्वा निभृतमकार्षं तादृशं प्रयत्नं पञ्चदश वर्षाणि, यत्परिणामः 'कवितानिकुञ्जः' सोयम्।यस्य द्वितीयो भागः'साहित्यवैभवं' प्रथममुपगतश्चक्षुषोर्गोचरं साहित्यरसिकानाम्। प्रथमो भागश्चेदं 'जयपुरवैभवं' यद्धि जयपुरनरपालकरसरसीरुहसमुपगमप्रतीक्षया साम्प्रतमुपैति संमुखं काव्यकलाकोविदानाम्। निकुञ्जस्यास्य चरमोभागसश्च'गोविन्दवन्दनमन्दारमाला' (गोविन्दवैभवम्, या हि द्वयोरनयोर्वैभवयोः स्वस्वविषयसंदोहरेव नितान्ततुलितया तयोर्मध्ये संमातुमप्रभवन्ती पृथगेव वक्षःस्थलमलंकुर्यात्काव्यकलामार्मिकारणां भगवद्भक्तानाम्।
**ग्रन्थस्य स्वरूपम्**
निकुञ्जस्यास्य द्वयोरप्यनयोर्भागयोर्व्रजमाषापरिगृहीताः सर्वेपि प्रकाराश्चमत्काराश्च संस्कृसाहित्यसंनिवेशौचित्यं संपाद्य रुचिरेण क्रमेण संगृहीता इति पश्येयुः काव्यकलामार्मिकाः। तदनुसारमेव पूर्वं नगरी-नगरस्थानवर्णनम्, ततो राज्ञो राजसभायाः, तत उत्सवानां नागरिकाणां च ततो राज्ञोऽभिनन्दनस्य, आशीर्वादादेश्चोपनिबन्धनम्। अन्ते च व्रजभाषाकविताया अपि काचि'द्वर्णिका' प्रत्ता। यतो हि यावत्किल जयपुरराजकवीनां कृतयो नांऽशतोपि परिशील्यन्ते, न तावज्जयपुरस्य वैभवमिदमवगम्यते सामग्र्येण। अत एव नगरवर्णनादिपूर्वपीठिकारूपे प्रथमभागेस्मिन् सर्वमिदमावध्य—द्वितीये भागे नवीनेष्वमीषु च्छन्दस्सु विच्छित्तिमुपगच्छन् समयापेक्षितः साहित्यस्य वर्णनीयः स स विषयःसमुपनिबद्ध इति स परिज्ञातमेव भवेत्साहित्यवैभवमवलोकितवतां कृतिनाम्।
**व्रजभाषाया अन्यान्यानि छन्दांसि**
घनाक्षरीकवित्तमिव भाषाया अन्यान्यपि छन्दांसि स्वस्वानुरूपे विषये इतरभाषाच्छन्दसामपेक्षयाऽद्भुताद्भुतं प्रभावमभिवहन्तीति मर्मविदां प्रत्यक्षम्। ओजोऽनुकूलसंघटनाबन्धुरं छप्पयच्छन्दो वीरादिरसेषु, ओजस्विनः प्रमेयस्य निगुम्फने वा, प्रकृतं प्रमेयमात्मनः प्रभावेण द्विगुणीकरोतीतिमार्मिकाणामनुभवः। अत एव प्राक्तनैःसंस्कृतकविभिरपि तदिदं छन्दः समुपादीयत—अन्यान्यच्छन्दोविहाय सर्वतः पूर्वमेव।नीतिनिर्वचने 'कुण्डलिया'च्छन्दसः प्रभावःप्रोढैः प्रतिपन्नो यत्कृतेगिरिधरो दीनदयालुगिरी वा व्रजभाषायामद्यापि संस्मर्यते रसिकैः।विरहवर्णने 'बरवै'छन्दोप्यमन्दोद्भासिनींसुषमामावहति। यतश्छन्दसोऽस्य जन्मैव तन्मूलकमिति व्रजभाषासंप्रदाये संप्रधारितम्।
यावत्स्मरामि तावत्संमेलनपत्रिकायां कतिपयवर्षेभ्यःपूर्वमालिखितमासीत्केनचित्कोविदेन,—यत् नवाबखानखानासमयेऽस्य छन्दसः प्रचलनमभूदिति। ऐतिह्यमिदमेवम्—आसीत्कवीनां कल्पद्रुमस्य, स्वयं चापि कवयितुर्नवाबखानखाना इति प्रसिद्धिमुपगतस्य सविधे कश्चित् क्षत्रियराजपुत्रः सेवकः। स हि स्वामिनोऽनुमतिमादाय निजदेशमुपगतः कृतवान् कयाचिच्चतुरयाक्षत्रियकुमार्या परिणयम्। कांश्चिन्मासान् तत्सहवासेन सानन्दमतिबाह्य पुनरसौस्वामिनः सविधमुपगतो निजं नियोगमशून्यं चकार। इतस्तत्प्रणयिनी प्रियधियोगमसहमाना कथंकथमयापयद्विरहविरसान् कतिचिदिवसान्।
अथ वियोगवह्निना विह्वला सा प्रियतमसविधे पत्रप्रेषणमुचितमभ्यूह्यस्वयमागुम्फितमेकं छन्दः पत्रे विलिख्य प्रेषितवती प्रियतमस्योपकण्ठे।
किन्तु दैवसंयोगात्तदिदं पत्रमकस्मान्नवाबखानखानामहोदयस्य दृशोर्गोचरमगच्छत्।आसीत्पत्रे सेयं कविता लिखिता—
**'प्रेम प्रीतिको बिरवा चलेहु लगाय।
सींचन की सुधि लीजो मुरझिन जाय॥'**
कवितायामस्यां विरहानुप्राणिता योऽन्तर्वेदना निहिता तया प्रभावितः परमसहृदयो नवाबखानखानामहोदयो राजपुत्रगतं सर्वं वृत्तान्तमवगत्य तत्कालमेव तस्मै गृहगमनानुमतिं विततार।नवाबमहोदयस्य हृदये कृतपदमिदं छन्दः कविताक्षरानुसारेण 'बरवा'नाम्ना प्रासिध्यत्। कविताप्रणयी नवाबमहोदयः स्वयमस्मिन् छन्दसि भूयसीःसूक्तीः समुपनिबद्धवान्। समादृतवांश्च तद्दिनादारभ्यैव तदिदं छन्दः कविसमाजः, यस्मिन्हि रचनापाटवं प्रदर्शयन्तो गोस्वामितुलसीदासादयो भूयसीं सफलतामधिजग्मुः।
नाहमस्येतिहासस्य तथ्यतां गवेषयितुमिच्छामि, न चाप्येतदत्र प्रपञ्चयितुं वाञ्छामि यत्ततः पूर्वमिदं छन्दः केनचित् व्यवहृतं न वेति। तदिदं गवेषकैरेवान्वेषणीयं नूनम्।किन्तु विरहवर्णनाय वर्णानां यादृशी मधुरता, स्वरलहर्याश्च यादृशी विह्वलताऽपेक्षिता साऽनेन भूयसी निर्व्यूढा भवतीति मन्तव्यमेव भवेत्। विहारिणो 'दोहा'छन्दस्तु शितविशिख इव हृदयलक्ष्यीकरणाय प्रथितमेव सहृदयसमाजे। सत्यं त्विदमस्ति यत्—निजनिर्वर्तितेऽक्षरम्गुफे कविः स्वप्रतिभया यं भावं रसं वाऽभिव्यनक्ति तं विचारपूर्वकमुपात्तस्य बन्धुरच्छन्दसो लयो(संगीतगतिः) भूयस्तरांप्रगुणीकरोति। यतो ह्यर्थविचारः परस्ताद्भवति परं कर्णमुपगतं छन्दोमाधुर्यं पूर्वमेव श्रोतुर्मानसमात्मवशे करोति। वशीभूते च मनसि सर्वमेव स्वतोऽभिरुचितं भवति। उक्तं हि सुन्दरच्छन्दसा निबद्धस्य काव्यस्य लक्षणं विचक्षणैः—
**'अपर्यालोचितेऽप्यर्थे बन्धसौन्दर्यसंपदा।
गीतवद्धृदयाह्लादं तद्विदां विदधाति यत्॥ तत्काव्यम्०'**इत्यादि।
व्रजभाषाच्छन्दसां सर्वमिदं प्रागल्भ्यं संस्कृतसाहित्यमप्यनुसंक्राम्येदित्येवासीन्मत्प्रेरकाणामाकूतम्।उचितमपि चेदम्। सर्वमपि निबन्धनीयमर्थमनवी[^16]कुर्वद्भिः संस्कृतस्य महाकविभिः किं वा वर्णनीयमधुनाऽवशेषितं यत्र नवीनो निबन्धा निजस्य निगुम्फनैपुण्यं निदर्शयेत्। ततो नित्यं क्षुण्णेभ्यो नवीनैश्छन्दोभिर्नवीनामेव काञ्चिद् भूमिकामादाय सामयिकं चेत्कमप्यर्थं[^17] निबध्नीयात्कविस्तर्ह्येव युगेऽस्मिन्संस्कृतसाहित्ये नवीनं किञ्चित्कृतं स्यात्। परस्परमादानप्रदानाभ्यां तत्तद्भाषासाहित्यानां प्रवर्द्धते भूयसी संपदिति प्रत्यक्षं प्रेक्षावताम्। किञ्च—राष्ट्रभाषानुगामिजनतायां संस्कृतगिरः प्रचाराय तदिदमनुगुणमेव, यतस्तद्भाषा(राष्ट्रभाषा)छन्दांसि संस्कृतेऽप्यवलोकयन्तो जनास्तामिमां भाषामञ्जसाऽनुप्रविशेयुः। किञ्च, नवकवितानिगुम्फपरिगृहीतायाः संस्कृतसरस्वत्यास्तदिदमतुलमाहात्म्याय, यदस्याः प्रचारस्य युगयुगान्तरेषु व्यपगतेष्वपि, नवयुगेप्यस्मिन्नमुष्यास्तत्तादृशं मार्दवमद्यापि विद्यते येन सर्वेष्वपि च्छन्दस्सु सेयं शक्यते निरायासमेवनिर्गुम्फितुम्। एवं सर्वदापि निर्जरशरीरासेयममरभारतीति गौरवं किमिति वा नाऽऽसादयेत्?
[^16]: "नवमपि अनवं प्राचीनं पुनरुक्तं कुर्वद्भिः।"
[^17]: "यथा नवयुगवर्णनं, किं वा 'द्वादशमासी' प्रभृति।"
किञ्च,—सामाजिकमानवानां मनो नित्यं नूतनानुरागि। अनादितः प्रचलितां संस्कृतसाहित्यस्य तामेव वर्णनापद्धतिमनुशीलयतां मनो भाषान्तरपरिगृहीतां नवीनतां प्रति निसर्गादेव लालसं भवेत्। अत एव निकुञ्जेऽस्मिन् वर्णिता ऋतुवर्णनादिशैली, उर्दूभाषादेर्नवीनाश्छन्दःप्रकाराश्च
साहित्यरसिकानामभिरुचिमेवोत्पादयेयुरिति नाऽस्वाभाविकम्। अपि च युगे युगे लोकानां रुचयो विचाराश्च निसर्गतो भिन्ना भवन्ति। अत एव हि प्रतियुगं लोकरुच्यनुगामिनी नवीनता साहित्ये स्वत एवाऽनुप्रविशति। निकुञ्जेऽस्मिन् प्रविशद्भिर्दृश्येतनवरसवीथ्यां वीरादेर्विभिन्ना वर्णनपद्धतिः, विहारिणः सूक्तिसमुद्गमनम्, नवयुगवीथेः सामयिकपदार्थवर्णना, समालोचना चेत्यादिकमखिलमिदं सामयिकयुगस्य काङ्क्षा। तदेवं युगानुसारमावश्यकताः स्वयमनुभवन्ती, ताः पूरयन्तो च सेयममरसरस्वती 'जीवन्ती, जाग्रती' अपि जनैः कैश्चिच्चेन्न प्रतीयते तर्हि तेषां जनानां चेतनाशक्तिंप्रत्येव कुतो नास्माकं संदेहः स्याद् यत् पदार्थपरीक्षापात्रे मानवे या प्रबोधशक्तिर्भवति सा तेषु परीक्षकम्मन्येष्वरित न वेति।
मार्मिकारणां मन्त्रणानुसारं सर्वासामेव सुप्रचलित-सभ्यभाषाणां छन्दांसि 'निकुञ्जे'स्मिन् समगृह्यन्त! तत्तेषां छन्दसां तत्तद्भाषासाहित्ये यद्यद् वैशिष्ट्यम्, यस्मिन् वर्णनीये विषये यादृङ्माधुर्यं च प्रभावविशेषश्चानुभूयते तदिदं सर्वं निकुञ्जेऽप्यस्मिन्ननुवर्तितुं प्रयतितम्। परीक्षणमिदमस्य प्रेक्षावतामपेक्षितम्,नात्र मे वचसामवसरः।
**उर्दूभाषा तच्छन्दांसि च**
** हिन्दी (खड़ी बोली)**
'व्रजभाषैव माहम्मदानां राज्योपजृम्भणकाले क्रियाकारकादिषु किञ्चित्किञ्चित्परिवर्तनेन शनैः 'खडी बोली'रूपमवाप्य वर्तमानहिन्दीरूपे परिणता, यस्याः साम्प्रतिके स्वरूपे परिष्कारस्यारम्भो भारतेन्दोर्हरिश्चन्द्रस्य समये संवृत्तः'इति बहूनां मतम्।
वर्तमाना हिन्दी, व्रजभाषा चेत्युभे अपि एकस्यैव वृक्षस्य द्वे शाखे ये पृथक्पृथक् वातावरणे पुष्पिते फलिते च। इमे एकस्या एव मातुर्द्वेदुहितरौ ययोर्द्वयोरपि वंशः पृथक्पृथक् प्राचलत्। वर्तमाना हिन्दी यां 'खडी बोली' इति बहवो व्यपदिशन्ति, सा तावदेवप्राचीना यावदियं व्रजभाषा, न पुनर्व्रजभाषातःसंजनिता हिन्दी, न वा ततोऽर्वाचीना।व्रजभाषायाः प्रथमविकासो व्रजे भूत्वा क्रमशः स सर्वंभारतं व्याप्नोत्। भारतीयानामाराध्यस्य भगवतः श्रीकृष्णस्य जन्मभूमेः सेयं भाषेति सा धामिकभावानुप्राणिता भूत्वा शनैःकवितायाः साहित्यस्य च भाषा समभवत्,यस्यां सूरदास सदृशाः सूर्याः संप्राकाशन्त।कवितामाधुर्यवशाच्च सेयं ब्रजमण्डलात्सुदूरदेशेष्वपि बहुकालं यावत्साहित्यभाषारूपेण सगौरवंसमवास्थित।
इतो हिन्द्या नासीत्कश्चिद्धार्मिकोऽवलम्बः। सा दिल्ल्याः(प्राक्तनइन्द्रप्रस्थस्य) तत्पार्श्वमण्डले च विकासं प्राप्य तावन्मात्रपरिसर एव सीमिता समभवत्। किं त्वस्याःप्राचीनतायां न शक्यते संदेग्धुम्। हिन्द्यां सर्वतः प्रथमा कविता 'अमीर खुसरो' इत्यस्य समुपलब्धा। यो हि १३१२ तमे वि० संवत्सरे जातः, १३८२ तमे वत्सरे च लोकान्तरमारोहत्। एतस्य कविताभाषा हिन्दी (खडी बोली), या ह्यवश्यं तस्मिन् समये तत्प्रान्तवर्तिनां व्यवहारभाषा भवेदिति स्पष्टम्।विषयोपि तस्यास्तादृश एव वोहि व्यावहारिकभाषायामेव शोभते। यथा—
**'तरवर से एक तिरिया उतरी, उसने बहुत रिझाया।
बापका उसके नाम जो पूछा आधा नाम बताया॥'**
**'बीसों का सिर काट लिया। ना मारा ना खून किया॥'** इत्यादि।
अत्र हि 'उसने बहुत रिझाया' 'आधा नाम बताया' इत्यादीनि वर्तमानहिन्द्याःशुद्धवाक्यानीति को वा न जानीयात्?
अमीरादनन्तरं कबीरः समभूद्, यः अमीरखुसरोव्यवहृतायामेव भाषायां भूयसीःकविता न्यगुम्फत्।यथा—
**'हमन हैं इश्कमस्ताना हमन को होशियारी का ।
रहें आजाद या जगमें हमन दुनियां से यारी क्या ।
न पल बिछुडै पिया हमसे न हम बिछुडैंपियारे से।
उन्हीं से नेह लागी है हमन को बेकरारी क्या॥'**
**उर्दू भाषा**
प्रामाणैरेभिः स्फुटमवबुध्यतेयद् हिन्द्याः(खड़ी बोली) परिष्कृतं प्राचीनं रूपं १३संवत्सरेऽप्युपलभ्यते। माहम्मदपरिगृहीतायास्तस्या एव हिन्द्या नाम 'उर्दू'इति स्थापितमभूत्। न तु काचिदुर्दूभाषा पृथक्न वा कस्याचिद्भाषायाः सासमुत्पन्ना। 'आबे हयात' लेखकेन प्रो० आजादमहोदयेन आवचार्यैवेदमालिखितं यत् 'अस्माकमुर्दूभाषा व्रजभाषातः समुत्पन्ना'। अमीर-कबीराभ्यां या हिन्दी व्यवहृता तदपेक्षयाउर्दूभाषायां मौलिकमन्तरमपि शक्यते केनचित्साधयितुम्? पुनः कथमुच्यते—व्रजभाषातः सेयमुर्दूउत्पन्नेति। एतस्या नाम वास्तवे 'मुसलमानी हिन्दी' इति शक्यं व्यपदेष्टुम्। आरव्य—पारस्य (अरबी—फारसी) भाषयोः संज्ञाशब्दैरव्ययैश्च सङ्कलिता हिन्दी 'उर्दू'इति संज्ञायते यवनैः। न तस्यां हिन्दीतः पृथक्क्रियाशब्दाः'सिर काट लिया' 'खून किया' 'काटता है' इत्यादयः। न वा 'चलना' 'बैठना' 'उठना' इत्यादयो धातुजाः शब्दाः
पृथक्।केवलमारब्य—पारस्यभाषाशब्दान् स्थाने स्थाने सन्निवेश्य, कथनशैलीनां (मुहावरे) परिवर्तनेन सेयमुर्दूभाषा पृथक्परिकल्पित माहम्मदसमुदायभक्तैः। यदि पारस्यभाषाशब्दानां परिग्रहणमात्रेण पृथग् भाषा संपद्येत तर्हि—
‘मैं फ्राइडे को बॉम्बे से स्टार्ट होकर सटर्डे को कैम्बे (खंभात) पहुँचा। क्लॉथ मार्केट बिलकुल डल है" इत्यादिर्ग्रेजुएटमहानुभावानां भाषापि पृथक् काचिद्भाषा व्यपदिश्यताम्। किन्तु बुद्धिपूर्वकं विचारे प्रथमा मुसलमानी हिन्दी, द्वितीया ग्रेजुएटी (अँग्रेजी) हिन्दी।
क्रियाः कारकाणिलिङ्गानि वचनानि यावन्न पृथग् भिद्येरन्तावदुर्दूभाषा सेयं हिन्दीभाषातः कथं वा पृथक् शक्यते कर्तुम्? एतस्या व्याकरणमेकम्, वाक्यविन्यासश्चैकः, ततः केन वा प्रमाणेन सेयमुर्दू हिन्दीतःपृथक्? उर्दू—हिन्द्योःकेवलमेतदेवान्तरं यदाद्या परिस्थलिप्यां लिख्यते, आरब्य—पारसीकशब्दानां चास्यां बाहुल्यं भवति। द्वितीया देवनागरलिप्यां लिख्यते, संस्कृशब्दाश्चैतस्यां बहुला भवन्ति। गुर्जरभाषाया अप्येवंविधेद्वे रूपे।एका पारसीकानां (पारसी) गुर्जरभाषा, अपरा गुर्जरभूनिवासिनां भाषा। पारसीकानां गुर्जरभाषा आरब्य—पारस्यभाषाशब्दैःसंदृब्धा।गुर्जरभूवास्तव्यानां च भाषायां संस्कृतस्य तत्समास्तद्भवाधाविका भवन्ति। किन्तु द्वे अपि रूपे 'गुजराती' भाषानाम्ना व्यवह्रियेते। अयमेवन्यायः उर्दू—हिन्दीभाषयोरपि पक्षे समुचितः।
’उर्दू भाषा सेयं शाहजहाँसमये सेनासन्निवेशस्य हट्टे[^18] तस्या नाम 'उर्दू' ।")निरमी-
[^18]: "तुर्कभाषायां सेनासन्निवेशस्य या विपणिः (बाजार
यत' इत्यपि लोकानामनुमानं मिथ्या।माहम्मदानामिहाऽऽगमनात् शासनाद्वा पूर्वमेव म्लेच्छभाषाशब्दाः समभूवन्संमिश्रिता आर्याणां भाषासु। महाभाष्यकारो व्याकृतिशुद्धिरहितान् शब्दान् म्लेच्छशब्दानाह। क्व तदा माहम्मदानां राज्यम्? आर्याणामेकदा स समयोऽभूद्यत्तेषां राज्यं भारतात्पश्चिमोत्तरप्रान्ते ईरानआरब्यरूमतुर्किस्तानमंगोलियापर्यन्तं प्रसृतमासीत्। आसीदार्याणामुद्गमस्थानमिदं भारतमेव। परं ततस्ते चतसृष्वपि दिक्षु प्रसृत्य पर्यन्ते राज्यं चक्रुः, सभ्यतां च प्रसारयामासुः। पुराणेषु भारताद् बहिःस्थैरपि देशैरार्याणां व्यवहारस्य विजयस्य च स्थाने स्थाने प्राप्यते समुल्लेखः। चीनांशुकानां वर्णनमार्यसाहित्ये स्थाने स्थाने। पाण्डवानां लाक्षागृहप्रवेशस्य यत्र कथा, तत्रेदमपि दृश्यते यद् विदुरेण लाक्षागृहनिर्माणस्य संबन्धे काचिद् गुप्तसूचना तेभ्यो 'म्लेच्छभाषया' दत्ताऽऽसीत्।
महाभारतात्परतः पश्चिमराष्ट्रवासिनां विदेशिनां बहून्याक्रमणानिभारते समभवन्। बह्व्यश्च जातयोऽत्र राज्यं चक्रुः। ताभिः सह तासां भाषापि भारते समागच्छदेव। अत एव भूयस्तरां संभवो यत्तस्मिन् समये पश्चिमदेशभाषाशब्दाःसंपृक्त भवेयुरन्यभाषया।महाकवेः कालिदासस्य समये प्रतापशालिनां राज्ञामन्तःपुरे 'यवन्यः' प्राहरिककार्यं शस्त्रसंरक्षणकार्यं चाऽकार्षुः। यदा स्वदेशीयवद् यवनानामियान् विश्वासः शनैः शनैः संप्रवृत्तस्तदा यवनभाषाशब्दाः अस्मत्तः सुतरां दूरे च अपरिचिताश्चासन्निति कथं वा विश्वसनीयं स्यात्? अत एव माहम्मदानां शासनात्पूर्वमेव भारतेऽस्मिन्प्रचलितभाषायां वैदेशिसंसर्गजनिता आरब्यपारस्य भाषाशब्दाः प्राविशन्निति सुसंभवमेव। किञ्च;–अतिप्राचीनस्य चन्दबरदायिनः
कवितायामपि आरब्य—पारस्यभाषयोः शब्दा बाहुल्येनोपलभ्यन्ते। अत एव'शाहजहाँ'समये उर्दूभाषा निष्पन्नेति कथनं सर्वथाऽनुपपन्नम्।
यवनभाषाशब्दबहुला हिन्दीभाषा यवनानामागमनात्पूर्वत एव निष्पन्नासीत्, व्यवह्रियते स्म च सा लोकैः। या माहम्मदानां राज्यस्थितिरिह सुदृढाऽभवत्तदा अत्रत्यैर्लोकःसह व्यवहारार्थं कस्याश्चिद् भाषायाः समभूत्तेषामावश्यकता। ते च सर्वानेवव्यवहारान् हिन्दुभ्यो विपरीतांश्चक्रुरेव। अत एवहिन्दूनां भाषातो भिन्ना भाषा तेषामासीत्समपेक्षिता। ततश्च पारस्यादिशब्दमयीं तामेव हिन्दीभाषामात्मीयां कृत्वा 'उर्दू'नाम्ना तां पृथक्चक्रुः। तुर्कभाषायां सेनासन्निवेशस्य या विपणिः सा उर्दूनाम्ना व्यवाह्रियत पुरा।तस्या या भाषासाऽपिशनैरुर्दू्नाम्ना व्यपदिष्टाऽभूत्।सत्यमिदं मन्यामहे, यवनसेनासन्निवेशस्य विपणिस्तु मुहम्मदगोरिणः, तद्दासस्य कुतुबुद्दीनस्यच समयादेवाऽत्र भारते सन्निविष्टा। तत्समयेऽपि सेनासन्निविष्टैर्जनैःकाचिद् भाषाऽवश्यं व्यवहृता भवेत्। न नाम मौनेन, इङ्गितेन वा कार्यं शक्यं सुसाधयितुम्।ततः कथमुच्यते यदत्यन्ताऽर्वाचीनस्य शाहजहाँसम्राजः समये 'उर्दू'प्रारब्धेति?
अस्तुःनात्र इतिहासलेखनेन प्रयोजनम्। पारस्यादिभाषाशब्दबहुला सेयं हिन्दी 'उर्दू'संज्ञामधिगत्य कंचित्कालं यावत् उत्तरभारते भूयसीं लोकप्रियतामुपययौ। न केवलं माहम्मदैरेव, अपि तु पञ्चनद—काश्मीर—देहली—लखनऊ—प्रभृतिसंस्थानीयैर्हिन्दुभिरपि सेयमसेव्यत सानुरागम्। 'काश्मीरी 'ब्राह्मणाः, विशेषतः'कायस्था'स्तु मातृतोऽप्यधिकां मातृभाषामिमां शिरसा संमानयन्तः प्राणपणेन तथा संरज्यन्त्यस्यां यथा भारतीयराष्ट्रभाषां हिन्दीमपि नामग्राहमवहेलयन्त्यमी। किन्त्वन्नलोलुपता आर्यभावं
विक्रीय यवनभावपरिग्रहः स्पष्टः सोयमेषाम्। आसन्पुरा कायस्था न केवलं व्रजभाषाभकाः, अपितु संस्कृतानुरक्ता अपि। किंबहुना, ते संस्कृतभाषायाः सफला ग्रन्थकर्तारोऽपि तादृशा अभूवन् ये व्याकरणादेरपूर्वान्ग्रन्थान्निर्माय तत्पठनेन संस्कृतस्य ब्राह्मणपण्डितानपि कवीन् निष्पादयितुमावहन्त्यभिमानम्। निजनिर्मिते 'क्रियाकलापे' प्रोक्तं विजया(विद्या)नन्दकायस्थेन—
**'अस्मादुपजीव्य जनो धातुव्युत्पत्तिविविधविस्तारम्।
शतशाखमतिविलासस्त्वरितकविर्भवति न भ्रान्तिः॥**
**पूर्वं पूर्वकविप्रणीतविविधग्रन्थेषु दृष्टास्ततो
निर्णीता हृदये निरूप्य निपुणं ये धातुपारायणम्।
धातूनां तनुधीरपि व्यरचयँस्तेषामिमं संग्रहं
विद्यानन्दकविर्विशुद्धहृदयः कायस्थवंशोद्भवः॥'**
**उर्दूभाषा संस्कृतं च**
किन्तु यवनभाव एव गौरवं मन्यमानैरेभिः साम्प्रतं पर्यगृह्यत सेयमुर्दूभाषा।अलिख्यन्त तैर्बहवः कविताग्रन्था अपि भाषायामस्याम्।मोगलानां शासनकाले राजकीयव्यवहाराः; प्रजासु आदेशघोषणादयश्चास्यामेव भाषायां प्रावर्तन्त। अत एवसेयं भाषा भारतस्य दूरदूरप्रान्तेषु परिचिताऽभूत्। ओजस्वीबन्धः, शैली(मुहावरे)नामविकृतं निर्वाहः, शब्दानां रोचको गुम्फः, क्रिया-कारकादीनां नियते स्थाने निवेशः\[न तु संस्कृत-हिन्दीवदन्वयेन वाक्यार्थबोधः\] इत्येवउर्दू कवितायाः सौष्ठवसाधनम्।उर्दूकवयः एकैकं शब्दंविचित्य विचित्य तथा निगुम्फन्ति
छन्दोबन्धे, ये हि (शब्दाः) श्रुतमात्रा एवविशिखवद् हृदये प्रविशन्ति, येन हृदयतन्त्री प्रसाधारणरूपेण झणत्कृता भवति।मानसः प्रमोदः प्रभवत्युद्वेलित इव। ततः स्वत एव मुखाद् धन्य-धन्येत्यादयः साधुवादाः प्रसरन्ति \। सारं तु,—उर्दू कवितायां शब्दानामेव विलक्षणो विलासः।संगीतलयानुबन्धिनि छन्दोबन्धे निविष्टाः शब्दा झगिति तथा भावं प्रस्फोरयन्ति, यथा सहृदयस्याऽन्तःकरणमविलम्बितमेवाऽनुप्राणितं भवति।
संस्कृतादिप्राक्कवीनां कवितायां तु शब्दानां प्राधान्यस्य का कथा अपि (वाच्यार्थः) वराको गुणीभूतो भवति। तेषां हि ध्वनेः (व्यङ्ग्यस्यार्थस्य) प्राधान्यमभवत्। अत एव हि तत्काव्यमाकर्ण्य श्रोता अन्तरन्तः प्रमोदामृतमास्वादयति, प्रमदेन च मस्तकमभ्य स्वत एवाऽऽघूर्णते। एतत्कारणादेव ललितकलासु कविता सर्वतोऽप्युत्कृष्टा। यतो ह्यस्यामन्याऽन्यकलावद् भौतिकसाधनानां त्वपेक्षा नास्त्येव, किन्तु कविताशरीरभूतः शब्दोऽप्यत्र गौणतां गच्छति। मधुरतरं प्रस्फुरन्तः शब्दास्त्वमी व्यङ्ग्यस्यार्थस्याऽभिव्यञ्जने तथा सहायका भवन्ति यथा ध्वन्यर्थंसंमुखमुपस्थापयन्तस्ते प्रमोदमाविर्भावयन्ति भावुकानां हृदि। इत उर्दूकवितायां प्रस्फुरन्तः शब्दा एव श्रोतुर्हदयं गृह्णन्ति। अनन्तरं ते वर्णनीयभावं प्रति प्रापयन्ति श्रोतारम्। अस्तु; प्रसक्तानुप्रसक्तेन मुधा भूयान्विस्तरः संपद्यते।
उर्दूकवीनां कवित्वकलाविस्तारेऽपि उर्दूभाषायां छन्दःशास्त्रं संक्षिप्तमपि नास्ति। पारस्यभाषाया एव च्छन्दांसि व्यवह्रियन्त एतैरपि। हिन्दीतः सेयं पृथग् भाषा नास्तीत्यत्र तदिदमपि प्रमाणम्। यदीयं पृथग् भाषाऽभविष्यत्तर्हिसाहित्यस्यसर्वाण्येवाङ्गान्यभविष्यन्नस्यामपि। किन्तु आरब्यपारस्यभाषाशब्दान् हिन्द्यां सन्निवेश्य यदा सेयं भाषा पृथगक्रियत तदा छन्दो-
विषये शून्यतामालक्ष्य पारस्यभाषायः एवछन्दःशास्त्रमुपजीवितमेतैरपि। एतद्विषये विशेषदर्शनाय साहित्यवैभवस्य 'छन्दोवीथ्याः' 'उर्दूभाषाप्रचलितानि छन्दांसि' इति शीर्षकभागः (पृ०३७८), गीतिवीथेःप्रारम्भश्च (पृ० ३६३) परिशीलनीयःपाठकमहाभागैः।
मोगलसाम्राज्यस्य पतनोत्तरं शाहआलममारभ्य (वि०सं० १७८०) बहादुरशाहजफरस्य समयपर्यन्तमियमुर्दूकविता भारते समनुबभूव भूरि विलासवैभवम्। 'गजल'शब्दस्यार्थःप्रेमिणःसमागमः, प्रणयनिवेदनं चेति। अत एव प्रणयनिबद्धा सेयं गजलनाम्नी छन्दःशैली तदारभ्यैव लोकानां भृशमभूद् हृदयग्राहिणी।पञ्चाप-युक्तप्रान्त-राजस्थानादिषु तु उर्दूसम्पर्कात्सेयमासीदेव सर्वजनप्रिया, किन्तु गुर्जरादिदेशेष्वपि तद्भाषाकवयो गजलमयीं कवितां प्रेम्णा निबबन्धुः। अभिननन्दुश्च तामेतां सशिरःकम्पं करतलध्वनिभिः प्रेक्षागृहेषु (नाटकभवनेषु) सहृदयरसिकाः। धार्मिकसंस्थानां भजनोपदेशकाः प्रजानामस्यामेव गीत्यामनुरागमालक्ष्य लोकानुरञ्जनाय जगुः प्रकाश्यसभासु प्रतापनारायणमिश्रादिनिबद्धा एता एव गीतीः। किमधिकम्, गजलगीतिष्वेवलोकानामैकान्तिकीमासक्तिमुपलभ्य गीतगोविन्दस्य 'प्रिये चारुशीले०' इत्याद्या अष्टपदी[^19]र्गजलप्रकारेण गायन्तो गायका अपि समलक्ष्यन्त। ततश्च समयप्रगतेरनुसारं गजलेषु गतामभिरुचिं लोकानां संस्कृतभाषायामपि समाहर्तुम्, सहैव गीर्वाणभाषायास्तद्गुम्फनयोग्यां कोमलतामपि प्रदर्शयितुम् 'उर्दूभाषाचत्वरः' इत्यादि—
[^19]: "यथा ह्येकतमस्तत्खण्डः—'तर्कयामि तदाननं कुटिलभ्रु रोषभरेण। शोणपद्मवोपरि भ्रमताऽऽकुलं भ्रमरेण॥'"
शीर्षकैः समगुम्फयन्त एतच्छन्दोनिबद्धा अपि गीतयोऽत्रतिसूचितमेव पुरस्तात्।
**विहारिविलासः**
बिहारीसतसईकारस्य विहारिणः सूक्तिर्न केवलं हिन्दीसाहित्ये एव, अपि तु भारतीयेष्वन्यान्यसाहित्येष्वपि प्रकामं प्रसिद्धिं लोकप्रियतां चाऽवापेति को वा न वेद? ये संस्कृतपण्डिताः'भाखा(षा)इत्युक्त्वा देशभाषां, 'तद्भाखा(षा)पण्डितांश्च शाखामृगानिव निराकुर्वन्तः समालोचकैः प्रख्यापितास्तेऽपि विहारिणः सूक्तिमभ्यनन्दिषुरन्तःकरणेन; उपजिजीवुश्च समये समये तामेताम्। किं बहुना, यः किल पण्डितराजो जगन्नाथःसर्वोत्कृष्टो विमर्शकः सर्वविधकाव्यरचनायामनुपमश्च परिगण्यते, यश्च स्वीये साहित्यनिबन्धे उदाहरणविधयापि परकीयपद्यानां स्पर्शं सावहेलं तिरस्करोति सगर्वंप्रतिजानीते च—
**'निर्माय नूतनमुदाहरणानुरूपं
काव्यं मयात्र निहितं,न परस्य किश्चित्।
किं सेव्यते सुमनसां मनसापि गन्धः
कस्तूरिकाजननशक्तिभृता मृगेण॥१॥’**
तस्यापि काव्ये विहारिणः सूक्तिरविकलं संवदते—
**नीलाञ्चलेन संवृतमाननमाभाति हरिणनयनायाः।
प्रतिविम्बित इव यमुनागभीरनीरान्तरेणाङ्कः॥’**इति पण्डितराजः,
**'छिप्यो छबीलो मुख लसैनीले आँचल चीर।
मनो कलानिधि झलमलैकालिन्दीके नीर॥’**इति च बिहारी।
\[समकालिकयोरनयोःकेन क उपजीवित इति न सहसा शक्यं निर्णेतुम्। यतो हि—
**'आमूलाद्रत्नसानोर्मलयवलयितादा च कूलात्पयोधे-
र्यावन्दःसन्ति काव्यप्रणयनपटवस्ते विशङ्कं वदन्तु।
मृद्वीकामध्यनिर्यन्मसृणमधुझरीमाधुरीभाग्यभाजां
वाचामाचार्यतायाः पदमनुभवितुंकोस्ति धन्यो मदन्यः॥'**
इत्याद्यभिमानवाही, प्राचामर्वाचां च सर्वेषामपि कवीनां सदर्पमालोचयिता, निर्माय नूतनेतिपद्ये परकीयकाव्यानां गन्धमात्रमपि परिहरन्पण्डितराजसदृशः स्वसमय एव वर्तमानस्य कवेः काव्यमाहरेदिति न चेतसिप्रविशति। इतो मोगलसाम्राज्यधुरन्धरादाम्बेरपतेर्जयसिंहमहाराजाधिराजात्प्राप्तविपुलसंमानः सर्वत्र देशे ख्यातिमुपगतश्च विहारिमहाकविस्तस्मिन्नेव समये जातां रचनां तस्मिन्नेव समयेऽनुवदेदित्यपि विचारसापेक्षम्। अत एव तदिदं गवेषकमहाभागैरन्वेषणीयं नूनम्।\]
त्रिंशतोप्यधिका वत्सरा व्यतीताः। वङ्गभाषायाः सुप्रतिष्ठिते 'प्रवासि'मासिकपत्रे विहारिणः सूक्तीःसमुद्धृत्य प्रादायि तत्परिचयो वङ्गीयसाहित्यसेविभ्यः। तत्र हि विहारिसप्तशत्याः संस्कृतभाषायामप्यनुवादः समजनीत्युल्लिख्य संस्कृतभाषानिबद्धमेकं दोहापद्यमप्युद्धृनमभूत्। नव्यकव्यभिमानिनो नवयुवकस्य मे समुदकण्ठत चेतः—'कीदृशी सेयं संस्कृतोपनिबद्धा विहारिसूक्तिः स्यादिति। व्यतिगतेषु कतिषुचिद्वत्सरेषु निजश्वशुरालयमोडछाराजधानीं 'टीकमगढ'महमगां प्रसङ्गेन। तत्रविहारिणोवार्ताप्रसङ्गेसमुत्थिते यदृच्छया व्याहरम्—'श्रूयते संस्कृतेप्यस्याः
सप्तशत्या अनुवादो जात इति'। एतदुत्तरे ओरछाराजगुरवो वेदमूर्तिभट्टाचार्यपं०श्रीरघुनाथदाऊजूमहाभागाः (मम श्वशुराः) समभाषन्त–'आम्,सोऽनुवदोऽस्मत्संबन्धिना अजयगढ़(बाँदा)राजगुरुणा 'लल्ला' उपनामकपरमानन्दपण्डितेनाऽस्मद्बाल्यकाल एव व्यधायि। शक्यते द्रष्टुं सा सप्तशती। अस्ति नः सविधे सा'।
अहं कलानिधिमिव करे प्रापम्। नासीन्मे हर्षस्य परिसीमा। सोत्साहमहं प्रार्थये–'अपि शक्नोमि द्रष्टुं संप्रत्येव?'
'बन्धनेषु कुत्रचित्सा निहिता।श्वस्तामहमन्वेषयिष्यामि।'
उद्वेलन्तमुत्साहं कथंचित्संनिरुध्य व्यत्यगमयं तां रजनीम्।स्नानभोजनादेःकालमतिबाह्य यथाकथंचित्, श्वशुराज्जिह्वेतीति व्याकरणोदाहरणेष्वपि चिरादनुवृत्तां लज्जामतिलङ्घ्यमन्दमन्दैरक्षरैरयाचमिमां भट्टाचार्यमहाभागान्। ते हि स्नेहेन मां निरीक्ष्य मन्दमन्दमस्मयन्त पूर्वम्, ततो वार्धक्यसुलभमालस्यं निरस्य पुस्तकान्वेषणाय प्राचलन्। नानाबन्धनेषु तामेतामन्विष्य परस्तात्समार्पयन्मे हस्ते सप्तशतीमिमाम्।मुदितमानसःसोहमुपगत्य निजनिवासप्रकोष्ठमारभेतस्मादेव समयान्निरीक्षणमेतस्याः।
संस्कृतदोहाच्छन्दस्सु 'शृङ्गारसप्तशती'नाम्ना सोयमनुवादो भारतसुप्रसिद्धस्य हिन्दीसाहित्यकर्णधारस्य भारतेन्दोर्हरिश्चन्द्रस्य समये परमानन्दमहाभागेनाक्रियत यस्योपरि प्रादीयत प्रचुरः पुरस्कारो भारतेन्दुना सेयं सप्तशती वाराणस्यां शिलामुद्रायन्त्रालये मुद्रिता चापि। परमानन्दमहाभागेन टीकाऽप्यस्या निरमायि यस्याः सहायतया क्लिष्टोयमक्षरगुम्फो भवेद् बुद्धिगतः। आसीन्मे ग्रीष्मावकाशः। भट्टाचार्यादीनामत्याग्रहेण, तेषामुपरि प्रदर्शयन्निवोपकारं, न्यवात्सं प्राकृतशोभामयेस्मिन्ननुपमेप्रान्ते।
स्नानभोजनाद्यावश्यककार्यारण्यतिरिच्य,सर्वेणापि समयेन समापर्यं प्रायशः समग्रामेव सप्तशतीमिमाम्। व्यतिगतः स समयः। परमानन्दमहाभागोपि स्वर्गस्थः, किन्तु साहित्यालोचनाप्रसङ्गेन सप्तशतीविषये विगुणान्यपि कानिचिदक्षराणि विवशतया वक्तव्यान्येव नूनम्। सप्तशती सेयं यत्किञ्चित्संस्कृतप्रविष्टानामथ हिन्दी-व्रजभाषापटिष्ठानामवश्यं सन्तोषाय, यतः किल सप्तशतं दोहापद्यानि संस्कृते तेन रचितानि। किन्तु संस्कृतमार्मिका मन्ये नाभिरोचयेरंस्तामिमां रचनां तत्त्वतो विचारे सति। तथ्यं त्विदमस्ति यत् परमानन्दोऽसौ व्रजभाषासाहित्येऽवश्यं मार्मिकः समर्थः कविश्चापि। किन्तु संस्कृतस्य साधारणो विद्वान्। विहारिसदृशसंक्षिप्तवादिनो दोहानां दोहापद्येष्वेव संस्कृतेऽनुवादश्च नूनं सुतरां कठिनः। जोधपुरराजधान्यामपि सुब्रह्मण्यशास्त्रिणा विहारिसूक्तेःसंस्कृतेऽनुवादोंऽशतो व्यधायि पुरा, परं तेन संस्कृतच्छन्द एव गृहीतं न दोहाच्छन्दः। अत्र हि पादान्तानुप्रासो (तुकान्त) भूयस्तरां संकटवाही।
अस्तु, रसमयेषु येषु येषु पद्येषु परमानन्दमहोदयेन भूरिशो वैगुण्यं व्यधायि, कौतुकोद्दीप्तमतिस्तेषामालोचनामहं नर्मपरिहासविधया व्यधां तस्मिन्नेव समये। जयपुरात्प्रचरतः संस्कृतरत्नाकरस्याऽऽसं संपादको म०म०पं०श्रीगिरिधरशर्मचतुर्वेदमहोदयस्य सहकृत्वा। अत एव पत्रेऽस्मिन् सेयमालोचना प्रकाशतामित्यदीयत सुहृद्भिः संमतिः।साहित्यमार्मिकस्य स्वर्गीय पं०श्रीपद्मसिंहमहोदयस्य प्राकाश्यत सतसईसमालोचना 'सतसई संहार' नाम्ना तेष्वेव दिनेषु सरस्वतीमासिकपत्रे। प्रचुरपरिहासापि मर्मस्पर्शिनी सेयमालोचना समभूल्लोकानां परं हृदयग्राहिणी।अत एव संस्कृतेऽपि सेयं सप्तशतीचर्चा भवेत्प्रमोदाय साहित्यरसिकाना—
मित्यासीच्चेतसि किञ्चित्कौतूहलमपि।ततएव साहित्यिकविनोदरूपेण सेयं सप्तशतीसमीक्षा व्यलेखिविस्तृत्य।\['वर्णिका' रूपेणैकतमपद्यस्यालोचना प्रदीयेताऽग्रेविनोदायजातु साहित्यरसिकानाम् \] ।किन्तु विनोदविहितापि सेयमालोचना परमानन्दसम्बन्धिनामस्मत्सजातीयानां क्षोभायाऽभूत्। ओरछाराजकवि पं०पीताम्बरमहोदयेन बहूनां साहित्यसेविनां समक्ष एव साधिक्षेपमुक्तम्—"आलोचनाकरणं सरलम्, किन्तु विहारिणः सूक्तिंसंस्कृते समवतार्य यदि कश्चिद्दर्शयेत्तर्हि तमहं जानीयाम्"।
'खड्गव्रणं पूर्यते परं वार्ताव्रणंन पूर्यते' इति हि सत्यं नूनम्। अन्यो यद्येवमाक्षेप्स्यत्तर्हि जातुसह्यमप्यभविष्यत्, परं मार्मिकेण वैदेशिकराजकविना, ततोपि सजातीयेन कृतः सोयमाक्षेपो बलवदाहन्ति स्म मे हृदयम्। तत्क्षण एवतामिमामालोचनामहं बन्धनबद्धामकरवम्। नेमां प्राकाशयं रत्नाकरेऽपि। तत्क्षण एव निश्चयमकार्षंयद्विहारिणः सूक्तिमेषोऽहं संस्कृतेऽवतारयेयम्।सर्वतः पूर्वं येषां परमानन्दपद्यानामालोचनामहमकार्षंतान्येव न्यबध्नांसंस्कृतेदोहाच्छन्दसि।किन्तु सुमहान् खेदो यदोरछाराजकवये पीताम्बरपण्डिताय तेषां प्रदर्शनस्य नाऽभूदवसरः।व्यतियाति ग्रीष्मावकाशे प्रत्यागमं निजनगरम्।किन्त्वाक्षेपव्रणं मे नापूर्यत तत्। विहारिणः सूक्तिमहमाबध्नां संस्कृतसरस्वत्याम्।राजकबिपं०पीताम्बर इवान्येऽपि साहित्यरसिकाःसमालोचयन्नामिमां सूक्तिमिति बुद्ध्या मित्राणां संमतिमनुसृत्य 'सप्तशती'तः कतिचिन्मे पद्यानि 'विहारिविलास' नाम्ना प्राकाशयं 'साहित्यवैभवे'।
कतिचिद्वर्षाणि व्यतीतानि, विहारिसूक्तेनुवादरूपाणि मम संस्कृतदोहापद्यानि पण्डितपरमानन्दकृतेः समालोचनासहितानि प्राकाश्यन्त
लखनऊतः प्रचरन्त्यां सुप्रसिद्धहिन्दीमासिकत्रिकायां 'माधुर्याम्' अपि। यत्र परमानन्दपक्षावलम्बनपूर्वकं मत्कृतेः प्रतिसमालोचना प्रविधीयते स्म पं० किशोरीदासवाजपेयिमहाभागेन। सेयमालोचना साहित्यरसिकैस्तत एवसमीक्षणीया, नात्र तत्सूचनस्यावसरः. विषयेऽस्मिन्नन्यन्निवेदनीयं तु साहित्यवैभवस्य विहारिविलासे (पृ १०१) विलोक्यम्।पं० परमानन्दकृतविहार्यनुवादस्य समीक्षायाः पद्यमेकं तु रसिकानामाग्रहेण समुद्ध्रियते तावदिहैव।
**परमानन्दकृतसप्तशत्याःसमीक्षा।**
नायिकाया दृक्चातुरीवर्णनपरं शृङ्गाररससर्वस्वमन्त्येक विहारिणः पद्यम्—
**'सटपटातिसी ससिमुखी मुख घूँघटपट ढाँकि।
पावकझरसी झमकिकें गई औचकाँ झाँकि॥'**
सहचरं प्रत्याह नायकः—'सटपटातिसी' मामवलोक्य लज्जमानेव मुखं वसनाञ्चलेनाऽवगुह्य (वास्तवे सा तादृग्लज्जमाना नास्ति परमन्ये तस्या अनुरागं मा विद्युरिति मुखावगुण्ठनं रचयन्ती लज्जाऽऽकृतं दर्शयतीत्याशयः)।पावकस्य अग्नेर्ज्वालेव(अत्युज्ज्वलसुवर्णवर्णेति भावः) सा सरभसं गता। केवलं सा गतैवाऽभविष्यत्तर्हि मम हृदयमेवमार्द्रवणं नाभविष्यत्। किन्तु गच्छन्तीएकं शरमप्यक्षिपत्। कोऽसौ शरः? 'गई औचका झाँकि' चकितमधुरं विलोकयन्ती सा गताऽभूत्। द्रुतं प्रयान्त्यास्तस्यास्तदेतद्विलोकनं न मे हृदयादपयाति। किन्तु विशिख इवाधुनापि हृदये निखातमित्यर्थः। अत्राग्नेः शिखेत्युत्प्रेक्षा तस्याः सरभसगमनमनुकूलयितुं प्रायोजि। किश्च सुवर्ण-चम्पकवर्णायास्तस्यास्त-
नुलताया अपि सादृश्यमनेनोत्प्रेक्षितं भवति। अस्मिन्पद्ये 'सटपटातिसी' 'गई औचकों झाॅकि' इत्येतत्खलु जीवितभूतम्।सलज्जमिवसमाकुञ्चितदेहलतं यत्सा मुखमवगुण्ठ्य चकितमधुरं परावृत्त्य पश्यन्ती गताभूत्। तत्र मुखावगुण्ठनसमकालं कृतो लज्जा-विनय-मधुरः कोऽप्यनिर्वचनीयो विभ्रमः, सकुतुकचकितं तत् परावृत्त्य विलोकितं च साम्प्रतमपि मे च हृदयमधिवसतीति वर्णयति नायकः। इत्थं रससदनस्यास्य पद्यस्योपरि कथमिव निष्ठुरकृपाणमुत्थापयामास रौद्रमूर्तिरनुवादक इत्यवलोक्यताम्—
**'द्रुतं चन्द्रवदना च सा वसनावृतवदनैव।
प्रदर्शयित्वा निजतनुंदहनलतेव गतैव॥’**
सा चन्द्रवदना वसनावृतवदनैव अञ्चलाच्छादिमुखैव निजतनुं प्रदर्शयित्वा (संस्कृतज्ञाः 'प्रदर्श्य' इति बुध्यन्ताम्) \[मामिति शेषः, इति टीकाक्षराणि\] दहनलतेव द्रुतं गतैव। वसनावृतवदनैव सा समग्रां निजतनुंदर्शयित्वा—अर्थात् केवलं मुखमेव वसनाच्छादितमासीत्, मुखेतरः सर्वोपि नीचैर्भागः प्रदर्शितस्तया नायकाय! अहह अनुभूयतामर्थलालित्यम्। 'वसनावृतवदनैव निजतनुंदर्शयित्वा' निजतनुप्रदर्शनसमये वदनाऽऽवरणमनुचितमासीत् इति 'वसनावृतवदनैव' इत्येवकारस्य स्वारस्यं दर्शितवान् महाभागः। वयमपि पश्यामः समुचितमेवेदमिति।यदा तया सर्वा निजतनुर्दर्शिता तदा केवलं वदनेनैव वराकेरण किमपराद्धमिति सत्योयमनुवादकस्याऽऽक्रोशः ! एकमाञ्चर्यंदृश्यताम्—नायिकया सर्वांनिजतनुर्दशिता, परं मुखं वसनाऽऽवृतमेवास्ति, न किञ्चिदपि दर्शितम्। तथापि नायको ज्ञातवान्—'चन्द्रवदना च सा'। नैव, नैव, ढाकानगरनिर्मितमलमल्लकृतावरणं मुखमासीत्, अत एव नासीद्वस्त्रकृतं पिधानं
मुखस्येति समाधानं चेत्? तर्हि महाराज! मुखादधोभागस्यैव निरावरणंदर्शनस्य काऽऽसीदावश्यकता, यद्वसनं पृथक् कृत्वा निजतनुप्रदर्शनम्? किमु मुखादधोभागे एतावदप्यावरणं मास्तु इत्यासीच्चन्द्रवदनाया इच्छा? अथवा मुखभागे एकं ढाकानगरनिर्मितमलमल्लवस्त्रं संयोजितमासीत् कन्धरादिनीचैर्भागे तु स्थूलपटं स्यूतमासीत् यदपसारणे तनुप्रदर्शनम्।'परं नीचैर्भागे स्थूलपटः, मुखभागे च जालवस्त्रमिति' यवनीनामिव 'आवरकं' ('बुरका') तदेतद्भवेत्। अस्तु, परं मूलकारो विहारी नास्मिन् जाले पतति। कथयति सः—'गई औचकाँझाँकि'। चकितमधुरावलोकनसमये शशिमनोहरं मुखमभूत्तस्य नयनगोचरम्।
ननु शशिमुखीत्वं नायकस्य पूर्वदृष्टमासीत्, अत एव न तदर्थमेतावत्परिकल्पनमावश्यकम्।तर्हि पृच्छामः—शशिमुखीत्वं तु नायकस्य तु पूर्वदृष्टमासीत्। मुखेतरोऽन्यो भागः साम्प्रतं 'प्रदर्शयित्वा निजतनुम्' इति नायिकया स्वयं दर्शित एव। पुनः किमवशिष्टमासीद् यदर्थं नायको भवांश्च टीकायामधुनापि स्मरामीति भावं दर्शयति।
ननु नयनप्रकरणगतमिदं पद्यमिति तादृशं चकितविलोकितं नायकः पुनः पुनः स्मरतीति किमत्रासमंजसम्? उच्यते, भवदनुवादे नायिकाया विलोकनभङ्ग्या नामापि नास्ति। किमन्यत्स्यात्, बिहारिणः पद्येऽस्मिन् 'सटपटातिसी' 'गई औचकाँ झाँकि' इति खलु जीवितभूतमिति पूर्वमसाधयाम।परमनेन जीवितेन विनाकृतमवलोक्यते तावदनूदितं पद्यम्। नास्त्यनयोरप्यर्थोऽस्मिन्। 'सटपटातिसी'इत्येतदर्थे मन्ये द्रुतमिति प्रयुक्तमनुवादकेन। परं कस्मिन् हिन्दीभाषाकोषे लज्जामर्थयतः पदस्यास्य द्रुतमित्यर्थः प्राप्तोनुवादकेन? एतत्तु विचारणीयमासीदनुवादकमहाभागेन—यदि
'सटपटातिसी' इत्यस्य द्रुतमित्येवार्थोऽभविष्यत्तर्हिरभसार्थद्योतकं 'झमकिके' इतिपदं न पुनः प्रायोक्ष्यत साभिप्रायपदप्रयोगपटुना विहारिणा।
इदानीं 'प्रदर्शयित्वा निजतनुं' विचार्यतां महाभागैः। एकवारं बिहारिणो भाषापद्यमनुवाच्य पुनरिदं संस्कृतपद्यं पठ्यतां ततोऽवधार्यतां—कस्यायमनुवादः? पश्यामः—'सटपटातिसो' इत्यस्यार्थः कृतः'द्रुतम्'।ससिमुखी—चन्द्रवदना, मुख घूंघट पट ढाँकि वस्त्रावृतवदनैव, पावकझरसी दहनलतेव, गई गता। इदानीमत्रशिष्टे 'झमकिकें' 'गई औचकाँ झाँकि' इति। अनयोर्मध्ये 'प्रदर्शयित्वा निजतनुं' कस्यानुवादः? रभसार्थं द्योतयतः 'झमकिकें' इति पदस्य 'प्रदर्शयित्वा निजतनुम्' इत्यनुवदेदित्यनुवादकेऽपि न संभाव्यम्। तर्हि 'गई औचकाँ झाँकि' इत्यस्यैव'प्रदर्शयित्वा निजतनुम्' इत्यनुवादः।इदानीं विचार्यतां कीदृशोयमनुवादः? 'चकितचकितं विलोक्य गता' इति यस्यार्थः तस्य 'प्रदर्शयित्वा गते'ति स्पष्टोयं प्राम्योर्थः। ननु भाषानुवादः सोयम्, नाक्षरानुवादेन प्रयोजनमिति चेत्, 'प्रदर्शयित्वा निजतनुम्' इति पदयुगलं 'औचकां झांकि' इत्यस्य कं भावं स्पृशति इति श्रीमद्भिरेवोच्यताम्? निजतनुं दर्शयित्वा गतेति स्पष्टोयं ग्राम्योर्थः। अञ्चलावगुण्ठितमुखदर्शने यथा रसिकानामुत्कण्ठा न तथा स्पष्टमुद्घाटितमुखदर्शने।परमितोऽनुवादकमहाभागस्तु सर्वां तनुमेवनिरावरणं दर्शयति। न जानीमोविहारिसूक्तेःकं भावं स्फुटयत्यनेन सोयम्। वयं तु जानीमो नासौ भाषानुवादः। एष हि विहारिसूक्तामृतमाधुर्यस्य अभावानुवादः।
किञ्च विहारिणः सप्तशत्यां प्रकरणबन्धमनुसंधाय सन्ति पद्यानि। अनुवादकस्तु प्रकरणबन्धानुसारं सर्वाणि दोहापद्यानि योजयित्वैकस्मिन् स्थाने लिलेख। ततस्तदिदं पद्यंमहामनोहरे नायिकानयनचातुरीवर्णनपरे।
प्रकरणे संयोजितमस्ति स्वयमनुवादकेनैव। इदानींदृश्यताम्—द्रुतं चन्द्रवदना० इति पद्ये क्वचिदपि दृश्यते नायिकायाअवलोकनचातुरीवर्णनम्? इदं पद्यं वाचयन् किमु सहृदयः प्रत्येतुं शक्नुयाद्यदेतस्मिन्पद्ये विहरिणा अवलोकमाधुर्यमुपवर्णितमिति। अनेन हि 'निजतनुप्रदर्शनपूर्वकं नायिका त्वरितं गता' इत्येवार्थं प्रतीयात्सहृदयः। अहो यस्यार्थस्य कृते कवेरियान् संरम्भः, यं च चकोरनयनायाश्चकितमधुरं विलोकनरूपमर्थंप्रकाशयन् कबिमूर्द्धविहारी विहारी सहृदयानां मनो हर्तुमैच्छत् निःसंशयतमं सफलोऽप्यभवदत्र।किन्तु तमेवार्थमनुवादशिलया निर्दयतममेवंचूर्णयामास महाकर्मा श्रीमाननुवादकमहाभागः। हन्त कीदृशोयं भावानुवादः?
'प्रदर्शयित्वा' इति व्याकरणसौष्ठवसमीक्षणं तु दूरतः परिहरेम। अद्यावधि सोढा एवएतावत्पर्यन्तं परःशता व्याकरणाशुद्धयश्छन्दोभङ्गश्च।अत्र हि प्राक्प्रसिद्धमाभाणकमेव हृदये कुर्मः—'अस्माकमालोचकानामर्थेतात्पर्यं न शब्दे' इत्यादि।
**साहित्यवैभवस्य वीथिक्रमः**
**मुखपत्रम्**
सर्वतः पूर्वमस्य मुखपत्रम् (टाइटिल पेज) सूक्ष्मेक्षिकया विमर्शकैरालोच्यं स्यात्। आलोचकपण्डितानां कर्कशैराकूतैरिदमखिलं छन्दोमयमक्रियत। छन्दोऽपि व्रजभाषापरिगृहीतम्, यत्रपादान्तानुप्रासः (तुकान्त) प्रयोजनीयो भवेत्। 'व्यञ्जद्वृत्तपुञ्जे' इत्युपरित आरभ्य-'जयपुरात्तेन॥१॥' इतिपर्यन्तं कवित्तम्। एतदग्रेपि तच्छन्दोमयमितिस्वयमेव मार्मिकैरवगम्येत।
**वीथीनामारम्भः**
अस्य ग्रन्थस्येव नवयुगसाहित्यस्यापि सोयं प्रातःकाल इति प्रारम्भसूचकात्प्रातःकालादेव ग्रन्थारम्भः।कवीनां प्राकृतशोभैवनिसर्गप्रियेति विपिनविभावर्णनेन ग्रन्थारम्भमङ्गलम्। ततः प्रकृतिशोभासर्वस्वभूताः षडृतवः, ऋतुभिर्विजृम्भिताश्च नवरसाः। ततो रसपरिपाकेऽपि न नीतिरतिवर्तनीयेति सूचनार्थं नीतिवीथो, यत्र नवीनः प्राचीनःसर्वविधोपि दृष्टिकोणोऽनुसृतः। कवीनां नीतिरपि न विनोदरहितेति तत्सहकृता विनोदवीथीयत्र समीक्षा विनोदप्रसङ्गेन लोकमर्मवर्णनम्। ततो विनोदसाधनं छन्दःसंदर्भो, गीतयश्च।
नवनिर्मिते साहित्ये युगपरिस्थितिपरिदर्शनं कवेः सामयिकस्थितिसूचकमिति नवयुगवीथी, यत्र नवयुगसर्वस्वस्य भौतिकविज्ञानस्य('साइन्स') वैभवभूताविद्युद्—व्योमयान–रेल–यन्त्र–सीनेमादशे वर्णिताः। ग्रन्थनिर्माणसमये न संलपच्चित्रपटानां (टॉकीज्) प्रारम्भ इति मूकाभिनयसाम्यं परिदर्शितं कविनेत्यालोक्येत पाठकैः। ततो वर्तमानशासकानां सर्वविधं नीतिपरिपाटीपाटवम्,यस्य हि प्रत्यक्षं प्रमाणमिदमेव यद्राजनियमकार्कश्यात्कवयोऽपि संयतयैव भाषया तथ्यमिदमावर्णयन्तीति वर्णनेनानैन सूचितम्। ततो वर्तमानकालिकशिक्षा-समाज-नेतृ-सुधारकादीनां वर्णनम्। उपसंहृतिवीथ्यामीर्ष्यालूनां पण्डितानां परिस्थितिचित्रणमपि विनोदबुद्ध्या किञ्चित्परिशीलनीयन्।वंशवीथ्यां च कवेर्वंशस्य जयपुरमहाराजानां च किञ्चित्सूचनम्। साहित्यवैभवस्य भूमिकायामप्येतद्विषये किञ्चिदावर्णितमिति तत्समालोकनीयं सहृदयैः।
**जयपुरवैभवम्**
मञ्जुकवितानिकुञ्जाख्येऽस्मिन् संदर्भे छन्दःप्रबन्धे यथा नूतनता, तथा ग्रन्थस्वरूपेऽपि पूर्वसंस्कृतकविभ्यो नवीनतावलम्बिता। पूर्वे व्रजभाषाकवयः साहित्यग्रन्थप्रणयनेऽपि पूर्वं स्वाश्रयभूतानां राज्ञां तन्नगरादेश्चवर्णनं विधाय ततो वर्णयितुमुपक्रान्तं साहित्यादिविषयमुपाददते स्म। तत एवभागद्वयात्मकेऽस्मिन्निकुञ्जे-प्रथमभागेस्मिन् जयपुरवैभवे राजविभुतेर्नगरादेश्च वर्णनमालोक्येत। द्वितीये साहित्यवैभवे च नवीनपद्धत्या कृतस्य युगानुसारिसाहित्यस्य दिग्दर्शनमुपलभ्येतेति निवेदितवानस्मि पूर्वम्।
जयपुरवैभवेस्मिन् पूर्वं चतुष्पदीचत्वरो यत्र व्रजभाषाप्रसिद्ध 'चौपाई'च्छन्दस्सुप्रारम्भे प्रशंसनीयानां संस्कृत-प्राकृत-व्रजभाषामहाकवीनामनुकीर्तनम्। यत्र प्रसङ्गेन प्राचीनसाहित्यस्यालोचनम्, तत्तत्कवीनां साहित्ये किंकृतो विशेष इति च नवीनानां परिचयाय संक्षेपतः सूचितम्। चौपाईच्छन्दसि तत्रभवान् गोस्वामी तुलसीदासः परिगण्यते सर्वमूर्धन्यः, ततः तस्यैवाऽऽदर्शेनछन्दःशैलीमिमां संस्कृते प्रवर्तयता प्रारम्भे सुजनदुर्जनादीनामनुकीर्तनं प्राचां ग्रन्थकृतां पद्धत्या विनिबद्धम्।
काव्यकलायामायुर्वेदे चोभवत्रापि कविराजै[^20]र्जयपुरराजवैद्यश्रीकृष्णरामभट्टमहाभागैः पञ्चाशद्वर्षेभ्यः पूर्वं संस्कृते विनिबद्धं जयपुरविलासकाव्यं मन्ये न विस्मरन्ति संस्कृतानुरागिणः, यद्धि विनोदमयं काव्यमन्विष्यतामपिन साम्प्रतं सुलभं साहित्ये ! तत्कृतामावश्यकतां संस्कृते संपूरयता तदाद—
[^20]: "बहुत्र वैद्याः 'कविराज' इति ख्याताः।"
र्शेन नगरस्य स्थानोद्यानादेश्चवर्णनमाबद्धं विनोदपद्धत्या।अन्वेषणशीलानामुपयोगाय जयपुरेतिहासस्य संक्षिप्तसूचनापि सह प्रत्तास्ति। यस्याः प्रामाणिकःसंग्रहो जयपुरेतिहासस्य विशेषज्ञेन हन्त साम्प्रतं स्वर्गवासिना विद्याभूषणपुरोहितश्रीहरिनारायणशर्मवी.ए.महाभागेन प्रसादीकृतः। जयपुरविलासे तत्सामयिकानां मुख्यमुख्यराज्याधिकारिणांपण्डितादीनां च विनोदमयं वर्णनमवश्यमासीत्परं मेलकादीनां नासीदुपनिबन्धनम्। तदर्थं 'जयपुरमेलककुतुक'मितिनाम्नापृथक्काव्यं निर्मितं यद्धि नाद्यापि प्रकाशितम्। किन्तु ग्रन्थेस्मिन्–स्वर्गतानां प्रसिद्धविदुषां यथोपजब्धं जीवनवृत्तम्, जयपुरे प्रसिद्धानां मेलकानामुत्सवानां (त्यौंहार) चापि वर्णनमिहैवसंकलितमिति पश्येयुः साहित्यविनोदिनः पाठकमाभागाः।
जयपुरविलासे—कवेः समये वर्तमानस्यापि ग्रन्थनिर्माणकाले स्वर्गतस्य श्रीरामसिंहमहाराजस्य वर्णनमाकलय्य, ततस्तस्मिन्काले वर्तमानस्य माधवसिंहदेवस्य विवाहादेर्वर्णनंयथा समुपनिबद्धं तथा वैभवेऽप्यस्मिन् श्रीमाधवसिंहदेवस्य धर्मौदार्यादीनां वर्णनं विधाय वर्तमानमहाराजाधिराजस्य राजसिंहासनारोह-विवाहमहोत्सवादेर्वर्णंनमालोक्येत काव्यरसिकैः। 'विलासे' यथा स्थाने स्थाने व्रजभाषायाः संस्कृतस्य च सुरोचकं संपृक्तमुपगुम्फनमालोक्यते तथा 'वैभवे'प्यस्मिन् न केवलं व्रजभाषाया एव, अपि तु कुत्रचिद्भाषाद्वयस्य, कुत्रचिच्चतसृणाम्, क्वचिच्चअष्टभाषाणामपि सहसंपृक्तं काव्यं विलासिनां विनोदायोपगुम्फितमुपलभ्येत पाठकमहाभागैः। वैभवसामग्र्याःसमलंकृतचित्रणाय प्राचां नरेशानां नानालंकृतिपूर्ण विविधवर्णनं विस्तृत्य संकलितं किल प्राग्भिः सत्कविभिः।साम्प्रतिकास्तु केचन 'भटैती' (बन्दिवन्मिथ्याप्लुतिः)
इत्युक्त्वा तद्विगर्हयन्ति किन्तु सोयं साहित्यसरणेरपरिचयो नूनम्। अस्तुएतद्विषये 'व्रजकवितावीथेः' आरम्भे संभावितम्(पृ० ४०१) समालोक्येत समालोचकैः। 'विलासे' व्रजभाषाकवित्वमपि यथा सामयिकानां विनोदायोपात्तं तथात्रापि व्रजभाषाकवितावीथिरुपात्ता यत्र हि जयपुरराजकवीनां कविताविनोदो भवेत्सुलभः काव्यकलामार्मिकारणाम्।
**चित्रकाव्यानि**
खड्ग—छत्र—चामरादिचित्रकाव्यानि भवन्ति भूयसां विनोदकानि। व्रजभाषाकवयः प्रददतेऽस्मै शिल्पायाऽनल्पं गौरवम्। सन्ति व्रजभाषासाहित्ये एतद्विषयकारिणः कतिचित्पुस्तकान्येव पृथक्। किन्तु संस्कृतसाहित्येऽपि नैतत्कृता न्यूनता विलक्येत। अतिप्राचीनालङ्कारिकैरादृता सेयमपि चित्रकला। अलङ्कारयुगे[^21]खङ्गबन्धादिकाव्यानि पर्यगण्यन्त चित्रतया विशेषतः शोभाधायकानि। अत एव हि भोजादिभिः (सरस्वतीकण्ठाभरणादिषु) तदेतत्प्रकरणं विस्तृत्य विन्यस्यते स्म। किन्तु ध्वनेःप्रचारानन्तरं रसभावुकानां साहित्यप्रणयिनामुत्तरोत्तरं बन्धकाव्येषु प्रणयः प्रक्षीयते स्म। मम्मटादिभिस्तदिदमधमं काव्यं पर्यगण्यत तर्हि सर्वचरमभाविना विमर्शकशिरोमणिना पण्डितराजेनरसगङ्गाधरे) काव्यगणनायमेव नेदमुपादीयते[^22] स्म।
[^21]: "व्यङ्ग्येऽर्थे यदा प्राधान्यबुद्धिर्नाभूत् रसस्य काव्यजीवितत्वं च यदा न निरधार्यत, तस्मिन् ध्वनिप्रचारात्प्रारम्भिकयुगे समभूत्काव्यव्यपदेशाधायकत्वम्। अत एव प्राक्तनसाहित्यशास्त्रमलङ्कारशास्त्रमिति प्रासिध्यत्। तदध्यायिनस्तत्प्रणेतारश्चालङ्कारिकाः। विशेषतश्चेदं मन्निर्मितसाहित्यनिबन्धेषु द्रष्टव्यम्।"
[^22]: "'एकाक्षरपद्य—पद्मबन्धादिकाव्येषु वस्तुतः काव्यत्वाभावेन महाकविभिः परम्परानुरोधेनैव तानि काव्येषु गणितान्यपि नास्माभिर्गणितानि, वस्तुस्थितेरेवाऽनुरोध्यत्वात्।"
एवं सत्यपि वैचित्र्यं चमत्कारो नात्र नास्तीति न शक्यते विवेकाद्वक्तुम्।रुचिविशेषशालिनां भवत्यनेनापि चमत्कारश्चेतसि। अस्य प्रणयनमप्येकं शिल्पम्। परीक्ष्यते मार्मिकैरेतन्निर्माणेऽपि कौशलं कवेः। यत्किञ्चिदपि वाऽस्तु, नानाबन्धकाव्यनिर्माणे सफलस्य कवेः शक्तिविशेषोऽवश्यं स्वीकर्तव्यो भवेत्। ततश्च पूर्णपरिश्रमेण निर्मितानि शक्तिविशेषसाध्यानि बन्धकाव्यानि कुतो वा लोकानामभिरुचिं नाऽपहरेयुः? अत एव हि महाकविभिरुपादीयन्त परमपरिश्रमसापेक्षाणि काव्यान्यमूनि निजनिबन्धेषु, विशेषतश्चराजस्तुतिप्रस्तावे। एतद्विषयकपरीक्षाप्रदानाय अभिनन्दनवीथ्यां चित्रचत्वरः समुपस्थापितः। यत्राऽऽरोहणाय प्रारम्भे शिबिका, तर्हि पर्यन्ते आशीःप्रदानमङ्गलाय श्रीफलावाप्तिरवलोक्येत।
**ग्रन्थेस्मिन्वर्णितं जयपुरराज्यं तन्महाराजाश्च**
ननु राज्यमिदं चाटुविधया किमिति संस्तूयत इति चेत्, तर्हि तद्विषयकं निवेदनं किञ्चिदप्यप्रकाशयतो मम हृदयगोपनापराधः सोयं स्यात्। अत एव किञ्चिदिदमावेद्यते—
भारतवर्षस्य क्षत्रियजातिर्देशरक्षायाः कृते प्रारम्भादेव कवचस्थानीयेति सर्वजनविदितम्। वैदिककालमारभ्याऽद्यावधि जातिविभागानुसारं क्षत्रियकर्तव्येषु प्रजानां पालनमेव सर्वतः प्रधानम्। 'क्षतात् किल त्रायत इत्युदग्रःक्षत्रस्य शब्दो भुवनेषु रूढः' इति हि त्राणकारणादेव 'क्षत्त्र' शब्दस्य रूढिः। विश्वप्रसिद्धस्यैतिहासिकस्य महामहोपाध्यायपं०गौरीशङ्करओझामहाभागस्य क्षत्रियजातेर्विषये प्राकाशि पुरा महत्वपूर्णो निबन्धो यो हि संस्कृतरत्नाकरेऽपि दृष्टः स्यात्पाठकैः। तस्मिन्नपि, महाभाग-
रतमारभ्याद्यपर्यन्तस्येतिहासः सम्यक्तया समर्थितं यत् क्षत्रियजातिश्चिराद्देशरक्षाकार्येषु सर्वतः प्रमुखं स्थानमधिकरोतीति।
क्षत्रियजातेस्तस्याराजसंस्थानेषु उदयपुरम्, जयपुरम्, जोधपुरमित्यादीनि प्रमुखतया परिगणनीयानि नूनम्। अत्रत्यैर्महाराजैः प्राचीनमर्यादानुसारंनिजप्रजाः परिपालयद्भिर्या कीर्तिपताका स्वदेशस्य प्रस्फोरिता तस्याः साक्षीणि साम्प्रतिकेतिहासस्य पत्राण्येवनूनम्। धर्मस्य त्राणाय स्वस्य स्वदेशस्य च गौरवरक्षायै, प्रजानां सङ्कटनिबर्हणाय च निजप्राणानपि तृणीकुर्वद्भिस्तैर्यत्किल कर्तव्यमात्मनः परिपालितं को वा देशहितैषी तमिममितिहासं विस्मरेन्नाम। प्रातःस्मरणीयस्य हिन्दुसूर्यस्य महाराणाप्रतापस्य प्रतापः कथं वा निह्नुतो भवेत्? निजमर्यादापालनाय जीवनपर्यन्तं विधर्मिभिः सह सांमुख्यं वहन् कोऽन्यो नरपालो भवेद्भूमौ? एतस्यैव कृते मेदपाटीयपार्थिवानां गौरवमस्माकं नाल्पीयसे महत्त्वाय।
**नीतिः**
किन्तु नीतेरालोचनं यदि साहित्यक्षेत्रे नाऽपराधः परिगण्यते तर्ह्येतद्विषये किञ्चिदिह निवेदनीयं स्यात्। किं धर्मशास्त्रं किं वा लोकवृत्तम्उभयोरपि दृष्ट्या शासकस्य तदिदमेव प्रधानं कर्तव्यं सिध्यति यत्स निजदेशं संकटात्संरक्षेत्, सर्वविधां चोन्नतिं प्रापयेत्। मान-मर्यादारक्षणाय भीषणयुद्धे प्राणानामपि बलिप्रदानमवश्य गौरवसामग्री, किन्तु युद्धसंरम्भेणानेन देशस्य देशवासिनां च सर्वदार्थं कियती हानिः संपद्यते, तदुन्नतेर्मार्गाश्च कथं निरुध्यन्ते इति हि मन्ये न विवेकिभ्यो निवेदनीयं स्यात्। अत एव हि कर्तव्यपरायणाःशासका विग्रहं यावद्बुद्धिबलोदयं परिहरन्ति। राजनीतिर्यदि महत्त्वस्य वस्तु परिगण्यते तर्हि तस्यामयमेव
विचारो महत्त्वाऽऽधायकोऽस्ति यदात्मानं हानितः सर्वथा संरक्षन् पराजयेत परान्पृथिवीपालः। नीतेर्निष्कर्षः प्रोक्तोयमेव नीतिज्ञैः—'आत्मोदयः परग्लानिर्द्वयं नीतिरितीयती'। यया हि स्वस्थ स्वदेक्षस्य च चिराय चूर्णीभावः संपद्यते तां नीतिं मन्ये बुद्धिमन्तस्तु न कदाचित्प्रशंसेयुः।
विजयस्य पूर्णाशायां सत्यामपि विग्रहरूपमुपायमधमं न चेत्तर्हि उत्तमं तु न केचित्परिगणयन्ति। पुनर्यत्र देशस्यकालस्य च परिस्थितिः सर्वथा विपरीतास्यात्तत्रत्या तु कथैव का? नीतेर्नैपुण्यमिदमेवास्ति यद् युद्धप्रसङ्गं विनैव निजसाध्यं साध्येत। यदि युद्धमेव राजनीतेःपरा काष्ठा तर्हि विग्रहः सर्वेषामुपायानामन्ते कथं परिगण्यते? युद्धादेव राजनीतेःश्रीगणेशः किमिति न संमान्येत? इतिहासस्यालोचकाञ्च किमिति सकरमर्द्दमनुशोचन्ति यन्महाभारतस्य चेन्महासमरो नाऽभविष्यत्तर्हि भारतस्य सर्वनाशो नाभविष्यदिति।
'वाराङ्गनेव नृपनीतिरनेकरूपा' इत्युदीरयतामिदमेव तात्पर्यं यत्परिस्थितेरनुसारं यादृशमप्यवसरं पश्येत्तादृशेनैव प्रकारेण निजदेशं हानितः सर्वथा संरक्षेत्। खड्गेननिजस्य निजानुगतानां च रक्तप्रवाह एव चेत्क्षत्रियाणां परमो धर्मस्तर्हि राज्ञां कृते 'राजनीतिः' इति दुर्बलं शब्दंकिमिति शृण्मः? प्रवर्ततां रक्तप्रवाह एव प्रारंभात्। यज्ञीयपशोरिवात्मनो बलिदानं राजबुद्धिशून्यस्य मुशलक्षत्रियस्यैव कृते प्रशंसा स्यान्न राजसिंहासनाधिष्ठितस्य। महाभारतं किल आर्याणां नीतेश्चरमो ग्रन्थः, तत्रापि राजनीतिस्तु तत्र पदेपदे न केवलमुपदिष्टैव प्रत्युत कार्यतो व्यवहृता चापि। भगवता श्रीकृष्णेन पाण्डवानां पक्षमवलम्बमानेन यत्र यादृशोऽवसरो दृष्टस्तत्र समरं विहाय तथैव परिशीलितम्। द्रोणाचार्यस्य-भीष्म-
पितामहस्य-कर्णस्य च विजयः किं समरमात्रेणैवाभवत्?'नरो वा कुञ्जरो वा' इति मिथ्याप्रायं प्रजल्प्य आजन्मनः सत्यवादी अजातशत्रुरादर्शक्षत्रियो युधिष्ठिरोपिराजकर्तव्यं पालयति। परमधार्मिकाणामपि राजनीतेनुसारं यत्र मुशलस्येव मस्तकस्फोट एवन राजकर्तव्यंकिन्तु नीतेरनुसरणं पथ्यं भवति, तत्र चक्षुषी निमील्य केवलं स्वस्य स्वानुगतानां च समरे बलिप्रदानं राज्ञां कृते न शोभायै, न प्रशंसायै। अपि च बलिप्रदानमिदमेकमात्रस्य नरस्य कृते साध्यम्, येषां शिरसि परोलक्षाणां प्रजानां जीवनं विनिहितं ते यदि सर्वेषां बलिप्रदानेनैव क्षत्रियकर्तव्यं राजधर्मं वा परिपूरयन्ति तर्हि कृतमीदृशेन राजसिंहासनारोहेण?
महाभारतसदृशे धर्मयुद्धेऽपि यत्र नीतिरनुसार्या भवति क्षत्रियभूपालानां, तत्र वैदेशिकानां, विधर्मिणां हिन्दुधर्मं कूटनीत्या च खड्गेन च प्रत्यक्षं खण्डयतां समक्षेनीतेर्नैपुण्यमस्वीकुर्वतां बुद्धिदारिद्र्यमेवेति बहूनांमतिः। अथवा किंकर्तव्यविमूढतया समर एव तेषामवलम्बनीयोऽभवदिति बोद्धव्यं स्यात्। अन्यथा स्पष्टं विपरीतां परिस्थितिं दृष्ट्वापि युद्धे लोकक्षपणं कीदृशो राजधर्मः? अत एव हि छत्रपतिशिवाजीप्रभृतयो धार्मिकवीरा अपि नीतिनैपुणेन यवनान्निरासुर्न केवलं मुशलबुद्धेरिव युद्धेन। सूचयत्यस्मान्नीतिः—शठे शाठ्यं समाचरेदिति। नव्यविचारशालिनः साम्प्रतिका राजानं देशस्य प्रतिभुवं हिताहितयोरुत्तरदायिनं च यदा मन्यन्ते तदा आत्मसंमानस्य कृते अन्यस्य वा हेतोर्देशशक्तेःसर्वदार्थं क्षपणं को वा प्रशंसेत्?
युद्धवीरता त्तत्रियाणां भूषणम्। यदि सा न भवेत्तर्हि 'वीररसस्य' कः स्यादालम्बनम्? संमुखयुद्धे देहं विसृजन्तः सूर्यमण्डलं भित्त्वा
साक्षात्स्वर्गमारोहन्ति। देवाङ्गनास्तेषां वरणाय पारिजातमालां करे धारयन्त्यः प्रतीक्षन्ते।सत्यमिदम्।यः क्षत्रियः केवलं सैनिक एव सृष्टः सृष्टिकृता तस्येदमेव कर्तव्यम्, अस्मिन्नेव च तस्य पराक्रमः प्रशंसा च।किन्तु ये क्षत्रिया राजान एवन, अपितु महाराजाःप्रख्यायन्ते लक्षलक्षप्राणिनां जीवनभारो येषां स्कन्धयोरधितिष्ठति, लक्षाणां कोटीनामनुगतानां निर्वाहो यैरङ्गीकृतः, अथवा एवमुच्यतां यत् लक्षलक्षमनुष्याणां पालनपोषणार्थं ये भगवता भूमौप्रेषितास्तैः क्षत्रियैः पूर्वापरं भूयस्तरां विचारणीयं भवति। ते हि संमुखयुद्धे स्वर्गं प्राप्य स्वस्य स्वार्थमवश्यं साधयेयुःकिन्तु यासां प्रजानां कल्याणं तेषामायत्तमासीत्तासां कियानुपकारस्तैः साधितः? यो योगी संसाराद्विरक्तोविजने तपस्यन् मोक्षमधिगच्छति, अवश्यमयं जनैरभिनन्दनीयः। किन्तु तेन केवलमात्मोद्धारः कृतः, अशेषजगतस्तेन किं मङ्गलमाचरितम्? किन्तु ये योगिनो योगसिद्ध्या स्वस्येव लोकानामपि कल्याणमाचरन्ति किं ते निन्दनीयाः?
**आम्बेरराजानां नीतिः**
देशस्य परिस्थितिं युद्धस्यानुकूलां न विलोकयन्तस्तावदाम्बेरनरपाला निजनीतिनैपुण्येन मोगलसाम्राज्यमेकान्ततो वशीभूतं चक्रुः। उपरितस्ते मोगलसम्राजामधीनाः प्रासिध्यन् किन्तु तत्सामयिकमितिहासं मर्मतो विमृशन्तः स्पष्टं जानीयुर्यत् किं सैन्यशक्तिः, किंवा प्रबन्धशक्तिः। सर्वापि मोगलानां राजशक्तिराम्बेर-जोधपुरनरेन्द्राणां मुष्टिगतेवासीत्। जयपुरराज्यस्य योयमितिहासो जनेषु प्रसिध्यति, यश्च विद्यालयेष्वाङ्ग्लैः पाठ्यते सेयं भारतीयजनता, स तावदितिहासः'टॉड'लिखितमितिवृत्तमाधारीकरोति। टॉडलिखितराजस्थानस्येतिहासस्तु उदयपुरराज्यस्य दृष्टिकोणमा-
दायैव निर्मितं यतो ह्ययं टॉडस्तत्सामविकराणामहोदयस्यासीन्मित्रम्।अत एव जयपुरस्येतिहासो बहुत्र विरूपीकृतो वैदेशिकैः। एवं सत्यपि पुराणपुरातत्त्ववेदिनो जानन्तियन्मोगलसाम्राज्ये आम्बेरनरेशानामासीत्सर्वतः प्राधान्यम्। सम्राजोऽकबरस्य समये मोगलसाम्राज्यस्य प्रतापः स्थिररूपेण व्याप्नोद्भारते।किन्तु ततः पूर्वमेवाम्बेरनरेन्द्रस्य भगवन्तदासस्य तत्प्रभुत्वमासीद्यत्स्वेच्छया यं कञ्चन मोगलसम्राजं स स्थापयामास, उत्थापयामास च।मत्पूर्वजैरशेषशास्त्रज्ञैः कविकलानिधिश्रीकृष्णभट्टमहाभागैः'ईश्वराभ्युदयमहाकाव्य'नामा यः किलैतिहासिको ग्रन्थो लिखितः तस्मिन्महाराजभगवन्तदासस्य विषये प्रोक्तम्—
**'तस्य श्रीभगवन्तदास उदितः पुत्रः पवित्रक्रियः
शूरः क्षत्रियवंशविस्तरशिरोऽलंकारहीराङ्कुरः।
इन्द्रप्रस्थपुराधिराजपुरुषप्रोत्थापनस्थापन-
स्वच्छन्दप्रसरत्प्रतापमहिमा योऽभूत्प्रभूतः स्वयम्॥१९॥'**
**महाराजमानसिंहः**
तत्पुत्रो महाराजो मानसिंहस्तु, सर्वेष्वपीतिहासग्रन्थेषु ख्यातमहिमा। इन्द्रप्रस्थस्य सर्वापि सैन्यशक्तिरासीत्तदधीना। संकटपूर्णान्यनेकयुद्धानि विजित्य येन विश्वतोपि निजप्रभावः स्थापयामासे। बहुभिःप्रातःस्मरणीयैरपि हिन्दुपतिपृथ्वीपालैः स्वदेश एब, प्रत्युत स्वराज्यसीमन्येव निजवीरता प्रकटिता भवेत् किन्तु मानमहाराजेन न केवलं भारतस्यैव दूरदूरप्रान्तेषु अपि तु भारताद्बहिरपि (काबुलप्रभृतिषु) सैन्यसंनाहं
कृत्वा प्रबलप्रतापाःपठाना अपि हठात्पराजिताः। मानसिंहस्य युद्धवीरवर्णने प्रोच्यते साहित्यवैभवे (कवित्तचतुर्थचरणे ) —
**'किञ्चहठावेशात्परिखण्डितविबुधमठान्
संग्रामे पठानशठान् दैन्यं शिक्षयांचक्रे।’**
हिन्दीमहाकविः कुलपतिमिश्रो लिलेख—'नृपमान जित्ति सडसठसमर।' महाकविः केशवदासन्तुष्टाय—'एक राजा मानसिंह कछवाहो केशोदास, जिँहि वरवारिधिके उदर[^23] बिदारे हैं'। डिङ्गलकाव्येषु विख्यात—'सँमदर खाँडो पखालियो काबुल पाडी हद्द'। बहुभिरितिहासलेखकैः सप्तषष्टिमहासमराणां विधानं तेषु विजयप्राप्तिश्च माननरेन्द्रस्य नामग्राहं परिगणिता। किन्तु जयपुरराज्येतिहासस्यसर्वस्वीकृतो विशेषज्ञो विद्याभूषणपुरोहितश्रीहरिनारायणमहोदयो जयपुरस्य 'जयध्वनि'पत्रे 'महाराजा मानसिंहजी प्रथम की गुणावली'शीर्षकं यं खल्वैतिहासिकं निबन्धमाङ्गल-यावनेतिहासग्रन्थानां प्रमाणैः प्रकाशयामास तस्मिन् सप्ताधिकसप्ततियुद्धेषु मानसिंहस्य विजयःप्रमाणीकृतः। लिखितं तैः—"अयं राजा सर्वेष्वपि समरेषु सर्वदा विजयं लेभे, नानेन कदाचिदपि पराजयोऽनुभूतः। अस्य स्वर्गारोहणेन एको महाप्रतापी शूरवीरः रणविद्याकुशलः, सदा समरविजयी नीतिपरायणो धर्मधुरन्धरो गुणपरीक्षकः परमदानी कुशाग्रबुद्धिः विद्याप्रेमीअनेकगुणनिधानं क्षत्रियः शासकोऽस्तं जगाम[^24]।
[^23]: "अर्थात् समुद्रमध्येऽपि येन मार्गः कृतः।"
[^24]: "मानसिंहमहाराजस्यचरितं स्थानान्तरे मया प्रकाशितम् ।"
**'मिर्जाराजा' जयसिंहः**
एतदनन्तरं मिर्जाराजा जयसिंहस्तादृशः प्रतापी बभूव यस्य हस्ते सर्वापि मोगलसाम्राज्यशक्तिरासीदिति प्रायः सर्वैरेवैतिहासिकैरालिखितम्। यथायं महावीरस्तथा परकाष्ठाया राजनैतिकोऽप्यासीत्। निजस्यानुगत्यं प्रतिज्ञातवन्तमौरङ्गजेबमयमेव दिल्लीसम्राजं चक्रे। एतस्य विषये प्रोक्तमीश्वराभ्युदये—
**'बद्ध्वा दाराशिकोहं रणभुवि सहसा दोर्बलेनानिनाय
द्रागेव द्रावयित्वा भृशमनभिमतं यो विजिग्ये शुजाख्यम्।
कर्तुं चाकर्तुमीशः प्रसभमितरथा कर्तुमप्येष राजा
चक्रे नौरङ्गजेबं निजबलविभवेनैव दिल्लीशमेकम्।'**
किन्तु साम्राज्यमधिगत्य सोयं निजप्रतिज्ञातो विमुखो बभूव।तथापि नीति-शक्तिशाली सोयं सर्वमपि तस्य स्वातन्त्र्यं स्थाने स्थाने कीलयामास। महाराजजयसिंहस्य संमुखे नासीदौरङ्गजेबस्य दर्पोयत्सोयं स्वस्याऽभिमतं जयसिंहमहाराजस्यानभिमतं च किश्चिदाचरेत्। अत एव नरपालादस्माद्बिभ्यत्, प्रतिकर्तुं चाऽस्याऽप्रभवन्नयं विवशतया विषप्रयोगमन्ते चकार नरपालकृते। महाराजजयसिंहस्य तनयं रामसिहं सोयंकूटप्रयोगेण जिघांसन्निःशस्त्रमेव बुभुक्षितसिंहेन योधयामास। परंनिःशस्त्रःएव महावीरोसौ बाहुदण्डाघातेन तं सिंहं जघान। ततस्तु लोकातिशायिन्या यस्य शक्त्या द्विगुणं भीतः पूर्णं शङ्कमानश्च तं नानाकूटोपायैर्जिघांसति स्म। औरङ्गजेबस्य कृतघ्नतया पूर्वमेवासीदयम् (महाराजः) असन्तुष्टः, इदानीं, तनयेन साकमेवंव्यवहारान्नितरामेवाऽयमक्रुध्यत्। यथा कश्चिनिजवशगामिने घोषणां ददाति तथायं शक्तिशाली औरङ्गजेबाय
निर्भयः पत्रं प्रेषयामास—'यदि रामसिंहस्य किञ्चिदप्यनिष्टं भवेत्तर्हिस्पष्टं जानीहि यन्मोगलसाम्राज्यमन्य एवकरिष्यति' इति। 'वंशावली' ।
राजनीतिदृष्टिकोणेन जयपुरेतिहासमपश्यन्तो ये महाभागा जयपुरविषये यत् किञ्चिन्निन्दनीयं जल्पन्ति ते मनाग्विचारयन्तु यत्पादाक्रान्तः कश्चिदेवं स्वस्वामिनमद्यावधि लेखितुं प्राभवत्, प्रभवति वा? यदि जयपुरनरेन्द्रा मोगलानां हस्तपुत्तलिका एवासन् तर्हिस्त्रीणामिव, विवशानामिववा विषप्रयोगस्य काऽऽसीदावश्यकता? किमिति सोऽर्द्धचन्द्रं प्रदाय न निःसारितः ?
धर्मधुरां धारयत्यस्मिन्नरपाले औरङ्गजेबस्य नाऽभवदयं दर्पो यदस्य वर्तमानतायां देवमन्दिराणि विध्वंसयेत्।महाराजजयसिंहस्य लोकान्तरगमनवृत्तमौरङ्गजेबेन यस्मिन्दिने समधिगतं तस्मिन्नेव दिने स एकोत्तरशतं देवमन्दिराणि खण्डयितुमाज्ञापयत्। योधपुरनरेन्द्रस्य महाराजजसवन्तसिंहस्य समीपे महाराजजयसिंहस्य स्वर्गारोहणवृत्तं नाद्यावधि प्राप्तमासीत्, किन्तु देवालयविध्वंसनस्य वृत्तमश्रावि तेन। श्रुत्वैव स तस्मिन्नेव समये बुबुधे यन्महाराजो जयसिंहो नाऽद्यास्मिन्संसारे। यद्ययं भूमावभविष्यत्तर्हि औरङ्गजेबस्य नेदं साहसं कदाचिदप्यभविष्यत्। खिन्नः स दोहापद्यमिदं जगाद—
**'घण्ट न बाजैंदेहरा सक न मानैसाह।
हेकरसाँ फिर आवज्योमाहूरा जयसाह॥’**
ऐतिहासिकः कविरेकः कवित्तच्छन्दस्येकस्मिन् मोगलसम्राजामुपरि तत्समयभाविनामाम्बेरनरेन्द्राणां प्रभाव रुचिरं चित्रयामसि—
**'अकबर पायो भगवन्त के तनैसों मान
बहुरयो जगतसिंह महामरदाने सों
पायो जहाँगीर भावसिंह जयसिंह जू सौं
शाहजहाँ पायो जयसिंह जगजाने सों ।
अब अवरंगजेब पायो रामसिंह जूसों
औरैंदिन दिन पैहैं करम के माने सों
केते राजा राव मान पावैंपातसाहन सों
पातसाह पावैं मान मानके घराने सों॥’**
एतस्यैव समये बिहारीसतसई निर्ममे। अस्यैव समये पण्डितराजो जगन्नाथोनिर्ममौ रसगङ्गाधरादीन्नानाग्रन्थान्। कुलपतिमिश्रोऽस्यैव समये समभूद्येन महाभारतस्य द्रोणपर्वानुवादः संग्रामसारः रसरहस्य-मुक्तितरङ्गिण्यादयोऽनेके ग्रन्थाः प्रणीताः।
**सवाईजयसिंहः**
एतदनन्तरं महाराजाधिराजः सवाईजयसिंहदेवो (द्वितीयः,जयपुरप्रतिष्ठापकः)पि सुप्रसिद्धो राजनीतिज्ञः, स्वयं विद्वान्, विदुषां संमानयिता चाभूत्, यस्य जयपुरे काश्यामुज्जनिन्यां मथुरायामिन्द्रप्रस्थे च निर्मापिता ज्यौतिषयन्त्रशाला वैदुष्यस्य पताका इव परितः प्रस्फुरन्ति। विश्वविदितः पुरातत्त्ववेदिता म०म०पं०गौरीशङ्करओझामहाभागो महाराजजयसिंहस्य संक्षिप्तं जीवनचरितं यत्प्रकाशयामास (पिलानीकालेजपत्रिकायाम्) तस्मिन्महाराजमिमं परमराजनीतिज्ञमद्वितीयं च विद्यानुरागिणमलिखत्। अयमेवाश्वमेघेनेष्ट्वादिग्दिगन्तेभ्यो महाविदुषः सादरमामन्त्रयामास पूजया-
मासनिवासयामास च निजनगरे। पौण्डरीकरत्नाकर-सम्राड्जगन्नाथसदृशा अद्वितीयविद्वांसो बभूवुरेतस्यैवाश्रये, येषां जयसिंहकल्पद्रुम-सिद्धान्त-कौस्तुभ-सम्राट्सिद्धान्तादयो धर्मशास्त्रज्यौतिषनिबन्धाः परिगणयन्ते साम्प्रतं सर्वमान्याः।
अस्तु, इतिहासलेखनेन नात्र प्रयोजनम्। निवेदनस्येदमेव मे तात्पर्यं यत्कैश्चन राजन्यैर्नीतिचातुर्येण परान्दमयितुमप्रभवद्भिर्मुशलप्रायजनसुलभंयुद्धं विधाय क्षत्रियताऽवश्यं प्रकटिता या ह्यवश्यं प्रशंसनीया। किन्तु केवलं नाम्नः कृते निजा जन्मभूमिः, सकला निजाश्रिताः प्रजाश्च चिराय तथा क्षपिता यथा नाद्यापि ताः प्राभवन्नुन्नमितुम्।ईश्वरसृष्टौज्ञानाऽऽकरस्य मानवस्य कृते परमावश्यकानां विद्यानां कलानां चोन्नतेस्तु कथैव का? इतो राजधर्मं विमृशद्भिरन्यैस्तु राज्ञां कृते परम्परातो विहितेन राजनीतिचातुर्येण बर्बरप्रायानमून्मोगलान्मुष्टौ कृत्वा वात्याचक्रादिव रभसकृताद्बर्बरकुचक्रात्सर्वोपि देशोऽयं नाशाद्रक्षितः। बर्बराश्च ते शनैस्तादृशीं दशां प्रापिता यथा सर्वतोपि नियन्त्रिताःस्त्रिय इवाबलम्बन्तेविषप्रदानरूपं गूढपापं कर्तुं विवशा अभूवन्।ततोपिनिष्कृतिमलभमाना राज्याद्विच्युतास्ते अन्ते राजपुत्राणामेव राज्ये शरणमवापुर्येन देशाऽऽक्रमणकृतः सर्वोपि प्रतिशोधस्तैर्गृहीतः।
बहूनां दृष्टौ स्वस्याऽपवादं सोढ्वाऽपि जयपुरनरपालैर्नीतिचातुर्यात्संरक्षितोदेशः। प्रजाश्च ताः सर्वदार्थं तथानुरक्ता बभूवुर्यथा निजस्य राज्ञःकृते प्राणानपि समर्पयामासुरिति पश्येयुर्जना जयपुरेतिहासे। साम्राज्यसंपदा च तैर्देशस्यास्य तथोन्नतिर्विहिता यथा जयपुरराज्यमिदं चिराद्भूमण्डले विधानां कलानां च केन्द्रमामन्यते। जयसिंहमहाराजस्य कला-
कुशलतायाश्चिरसूचकचिह्नभूतमिदं जयपुरनगरं निजसौन्दर्याय भारते सर्वतः सुप्रथितम्। तादृशकौशलेनेदं निर्मितं यस्य कारणाद् भौतिकविज्ञानस्याऽसाधारणोन्नतियुगेऽप्यस्मिन् तदिदं नगरमादर्शभूतमिव परितः परिगण्यते। अत एव वर्णनकुशलैःसंस्कृतकविभिरिदमारम्भादेव वर्णनीयमभूत्।पूर्वमस्मत्पूर्वजैः श्रीकृष्णभट्टकविकलानिधिभिः ईश्वराभ्युदयमहाकाव्यं सर्वतः प्रथममिदमावर्णितम्।ततो 'जयपुरविलासे' राजवैद्यकविवरश्रीकृष्णरामभट्टमहाभागैस्तदिदमुपगीतम्।ततस्तदनुजैः कविमल्लश्रीलहरिवल्लभभट्टमहोदयैः 'जयपुरपञ्चरङ्ग'काव्ये वर्णनीयमभूत्। एवं व्रजभाषाउर्दूभाषाप्रभृतिवाङ्मयेऽपि समये समये तदिदमभूत्सोत्साहमुपवर्णितम्।
**राज्ञां समये साहित्यरचना**
एतस्य मूलकारणं राज्यस्यास्य शासकानां पूर्वमहाराजानामसाधारणोगुणग्राहितैवनूनम्। जयपुर(आम्बेर)राज्यस्य शासकैःपरःसहस्त्रमुद्राणां ग्रामादिसम्पत्तीःसमर्थ्य ते ते विद्वांसः कलाकाराश्च निजराज्ये संवासिता यैर्निजाश्रयभूतानां राज्ञामाज्ञामनुसृत्य संस्कृतसाहित्ये हिन्दीसाहित्ये च मूर्द्धन्यभूतास्ते ते ग्रन्थाः प्रणीता यैन केवलं राजपुत्रप्रान्तम्यैव, अपि तु भारतमात्रस्य साम्प्रतमप्युन्नतं शिरः।संस्कृतवाङ्मयस्यजयसिंहकल्पद्रुमादया ग्रन्थाः पूर्वं सूचिताएव।हिन्दीसाहित्येपि महाकवेर्विहारिणःपद्माकरस्य च कृतयः कस्य वा न विदिताः?जयपुर-राज्यस्य साहित्यं हि न साम्प्रतमपि साहित्यसेविनां समक्षमुपगतम्।बहूनां राजाश्रितानां प्राक्तनकवीनां कृतयो न परिचिताः साम्प्रतमपि साहित्यिकजगतः। एतेष्वेवमत्पूर्वजाः श्रीकृष्णभट्टकविकलानिधि-भारती-
(द्वारकानाथभट्टपाद) जगदीश-मण्डनादयो महाविद्वांसः सन्ति येषां कृतयो नाद्यापि नयनगोचरमुपयाताः साहित्यरसिकानाम्।
अस्मत्पूर्वजा दक्षिणापथात्काशीम्, काशीतः प्रयागम्, प्रयागाद्बान्धवदेशादिषु निजतपोमाहात्म्यवैदुष्यादिना राज-प्रजाभिः पूज्यमानाः समवापुर्बुन्दीराजधानीम्। तत्र तेषामखिलभारतव्यापिनं वैदुष्य-तपःप्रभावमसामान्यमालोकयद्भिराम्बेरनरपालैर्याचनलाघवं[^25] स्वीकृत्यापि बुन्दीतो निजराजधानीमाम्बेरं समानीय सादरमावासिताः। तद्वंशे श्रीकृष्णभट्टकविकलानिधिमारभ्य—भण्डनपर्यन्तं तादृशा विद्वांसो बभूवुर्यैः संस्कृते व्रजभाषायां च तात्कालिकजयपुरमहाराजानामाज्ञया सुप्रसिद्धाः साहित्यनिबन्धाः परमपरिश्रमेण विनिर्ममिरे। संस्कृते– ईश्वराभ्युदयमहाकाव्यम्, वृत्तमुक्तावली[^26] नगरादुपलब्धः।"), पद्यमुक्तावली, वेदान्तपञ्चविंशति-सुन्दरीस्तवराजप्रभृतयोमद्दृष्टा विशिष्टा ग्रन्था।
[^25]: "'बुन्दीपति बुधसिंहसों लाये मुखसां जाँचि । रहे आयि आमेरमें प्रीतिरीति चहुभांति॥ रावलचरित्रे मण्डनकविः।"
[^26]: "अयं ग्रन्थः साम्प्रतमेव पूना (भाण्डाकर ओरिएंटल रिसर्च इन्स्टिट्यूट
व्रजभाषायाम् अलङ्कारकलानिधि-शृङ्गाररसमाधुरी-विदग्धमाघ-वमाधुरी-रामचन्द्रोदय-दुर्गाभक्तितरङ्गिणी-मधुकरकलानिधि-रामचन्द्रिका-शब्दचन्द्रिकाः,महाराजप्रतापसिंहदेवस्य काले निर्मितःसंगीतस्य महानाकरग्रन्थः[^27], काव्यविनोद-वाणीविनोद-किशोरसुखसागर-जगतरसरञ्जन-जगतभक्तिविलास-प्रतापसुतजसचन्द्रिका-जयसाहसुजसप्रकास-राठोहचरित्र-रामजसचन्द्रिका-रावलचरित्र-भारतचरित्र-बापूचरित्र-रसरत्ना-
[^27]: "'किंय राधागोविन्द के नाम नयो संगीत।प्रीति पाय महाराजकी यापि सुरनकी रीति॥'"
वली-रससमुद्र-नवरसरत्नाकर-कृष्णसुजसप्रकाश-कृष्णव्रजविहार-सुलोचनाचरित्र-मङ्गलप्रकाशप्रभृतयः। एते महान्तो ग्रन्थाः, येषु बहवो मद्दृष्टाः सन्ति च वर्तमानाः।
अनुपलभ्यमानाः, लघवोग्रन्थास्तु-सांभरजुद्ध-जाजऊजुद्ध-बहादुरविजय-जयसिंहगुणसरिता-रामरासा-वृत्तचन्द्रिका-नखसिखवर्णन-पृथ्वीसिंहमहाराजस्य विवाहोत्सवः (व्यावला), वाणीवैराग्य-गालवगौतम् (संस्कृते) भक्तिअरगजा-पद्मकरन्द-पदपङ्कज-जवानचरित्र-षड्ऋतुवर्णन-भगवद्भक्तिविलास-शिवनाथगुणसरिता-रामनीति-रामचरित्र-सालिमविजयविनोद-हनुमानपच्चीसी-वल्लभाचार्य की पृथ्वीपरिक्रमाप्रभृतयः पृथक्।
एवं संस्कृतग्रन्थानामनुवादास्तु-तैत्तिरीयाद्युपनिषदां व्रजभाषानुवादः, ब्रह्मवैवर्त्तस्यानुवादः (व्रजभाषाच्छन्दःसु), भागवतदशमस्कन्धस्यानुवादः, महाभारतस्य वन-शान्तिपर्वणोरनुवादः, वल्लभाचार्यकृतषोडशग्रन्थानामनुवादः, माघकृत काव्यस्यानुवादः, भर्तृहरिशतकत्रयस्यानुवादः, अमरुशतकस्यानुवादः, तत्प्रभृतयस्तु नात्र सूचिता येषु बहवो मत्समीपेसन्त्यपि। सर्वोप्ययं विषयो मत्पूर्वजानां वंशवृक्षश्च साहित्यवैभवस्य 'वंशवीथ्याम्' द्रष्टुं शक्यः ।
**ग्रन्थविषये आवश्यकं निवेदनम्**
नूत्नप्रकारकःसोयं कवितानिकुञ्जत्रिंशद्वर्षेभ्यः पूर्वमारभ्य केनचित् केनचिदंशेन साम्प्रतंपर्य्यन्तमप्यभिपूरित इत्यावेदितवानस्मि पुरस्तात्। जयपुरवर्णनात्मकः पूर्वनिर्मितःसोयं प्रथमभागः साम्प्रतं प्रकाश्यते। परस्तान्निर्मितो द्वितीयभागस्तु (साहित्यवैभवम्)इतःपूर्वमेव नयनगोचर-
मुपनीतः साहित्यरसिकानामित्यपि विदितमेव।कारणमत्रासीज्जयपुरवैभवस्य समर्पणमर्यादा नूनम्।जयपुरवसुन्धरापुरन्दरं च विहाय नान्योऽस्याधिकारी भवितुमर्हति। अवसरोपसर्पणीयाः पुनः पृथिवीपाला इत्याचक्षते विपश्चितः। ततश्च समुचितावसरप्रतीक्षयैव व्यतिगतःसोयमेतावान्काल इत्यवबोद्धव्यं स्यात्। इतो ग्रन्थनिर्माणमारभ्याऽद्यपर्यन्तं व्यतिगते समये ग्रन्थस्यास्य वर्णनीयो विषयो बहुतरं परिवर्तनमुपगतो नूनम्।
समयान्तरालेऽस्मिन् जयपुरनगरे तत्पर्यन्ते च नवीननवीनाः सन्निवेशाः, विशालभवनानि, सुदृश्याश्चत्वराः('चौराहे'), प्रशस्ता राजपथाः,विशदा विपणयश्च निर्मिता नूनम्। पुरातनेषु च स्थानेषु भूयस्तरां व्यधीयत परिवर्तनम्। आपाततः परिदर्शने जयपुरपरिसरस्यास्य स्वरूपमेव विपर्यस्तम्।रामनिवासोद्यानमेव निध्यायताम्—प्राचीनं प्राचीरमस्य विपर्यस्तम्। द्वारसन्निवेशो विपरिवृत्तः। स्थानान्यस्यलुप्तानि, वैरूप्यं च गतानि। विटपिनो विलूनाः,निकुञ्जा निमीलनमुपयाताः। यत्रारण्याः पशवो निवसन्ति स्म तत्स्थाने आङ्ग्लशिक्षिताश्छात्राः सायं क्रीडन्तोदृश्यन्ते। यत्र रोगिणां क्षतविपाटनं शवच्छेदावा (मेओ हॉस्पिटल) भवति स्म तत्स्थाने न्यायं याचमाना जनाः संदृश्यन्ते, विवादश्च तेषामुपशाम्यते।परश्शतान्नागरिकान्निजच्छायायामावासयतां महाविटपिनां स्थाने तृणानि (दूर्वाः) राजन्ते। एकमेव 'सीनेमाभवनम्' बहूक्रियते स्म पुरा, संप्रति प्रतिगोपुरसमीपमन्यत्र च निर्मीयन्ते तान्यनेकानि।किमधिकविस्तरेण, जयपुरमधुना रूपान्तरमिवोपगतमाभासते।
यथा हि—ग्रन्थनिर्माणकाले यत्कौंसिलभवनम् (राजमन्त्रिन्यायालयः), एतद्धि अग्रे'चीफकोर्ट'भवनमभवत् (पृ४२)।साम्प्रतं
च तत् सार्वजनिकसभाभवनम् (सवाईमानसिंहटाउनहाल)। 'त्रिपोलिया'गोपुरस्यसंमुखवीथ्याम् (चौड़ारास्ता) पुरा पर्यन्ते सिंहपञ्जराः समभुवन्(पृ० ५१) साम्प्रतं नवीनं गोपुरम्।साङ्गानेरचतुष्पट्याःकोणे पूर्वंमहाराजाकालेजोभूत्(पृ० ४४) तत्स्थाने साम्प्रतमाकराणां कार्यालयः (माइनिङ्गडिपार्टमैण्ट) इत्यादि। अत एव ग्रन्थे वर्ण्यमानानि जयपुरस्य स्थानानि प्राचीनान्यपि नवीनानां दृष्टौ नूनमामासेरन्नवीनानीव। बहूनि तुस्थानानि निर्मितान्यपि साम्प्रतमेव। कथमिह तेषां वर्णनमुपलभ्येत नूनम् ?
वर्णितानां राज्याधिकारिणां बहूनामधिकारपरिवृत्तिर्जाता। बहवः समयान्तरालेऽस्मिन् दिवमारूढाः। सुधीचत्वरे—ग्रन्थकर्तुः समये लोकपूजितानां ततो दिवमुपयातानां बहूनां संक्षिप्तं जीवनवृत्तमिहैवोपात्तम्। येषां च जीवनपरिचयः स्थानान्तरे प्रकाशमुपगतस्तस्य सूचना तेषां वर्णने समवलोक्येत, नात्र तस्योद्धारो विस्तरभयात्। बहूनां मित्रकोटिभुक्तानां जीवनकाले विनोदाय तेषामुपनिबद्धो नर्मपरिहासो हन्त दिवमुपयातेषु तेषु साम्प्रतं संप्रकाश्यत इति सत्यं मनःखेद इव, किन्तु दुर्निवारो दैवसंयोग इति केन किंक्रियताम् ?
बहूनां वर्णने तत्पूर्वजानामपि परिचयसुचनामावश्यकीं मत्वा प्रस्तुतमस्ति संक्षिप्तं गुणवर्णनं तेषाम्, येन हि तत्समयमालोकितवतां लोकानां हृदि तत्पूर्वजकालिकमितिवृत्तं जागरूकं सद् विनोदाय तेषां संभवेत्। विनोदेन सह कञ्चिदितिहासमप्यावहतामेवंविधकाव्यानां पूर्वसमयस्मारणेन मार्मिकाणां मनसि मानसिकप्रमोदसंजननमेव फलमिति। को वा न जानीयात्? तदिदं यथा श्रीरावल-अटलमहोदयादीनां वर्णने, यथा वा वैद्यवरभट्टनरहरिवर्णने ।
स्थानोद्यानादीनां वर्णने बहुत्र ग्रन्थनिर्माणकालिकींपरिस्थितिं संस्मार्य विनोदोद्भावनस्य यत्नः। यथा—'साङ्गानेरी चौपड' वर्णने (पृ०४५)
'मञ्जुनाथ नृत्यन्तीव सायं वाद्यतालवशात्'। अत्र हि—'नवाबमहोदयस्य मन्त्रित्वे यदा चतुष्पटीनामेवं परिष्कारो जातस्तदा कंचित्कालं यावत् स्थलेऽस्मिन् सायंकाले 'बैण्ड'वाद्यं राजनियोगतो जायते स्म' इति पूर्वकालिकी परिस्थितिः सूचिता।एवं राजसभा ('दरबार') वर्णनेपि पूर्वपरिस्थितिःस्मारिता तदभिज्ञानाम्। यथा—'सरबता'स्थाने रक्षाबन्धनस्य राजसभा। यथा वा—विजयदशमीमहोत्सवे सरबतास्थाने सभां कृत्वा ततो बहिः ('दीवानखाना') अश्वादीनां पूजा। एवं 'फतहटीबा'स्थाने शलकमेलकम्। अत एव मेलकसमाप्त्युत्तरं नगरे आगमनम्, शोभायात्रा 'सवारी' (पृ० १९८)। गणगौरीमहोत्सवस्य राजसभा पूर्वं वारिहर्म्ये भवति स्म। तत्समये चन्द्रमहलाद् गमनागमनसमये राज्ञो यात्रा (पृ० १७५)। राजकीय संस्कृतपाठशालावर्णने तु 'जयपुरविलासस्य' प्रतिरूपणम्। तत्र पाठशालायाः'शतरञ्ज' रूपकम्, अत्रोपवनरूपकम्। औचित्यकृतं तारतम्यं परीक्षणीयं मार्मिकैः। एवं फतहटीबास्थाने प्रत्यहं जायमानस्तोपध्वनिः(पृ०२८८ )।
एवं मेलकानामपि पुरातनो विनोदवृत्तान्तः सूचितः। यथा—आश्विननवरात्रेषु जायमाने 'षष्ठीमेलके' प्रातर्नरसिंहस्य दर्शनम्, ततो मध्याह्नेदेलरामाऽऽरामे 'गूँजी' भोजनमित्यादिः पुरातनलोकानां मेलकदर्शनक्रमः, (पृ०१९३ )। सन्ध्या('साँझी', आश्विनकृष्णैकादशीतोऽमापर्यन्तं जायमान उत्सवः) दिवसेषु नगरस्य स्थाने स्थाने क्वचित् कदलीपल्लवानाम् (केलकी साँझी)क्वचिद् द्वासप्ततियन्त्राणाम् (बहत्तरकलकी साँझी),
क्वचित्विशालसिंहस्य (देवादास का नाहर) सन्ध्या (साँझी) भवति स्मेति शिल्पविनोदमयः पूर्वकालः स्मार्यते (पृ० १९२)। एवं सूर्यसप्तमीमेलकस्य पूर्वसमारोहः, यत्र राज्ञः स्वयमभिगमनेन सर्वतोऽधिका राजसज्जा भवति स्म। अत एव यावन्मेलकानां 'वर्णिका' प्रकाशनेच्छया पञ्चरङ्गध्वजवाहिनं हस्तिनमारभ्य, यावन्मात्रस्य राजोपकरणस्य क्रमेण वर्णना। एवमेव भरलानवमीमेलकस्य पूर्वकाले जायमानो जनेषु भूयानुत्साहः(पृ० १७८)।
एवं किल जयपुरस्य, तत्स्थानानाम् तदुत्सवादीनां च पूर्वपरिस्थिति ग्रन्थेस्मिंश्चित्रितामक्षरैः प्रत्यक्षामालोकयेयुः सहृदयाः\[ या हि संप्रति भूयस्तरां परिवृत्ता \]। अस्तु भूमिकाविस्तारस्य क्षमामभ्यर्थ्य विरमामि संप्रति। यैस्तु महाभागैर्भूमिकायामस्यां परिचयादिसूचनाय निजलेखनीपरिचालनस्याऽनुग्रहो व्यधायि, वहामि तेषामुपकारभारं विनम्रेण मौलिना। भारतविश्रुतैः म०म०पं०श्रीगिरिधरशर्ममहाभागैर्गवेषणापूर्णं यत्किल प्रास्ताविकं प्रसादीकृतं तदिह हृदयेनाभिनन्दन् संस्मरेयमेवोपकारस्मरणे। परं तत्कृताऽऽलोचनाविषये तु—
**यत्किञ्चिन्निवेदयितुमिच्छा**
अहो! आप्रबोधकालमालम्बितगीर्वाणभारतीसेवाव्रतैः सर्वतोपिसाहित्यमार्मिकैर्महामहोपाध्यायमहाभागैः कतिचिदक्षरयोजकस्याऽस्य मन्दमतेर्विषये योऽयं प्राकाशि निजगुणज्ञतानुयातः प्रकामं पक्षपातस्तदिदं तेषां निजमौदार्यमेव, न मे मूढस्य कृतित्वं किञ्चित। चतुर्वेदमहाभागा न केवलं प्रकामंपण्डिता एव, अपि तुसाहित्यविभवयोगिकवयोऽपि
नूनम्। न च ते कवयः केवलं संस्कृतभाषाया एव, अपितु हिन्दी(व्रज)भाषयाऽपि मनोरमं कवयितारः। न च ते स्वयमभ्यस्तकविताऽभियोगा एव, अपि तु पूर्वजपरम्परातो जयपुरराजहर्म्यमालायां ग्रामाधीश्वरेषु कवीश्वरेषु प्रक्रान्तनामानस्ते महात्मानः। व्रजभाषाच्छन्दस्सु संस्कृतगिरा गुम्फितां नूतनकवितां यथा ते मार्मिकतया परीक्षितारो, न तावदन्यः स्यात्सहसैव समर्थ इति मर्मतो विद्युर्विद्यावन्तः। तैः कृते प्रोत्साहने मादृशेनस्वल्पविभवेन कृतज्ञताप्रकाशनं विहाय किं वाऽन्यद्हृदये प्रतिपत्तव्यंस्यान्नूनम्? तैः'अन्विष्य' प्रदर्शिता दोषा भवेयुः सत्यपरिपोषा एवेति किं तत्रोत्तराऽऽलम्बनसाहसेन नूनम्? किन्तु तद्विषये यः कश्चन संशयः स किल 'वक्तव्यमनुक्तमनुतापं जनयती'त्याभारणकानुसारमभिप्रेरयति मां वाचमिमां शीलयितुम्।
एवं विधमहाभागानां सविधे यत्किचिन्निवेदनस्य सौभाग्यमपि भाग्यलभ्यं नूनम्। अन्यथा तु संस्कृतसाहित्यस्य सर्वतोपि विरलतामयेऽस्मिन् समये 'अलङ्कारिक'प्रसङ्गेऽपि विवशतया 'उर्दू'कवेः सूक्ति[^28]। व्यत्यगुः कतिपयमासाः, महापण्डितेनैकेन साहित्यस्य विषये, तत्रापि रसगङ्गाधरटीकायाः सरलाया विषये 'अलङ्कारिक'त्वमात्मनः प्रकटीकृतं 'संस्कृतं'पत्रे। महामतेरस्य तादृशममानुषपाण्डित्यमवधार्यैव सेयमुर्दूकवेरुक्तिः संस्मरणीयाऽभवत्। विद्भिर्विवादाय वयं विस्फूर्जामः, किंतु नावधारयामः—पात्रता नोऽस्ति न वा। सत्यमुक्तमुर्दूकविना—'तीर खाने की हविसहै तो जिगर पैदा कर'।")रियमनुशीलनीया भवति। किञ्च—उत्तरावलम्बनधार्ष्ट्येमूलभूतं तथ्या-
[^28]: "'जवाबे जाहिलाँ बाशद खामोशी (मौनमुत्तरमज्ञानाम्
न्तरमपीदमेकमावेदयामि, निवेदयामि च यदत्र नाभिमानमभिमानयेयुः कोविदोत्तंसाः। मन्दमतिरपि जनोऽयं बाल्यात्प्रभृति तादृशानां महाभागानां वातावरणे पालितःपोषितः प्रवृद्धश्च शैलवदविचलव्युत्पत्तयो ये ये स्वसमये शब्दशास्त्रवैभवेन परितः प्रस्फुरन्तमपि नान्यंकञ्चिद् वैयाकरण इत्यपि सेहिरे नूनम्। संस्कृतभाषायां तादृशस्तेषामधिकारो यत्तस्य संकथापि वर्तमानपण्डितपथात्सुदूरीभूता। एतादृशानां समाजे समापितसमग्रायुषं मां संस्कृतस्य संकथा तत्रापि च शैथिल्यचर्चा दूरतोपि समुत्कर्णयतीव। विशेषतो व्याकरणविवादेनैव व्यतिगमितविपुलवर्षपूगस्य मे व्याकरणशैथिल्यचर्चापि सत्यं सत्यमास्खलतीवहृदये। अन्यैः शास्त्रवैचक्षण्यमासादितम्, परैः परप्रबोधपाण्डित्यमुपार्जितम्, विरलैर्वक्तृतावैलक्षण्यमवाप्तम्। किं तु मादृशेन पलितङ्करणींजरसमासाद्य तादृशविचक्षणानांसांनिध्ये किमुपार्जितम्? यत्किञ्चित्संस्कृतभाषा! तत्रापि चेत् स्खलितानि इयत्समर्घाणि भवेयुस्तर्हि को वाऽन्यः संस्कृतभाषामिमामध्येतुमुत्सहेत काठिन्यभयभुग्नः ?
किञ्चपरीक्षायुगेऽस्मिन् परीक्षोत्तरणेनैव व्याकरणाचार्य-न्याय-शास्त्रीत्यादिगौरवग्रन्थिमधिकमभिमन्यन्ते बहवः। न तावता व्याकरणमिदमधिक्रियेत वराकैस्तैः। समर्थयन्ते महामहोपाध्यायमहाभागा अपि तदिदम्। अतएव व्याकरणाभिमानमूर्च्छितहृदां चैतन्यचूर्णरूपा चर्चा सेयं स्थानाऽभावेऽपि विस्तृत्य विवेचितेति क्षम्यासुर्निसर्गदयालषो दयालवोपसन्दानेनेत्यलंबहुना।
पूर्वं व्याकरणेतरोविषयः सूचीकटाहन्यायेन समुपादीयते,ततो व्याकरविषयोविस्तरेण—
'भवति वाक्प्ररोहो रसपुष्टे' इत्यत्र यतिदोषः प्रथमं निर्दिष्टः—"इह हि प्रशब्दोपरि विश्रामः कर्तव्यो भवति स चासमञ्जस इवाभाति। पदस्य एकमक्षरं विच्छिद्य यतिप्रसङ्गे दोषमन्वाचक्षते छन्दोविदोपि" इति। किन्तु नायं पदविच्छेदः कथमपि। प्र इति हि पृथगेव पदम्। सर्वालङ्कारिकारणां मूर्द्धन्यस्तत्रभवान् वामनः प्रातिस्विकरूपेण स्पष्टमिमं निर्णीतवान् यत् धातोर्भागभेदे नाम्नः(प्रातिपदिकस्य) वा भागभेदे सोयं भवतीति—"तद्धातुनामभागभेदे स्वरसन्ध्यकृते प्रायेण" (२ अधि० २०अध्या०)। धातुभागभेदे यथा—'एतासां राजति सुमनसां दामकण्ठावलम्बि'। नामभागभेदे यथा—'कुरङ्गाक्षीणां गण्डतलफलके स्वेदविसरः'।
'सुखितसंयोगिचित्त' इति कवित्तच्छन्दसि 'अस्वरसो भवति' इत्याज्ञप्यते श्रीमद्भिः। किमिति? षोडशपञ्चदशेति एकत्रिंशदक्षरगुम्फ एव कवित्तलक्षणं श्रीमताम्! न तत्र कञ्चन नियमविशेषं मन्यन्ते श्रीमन्तः, एवं सति कः प्रसङ्गः 'अस्वरस्य'? अस्तु, मन्मते तु कवित्तवृत्तस्य नियमविशेषोऽस्ति। एतद्विषये 'घनाक्षरी' इति शीर्षको हिन्दीनिबन्धः('माधुरी' हिन्दीपत्रिका), एतद्भूमिकायाःस्थानान्तरं च द्रष्टव्यं स्यात्। अत्र तु 'सतसंगति मुदमङ्गलमूला। सोइ फलसिधि सब साधनफूला॥'इतिवत् छन्दसा सह व्रजभाषाया गुम्फनशैल्यपि मयाऽनुकृतेत्येव ममोत्तरम्। स्वीकारेऽस्वीकारे वा प्रमाणमार्यमिश्राः।
'नाहरगढ'दुर्गस्याऽत्युच्चतां ख्यापयितुं "रविरुचयोऽप्युदासते" इति निबद्धम्। अर्थात् उच्चतातिशयात्सूर्यरश्मयोऽपि क्लेशेन गच्छन्तीति तुङ्गतातिशयतात्पर्येण प्रयुक्तमिदं केन वा कारणेन न प्रयोज्यमिति नविज्ञातं मया। सर्वसाहित्यविद्भिः पदप्रणामेन संमान्यः कालिदासोपि
हिमालयस्यात्युच्चतां सूचयितुमाह—'अन्येषु स्थानेषु अधोमुखैर्मयूखैः कमलानि स्फुटयन्नपि रविर्यत्र हिमालये स्वस्य निम्नस्थतया ऊर्ध्वमुखैर्मयूखैः कमलानि बोधयतीति। ततः कथमिदं काव्यालोचनायामनुचितमाज्ञप्तं श्रीमच्चरणैः? 'अस्मिन् काले न प्रयोज्या इयमत्युक्तिरित्यपि' विचित्रं वचः। 'नाथूरामशङ्करस्य' उर्दूकवीनां चोक्तयो वर्तमानकाल एव तथावतीर्णायथा—'यदि मम विरहोद्गारो ('आह') निःसरेत्तर्हि व्योममण्डलमिदमखिलं कज्जलीभवेत्' इत्यादि। अस्तु कवीनां रङ्गस्थले अत्युक्तिनिरोध एवअत्युक्तिरित्यलमनधिकारचर्चया, इत्येवात्र संप्रति विनयान्निवेदयामीति बुद्धिमद्भिरखिलं बोद्धव्यम्।
'जयपुरस्थानवर्णनेऽनेकत्र प्रक्रमभङ्गः' \[अर्थात् जयपुरस्थानानां वर्णनं क्रमेणैव कर्तव्यमासीत् तन्न कृतम्\] सत्यमिदम्। किन्तु स्थानवर्णने कवेर्ग्रन्थसौष्ठवं, ग्रन्थे तन्निवेशसुविधैव च दृष्टावानेतुमुचितेति नात्र हस्तक्षेपः कृतधियां कार्यमित्येव प्रच्छन्नं मे निवेदनम्। "होलिकावर्णनं..............। वयं तु न मन्महे तन्निवेशमुचितम्" इति। इदं तु श्रीमद्भिर्नोट्टङ्कितमभविष्यत्तदैव सम्यगभविष्यत्। सकलवयस्कानामेव कृते काव्यं निबध्नन् कविर्विवश एवंविधस्थलेषु। किञ्च यावन्मात्रसहृदयानां विनोदाय निर्मिते प्राक्तनप्रमोदोत्सववर्णनकाव्ये 'जनतायाः प्रतिनिधिः' कविः क्षमामेवार्हतीति मम निवेदनम्, अग्रेप्रमाणं प्रमातृशिरोमणयः श्रीमन्त एवेत्यलं बहुना।
"नरौराबन्धः' न हरिद्वारसविधे, अत एवैतिहासिकी सेयं त्रुटिःइत्यपि 'बालस्य \[ मम \] दृष्टिदोषनिवृत्तये ललाटे कृष्णबिन्दुरिव' कृपाबुद्ध्यैवेति मन्ये। हरिद्वारे(ऋषिकुले)ऽध्यापनकार्यं कुर्वद्भिः श्रीमद्भि-
र्गङ्गाबन्धापनयनकार्ये दरभङ्गानरेशस्य कर्तृत्वं दृष्टमित्यनुक्त्यैव स्वीकरोमि, किन्तु स्वर्गत-श्रीमाधवेन्द्रमहाराजस्य 'विलायतयात्रा'वृत्तं मुन्शीशिवनारायणसक्सेनामहोदयेन महाराजाधिराजस्येच्छयैवोपनिबद्धम्। तत्र 'गङ्गाबन्ध'समुद्धारे 'नरौराबन्धस्य' तथा प्रसङ्ग एव समुल्लेखः। गङ्गाया जलं तस्मिन् बन्धे प्रतिबध्यते, अत एव तत्प्रतिबन्धे कियदशेनाऽपनीते हरिद्वारे जलप्रवाहः संजात इति हि सूचितं मयका। हरिद्वारस्य तत्कियद्दूरे समीपे वेति' परिगणनस्य न तत्र प्रसङ्गोऽपि समापतति। अस्तु, तथापि जितं श्रीमद्भिः।
हिन्दीपदं संस्कृतीकृत्य निवेश्यते चेच्छ्रीमन्तो न केवलमनुमोदन्त एवपरं'साध्वनुमोदन्ते'। यथा हिन्दी 'कटहरा' पदं 'कट्टहर' इति जातम्। श्रीमद्भिः सेयं शैली कार्यरूपे परिमितापि—'मोटर' (मरुत्तर), 'कॉलेज' (कालेज),। किन्तु 'महल' पदं संस्करणमन्तरेणैव यथा प्रयुक्तम्। यथा 'वारिदमहलम्' (बादलमहल)। इदमर्द्धंतित्तिरस्य कुक्कुट्याःइति तावदाज्ञप्तं पूज्यचरणैः। किन्तु 'महान् उत्सवान् लाति' इति 'महल'पदं संस्कृतीकृत्यैव बुद्धिपूर्वं मया 'वारिदमहलम्' इति जयपुरराज्यप्रसिद्धः संज्ञाशब्दः सोयं सर्वबोध्यतया प्रायोजि। अतो विनम्रवाचा निवेदनीयं भवति 'अर्द्धकुक्कुटार्द्धतित्तिरदर्शनं न ममाक्षरेषु।'भवदाज्ञानुसारं संस्कृतीकृत्यैव तदिदं मया प्रयुक्तं, 'महान् उत्सवान् लातीति' महलम्, किन्तु नायं ममापराधो यदेनं दीनबन्धुर्न पश्यति। 'बद्रीनाथ' 'जैपुर' शब्दादिसंबन्धे ममैतदेव संक्षिप्य विनीतनिवेदनं यद् व्यवहारप्रवाहपरिगताः संज्ञाशब्दालोके यथावगतास्तथैव चेत्प्रयुज्यन्ते, बोधसौकर्यं भवतीत्येव कवितादिषु निगुम्फनसुविधां लभमानस्य मे मतिः। नेदमस्मिन् समये मादृशैरेव कल्प्यते।
साहित्यमार्गस्य सर्वतः प्रथमे दिग्दर्शका वामनाद्या अपि स्पष्टाक्षरैराज्ञापयन्ति—'अतिप्रयुक्तंदेशभाषापदं (लोकप्रसिद्ध्या सर्वैः प्रयुक्तं देशभाषापदम् प्रयोज्यं कविभिरिति तदर्थः)।
परम्परया श्रीमतामपीदं परिज्ञातमित्यपि स्मारयामि धार्ष्ट्येन।संस्कृतशिक्षापरिष्कारकसमितिः (कमीशन) या जयपुरशिक्षाविभागेन नियमिताभूत्, तस्याः कार्यविवरणम्(रिपोर्ट) संस्कृतपरिनिष्ठितैरेवनिर्मितम्। तत्र व्यवहारप्रसिद्धमिदं नाम 'Badrinath' इति रूपेणैव परिगृहीतं यत्र श्रीमद्भिः स्वसंमतिसूचकानि हस्ताक्षराण्यपि कृतानि।
**व्याकरणविषयः**
'पूर्वतन' शब्दो मया प्रयुक्तः। "वैयाकरणास्तु अव्ययेभ्य एव ट्युट्युलौ तुटं चान्वाचक्षते" इत्याज्ञप्तं श्रीमद्भिः। किन्तु पुरा इत्याद्यर्थकेभ्यः'पूर्वम्' इत्याद्यव्ययतया प्रयुज्यमानेभ्यः पूर्वादिशब्देभ्योऽपि ट्युट्युलावन्वाचक्षते वैयाकरणा इत्यहं जाने, दृष्टं च बहुत्र व्यावहारिकसंस्कृतलेखप्रवाहे। वैयाकरणनामधारिणोऽव्ययप्रकरणं ये केवलं कौमुद्यां रटितवन्तः, अव्ययेभ्यष्ट्युट्युलौ भवत इति तद्धितस्य कथामात्रमाकर्णितवन्तो ये न तत्रत्यां वैयाकरणव्यवस्थां परिचिन्वन्ति त एवं कदाचिदेवं ब्रूयुः। परं प्रयोगप्रवाह प्रकामं परिचिन्वन्तस्तु प्रगाढं प्रयुञ्जत एव वैयाकरणोत्तंसाः। अस्तु, अन्येषां विषये भवेत्कदाचिद्वैयाकरणतायाः संशयोऽपि, परं परमपूज्यैर्जयपुरे पुरा व्याकरणस्य प्रधानप्रतिष्ठापकैः, न केवलं मयैवअपितु महामहोपाध्याय महाभागैरपि येभ्यो व्याकरणमधिगतं तैः सुगृहीतनामधेयैर्गुरुवरश्रीलक्ष्मीनाथशास्त्रिद्राविड़महाभागैः 'भारतेतिवृत्तसार' नामकं यत्पाठ्य-
पुस्तकं पाठशालायाः कृते निर्मितं तत्र पृ० १३ (अ० १) 'पूर्वतनाः क्रमकाराः' इति सोयं शब्दः प्रयुक्त इत्यहं जाने।
“१०५ पृष्ठे 'सामुद्रिक उपप्लवो' दृश्यते। समुद्रे भवः सामुद्र एवेति वैयाकरणाः" इत्यालोचितं श्रीमद्भिः। अपि प्रसिद्धव्याकरणादन्यदिदं व्याकरणम्? कौमुद्यां तु 'तस्येदम्' इत्यत्र 'शेषे' इत्यनुवृत्त्या—अपत्यादिचतुरर्थ्यन्तार्थेभ्यः अन्येषु शेषभूतसर्वविशेषेषु अणादयः प्रत्यया भवन्ति (न केवलमणेव) इति प्रसिद्धं तत्त्वबोधिन्यादिषु सर्वत्र। अतएव शब्दार्थचिन्तामण्यादिप्राचीनकोषेषु 'सामुद्रिक'शब्दस्यार्थः'समुद्रसम्बन्धी'ति स्पष्टमनुशिष्टः।
'जयपुरराज्यमियाय' इति लिट् वैयाकरणानां मते न भवेदित्यपि चित्रम्। 'अत्र परोक्षत्वादिबन्धस्त्याज्य इति ममाभिमतंबहुधा श्रुतम्' इति प्रामाणिकशिरोमणयः श्रीचतुर्वेदमहाभागा एव यदा स्वयं संगिरन्ते तर्हि किं मया प्रतिवदितव्यम्? किन्तु—एवंविधपरिवर्तने कृते पाणिनीयव्याकरणमेव परिवर्तनीयमिति मे तात्पर्यं कल्पनीयं स्यात्। परं यावज्जीवमभ्यस्तेपाणिनीयव्याकरणे यावती मे भक्तिस्तावतीव्याकरणध्वजधारकेष्वपि न भवेदिति मे मर्मवेदिनो जानीयुः। अस्तु, परम्पराश्रुतेनैव न विवदितव्यं किन्तु गूढमर्मणोऽस्यपाणिनीयव्याकरणस्य तात्पर्यं निष्पक्षभावेन विवेक्तव्यमित्येवमेभिप्रायः। यथाऽत्रैव—'शतसहस्रवर्षपुरातनेष्वर्थेष्वेष परोक्षता भवति बलिर्बलवान् बभूवेत्यादि,' इति हि 'सचिक्क[^29]णपण्डिता ये स्वयं व्याकरणमबुद्ध्वैवकेवलं परम्पराश्रुतेनैव संस्कृते पण्डितायन्ते तेषु
[^29]: "एवंविधपण्डिताश्चिक्कणं सचिक्कणमिति ब्रूवते"
प्रसिद्धम्। भगवत्पतञ्जलिनिर्मितं महाभाष्यं तु मन्ये व्याकरणस्यैवग्रन्थः! तत्र हि लिड्विधायकसूत्रे 'इतरे, अन्ये' इत्यादिगौणमतान्युद्धृत्य चरमसिद्धान्तःसोयमेवाज्ञप्तो यत् "व्यापाराविष्टसाधनानां पारोक्ष्यमेवात्र विवक्षितम्, तेन क्रियानाविष्टसाधनमात्रप्रत्यक्षेऽपि लिड् भवत्येव"। एतस्य 'अयं पपाच, त्वं पेचिथ' इत्युदाहरणानि दत्तानि। 'अयं' 'त्वम्' इत्यादिनिर्देशो न शतसहस्रवर्षान्तरिते स्वारसिकः, अत एव साधनानां क्रियाऽनाविष्टत्वं पारोक्ष्यम्। ततश्च पपाच इत्यत्र पाककर्ता तेन न दृष्ट इति न, अथवा पचनक्रिया तस्य समये नाऽभवदित्यपि न। किन्तु तन्दुलेषु समुत्पद्यमानो विक्लित्त्यनुकूलो व्यापारस्तेन न दृष्टः।
एवमेव—राज्यप्राप्त्युत्सवोऽपि कविना अन्यैश्च सहस्रसहस्रजनैर्दृष्टो वर्णितश्चापि। किन्तु राज्योपगमनकालिको मानमहीपतिर्नासीत्कवनसमये संमुखस्थतया विवक्षितः अत एव 'राज्यमियाय' इति प्रयुक्तम्। न केवलमिदंव्याकरणेनैव सूचितं, साहित्ये व्यवहारप्रवाहोपि तथैवोपलभ्यते। कवीनामादिमः श्रीवाल्मीकिरादिकाव्ये रामायणे 'लिटं' प्रयुयोज तथैव।अशोकवनिकास्थिता सीता हनुमन्तं वक्ति—'स राजा सत्यवाग्देव्या वरदानमनुस्मरन्। 'मुमोह' वचनं श्रुत्वा कैकय्याः क्रूरमप्रियम्॥ (सुन्दर ०३४।२२)। अत्र दशरथःसीतया न दृष्टः किम्, किन्तु तथापि लिड् जात एव। एवमेव हनूमान् सीतां वक्ति–'स मार्गमाणस्तां देवीं रामः सीतामनिन्दिताम्। आससाद वने मित्रं सुग्रीवं नाम वानरम्॥' अप्यत्र हनूमता सुग्रीवोन दृष्टः? किं वा शतसहस्रवर्षान्तरितो यदर्थम्'आससाद' इति लिट् प्रयुज्यते।
पुनर्दृश्यताम्—स्वप्नं वीक्ष्य त्रिजटा राक्षसी ब्रूते—'पिबॅस्तैलं हसन्नृ-
त्यन् श्रान्तचित्ताकुलेन्द्रियः। गर्दभेन ययौ शीघ्रं दक्षिणां दिशमास्थितः॥' अपि राक्षसी त्रिजटा स्वस्वामिनं राक्षसेन्द्रं न दृष्टवती? न वा स तस्याः परिचितः? यत्तदर्थे 'ययौ' इति लिट् प्रायोजि। पुनरालोक्यताम्, ब्रह्मास्त्रवशीकृतो हनूमान् रावणं वक्ति—'स सीतामार्गणे व्यग्रःसुग्रीवः सत्यसंगरः। हरीन् संप्रेषयामास दिशः सर्वा हरीश्वरः॥'इह किं कदाप्यदृष्टः सुग्रीवः श्रीहनुमतो यल्लिटं प्रयुक्तवान्। अन्यदालोक्यताम्, सीतायाः संदेशमादाय श्रीश्रीरामं प्रति प्रत्यागतो हनूमान् ब्रूते—'साभिवीक्ष्य दिशः सर्वा वेण्युद्ग्रथनमुत्तमम्। मुक्त्वा वस्त्राद्ददौ मह्यंमणिमेतं महाबल ॥" इदानीमेव समागतस्य हनूमतः श्रीजानकी अपरिचिता, कदाप्यदृष्टा वा संवृत्ता? यत्स 'ददौ' इति प्रयोगविटं लिटं प्रयुयुजे। अन्यदपि स एवाह—विवर्द्धमानं च हि मामुवाच जनकात्मजा।' इत्यादि।
कवीनां निकषायमाणो बाणोपिलिटं प्रायुङ्क्त। महाश्वेता चन्द्रापीडाय निजस्य तापसव्रतप्रणवृत्तं कथयन्ती वक्ति—द्वितीय ऋषिकुमारः (कपिञ्जलः) पुण्डरीकस्य विरहविकलतां संसूच्य—'कुञ्जकिरातबधिरवामनबर्बरविकलमूक्तानुगतेन परिवारजनेन सर्वतः संरुद्धे द्वारदेशे कथमप्यवाप्तनिर्गमः 'प्रययो'। अपि पुण्डरीकस्य वृत्तं तस्याः समक्षे युगयुगान्तरस्य कथा, कदाप्यदृष्टो वा निजप्रियतमसुहृत्कपिञ्जलस्तस्याः? किं वाबाण एवाऽवैयाकरणः? न च पुरातनं वृत्तं शुकादिर्वक्तीति समाधानाय मुखमुद्घाटयितव्यम्।प्रत्यक्षसंलापात्मिकायां कथायां ( 'नॉवेल' ) तथा स्वीकारस्य कवीनां सुस्पष्टमसंमतत्वात्।
**के वैयाकरणाः?**
परिगणितास्वासु समालोचनापङ्क्तिषु महामहोपाध्यायमहाभागै-
र्यन मुहुः 'वैयाकरणाः' इति पदमाम्रेडितं तत्रैकमिह साधारणभावेन जिज्ञास्यंयत्—केऽमी वैयाकरणाः? ननु व्याकरणं ये विदन्ति अधीयते वा त एवात्र वैयाकरणा व्यपदिश्यन्ते, किमत्राधिकजिज्ञासया? यादेतत् किन्त्वस्यत्र संशयः व्याकरणस्य वेदने (ज्ञाने) भवेदपिवैमत्यं जातु, किन्तुये बहून् संवत्सरानभिव्याप्य संस्कृतसरस्वत्याएतस्या यादृशीं तादृशीं वा सेवां निर्वाहयन्ति तैर्यत्किञ्चित्तुव्याकरणस्याऽस्याध्ययनमवश्यं कृतं स्यात्। बहुभिस्तु श्रीमतां सान्निध्ये एव व्याकरणमिदमधीतम्। निजजीवनस्यसर्वतो मूल्यवान् भूयान् समयो व्यतिगमितश्चापि \[ ज्ञानसंपादनं जातं न वा इति तु कथान्तरमिति निवेदितवान्पूर्वम् \]। एवं सत्यपि तादृशभाषासेवकानभिमुखीकृत्यापि यदुपदिश्यते 'वैयाकरणास्तु' इति ततः स्पष्टीभवति यद् भाषामिमामालम्ब्यलेखनव्यवहारपरिचालका न वैयाकरणाःभवन्ति।
यैः पूर्वं व्याकरणमधीतम्, ततो व्याकरणस्यास्य पदाङ्कपद्धत्या प्रयोगप्रचाराय अलङ्कारशास्त्रापरपर्यायं 'साहित्य'शास्त्रमधिगतम्ततो गद्यपद्यरूपेण व्याकरणास्यास्य प्रयोगा यैः प्रचारे प्रवर्तिताः तानप्यवलम्ब्यसमुपदिश्यते 'वैयाकरणास्तु', ततश्च तेऽपि वैयाकरणा न भवन्ति। अर्थात्व्याकरणमधीत्य साहित्यानुसारं कवितां कुर्वन्तोपि न वैयाकरणा भवन्ति। भवन्तु ते कामं साहित्यविदः कवयो वा किन्तु न वैयाकरणाः। "संस्कृतभाषायां पुरा प्रयोगपद्धतिरियमासीत्, धातूनामेवं जन्म, बहवोधातवः सांप्रतं निर्मिताःबहवस्तु तत्रभवता पाणिनिना तदनुगामिभिर्वा प्रयोगबाहुल्यमालोक्य धातुपाठे सवर्द्धिताःबहवस्तु सांप्रतमपि वर्द्धन्ते अग्रेवर्द्धिष्यन्ते च,येषां कृते प्रोच्यते स्माचार्यैः'वर्द्धते धातुगण इति हि शब्दविद्
आचक्षते' इत्यादि समये समयेसूचयन्तोपि न वैयाकरणा भवन्ति।अस्तु किं वा शाखाचङ्क्रमणेन। यैर्व्याकरणमधीत्य साहित्यं तर्कोदर्शनं गणितादिकं वाधीतं न ते वैयाकरणाः प्रोच्यन्ते, अपि तु यथाक्रमं 'साहित्यविदः' 'तार्किकाः' 'दार्शनिकाः' 'गाणितिकाः' वा प्रोच्यन्ते न तु वैयाकरणाः।
व्याकरणमिदमधीत्य दीर्घे निजजीवनकाले संस्कृतभाषामेव सर्वात्मना सर्वकालं व्यवहरद्भिर्भाषायामेत्तस्यां पूर्वकालापेक्षया व्याकरणद्वारा संप्रति को वा विशेषः समुत्पन्न इति व्यवहारानुभवेन यैर्निश्चितं सूचितं च तदेतज्जनतायाम्, एवंविधभाषामर्मविवेचकानुद्दिश्यापि तदितरबुबोधिषया चेदुच्यते 'वैयाकरणास्तु', तर्हि मन्ये तेऽपि वैयाकरणा नाऽभिप्रेताः। अर्थात् व्याकरणमिदमधीत्य, संस्कृतभाषामिमां लिखन्ति, पठन्ति, तद्द्वाराऽन्यान् बोधयन्ति च न ते वैयाकरणाः। ये व्याकरणमिदमधीत्य वेदं वेदविज्ञानं वा प्रचारयन्ति न तेऽपिवैयाकरणाः, कामं वैदिकास्ते प्रोच्येरन्। वास्तवे वि-आकरणस्य \[शब्दतत्त्वविवेचनस्य\] भाषण-लेखनद्वारा प्रचारका अपि न वैयाकरणाःख्यायन्ते। एवं सति वैयाकरणाःके जीवा भवन्ति? व्याकरणमधीत्य वेदान् तदङ्गभूतानि शास्त्राणि वा ये नाऽधीयते, वि-आकरणस्य तत्त्वं ये न विदन्ति न चान्येषु ते तद्बोधयितुं पारयन्ति, व्याकरणमधीत्यभाषाया व्यवहारेण शब्दानां प्रयोगं ये न कुर्वन्ति, तर्हि ये न लिखन्ति न पठन्ति ईदृशा महाशया एवकिं वैयाकरणपदवाच्याः ?
मैवम् मैवम्। व्याकरणमेव ये केवलं पठन्ति परिशीलयन्ति च त एव वैयाकरणाः। सम्यक् सम्यक्। किन्तु व्याकरणाध्ययनस्य फलं तु पुरुषार्थसाधकानां वेदानां परिज्ञानं तदङ्गेषु प्रवेशो वा। भाष्यकारेण तत्रभवत्पत-
ञ्जलिना व्याकरणे तदेव तु बोधितम् ! अनन्यवैष्णवाः, भक्तेः फलं यथा भक्तिः, भगवानेव साधनं भगवानेव च साध्यः, इत्यादि यथा स्वीकुर्वन्ति तथा व्याकरणस्य फलं व्याकरणम् इत्यनन्यभक्तिरियं लौकिकार्थसाधिका स्या**_(\*)**त्परलोकप्रसाधिका वा ?
नैवम् नैवम्।सर्वाण्यप्यन्यानि शास्त्राणि कर्मकौशलानि वा ये जानते, किन्तु प्राधान्यं येषां व्याकरणस्य, त एव वैयाकरणाः। सम्यगिदम्किन्त्वेवं सति व्याकरणाध्ययनोत्तरं पठितैरन्यान्यशास्त्रैर्व्यपदेशः \[आलंकारिकः, तार्किकः, दार्शनिकः इत्यादिः\] विलुप्येत, वैयाकरणेत्यस्यैव व्यपदेशस्यतत्र निरूढत्वात्।
मैवम् मैवम्।यैः पूर्वंव्याकरणमधीतम्, तत्तात्पर्यवेदिनश्च ये शास्त्रान्तरेऽष्वुप्यनुप्रविष्टास्तेह्यवश्यं वैयाकरणः। किन्तु तावत्कालं, यावत्कालं ते व्याकरणानुसारं शब्दप्रयोगं कुर्वन्ति। यदा तु ते व्याकरणं व्युच्चर्य उच्छास्त्रम् (व्याकरणविरुद्धम्) शब्दान्प्रयुञ्जते तान् व्याकरणस्य मर्यादां स्मारयितुम्, व्याकरणाध्ययनस्याभ्यर्हितत्वं प्रदर्शयितुं च प्रोच्यते—'वैयाकरणास्तु' इति। साधु साधु। किन्तु वैयाकरणा व्याकरणमधीत्य न किञ्चि-
------------------------------------------
**_(\*)**वर्तमानं पाणिनीयशास्त्रं, यस्मिन् हि परमायुः परिसमाप्यतेऽध्येतृभिः, केन विषयेण परिपूर्णमिति महामहोपाध्यायमहाभागैरेव 'शिक्षाङ्के' सूचितम्—कौमुद्यां शब्दानां साधुत्वमनुशिष्यते। शास्त्र्याचार्यपरीक्षापाठ्येषु टीकाग्रन्थेषु तु 'पाणिनिना सूत्रेषु यदुक्तं तदेव साधु। न तदन्यथा कर्तुम् अकर्तुं वा शक्यते' इत्येव महता समारम्भेण परिसाध्यते। अप्येतस्मिन् जन्मपरिसमापकानामेव सेयं भीषणविभीषिका मुहुर्दीयते 'वैयाकरणास्तु' इति ?
च्छात्रान्तरमनुप्रविशन्ति \[ तथा सति तत्तच्छ्रास्त्रानुसारं दार्शनिक- तार्किकादि-व्यपदेशःस्यात् \] नापि च लिखन्ति न चापि कवितादिकं कुर्वन्ति \[ तथा सति कविरित्यादिख्यातिः स्यात् \] एवं सति 'अनन्यानां' तेषां व्याकरणानुसारी प्रयोगः कुत्र गवेषणीयःस्यात् ? मा मैवम्। यदा ते स्वपाठनस्थाने स्थित्वाव्याकरणमहत्त्वमुपदिशन्ति, आनन्दे प्रपूर्य कदाचिन्निजमण्डल्यां संस्कृतं वा समुच्चारयन्ति परीक्षोत्तररणाय निजविद्यार्थिनां कृते 'परीक्षापञ्जिकां' वा लिखन्ति, एवमादिषु विज्ञातुं शक्य एवं तेषां व्याकरणश्रद्धानप्रयोगः। यथा 'एकपदे सन्धिरवश्यं कर्तव्यः। अर्थबोधस्य विचारो नास्मदधीनः, किन्तु सन्ध्यभावाय नास्माकं व्याकरणे सूत्रम्। अत एव सन्धिरवश्यं प्रयोक्तव्यः। यः शब्दः साक्षात्सूत्रेण व्याकरणे निष्पादितः स एवास्माभिः प्रयोक्तव्यः। तत्सदृशस्यान्यस्य रूपस्य प्रयोगे उच्छास्त्रतायःसंदेहः। लक्षणैकचक्षुष्कैश्च लक्षणोल्लङ्घनस्य संदेहोऽपि परिहर्तव्यः।' इत्यादि
सम्यगिदम्। किन्तु श्रीमन् ! एवं सति व्यवस्थैवनवीना कर्तव्या स्यात्। भारतप्रसिद्धजयपुरराजकीयसंस्कृतमहाविद्यालयस्य वर्तमानव्याकरणप्रधानाध्यापकाअपिसांप्रतं 'त्रुटिर्निस्सारयितुं प्रभूयते' 'सूत्रभाष्यानि’ इत्यादि स्वच्छन्दं प्रयुञ्जते, नर्हि किं पाणिनीयमन्यत्सर्जनीयं स्यात्? वैयाकरणाः'आलंकारिकः' इति निष्पादयन्ति, किन्तु ते 'अलंकारिकः' इति लिखन्ति।संस्कृतव्युत्पन्नाः'विदुषां संमानं' जानन्ति ते 'विदुषां सन्मान' विदुः। 'बकार'-'व'कारयोः, 'श'कार-'स'कारयोरपि तेषां वाक्प्रवाहे न प्रभेदस्तर्हि किं संस्कृतसाहित्यस्य व्यवहारमार्ग एवं परिवर्तनीयः स्यात्? "एकपदे सन्धिर्व्याकरणेनानुशिष्ट इत्यर्थविलोपोपि कामं कर्तव्यः किन्तु सन्धिरवश्यं प्रयोक्तव्यः" इत्यस्यापि रहस्यं नावगतम्।अर्थबोधानुरो-
धात्संज्ञानुरोधाद्वा स्वयं वैयाकरणैरेव स्वग्रन्थेषु 'अच्सन्धिः' इत्यादौ 'अक्शन्धिः' इत्यादिरूपो विरूपः सन्धिर्न क्रियते। ततश्च 'श्रीअमरनाथशर्मा'इत्यादिषु सन्धेः कोऽभिसंधिः?
नैव नैव। ये लक्षणैकचक्षुष्कास्तेषां सविधे असंधेः किमपि सूत्रं नास्ति, अतएव तेषां तु 'श्र्यमरनाथशर्मा' इत्येव प्रयोगो योग्यः।अन्यथा 'सन्धेः' स्थले वैयाकरणैःसह 'विग्रहस्य' प्रसङ्गः समुपतिष्ठेत। तस्मादेवंविधनाम्नामग्रे'श्री'कार एन प्रयोक्तव्यइत्येव'वैयाकरणानां' चरमाऽऽज्ञा।'एकचक्षुषां' शिरोमणे ! भगवन् ! भवानवश्यं शास्त्रानुसारमेव श्वासप्रश्वासग्रहीता, किन्तु वङ्गादिदेशेषु आदौ श्रीपदप्रयोगं विना नामधेयमशुभं परिगण्यते। अत एव तत्र प्रत्येकजीवितव्यक्तेर्नामधेयस्याग्रे श्रीपदप्रयोगो नियमेन क्रियते। न च तत्र सर्वे अवैयाकरणा एव। सन्ति तत्र व्याकरणविद्वांसो विवेकिनश्चापि। किं ते 'श्रीअन्नदाचरणतर्कचूडामणिः' इति न प्रयुञ्जते?
प्राचामाचार्याणां प्रयोगरूपा 'भुक्तिः' यदि प्रमाणत्वेन स्त्रीकर्तुं शक्यते तर्ह्येवंविधे स्थले सन्ति प्राचीनार्याणां प्रयोगा अपि।पत्रलिखिता लिपिः काममन्यथापि कर्तुं शक्यते किन्तु पाषाणलिखितलिपिःपाषाणलिपिरेव। 'राजप्रशस्ति'नामकं शिलालेखात्मकं काव्यमुदयपुरीयमहाराणाभूपालानां कीर्तिध्वजरूपं 'राजसागर’तटे घट्टशिलापट्टेषु प्रोथितं'काव्यमालायां' मुद्रितं चापि। तत्र—'श्रीएकलिङ्गेन मुदा प्रदत्तं हारीतनाम्ने मुनयेऽथ तेन'। एवं 'श्रीराणोदयसिंहसूनुरभवत् श्रीमत्प्रतापः सुतस्तस्य श्रीअमरेश्वरोऽस्य तनयः श्रीकर्णसिंहोऽस्य तु॥ इत्यादि।
अस्तु वैयाकरणाःकामं प्रजल्पन्त्येव, परं महामहोपाध्यायमहाभागैस्तु व्यवहारप्रवाहः स्वयं सोयमनुभूत एवेति किञ्चित्स्मारयामि। जयपुर-
शिक्षाविभागद्वारा या 'संस्कृतशिक्षापरिष्कारकसमितिः' ('कमीशन') नियमिताऽभूत्तस्यां श्रीमहामहोपाध्यायमहाभागैरेव महता समारोहेण लिखितमासीद् यद् राजगुरूणां नाम्ना सह 'श्री' इत्यवश्यं संयोज्यम्।एवं सति यस्य नाम अनन्ताचार्य इति तत्र किं 'श्री अनन्ताचार्यः' इति न प्रयुज्येत? 'श्र्यनन्ताचार्य' इति तु किं कोपि बोद्धुं पारयेत्? अस्तु, प्रसक्तानुप्रसक्तेन बहुदूरमनुधावितोऽस्मि। मन्ये, नीरक्षीरविवेकिनःपरिचिनुयुरेतावतैव साम्प्रतिकवैयाकरणानां स्वरूपमिति कृतं बहुना।
'चीयन्ते चतुर्दिक्चञ्चरीककुले मोदरसाः' अत्र 'चतुर्दिक्'पदस्य 'चतस्रो दिशो यस्य (चयनस्य) आश्रयभूता यथा भवन्ति तथा' इति व्याकरणानुसारि साधुत्वं स्वयं स्वीकृत्यापि अत्र "कियत्स्वारस्य"मिति पृच्छ्यते महाभागैः। 'चारों दिशाओं (में), चारों ओर' इति भाषार्थस्वारस्यं 'चतुर्-दिक्'पदयोः प्रत्यक्षश्रवणे एव यथा हृदि परिपुष्यति न तथा 'समन्तात्-परितः' इत्यादिपदेः। न च 'चीयन्ते चतुर्दिक् चञ्चरीके'ति पदशय्यापि शोभतेऽन्यैः पदैर्विधृतैः। अत एवात्र कियत्स्वारस्यमिति करे लेखनीं समादाय स्वयमेवंविधच्छन्दस्सु कवितां कुर्वतां हृदयमेवाऽऽपृच्छ्यताम्।अथवा कवीनां 'गुरुघण्टालैः’ श्रीमद्भिरेव स्वयं हृदि हस्तमाधाय निराग्रहमाज्ञप्यतां यद् व्याकरणसमाधाने समवाप्तेऽपि 'चीयन्ते चतुर्दिक्चञ्चरीके'त्यादिश्छन्दोविलासो वृत्त्यनुप्रासोऽथ सहैव सिंहावलोकनविन्यासोऽपि यदि निर्भरं निर्वाह्यते तदापि किं 'वैयाकरणास्तु' इति तुहिननिपातःस्थाने?
वर्तमानकाले पदे पदे वयं 'वैयाकरणास्तु'इति 'तुन्तुनीं' वादयामः, किन्तु भगवतः पतञ्जलेरयमुक्तिनिष्कर्षो न कदापि विस्मर्तव्यो नूनम्। 'जलाहरणार्थी यथा कुम्भकारकुलं गत्वाऽऽह,—घंटं मे निर्माहि जलमाहरिष्यामि। न तथा किल शब्दान् प्रयुयुक्षमाणो वैयाकरणकुलं गत्वाऽऽह—
शब्दान् मे निर्माहि प्रयोक्ष्यामीति। भाषायाः कृते व्याकरणं निष्पद्यते न किल व्याकरणस्य कृते भाषा निर्जीवं निष्पीड्यते। वज्रदृढीकृतमस्माकं पाणिनीयव्याकरणमेव स्वल्पं स्मर्यतां यद्धि पृषत्-उदरं पृषोदरमित्येव किम्, गूढ आत्मा यस्येत्यत्र गूढात्मेति स्थाने 'गूढोत्मा' इत्यपि यदि प्राचलत्तर्हितदपि सूत्राणि विनैव समाधातुं चेष्टते। एकेऽमी वयं स्मो यद् व्याकरणेन संभवत्समाधानमपि समाच्छेतुमिच्छामः। अद्य हि संस्कृतभाषामिमाम् 'अव्यवहृताम्' 'अव्यवहरणीयाम्' 'मृताम्' वा श्रुत्वा सभासु अग्निशर्माणोभवामः किन्तु स्वहस्तेनैव वयं तामव्यवहृतां केवलं पुस्तकस्थां संपादयितुमिच्छाम इति न जानीमः।
प्रतिदिनव्यवहारे समुपादीयमाने रूप्य-पित्तलादिपात्रे व्यवहारजनितः स्वल्पसंघर्षः, मोचो ('मोचा'), ('दौंचा') वा नूनमनिवार्यो भवति किन्तु मञ्जूषास्थितं तत्तु असंघर्षमेव दूरतो दर्शनीयं भवति। 'प्राचां' 'उदीचां' सर्वेषां व्यवहारे समुपादीयमाना गीर्वाणगवी व्यवहारजनितान्नानापरीवर्तान्पुरा प्रेक्षांचक्रेइति जानीमः, किन्तु वयं संप्रति घोरविरलतामये अत एव सुविधाप्रदानोचितेऽपि संस्कृतस्य समये 'मन्दाकिनिधारा' \[सोरों की धारा, हरद्वार की धार इतिवत्\] संज्ञां जानन्तोऽपि ह्रस्वं न समाधातुमिच्छामः। अस्तु, संस्कृतगवीमिमां यथैव परिचालयिष्यामस्तथैव सेयं परिचलिष्यतीति किं वा विशेषनिवेदनेन।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697636783Screenshot2023-10-18191607.png"/>
**उपकारस्मरणम्**
सर्वतः पूर्वं तुलितमहेन्द्रस्य जयपुरनरेन्द्रस्य महिमानमभिनन्दामो यस्यौदार्येण 'राजसंस्करणं' यथा पुस्तकानां महत्त्वाय, तथा 'राजसमर्पण'मिदं ग्रन्थस्यास्य समपद्यत सौभाग्याय। ततः शिक्षासचिवस्य एम०ए० पदमण्डितपण्डितश्रीअमरनाथअटलमहाभागस्योपकारं मन्यामहे यस्य लेखनीतः सोयं राजसमर्पणोत्साहः समारभ्यत। ततो वर्तमानशिक्षासचिवस्य श्रीदेवीशङ्करतिवारिमहाभागस्याप्यसामान्यमाभारमभिमन्यामहेयस्य शासने समपूर्यत सोयं समारोहःसमादरेण।
ततो ग्रन्थनिर्माणसमये जयपुरराजकीयशिक्षाविभागाध्यक्षपदमधितिष्ठतः श्रीश्यामसुन्दरशर्मएम०एमहोदयस्योपकारमहमनुचिन्तयामि, निर्मायं गुणप्रणयिनो यस्य समये समये प्रोत्साहनेन विपुलपरिश्रमसाध्यमिदं कार्यमस्मिन् रूपे परिपूर्तिमुपगतम्। ततो जयपुरराष्ट्रप्रधानसचिवस्य, आङ्ग्ल-हिन्दी-संस्कृतेतिसाहित्यत्रितयेपि परममार्मिकस्य भर्तृहरिशतकत्रयस्य आङ्ग्ल-हिन्द्यनुवादाद्यनेकग्रन्थनिर्मातुःएम० ए०पदमण्डितस्य स्वर्गवासिनः सरगोपीनाथपुरोहितमहाभागस्याप्युपकारमहमधिमानयामि येन हि ममाक्षरयोजनमिदं 'पण्डितसभा'याः सभापतिपदमलंकुर्वाणेन निजोदारतया भृशमभिनन्दितं नूनम्। ततो राजकीयप्रधानसचिवकार्यालयात् (महकमा-खास) साहित्यवैभवाभिनन्दनपत्रप्रेषणेन निजहृदयौदार्यमिदं संप्रकाशयता येन जयपुरवैभवस्यास्य प्रकाशनप्रतीक्षायामुत्कण्ठा नूनमभिव्यञ्जिता। हन्त! गुणग्राहकस्यास्य समये नाऽस्य प्रकाशनं समजनीति भृशं खिद्ये हृदि। महाभागस्यास्य हृदयौदार्यसूचनाय पत्रं तत्प्रकाशयामि ग्रन्थस्याऽऽदौ भूमिकया सह।
ततो विद्याभूषणपुरोहितश्रीहरिनारायणशर्मबी० ए०महाभागस्याप्युपकारभारमहमनिशमनुचिन्तयामि येन जयपुरराज्यस्येतिहाससंबन्धिनीसूचना स्थाने स्थाने मह्यं लेखरूपेण प्रसादीकृता, यां हि पठेयुः पाठकमहाभागाष्टीकया सहसंप्रुक्तामिमाम्। अथ भारतख्यातकीर्तेरायुर्वेदमार्तण्डस्य श्रीलक्ष्मीरामस्वामिमहाभागस्याप्यहं भूरिभूरि कृतज्ञो येन हि ग्रन्थप्रणयने समये समये नितान्तमुपकारिणी मन्त्रणा मह्यमभिविश्राणिता। हन्त ! स्वर्गतयोरनयोः संप्रकाश्यते सोयं ग्रन्थ इत्यनुताप एव।
इदानीं वाग्ग्मितावाचस्पतेर्म० म०पं०श्रीगिरिधरशर्मचतुर्वेदमहाभागस्यौदार्यमहमत्यर्थमभिनन्दामि येन राजकीयसंस्कृतकालेजस्याध्यक्षपदमामण्डयता पुस्तकस्यास्य जयपुरधरणिपुरन्दरस्य करे समर्पणाय शिक्षासचिवमहाभागस्य संनिधौ लेखादिकमभिप्रहितम्। साम्प्रतं च पुस्तकस्यास्यप्राक्कथनमभिलिख्य रचनाप्रमेयमर्मज्ञतां चात्मनः संप्रकाशयता पूर्णसहयोगो मे प्रसादीकृतः। प्रारम्भे चोपसंहारे च कृपाप्रकटनं न किं पूर्णः सहयोगः? राजसमर्पणाय प्रारम्भो लेखादेः, मुद्रणोपसंहारे च प्राक्कथनलेखस्यानुग्रहः।
भिषगाचार्य-पं०श्रीनन्दकिशोरशर्मराजवैद्य-\['प्रिन्सिपल 'आयुर्वैदिक कालेज' जयपुर\] महाभागस्याप्यहमुपकृतोस्मियेन समयापेक्षितं मे साहाय्यमनुविश्राणितम्। एवं व्याकरण-धर्मशास्त्राचार्य-पं०श्रीवृद्धिचन्द्रशास्त्रिणमप्यहमाशीर्भिरभिनन्दामि यो हि मुद्रणादिषुसमपीपदन्मे कार्यसौकर्यं बहुधा।
येन केनापि वा रूपेण भवेत्परं प्रेमप्रकाशप्रेसस्य प्रणयोपि न विस्मरणीयो नूनम्, येन युद्धकालाद्बहुपूर्वं प्रारब्धं मुद्रणं युद्धपरिसमाप्ता-
वपि न परिसमापितम्, समापितं तु ममोत्साहसमुज्जृम्भणमखिलम्।यतो हि यादृशं मुद्रणमङ्गीकृतं न तन्निर्व्यूढमंशतोपि। ग्रन्थमध्ये मुद्रणीयोंऽशो विस्मृत्य निह्नुतो निजसविधे। एकवर्षे प्रतिज्ञातं मुद्रणकार्यं षड्वर्षैरपि न परिशेषितमत्येव न, किन्तु मुद्रितः पत्रराशिस्तादृशे दुःस्थले निक्षिप्तो येन पत्राणि मलिनानि विरूपाणि च संवृत्तानि। सुमसृणशिल्पपत्रेषु (आर्टपेपर) मोहमयीतो मुद्राप्यबहुव्ययेन संगृहीतान्यष्टौ ब्लाकचित्राणिनिजस्थानतो विलोपितानि येषां न्यूनतया वर्ण्यविषयेपि विशृङ्खलतेव संदृश्येत।यथा दाक्षिणात्यानां भूरिभोजनम् (पृ० २११), एतद्धि केवलं चित्रानुरोधादेव समुपात्तम्। घोरतरं परिश्रम्य नवीनमाविष्कृतो मरुत्तर(मोटर)शकटिबन्धः कुत्रचिदपहारितः। एतस्य पुस्तकस्य मुद्रणाय यानि सीसकाक्षराणि, पत्राणि च पृथङ् नियमितानि तानि लाभलोभादन्यत्र प्रयुज्य निःशेषितानि। क्षमायाचनमात्रेण च नम्रीभूय सर्वमिदमपमृष्टं च।मध्येसागरमानीय पोतभङ्गस्येव कृपा सेयं तथा विहिता येन द्वितीयो मुद्रणालयः सर्वश्चापि चित्रादेः प्रबन्धःपुनर्नवीनतया गवेषणीयोऽभवत्। तत एव सेयं भूमिका मुखपत्रादिकं च 'प्रिण्टर्स एण्ड पब्लिशर्स, मुद्रणालये मुद्रितम्। तेन च यादृशं विचिन्तितमासीत्तत्सर्वं विस्मृत्य महायुद्धस्य दुर्धरेस्मिन् समये यादृशी मुद्रा-चित्रादेः सामग्री समुपलब्धा तयैव संतोषितमात्मनो हृदयमिति किं वा कस्मै निवेद्यतां नूनम् ?
**टीका**
अस्तु, यथोपलब्धैश्चित्राद्युपकरणैः सज्जीकृतं जयपुरवैभवमिदं संमुखे श्रीमताम्। दूरदूरतः समागता भ्रमणविलासिनो बहुव्ययेन यद्वै-
**^(जयपुरवैभवम्)<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697635522Screenshot2023-10-18185347.png"/>**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697635553Screenshot2023-10-18185312.png"/>
**विनयभराद्वन्दते मञ्जुनाथः**
भवमनुभवन्ति तद्धस्तगतमिदं यथेच्छमनुभूयतां भावुकैः। ग्रन्थस्य स्पष्टीकरणाय पूर्वमलिख्यत केवलं संस्कृतटीकैव। किन्तु आमुख-नगर-वीथ्योर्मुद्रणोत्तरं बहूनां हितैषिणां सेयमपि मन्त्रणा समभवद्यत् अन्यान्यसाहित्यरसिकानां कृते हिन्दीभाषार्थोऽप्यवश्यं दीयेतेति।तदनुसारं पूर्वमुद्रितयोरामुख-नगरवीथ्योर्हिन्दीभाषार्थं पूर्वम् (पृ० ६०) प्रदाय अग्रेनीचैर्भागे सर्वत्र सहैव हिन्दीभाषार्थःप्रत्तोऽस्ति। मध्ये नागरिकवीथ्यां हिन्दीभाषार्थो नाऽवलोक्येत पाठकमहाभागैः।सोयमपि मुद्रालयस्य कृपाविशेष इत्यवबुध्यतां तैः।
पुरातनलेखन्या लिखितासेयं हिन्दी नवीनलेखकानां मनसि मन्ये न कदाचिद्रोचेत किन्तु प्रत्येकपदस्याक्षरार्थमनुरुन्धाना सेयं हिन्दी कारणविशेषेणाऽत्रावतीर्णा। यतो हि मूलगतं स्वारस्यं नानुवादैरधिगम्यते इति लोके प्रसिद्धिः। हिन्दीछन्दःसौन्दर्यं संस्कृतेपि संदर्शयितुमिच्छतो ग्रन्थस्यास्याऽऽनन्दो न तावत्कालं वस्तुतोऽवगम्यते यावत्कालं तदिदं छन्दो नानुशील्यते। अत एव पदानामन्वयानुसारं विहितमिमं हिन्दीभाषार्थं पुरतोऽवबुध्य ततो मुलपद्यस्यैव प्रत्येकपदस्यार्थं बोद्धुं ते तथा प्रयतेरन् यथा पद्यगतं स्वारस्यं तेषां बुद्ध्यारूढं भवेदिति टीकाकर्तुरिच्छा। मन्ये काव्यार्थविनोदिनस्तथाऽनुष्ठाय कुर्युःपरीक्षामेतस्येत्यलं मुधा विस्तरेण —
**श्रीकाशीनाथ[^30]शास्त्रिप्रवरकरुणया प्रापितो वाक्प्रवेशं
श्रीलक्ष्मीनाथशास्त्रिमप्रपदपरिचयाच्छास्त्रपाण्डित्यमाप्तः।
साहित्यं कृष्णशास्त्रिप्रणिहितदयया लब्धवान्, मातुलैः स्वै-
र्वाग्गुम्फं लम्भितोऽसाविति विनयमरद्विन्दते मञ्जुनाथः ॥१॥
व्यञ्जन्मञ्जरिपुञ्जेऽस्मिन्निकुञ्जेमञ्जुलस्वनाः।
उन्मीलत्कञ्जकुञ्जेषु गुञ्जेयुरलिकुञ्जराः॥२॥**
[^30]: "एतदादीनां परिचयो 'नागरिकवीथ्यां' द्रष्टव्यः।"
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697457656Screenshot2023-10-16173028.png"/>विषयसूची<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697457644Screenshot2023-10-16173018.png"/>**
**आमुखवीथी, चतुष्पदीचत्वरः**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697457678Screenshot2023-10-16173034.png"/>
| |
|:---------------------|
| **विषयः** |
| सरस्वती |
| सरस्वतीप्रार्थना |
| गुरुवन्दनम् |
| वाल्मीकिप्रमुखाः |
| भगवान्व्यासः |
| दुर्जनकीर्तनम् |
| सुजनविनयः |
| पूर्वकविमहिमा |
| कालिदासः |
| दण्डी |
| भवभूतिः |
| बाणः, सुबन्धुश्च |
| माघभारवी |
| राजशेखरः |
| श्रीहर्षः |
| मुरारिः |
| भट्टनारायणः |
| विशाखदत्तः |
| जगद्धरः |
| भर्तृमेण्ठबिह्लणादयः |
| क्षेमेन्द्रः |
| परिमलगुप्तः |
| कह्लणः |
| अभिनन्दः |
| भर्तृहरिः |
| जयदेवः |
| भानुकविः |
| शम्भुकविः |
| गोवर्द्धनाचार्यः |
| जीवगोस्वामी |
| कर्णपूरगोस्वामी |
| अनन्तपण्डितः |
| |
|:-----------------------------|
| **विषयः** |
| भोजः |
| वेदान्ताचार्यः |
| वेंकटाध्वरी |
| त्रिविक्रमः |
| मङ्ख-मयूरौ |
| रामभद्रदीक्षितः |
| जगन्नाथपण्डितराजः |
| प्राकृतकवयः |
| सूरतुलसीविहार्यादयः |
| कवितामहिमा |
| ग्रन्थकारस्य विनयः |
| **मङ्गलचत्वरः** |
| श्रीगणेशः |
| सरस्वती |
| हयाननः |
| श्रीकृष्णः |
| श्रीशिवः |
| **नगरवीथी** |
| जयनगरीवर्णनम् |
| जयनगरस्य संक्षिप्तेतिवृत्तम् |
| **नगरस्थानानि—** |
| राजप्रासादः |
| प्रियतमनिवासः |
| श्रीगोविन्ददेवः |
| 'सिरहड्योढीबाजार' |
| हवामहलम् |
| रामप्रकाश टाकीज़ |
| माधवविलासः |
| दुन्दुभिभवनम् |
| जलेबचौक |
| ज्योतिषयन्त्रशाला |
| कौंसिलभवनम् |
| राजकीयसंस्कृतपाठशाला |
| प्राक्तनो महाराजाकालेजः |
| हिन्दीसाहित्यपाठशाला |
| सांगानेरी चौपड |
| |
|:---------------------------------|
| **विषयः** |
| रत्नवणिग्वीथी (जौंहरी बाजार ) |
| रत्नवीथ्याः स्थानसंनिवेशः |
| धन्वन्तर्यौषधालयः |
| त्रिपोलियाराजमार्गः |
| स्वर्गशूली |
| हनूमद्विशिखा |
| विशालविशिखा (चौडारास्ता) |
| अजमेरी-गणगौरीरथ्ये— |
| चन्द्रपोलराजमार्गः |
| पुराणवसतिः |
| नाहरगढ |
| संक्षिप्तेतिवृत्तम् |
| ब्रह्मपुरी |
| संक्षिप्तेतिवृत्तम् |
| आमुख-नगरवीथ्योर्हिन्दी |
| युरोपयुद्धेदेशपरिस्थितिः |
| जयपुरस्य कायकल्पः |
| **राजवीथी** |
| श्रीमान् माधवसिंहदेवः |
| सम्राड्विजयप्रार्थना |
| श्रीमाधवसिंहदेवस्य चरित्रसंग्रहः |
| अभिरुचितकार्याणि |
| आयवृद्धेरायोजनम् |
| गौरवसंवर्द्धनम् |
| प्राचीनमर्यादायामाग्रहः |
| इङ्गलैण्डयात्रा |
| श्रीमाधवेन्द्रस्य जन्मोत्सवः |
| यशः |
| आशिषः |
| माघवेन्द्रस्य गुणस्मरणम् |
| युवराजमहोदयस्य दत्तकसंस्कारः |
| प्रजासु महान् महोत्सवः |
| वर्तमानमहाराजः श्रीमानसिंहदेवः |
| अमृतध्वनिः |
| मानमहीन्द्रस्य प्रथमो विवाहः |
| विवाहोपलक्ष्ये राजसभा (दरवार) |
| जोधपुरस्य प्रशंसा |
| पूर्णाधिकारप्राप्त्युत्सवः |
| हिन्दीपद्यानि |
| |
|:---------------------------------|
| **विषयः** |
| जन्मोत्सवे विशेषोत्सवः |
| महाराजकुमारजन्मोत्सवः |
| होलिकोत्सवे नगरयात्रा |
| द्वितीयो विवाहमहोत्सवः |
| जयपुरेन्द्रस्य रजतजयन्तीमहोत्सवः |
| शिलामयी मङ्गलम् |
| आशीर्वादश्लोकाः |
| **उत्सववीथी** |
| वसन्तपञ्चमी |
| सूर्यसप्तमी-हस्तिनः |
| उष्ट्राः |
| अश्वाः |
| घोटकानां शृङ्गारः |
| रथाः |
| सूर्यदेवस्य रथः |
| फाल्गुनस्य शोभा |
| होलिकोत्सवः |
| राधाकृष्णयोरङ्ग-होलिका |
| दोलोत्सवः |
| मधुकरान्योक्तिः |
| सुधारकहोलिका |
| चतसृषु भाषासु वर्णनम् |
| वयस्यानामेव कृते |
| शीतलाष्टमी |
| गणगौरी |
| मेलकम् |
| चतस्रो भाषाः |
| राजसभा |
| वारिदहर्म्ये प्रति यात्रा |
| रामनवमीमेलकम् |
| वटसावित्री |
| भरलानवमी |
| वनसोमवारमेलकः |
| हरियाली मावस |
| श्रावणस्य तृतीया (शृङ्गारकम् ) |
| तृतीया |
| मेलकः |
| लहरिरचना |
| |
|:---------------------------------|
| रक्षाबन्धनम् |
| राजसभा |
| गणेशचतुर्थी |
| परिक्रमा |
| सन्ध्या |
| षष्ठीमेलकः |
| दशहरा |
| राजसभा |
| शलकमेलकम् |
| नगरे आगमनम् |
| शरत्पूर्णिमा |
| दीपमालिका |
| सायंकाले नगरशोभा |
| राजसभा |
| भ्रातृद्वितीया मसीपात्रपूजा च |
| मकरसंक्रान्तिः |
| वरयात्रा |
| विद्युत्प्रकाशोत्सवः |
| हेडा(भूरिभोजनम्) |
| दाक्षिणात्यानां भूरिभोजनम् |
| पूर्वस्मृतिः |
| **नागरिकवीथी** |
| **विशिष्टजनचत्वरः—** |
| राजगुरुगोपीनाथसम्राट् |
| रा० गु० श्रीमुकुन्दरामपर्वणीकरः |
| " गोपीनाथद्रविडमहोदयः |
| श्रीबालानन्दमहन्तः |
| गलतास्थानमहन्तः |
| भट्टराजा |
| मिश्रराजा |
| गोपीनाथमन्दिरस्य गोस्वामी |
| कृष्णकुमारभट्टः |
| श्रीमान् चौमूपतिः |
| " सामोदस्य रावलमहाभागः |
| " अचरोलभूमिभर्ता |
| " धूलाभूमिभर्ता |
| " डिग्गीभूमिनस्थः |
| " दूनीपतिः |
| |
|:-------------------------------------|
| **विषयः** |
| श्रीमान् सीकरधराधिपतिः |
| '' खेतरीधरित्रीशः |
| ''खण्डेलाधिपः |
| ''नवलगढाधिपतिः |
| ''उनियाराधरणीपतिः |
| ''मलसीसरभूभर्ता |
| '' खाटूपतिः |
| '' खाचरियावासशासकः |
| '' झिलायधरापतिः |
| ''सिबाडपतिः |
| ''गीजगढस्वामी |
| ''बगरूपतिः |
| ''दातारामगढेश्वरः |
| ''चांपावतरूपसिंहमहोदयः |
| ''जोबनेरनायकः |
| ''पुरोहितश्रीरामप्रतापमहोदयः |
| ''प्रतापनारायण महाभागः |
| ''सरपुरोहितगोपीनाथमहोदयः |
| '' हस्तिबाबूमहाभागः |
| ''अमरनाथअटलमहाभागः |
| '' खवास बालाबख्शः |
| ''मुंशीरामप्रतापमहोदयः |
| ''मुंशीनानगराममहोदयः |
| सर मिर्जा इस्माइलमहोदयः |
| नवीना जागर्तिः |
| सर वी. टी. कृष्णमाचार्यः |
| श्रीमान् ठा. अमरसिंहमहोदयः |
| ''पं० देवीशङ्कर-तिवारी |
| ''दौलतमलभण्डारी |
| ''पं० श्रीश्यामसुन्दर एम. ए. महोदयः |
| ''किचलूमहोदयः |
| विद्याभूषणपुरोहितहरिनारायणमहोदयः |
| डा० दलजङ्गसिंहः |
| पं० विश्वेश्वरनाथचौबे |
| पं० सूर्यनारायणएम. ए. |
| पं० शिवकिशोरतिवाड़ी |
| मुन्शीमथुराप्रसादमहोदयः |
| भगवानदीनतिवाड़ी |
| नृसिंहबख्शनायबः |
| |
|:-------------------------------------|
| **विषयः** |
| **सुधीचत्वरः** |
| गुरुवरश्रीलक्ष्मीनाथशास्त्रिचरणाः |
| चरित्रसंग्रहः |
| श्रीकृष्णशास्त्रिचरणाः |
| श्रीशिवरामशर्ममहाभागाः |
| पं० चन्द्रधरशर्मा गुलेरी |
| विद्यावाचस्पतिश्रीमधुसूदनशर्ममैथिलाः |
| राजगुरुश्री हरिदत्तशर्ममैथिलाः |
| द्राविडश्रीकाशीनाथशास्त्रिणः |
| श्रीवीरेश्वशास्त्रिणः |
| श्रीदुर्गाप्रसादद्विवेदिनः |
| म० म०. पं० शिवदत्तमहोदयः |
| कविमल्लश्रीलहरिवल्लभः |
| आयु०मा० श्रीलक्ष्मीरामस्वामी |
| म०म०पं० श्रीगिरिधरशर्मचतुर्वेदः |
| राजगुरु पं० श्रीचन्द्रदत्तशर्माणः |
| गणेशशास्त्री गोडशे |
| पं० सूर्यनारायणव्याकरणाचार्यः |
| पं० कन्हैयालालनैयायिकवरः |
| पं० गिरिजाप्रसादद्विवेदी |
| पं० केदारनाथः |
| दुर्गादत्तज्यौतिषिकः |
| पं० विहारीलालसाहित्याचार्यः |
| पं० गोकुलचन्द्रभावनः |
| पं० बदरीनाथशास्त्री |
| बालचन्द्रशास्त्री |
| श्यामलालराजवैद्यः |
| दुर्गाप्रसादवैद्यवर्यः |
| राजवैद्यनन्दकिशोरशर्मा |
| युगलकिशोरशर्मा एम० ए० |
| प्रश्नवर पं० मदनमहाराजः |
| " " चन्द्रशेखरशर्मा |
| वैद्यजयरामदासस्वामी |
| वैद्यवरमुकुन्ददेवः |
| वैद्यवरपं० गोपीनाथशर्मा |
| पं० भवदत्तशर्मा |
| पं० विष्णुदत्तशर्मा |
| लालचन्द्रमैथिलवरः |
| ओझावंशभूषणः |
| विजयचन्द्रवैदिकवरः |
| पं० विजयचन्द्रशर्मा |
| |
|:----------------------------------|
| **विषयः** |
| दाधीचपं०लक्ष्मीनाथशास्त्री |
| गोपीनाथधर्माधिकारी |
| मन्दकिशोरनैयायिकः |
| पं० रामचन्द्रशर्मा (गणिताध्यापकः) |
| पं० शिवनन्दशर्मा |
| पं० लहरिशर्मा गणकवरः |
| ज्यौतिषी नारायणशर्मा |
| पं० हरिनारायणशर्मा दाधीचः |
| पं० नन्दकिशोरशर्मा नामावलः |
| पं० माधवप्रसादशास्त्री |
| पं० वृद्धिचन्द्रशर्मा |
| पं० मोतीलालशास्त्री |
| वैद्यनरहरिभट्टः |
| कलाधरभट्टः |
| वैदिकबच्चुलालचौबे |
| गौरीलालकवीश्वरः |
| गोविन्दरावकवीश्वरः |
| सुन्दररायमिश्रः |
| **उद्यानवीथी** |
| रामनिवासः |
| पशुशाला |
| ऐलबर्टभवनम् |
| विचित्रवस्तुभवनम् (म्यूजियम) |
| क्रीडाक्षेत्राणि |
| 'बैण्ड'वाद्यम् |
| मानप्रकाशः (चित्रपटशाला) |
| नवनिर्मितः कालेजपरिसरः |
| फतहटीबा |
| श्रीमानगुल्मटिका (स्टेच्यू सरकल) |
| मानगार्ड |
| हास्पिटल |
| मोतीडूंगरी |
| टीबेश्वरः |
| झालाना |
| रामबागहर्म्यमाला |
| 'विनायका' देवी-बलदेवगढादि |
| चरणमन्दिरं, गणेशगढं च |
| लालडूंगरी |
| गलता |
| |
|:--------------------------------|
| **विषयः** |
| गलतामेलकः |
| गालवगीतम् |
| नवघट्टः (नयाघाट) |
| जलयन्त्राणि |
| झाडखण्डः रावलजलबन्धश्च |
| पुराणघट्टः |
| घाटसंनिवेशः |
| घाट-बालाजी |
| प्रभातपुरीनिर्भरः |
| आम्बेरम् |
| राजभवनानि |
| जयदुर्गम् |
| आम्बेरस्यक्रमशोदर्शनम् |
| भूतेश्वरः |
| जमवारामगढम् |
| गमगढजलबन्धः |
| सवाईमाघबपुरम् |
| रणस्तम्भवरदुर्गम् |
| शेखावाटी |
| **अभिनन्दनवीथी** |
| **चित्रचत्वरः**— |
| शिविकाबन्धः |
| चक्रबन्धः |
| अष्टकोणबन्धः |
| छत्रबन्धः |
| चामरबन्धः |
| खड्गबन्धः |
| धनुर्बन्धः |
| शरबन्धः |
| शक्तिबन्धः |
| गोमूत्रिकाबन्धः |
| हारबन्धः |
| अष्टदलकमलबन्धः |
| लाकेटबन्धः |
| श्रीफलबन्धः |
| भाषासमकम् 'हिन्दी' |
| जयपुरीयहिन्दी |
| अग्रतः पठनेन हिन्दी |
| अग्रतः पृष्ठतश्च पठनेन (उर्दू) |
| सांकेतिकभाषाचित्रम् |
| |
|:----------------------------------|
| **विषयः** |
| बहुभाषामिश्रणचित्रम् |
| भाषाद्वयचित्रम् |
| वर्णपरिवर्तनचित्रम् |
| मकारादिचित्रम् |
| बहिर्लापिका |
| अन्तर्लापिका |
| द्वादशराशिचित्रम् |
| षड्ऋतवः |
| द्वादशमासाः |
| सप्तवाराः |
| अलङ्काराः |
| छन्दांसि |
| सिंहावलोकनम् |
| नीतिनिवेदनम् |
| धर्मपालनविषये निवेदनम् |
| प्राक्तननीतिनिर्वाहार्थं निवेदनम् |
| प्रजार्थेनिवेदनम् |
| आशीर्वादाः |
| **व्रजकवितावीथी** |
| भक्ति |
| सूर्यास्त |
| वसंत |
| ग्रीष्म |
| वर्षा |
| सरद |
| हेमन्त |
| राजवर्णन-कीर्ति |
| ऐतिहासिकमहत्त्व |
| जन्मदिनोत्सव |
| माधवविलास |
| वीरवर्णन |
| हाथी |
| घोडे |
| शिकार |
| युद्धवीर |
| दानवीर |
| आशीर्वाद |
| ग्रन्थकार की रचना |
| ऋतुवर्णन |
| राजवर्णन |
| प्रसङ्ग से प्रचीन |
**॥श्रीः॥**
**श्रीधीरवीराग्रगण्य-लैफ्टिनेण्ट कर्नल-हिजहाईनेस-मेजर जनरल
महाराजाधिराज-श्रीमन्मुकुटमणि-राजराजेन्द्र-
वर्द्धमानतेजःप्रताप**
**सरसवाईमानसिंहवर्मजी.सी.आई.ई. एल्.एल्.डी.**
**देवनृपतीनां करसरोजे**
**सादरसमर्पणम्**
**श्रीमन्नरेन्द्रकुलचूडामणे !**
**प्रोन्मीलत्प्रशंसे भानुवंशे लब्धजन्मा भवान्
राजन्नेतदंशे तव किं वा करवै स्तवम्
पूर्वजपरम्पराऽपि पार्थिवेषु पुण्यतरा
यस्यामवतीर्णंधर्मधीरं धाम वैष्णुवम्।
भृपतिसमाजे धीरवीराणां विनेतुस्तव
क्रीडायामपीह विश्वजेतुः संस्तवै भवम्
जयनगरेन्द्रकरे प्रेमभरेणोपयाय
जगति जयाय भवेज्जयपुरवैभवम् ॥**
** निवेदकः
ग्रन्थकर्ता**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702968431aaaaa.png"/>
**लैफ्टिनेंटकर्नल-हिज़हाईनेस-मेजरजनरल महाराजाधिराज-
सरसवाई श्रीमानसिंहवर्ममहोदयो जयपुरनरेन्द्रो विजयताम्**
श्रीः
मञ्जुकवितानिकुञ्जे–
| |
|-----------------|
| **जयपुरवैभवम्** |
**आमुखवीथी; चतुष्पदीचत्वरः।**
_(<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697681806Screenshot2023-10-03182241.png"/>)
_(**\***)**सरस्वती_(\*) **
**सो०—कीलितकुवलयदाम, तामरसद्युतिदर्पहम्।
शशधरधवलितधाम, मामनिशं गोपायतात्॥१॥**
श्वैत्येन निर्जितं कुवलयदाम (स्रक्) येन।तामरसस्य कमलस्य शोभागर्वहारकम्। चन्द्रवद् धवलं धाम तेजः(सरस्वती)॥१॥
**_(\*)चौपाई_(\*) **
**जयति जनितविधुरुचिपरिहासा। जयति जलजकुलकलितनिवासा॥
जयति जगत्त्रयकविकृतगाना। जयति भारती भणितिनिधाना॥२॥**
निजशरीरकान्त्या जनितः चन्द्रकान्तेरपि पराजयो यया।जलज० कमलासना।भणितिः वाङ्मयमेव निधानं निधिर्यस्याः सा ॥२॥
**यदवलोकलक्ष्मीलवलीला। सकलकलुषकुलविशमनशीला॥
हृदयसदनसुखसृष्टिरपारा। कविविलासमञ्जुलमधुधारा॥३॥**
यस्याः अवलोकलक्ष्म्याःदृष्टिसंपदः लेशस्यापि लीला, सकलपापसमूहनाशिनी (अस्ति)।हृदयरूपसदनस्य अपारा सुखसृष्टि।कविविलासानां
कृते मञ्जुला मधुधारा। भारत्या दृष्टिलवं प्राप्य अमृतधारासिकाइव कविताःप्रवर्द्धन्ते इति भावः ॥३॥
**मतिविकासकुसुमाकरकल्पा। कीर्तिकौमुदीप्रसृतिरनल्पा॥
तदिह सकलसुखमङ्गलमूला। भवतु भारती भृशमनुकूला ॥४॥**
बुद्धिविकासे वसन्तसदृशी सा अवलोकलक्ष्मीःकीर्तिकौमुद्याः अनल्पाप्रसृतिः प्रसारः। सकलानां प्राणिनां यत्सुखंहिताचरणम्, मङ्गलं पूर्वजन्माऽदृष्टं च तत् मूलम् (कारणम्) यस्याः सा। एतज्जन्मकृतेन पूर्वजन्मकृतेन च सुकृतेन प्राप्याइत्यर्थः॥४॥
**कलनिनादियत्कच्छपवीणा। श्रुतिग्रामपरिपोषप्रवीणा॥
स्वरतरङ्गरिङ्गन्मधुधारा। सकलसिद्धसारस्वतसारा ॥५॥**
कलनिनादिनी यस्याः कच्छपी वीणा।श्रुतीनां संगीतप्रसिद्धानां स्वरारम्भकशब्दविशेषाणां, षड्जग्राम-ऋषभग्रामेत्यादिस्वरसंघातानां च परिपोषेयथावदभिव्यञ्जने प्रवीणा।या वीणा, स्वरतरङ्गेषु रिङ्गन्ती प्रस्रवन्ती मधुधारा यस्याम् ईदृशी अस्ति। सकलं सिद्धं परात्परं यत् सारस्वतं वाङ्मयं तदेव सारो यस्याः॥१५॥
**सो०-निखिलनिगमनिश्चय-निरवधिनिरुपाधिकगुणा।
विमलविवेकविधेय-विनया वाग्देवी जयति ॥६॥**
विमलेन विवेकेन विधेयः संपाद्यो विनयः प्रपत्तिर्यस्याः सा। जयतिपदारम्भा जयतिपदावसाना च सेयं वाग्देव्याः मङ्गलप्रस्तावना॥६॥
**शरणमुदेतु मानसे सुचिरम्। चरणमेकमिन्दीवररुचिरम्॥
यदनुचिन्तयति चञ्चलचित्ते। कापि धीरता पदमुपधत्ते ॥७॥**
यत् (चरणं'कर्म')अनुचिन्तयति ध्यायति चञ्चलेपि चित्ते किमपि धैर्यंपदं दधाति॥७॥
**भगवति ! भूरि भारमहमादाम्। यदभिनवे पथि पदमिदमाधाम्॥
सपदि विधेहि महामनुकम्पाम्। देहि देवि मतिमनिशमकम्पाम्॥८॥**
अभिनवे नवीनच्छन्दोबन्धरूपे मार्गे॥८॥
**दीनविनयमवमन्य न शेताम्। जननि जनय करुणादृशमेताम्॥
रचनाश्रममिह मनसि न विन्दे। पदसरोजमकरन्दमिलिन्दं॥९॥**
दीनस्य विनयं प्रार्थनां तिरस्कृत्य भवती न शेताम् न उदास्ताम्। पदसरोजमकरन्दार्थं भ्रमरायते मनसि रचनाकृतं श्रमं न अनुभवामि, यदि भवच्चरणावलम्बनं स्यात्तर्हि मे मनसो न मनागपि श्रम इति भावः॥६॥
**दो०-चरणसरोरुहयोर्नमन्, सुबहु बद्धयुगपाणि।
रसिकमनसि मोदावहां, वाणि मतिं करवाणि॥१०॥**
बुद्धौयुगभूतौ पाणी यस्मिन् कर्मणि, बद्धाञ्जलिपुटमित्यर्थः। हे वाणिरसिकमनसो यथा मोदः स्यात्तथा रचनानुगां मतिं संपादयानि।आशिषि लोट्॥१०॥
**विनतमौलि सविनयमभिवन्दे। गुरुवरचरणराजदरविन्दे॥
यच्छाया हृदि शममुपसूते। कृतिविमूढताश्रमपरिभूते॥११॥**
गुरुवरचरणरूपे राजती (शोभमाने) अरविन्दे अभिवन्दे। कृतौ रचनायां या विमूढता, यश्च श्रमः (अयथार्थज्ञानम्) ताभ्याम् आक्रान्ते हृदि शान्तिम् उपसूते उत्पादयति॥११॥
**हृदयमन्दता व्रजति विरामम्। यत्सौरभमभिगम्य निकामम्॥
गुरुवरकृपा सकलसुखसीमा। दलयति दुरितमसद्भ्रमभीमा॥१२॥**
असन् अनुचितो यो भ्रमः तत्कृते भीमा भयंकरी॥१२॥
**गुरुरुपदेशदीपमभियच्छन्। हृदयतिमिरमपनयति नियच्छन्॥
मनसि मणौ गुणरुचिमभिसूते। पदपयोजरजसा परिपूते॥१३॥**
नियच्छन् नियमयन् शासने रक्षनित्यर्थः। रजसा निर्मलीकृते रत्नादौगुणानां हारसूत्रादीनां यथा रुचिः(कान्तिः), तथा चरणरजसा परिपूते मनोमणौ विनयदाक्षिण्यानुगुणां रुचिम् उत्पादयतीत्यर्थः॥१३॥
**वाल्मीकिप्रमुखा विजयन्ते। ये स्म भारतीमभिनवयन्ते॥
सूक्तिसिन्धुमभिलक्ष्य हि येषाम्। कृतिसरितः प्रवहन्तिं परेषाम् ॥१४॥**
अभिनवयन्ते निजरचनया अभिनयां कुर्वन्ति स्मेत्यर्थः। येषां वाल्मीक्यादीनां सूक्तिसागरम् अभिमुखं लक्ष्यीकृत्य। परेषाम् अन्येषांकवीनां कृतिरूपाः सरितः प्रवहन्ति। नदीनां सागराभिमुखत्वं प्रसिद्धम्। कवीनामुपजीव्याः किल वाल्मीक्यादय इति भावः॥१४॥
**दो०-व्यासवचनरचनाचयेष्वासमस्तभुवनानि।
भासयत्सु भावुकभरायासमहं न वदानि॥१५॥**
समस्तभुवनानि आ (अभिव्याप्य) व्यासरचनापूरेषु प्रकाशयत्सु सत्सु भावुकगणस्य आयासंमनःखेदमहंवर्णयानि। समस्तभुवनेषु प्रख्याता व्यासकृतयस्तथा च भावुकानां को वा खेद इति सकलोपजीव्यत्वं व्यासस्य सूच्यते। तथा चमत्सदृशानां रचनाभिः को वा तेषां परितोष इति निजविनयो ध्वन्यते। व्यास-आस इत्यादयश्चतुर्ष्वप्यनुप्रासाः॥१५॥
**सकलसुजनपरिवादपरीता। खलपरम्परा केन न गीता॥
या समस्तगुणगौरवनिष्ठान्। लघयति हन्त गिरैव गरिष्ठान् ॥१६॥**
ग्रन्थकाराणां नियमानुसारं दुर्जननिन्दां सुजनप्रशंसां चारभते-सकलसुजनेति०—
सज्जनानां परिवादेन निन्दया युक्ता। या सकलगुणगौरवयुक्तान् गिरैव वाङ्मात्रेणैव लघयति तिरस्करोति। गुरुतमपरिमाणान् वाङ्मात्रेणैव या लघूकरोति तस्याश्चमत्कारोऽवश्यमेवापूर्व इति हन्तपदेन सूच्यते। परमार्थतस्तु गुरुन् केवलं वाङ्मात्रेण निन्दति, नाधिकं सामर्थ्यमिति प्रतीयते। व्याजनिन्दा॥१६॥
**कुटिलकथारसरङ्गमुपेता। कपटकोटिसहचरीसमेता॥
क्षुन्दन्ती सुयशः परकीयम्। नृत्यति खलरसनैव नटीयम् ॥१७॥**
कुटिलकथारस एव रङ्गो नाट्यस्थलं तत् प्राप्ता। कपटकोटिरूपया सहचर्या समेता।क्षुन्दन्ती अवमृद्नन्ती 'खूंदती हुई’। खलजिह्वारूपा इयं नटी नृत्यति॥१७॥
**खलजिह्वा तूलीतुलितेयम्। कपटरङ्गमाप्त्वाऽनपनेयम्॥
परपरिवादचित्रमभिसूते। विमलयशसि पट इव परिपुते॥१८॥**
रूपकान्तरमाह—तूल्या रङ्गकूर्चिकया तुलिता समाना। या अनपनेयअहार्यंकपटरूपंरङ्गंरञ्जनद्रव्यं प्राप्य। परिपूते खुटिकालेपादिना परिमार्जिते पत्रपटादौ इव। परस्य विमले यशसि निन्दारूपं चित्रम्, अभिसूते लिखतीत्यर्थः॥१८॥
**पिशुनवदनवल्मीकनिलीना। खलजिह्वाभुजगीह नवीना॥
दशति दूरतोपि हि विहरन्ती। चित्रं या सुजनान्विदहन्ती ॥१९॥**
वदनमेव वल्मीकं सर्पबिलस्तस्मिन् निलीना गुप्ता। अन्या भुजगी बहिर्निःसृत्य दशति, इयं तु वल्मीके गुप्तैवेति व्यतिरेकः। विदहन्ती पीडय
न्तीति यावत्। विहरन्ती सती दूरतोपि दशति। तस्याः किल विहारोऽन्यस्य मरणमिति भावः॥१९॥
**दो०-परहितपरिपाटनसुपटु, परपरिभवपरिहासि॥
पिशुनपटलमीड्यं न किम्, परनिमित्तमायासि ॥२०॥**
परहितस्यपरिपाटने उन्मूलने सुचतुरम्। परपरिभवे परतिरस्कारे सति परिहसति प्रसीदति तच्छीलम्। अत एव परनिमित्तम् अन्येषां कृते। आयासि परिश्रमकारकं पिशुनवृन्दं किं न ईड्यंस्तवनीयम् ? अपि तु परहितनाशनम्, परतिरस्कारे प्रसन्नता, इत्यादि परार्थमेव परिश्रमकारकं खलवृन्दमवश्यमेव स्तोतव्यमिति व्याजनिन्दा॥२०॥
**सुकृतसञ्जसञ्जनसमुदाये। विनयमेवविनिवेद्य सुखाये॥
परगुणौघपरिचायिनि चित्ते। यो हि कपटघटनां न निधत्ते॥२१॥**
सुजनप्रशंसामुपक्रमते-सुकृते सज्जो यः सज्जनसमुदायस्तस्मिन्। एषोहम् विनयं विनिवेद्य सुखाये सुखीभवामि। सुख इवाचरतीति, आचारक्यङन्ताल्लट उत्तमपुरुषः। यः सुजनसमुदायः। परगुणसमूहानां परिचायिनि परिचयरक्षके परीक्षिणीत्यर्थः। स्वचित्ते कपटंन धत्ते॥२१॥
**जयति कापि मञ्जुलमधुमल्ली। सुजनसूक्तिसंजीवनवल्ली॥
या द्विजिह्वरसनापरिलीढे। स्रवति सुधामिव मानसनीडे॥२२॥**
कापि अनिर्वचनीया। मञ्जुलमधुमल्लिकास्थानीया, सुजनसूक्तिरूपा संजीवनवल्ली जयति। या द्विजिह्वानां, पिशुनानां सर्पाणां च जिह्वया परितो लीढे आस्वादिते (स्पृष्टे)। चित्तरूपे नीडे गृहे जीवनदानार्थंसुधामिव स्रवति। सर्पजिह्वया परिलीढेपक्षिगृहे यथा अमृतस्त्रावेण फलं तथा चित्ते सुजनसूक्त्या फलमित्याशयः॥२२॥
**खलकलङ्करेखापि च लग्ना। सुजनसूक्तिसुरसरिति निमग्ना॥
शुचिरुदेति विमलत्वमुपेता। शिवशशाङ्कलेखेव समेता ॥२३॥**
खलदत्तस्य कलङ्कस्य रेखापि सुजनसूक्तिरूपायांगङ्गायाम् निमग्ना, तदनन्तरं विमलतां प्राप्ताशुचिः सती उदेति निष्क्राम्यति। समेता संमुखमुपेता शिवस्य चन्द्रलेखा इव। चन्द्रलेखेव विमला सती उदेति उच्चैरारोहति। चन्द्रलेखापि हरशिरसि गङ्गाप्रवाहपवित्रितैवकलङ्करेखया रहिताजाता, अन्यथा तु चन्द्रः सकलङ्क एव। एवं सत्सूक्तिगङ्गायां खलप्रसेधित—कलङ्कोपि विमलः सन् शिवशशाङ्कलेखेव भूषणं भवतीति भावः ॥२३॥
**सुपटुमवैमि न सज्जनदृष्टिम्। परगुणपक्षपातपरिपुष्टिम्॥
अपरैः सुगुरुकृतमपि गाढम्। या न दोपमभिपश्यति वाढम् ॥२४॥**
परेषां गुणानां पक्षपातस्य यत्र परिपुष्टिरस्ति, ईदृशीं सज्जनदृष्टिं अहं सपटुंसुचतुरां न जानामि। या अपरैः दुर्जनैः गाढं यथा स्यात्तथा सुगुरुकृतमपि। (लघुनपिसन्तं गुरुरूपेण प्रसेधितमपि) दोषं न पश्यति। या दृष्टिर्गुरुतरमपि वस्तु न पश्यति सा कथं पट्वी? एवं गुणपक्षपातवशात् महान्तमपि दोषं या न पश्यति। किन्तु तद्वन्तं जनमात्मीयेषु गणयति सा अवश्यं विकलेति व्याजस्तुतिः ॥२४॥
**यदि च सुजनसंगमरससारा। मिलति मञ्जुमन्दाकिनिधारा ॥
तदिह पापभवतापसनाथा। तुदति हन्त कथमिवखलगाथा ॥२५॥**
सत्संगमरसएवसारो यस्याः सा। मन्दाकिन्या धारा।ङ्यापोरितिह्रस्वः। पापेन, भवतापेन सांसारिकदुःखेन च सनाथा।खलगाथा दुर्जनकथा ॥२५॥
**अहह साधुसंगसुखसरणी। हृदयतापपीडापरिहरणी ॥
यामुपेत्य परिभवति न बाधा। भवति भूरिसुखसूतिरगाधा ॥२६॥**
साधूनां संगमसुखस्य सरणिः शैली, हृदयतापरूपायाःपीडायाःपरिहर्त्रीअस्ति। यो पद्धतिं प्राप्य अगाधा अपारा। सुखसूतिः सुखोत्पत्तिः॥२६॥
**दो०—मलयजमदमीलनपराः, सुजनसूक्तयो भान्ति॥
उरसि यासु सक्तास्वपि हि, तापजापदो यान्ति ॥२७॥**
मलयजमदस्य चन्दनगर्वस्य संकोचनपराः। यासु सूक्तिषु लग्नास्वेव तापजाःआपत्तयो यान्ति। चन्दनः किंचित्कालं तत्कृतशैत्यप्रतीक्षायां तापंहरति। इमास्तु लग्नमात्रा एव उरसस्तापापदं हरन्तीति चन्द्रनगर्वमीलिन्यः॥२७॥
**जयति पूर्वकविवाङ्मधुधारा। सकललोकसुखसौरभसारा॥
हरति तापमपि या हृदि नीता। निखिलजगति जीवातुरुदीता॥२८॥**
सुजनप्रशस्तिंपरिसमाप्य पुनःप्रकृतां कविप्रशंसामुपक्रमते—जयति०—
सकललोकानां यत्सुखं तदेव सौरभसारः सुगन्धसारोयस्यां सा, सर्वलोकसुखजननी। पूर्वकवीनां वाग्रूपा मधुधारा।यस्यां सौरभं मधुरता च स्यात् ईदृशी मधुधारा अवश्यं जयतीति भावः। या वाग्धारा।जीवातुः जीवनौषधिः सती उदीता उत्पन्ना, (ईङ् गतौ, अस्मात् क्तः। या हृदि नीतापि तापं हरति। अन्य औषधिर्भक्षिता सती, तद्वीर्यविपके रक्तेन सह मिलिते सति, तापं हरति। इयं तु हृदये संनिहितापि तापमपनयतीति विशेषः॥२८॥
**प्रकटसाधुसुरतरुरुचिरेखा। चेदुदेति नन्दनवनलेखा।
यदि च मिलति मन्दाकिनिधारा। तीरविततसुररमणिविहारा ॥२९॥
यदि च भवति भुवि विलुलितलोभा। त्रिदिवकुञ्जगुञ्जत्पिकशोभा॥
जगति तर्हि तुलयति बत धन्ये। कविविलासलीलामिति मन्ये ॥३०॥**
प्रकटा साधूनामुत्तमानां सुरतरूणां रुचेः कान्तेः रेखा यस्यां सा। सुर-
तरुसुभगेति यावत्। चेत् (भुवि) नन्दनवनपंक्तिरुदेति, अकस्माद् भाग्योदयेनाविर्भवति। यदि च तस्यां वनलेखायाम्, तीरे विततः विस्तृतः सुररमणीनां विहारो यस्याम् ईदशी मन्दाकिनीवारा भवति॥२९॥
विलुलितलोभा जनितलोभा। त्रिदिवकुञ्जे स्वर्गकुञ्जे। गुञ्जतां कूजतां पिकानांशोभा। धन्ये कविविलाससम्बन्धाद्बहुमानभाजने जगति। अयं किल सर्वस्याशयः यदि भूमौ नन्दनवनलेखा स्यात्तस्याश्च मध्ये यदि मन्दाकिनीधारा स्याद्यस्यां देवाङ्गना विहरेयुः।तस्यास्तटकुञ्जे यदि पिकगुञ्जारवःस्यात्तर्हि कविविलासं जगति तुलयेत्॥संभावनालङ्कारः॥३०॥
**हृदयकलितकल्मषकुलदलनी। निरुपमाननिरवधिसुखकलनी॥
अहह कापि निर्भरमदरम्या। कविवाक्सीधुसुधेयमदम्या॥३१॥**
हृदयनिहितस्य कल्मषकुलस्य विषादरूपदुरितसमूहस्य दलनी नाशिनी।लेखनीतिवत्। निरुपमानं अनुपमं निःसीमं च सुखंकलयति। निर्भरोगाढोयो मदस्तेन रम्या।अन्या सीधुसुधा अम्लादिपदार्थदमनीया भवति, परं कविवचनरूपा मद्यसुधेयम् अदम्येति भावः॥३१॥
**दो०-भासकालिदासप्रभृति-कविविलासमीडीय।
वाङ् नो वहति विकासमिह, यद्विभासमभिनीय॥३२॥**
कालिदासप्रभृतिकवीनां विलासं कविताचमत्कारं ईडीय स्तुयाम्। ईड् स्तुतौ अस्माल्लिङ उत्तमपुरुषैकवचनम्। यद्विभासं यस्य कविविलासस्य विभासं प्रकाशम्। अभिनीयनीत्वा गृहीत्वा। इह संसारे। नः अस्माकं वाक्विकासं वहति। कालिदासादिच्छाययैव व्युत्पत्या, अस्माकंवाचोविकास इत्यर्थः॥३२॥
**महितमहाकविमौलिविनिहिता। जयति कालिदासातुलकविता॥
दिव्यशक्तिशंसिनि सुविलासे। माद्यति रसिकमनो यदुपासे॥३३॥**
सामान्यतः कवितामभिष्टुत्य कविविशेषाणां कवितां सविमर्शमुपस्तौति—महितमहा०—
महितानां महाकवीनां मौलिषु न्यस्ता। सर्वैरपि सबहुमानमादृतेत्यर्थः।अतुला अनुपमा कविता। दिव्यशक्तिंसूचयति ईदृशे। सु, विलासा विभ्रमा यस्मिन् ईदृशे। यदुपासे यस्याः कविताया उपासे उपासनायां (सेवने), उपपूर्वकादास्धातोर्घञ्। रसिकानां मनः माद्यति, मत्तं भवति, हृष्यतीत्यर्थः। तथा च-प्रत्यक्षरं दिव्यभावः, नैसर्गिकत्वं, विभ्रमनिर्भरत्वं च कालिदासकविताया विशेष इति भावः॥३३॥
**असमसाहितीसारसुवचना। लसति दण्डिपण्डितवररचना॥
जगति जाग्रदादर्शसनाथा। यस्य कैर्न गेया गुणगाथा ॥३४॥**
असमं अनुपमं साहित्यसारं सुप्रकारेण वक्तितादृशी। सहितस्य भावः साहिती, भावष्यञन्तान् ङीष्। अथवा असमानि साहित्यस्य सारभूतानि सुवचनानि यस्यां सा। जाग्रत् देदीप्यमानःयःआदर्शस्तेन सनाथा युक्ता।जगन्नाथात्पूर्वम्, अन्ये हि साहित्यकारा उदाहरणे अन्येषामेव कृतिमुद्धरन्ति, न स्वयं तादृक्प्रौढं रचयन्ति। अयं तु दण्डी स्वकीयामेव रचनामुदाहरन् साहित्यविदामादर्श इति अस्य रचना आदर्शसनाथा। किञ्च-आदर्शेनकाव्यादर्शेन सनाथा, अस्य गुणकथाकैर्न गेया। यावत्काव्यादर्शं सर्वैरेवस्ताव्येति भावः॥३४॥
**भूरि वीरभावानभिदधती। भवति भट्टभवभूतिभारती॥**
**यस्य लोकलिपिललितलेखिनी। रम्यरसेपि च रुचिररेखिनी॥३५॥**
वीरभावान् वीररसोचितान् भावानभिदधती कथयन्ती। भवभूतिर्हि वीररसनिगुम्फे कालिदासमतिशेते। एषहि 'झणझणायितस्यन्दनः' अमन्दमददुर्निनद्धिरदवारिदैरावृतः॥ (उत्तर०), दोर्दण्डाञ्चितचन्द्रशेखर०(वीरचरि०) इत्याद्योजोऽनुकूलबन्धैर्वीररसमुपबृंहयति। कालिदासस्तु मधुर-
तरवर्णनाभ्यासादोजःस्थलेपि—"यो हनिष्यति वध्यं त्वां रक्ष्यं रक्षिष्यति द्विजम्।" इत्यादि मधुरतरमेवाह। लोकलिप्यां लोकचरितचित्रणे ललिता यस्य लेखिनी। रम्यरसेपि विप्रलम्भकरुणादावपि।रुचिररेखायुक्ता, सुनिपुणेति यावत्। अयं हि चरितचित्रणे चतुरः, करुणविप्रलम्भादिवर्णने चाद्वितीयः।प्रसिद्धिश्चास्य—'भवभूतेः सम्बन्धात् भूधरभूरेव भारती भाति। एतत्कृतकारुण्ये किमन्यथा रोदिति ग्रावा॥' इत्यादिः सुप्रसिद्धैव॥३५॥
**सहृदयहृदयपटान्न निगच्छति। बाणलिखितगद्यं मुदमृच्छति॥
क्लिष्टकल्पनाबहुतरभरिते। यत् सुबन्धुबन्धेपि विजयते॥३६॥**
हृदयरूपात् पटात् न निगच्छति, न याति। बाणेन लिखितं गद्यं मुदं हर्षं ऋच्छति गच्छति ददातीत्यर्थः। लेखिन्या लिखितमेव गद्यादिकं यदा पत्रपटात् न याति, तर्हि बाणेन बाणाग्रफलकेन लिखितं उत्कीर्णं गद्यं कथं गच्छतु नाम? यत् बाणस्य गद्यम्। क्लिष्टकल्पनाभिरत्यन्तं भरिते सुबन्धुबन्धे (वासवदत्ताख्ये) सत्यपि विजयते उत्कर्षति। तथा च-गद्यचातुर्थेपि क्लिष्टकल्पना सुबन्धोर्दोषः, बाणस्य तु सुमधुरता गद्यस्य सुप्रथितेत्यलं महत्सु तारतम्यविचारेण॥३६॥
**दो०-मिलितवर्णमैत्रीमधुर्माघोऽभिमुखमुदेति॥
मधुरताऽथ सा भारवेः केषां न स्मृतिमेति ॥३७॥**
मिलिता या वर्णमैत्री सा एवमधु यस्मिन्नीदृशो माघः(शिशुपालवधकाव्यम्) संमुखमायाति। भारवेः(किरातार्जुनीयकारस्य) सा वर्णमैत्रीकृता मधुरता केषां स्मृतिं नैति। अपि तु सर्वे स्मरन्ति। तथा च-माघभारव्योर्वर्णमैत्रीकृते माधुर्ये समानतेति भावः। पक्षान्तरे च-मिलितं सर्वेषां च क्षत्रियादिवर्णानां मैत्रीकारकं मधु मद्यं यस्मिन्नीदृशो माघमासः। शीते माघमासे मद्यपैर्विशेषतो मधु सेव्यते। तस्यां मद्यगोष्ठ्यां च क्षत्रियादिव-
र्णानां न भेदः, प्रत्युत सर्वे मद्यपाने मिलन्ति। तथा च-वर्णानां मधुद्वारामैत्रीकारको माघमासः समीपागतोऽस्ति, ततश्च मधु-रतामधुवर्षिणी रवेः सूर्यस्य भाआतपः केषां स्मृतिं नाऽऽकर्षति। माघमासे आनन्दकारिणी सूर्यदीप्तिः सर्वेषामभिमता भवतीति सर्वस्याशयः॥३७॥
**सुप्रसन्नगौरवगुणधानी। जयति राजशेखरकविवाणी॥
यन्निबद्धरचना रसनीया। मदयति मीमांसापि यदीया॥३८॥**
सुप्रसन्नःप्रसादगुणयुक्तोगौरवगुणो (अर्थगाम्भीर्यं प्रौढिर्वा) धीयते यस्यां सा। राजधानीतिवत् अधिकरणे ल्युट्, ङीप्। यथा वाण्या निबेद्धारचना। रसनीया सहृदयानामास्वादनीया भवति। यदीया मीमांसा, यद्रचनासंबन्धिनी मीमांसाविमर्शोपि मदयति प्रसादयति। अर्थात् यस्या अन्तस्तले विचारेण मार्मिकारणामानन्दप्राप्तिर्भवति। किञ्च-यदीया राजशेखरसंबन्धिनी मीमांसा (काव्यमीमांसा) मदयति सारस्वतेयपुरुषादिपरिज्ञानेन मानाविधकाव्यभिदाबोधनेन च विदुषश्चमस्करोतीत्यर्थः॥३८॥
**अतुलकल्पनाक्रमकमनीया। वाक् श्रीहर्षकवेः स्तवनीया॥
प्रौढबन्धवन्धुरपदशय्या। मिलति मुरारिसूक्तिरविजय्या।॥३९॥**
अतुलः, अनुपमो यः कल्पनाक्रमस्ते कमनीया। एवं च 'निपीय यस्येति' प्रथमपद्येयोर्थस्तमेव 'रसैःकथा यस्येति द्वितीयपद्येपि बध्नतोऽनवीकृतत्वम्, स्थाने स्थाने क्लिष्टत्वं च यद्यपि वैगुणंतथापि अपूर्वकल्पनासु श्रीहर्षस्य (नैषधकर्तुः) प्रथितं पाटवमिति भावः।
प्रौढबन्धेन बन्धुरा सुन्दरी पदशय्या यस्याः सा। अविजय्या अन्येन कविना विजेतुमशक्या। तथा च आख्यातकृत्तद्धितादिसमञ्जसप्रयोगात्प्रौढबन्धे मुरारिकवेः (अनर्घराघवकर्तुः) पाटवमिति ध्येयम्॥३९॥
**सुप्रसीददोजोनिःश्रेणी। भाति भट्टनारायणवेणी॥।
साभिप्रायपदौघनिधानी। लसति विशाखदत्तवरवाणी॥४०॥**
प्रस्फुरत्प्रसादं यथा स्यात्तथा, ओजोगुणस्य निःश्रेणिः। उत्तरोत्तर्वृद्ध्या सोपानभूता। वेणी वेणीसंहारनाटकम्। तथा च 'यो यः शस्त्रं बिभर्ती'त्यादिषु कठिनपदप्रयोग-बृहत्समासाद्यभावेपि ओजसः पूर्णमात्रायामाविष्करणं भट्टनारायणस्य सर्वसंमतो गुण इति ज्ञेयम्॥ साभिप्रायाः पदौघानिधीयन्ते यस्यां सा।विशाखदत्तस्य (मुद्राराक्षसनाटककर्तुः) वरावाणी। अर्थपोषमन्तरा नैकपदमपि नाटकेऽनेन प्रयुक्तमिति विदुषां विदितमेव॥४०॥
**अनुप्राससुखसहजसुवेषा। जयति जगद्धरपद्धतिरेषा।
यत्र नादिनवनूपुररम्या।नृत्यतीव भवभक्तिरदम्या॥४१॥**
वृत्याद्यनुप्रासैः सुखः सुखकरः, सहजः स्वाभाविकः, सुन्दरो वेषोयस्याः सा।यत्र यस्यां पद्धत्याम् नादिभिर्मञ्जुशिञ्जानैर्नवनूपुरैःरम्या, अदम्या अरुद्धप्रसरा, शिवभक्तिर्नृत्यतीव।एवं च मञ्जीरशिञ्जारववन्मञ्जुला, वृत्त्यनुप्राससत्त्वेपि निसर्गसुन्दरी, शिवभक्तिमयी जगद्धरस्य (स्तुतिकुसुमाञ्जलि कर्तुः) वाणीति फलितम् ॥४१॥
**सो०—काश्मीरोत्था भान्ति, भर्तृमेण्ठविह्लणमुखाः।
येषां कविता यान्ति, कुङ्कुमकेसरसहजताम् ॥४२॥**
भर्तृमेण्ठो(हयग्रीववधनिर्माता), बिह्लणो(विक्रमाङ्कदेवचरितकर्ता), भल्लटः, एतदादयः। कुङ्कुमस्य काश्मीरजस्य ये केसराःपरागकोषास्तेषांसहजातत्वम्।
"सहोदराः कुंङ्कुमकेसराणां भवन्ति नूनं कविताविलासाः।
न शारदादेशमपास्य येषां मयाद्य दृष्टः कुहचित्प्ररोहः ॥"
**कविताध्वनि काश्मीरककलिते। सा क्षेमेन्द्रसूक्तिरुन्नयते॥
या हि रुचिररचनापरिचेया। वचनौचित्यविचारविनेया॥४३॥**
काश्मीरकपण्डितकृते कविताध्वनि कवितामार्गे। उन्नयते उन्नतिं स्पृशति। रुचिराभिः रचनाभिः परिचेया परीक्षणीया या सूक्तिः, वचनानामौचित्यविचारेण विनेया उपगम्या सेवनीयेति यावत्। तथा च वाणीनामौचित्यं प्रयुञ्जाना क्षेमेन्द्रसूक्तिः सद्भिः सेवनीयेति भावः। किञ्च 'औचित्यविचार-चर्चा' नामकं ग्रन्थं प्रकाशयन्ती क्षेमेन्द्रसूक्रिरित्यप्यर्थः। नानाविधाः संस्कृतप्राकृतादिरचनाः, औचित्यविचारश्चक्षेमेन्द्रसूक्तेरुन्नतिः॥४३॥
**परिमलपदगुम्फो मधुगाही। पारिजातपरिमलपरिवाही॥
प्रभुमवैमि कह्लणकविमद्धा। बत तरङ्गिणी येन निबद्धा॥४४॥**
परिमलगुप्तस्य कालिदासापरनाम्नः पदगुम्फः। मधु गाहते तच्छीलःपारिजातसौरभवाही च (अस्ति)।सुवर्णैःसंग्रथिते यत्पदगुम्फे, सुवर्णेसुगन्ध इव माधुर्यकृतोऽलौकिको गुणः प्रतीयत इति भावः। 'नवसाहसाङ्कचरितम्' यस्य प्रत्यक्षं प्रमाणम्॥ कह्लणकविं राजतरङ्गिणीकारंश्रद्धा सत्यंप्रभुंसमर्थमवैमि। येनराजतरङ्गिणीसदृशः सुप्रसन्नगभीरार्थ ऐतिहासिको ग्रन्थो निबद्धः। पक्षान्तरे च येन तरङ्गिणी नदी अवरुद्धास कथं वा प्रभुर्न बाध्यः॥४४॥
**को ननन्द न हि निर्भरबन्धे। भृशमभिनन्दसूरिसुनिबन्धे॥
अहहभर्तृहरिवाक्सरसीयम्। तापहारि सेवनमदसीयम्॥४५॥**
निर्भरोऽश्लथः बन्धो गुम्फो यस्मिन्नीदृशे अभिनन्दसूरेः(कादम्बरीकथासारादिकर्तुः) सुन्दरे निबन्धे को न ननन्द अपि तु सर्व एवं प्रससाद। प्रसिद्धो ह्याभाणकः'अभिनन्दस्य नन्दिनी' इति ॥ भर्तृहरे शतकत्रयादि—
कर्तुः वाक् इयं सरसी पुष्करिणी। अदसीयम् अदःसंबन्धि। अदसश्छः। सेवनं तापहारि॥४५॥
**कलितकान्तकोमलपदपुण्या। कविजयदेवसूक्तिरतिगुण्या॥
मधुरवर्णमैत्रीरमणीया। भानुकवेरपि वाक् श्रवणीया॥४६॥**
कलितैर्यथास्थानविनिवेशितैः कान्तैःकोमलः(मधुररसानुगुणैः) पदैः पुण्या जयदेवसूक्तिः(किन्दुबिल्ववंशजातस्य गीतगोविन्दकर्तुः कविता) अतिगुण्या गुणवती। तन्त्रेण प्रसन्नराघवकर्तुः, महादेवसुमित्रयोरात्मजस्य पीयूषवर्षस्य चन्द्रालोककर्तुर्जयदेवस्यापि संग्रहो बोध्यः॥ मधुराणां वर्णानां मैत्र्यारमणीया, भानुकवेः रसतरङ्गिणी-रसमञ्जरीकर्तुः वागपि श्राय्या।वर्णमैत्री पदमाधुर्यंध्वनिकृतं सुश्राव्यत्वं च भानुकवेः कवितायां मार्गणीयम्॥४६॥
**अनुप्रासपटुपदपरिचेया।शम्भुसूक्तिरपि मनसि निधेया॥
मधुरमञ्जुगुम्फनगणनीया। गोवर्द्धनवाणी स्तवनीया॥४७॥**
अनुप्रासेन पटूनि सुभगानि यानि पदानि तैः परीक्षणीया, शंभोःराजेन्द्रकर्णपूर अन्योक्तिमुक्तालतादिकर्तुः काश्मीरकस्य सूक्तिः। मनसि हृदये उत्कीर्णा भवतीत्यर्थः। प्रसिद्धंह्यस्य प्रासपटुपदप्रयोगपाटवम्॥ मधुरो मधुररसानुकूलो मञ्जुःप्रस्फुरच्छृङ्गारो यो गुम्फस्तेन गणनीया (माननीया) गोवर्द्धनस्य आर्यासप्तशतीकर्तुः वाणी स्तोतव्या।उक्तं चजयदेवादिभिः—'शृङ्गारोत्तरसत्प्रमेयरचनैराचार्यगोवर्द्धनस्यकोपि न विश्रुतः' इति॥४७॥
**सो०—जयति जीवगोस्वामि-रचना भक्तिरसोत्तरा।
कमपि रसं कलयामि, कर्णपूरकविताक्रमे॥४८॥**
भक्तिरसःउत्तरःप्रधानं यस्यां सा। जीवगोस्वामिनो रचना भक्तिरसामृतसिन्धुप्रभृतिर्जयति, अन्यान्यभक्तकविषु विरलदर्शनत्वेनोत्कर्षतीत्यर्थः। भक्तिरसोत्तरेत्यनेन भक्तेःरसत्वेन स्थापनं जीवगोस्वामिनो भक्तिरसामृतसिन्धुस्थं मतमपि सूचितम्॥ कर्णगोस्वामिनः कवितापद्धतौ।कमपि, अन्यान्यभक्तकविष्वसुलभं रसमानन्दं कलयामि प्राप्नोमि। अत एव एतस्य कृतौ, आनन्दवृन्दावनचम्पू—अलंकारकौस्तुभ—उज्ज्वलनीलमणिप्रभृति—रचनायां भक्तिप्राधान्येप्यपूर्वा कवित्वशक्तिराकर्षकता च प्रतीयते॥४८॥
**कृतविदर्भपथपदविन्यासा।पटुरनन्तपण्डितरचना सा॥
प्रौढगुम्फगौरवगुणगम्या। भोजभारती केनन नम्या॥४९॥**
कृतो विदर्भपथस्य वैदर्भमार्गस्य पदविन्यासो यस्यां सा, ओजःप्रसादमाधुर्याणां सकलानामेव तत्रोपलम्भात्। 'समग्रगुणा वैदर्भी' इति वामनः। अनन्तपण्डितस्य 'भारतचम्पू' कर्तुः सा रचना, पटुः सुनिपुणा (अस्ति)॥प्रौढो यो गुम्फः अर्थगौरवगुणश्च ताभ्यांगम्या सूचनीया।भोजराजस्य रामायणचम्पूप्रभृतिकर्तुर्भारती॥४९॥
**विशदविषयगुम्फनमनुरुन्धे। वेदान्तार्यगिरामनुबन्धे॥
अनुप्रासमनुगतमभिधेयम्।वहति वेङ्कटाध्वरिरचनेयम्॥५०॥**
वेदान्ताचार्यस्य पादुकासहस्त्रादिकर्तुर्गिरामनुबन्धे वाग्गुम्फे।विशदं विषयस्य एकस्यैव विस्तरेण गुम्फनमनुरुन्धे मानयामि। एकस्यैव वर्ण्यस्य नानाविधाभिर्वर्णनपाटवं तस्याहं बहु मानयामीति भावः॥ वेंकटध्वरिणो लक्ष्मीसहस्रविश्वगुणादर्शप्रभुतिकर्तुरियं रचना।अनुप्रासमनुगतम् अनुप्रासानुसारिअभिधेयं वाच्यं वहति। तस्य रचना प्रायः शब्दालंकारमेवसहकृत्वाऽभिधेये प्रसरतीत्यर्थः। अनुप्रासेन अनुगतमभिधेयमित्यनुक्त्वा,
अभिधेयमेव अनुप्रासमनुगच्छतीत्युक्त्या अनुप्रासानुरोधेन वाच्ये वैगुण्यमपि कुत्रचित्सूचितमिति सुधीभिरुन्नेयम्॥५०॥
**श्लेषनिवेशकुतुकि हृदयं चेत्।
तदिह त्रिविक्रमगुम्फमुदञ्चेत्॥
निबिडनिगुम्फनैपुणं प्रायाम्।
मङ्ख–मयूर–महितरचनायाम्।५१।**
श्लेषालङ्कारस्य संनिवेशे कौतुकयुक्तम्। त्रिविक्रमभट्टस्य नलचम्पूकर्तुर्गुम्फम्। उदञ्चेत् अनुसरेत्॥ निबिडःअश्लथो यो निगुम्फस्तन्नैपुणं प्रायाम् प्राप्नवम्। मयूरः सूर्यशतकादिकर्ता प्रसिद्धः।मङ्खःश्रीकण्ठविजयकर्ता काश्मीरकः॥५१॥
**अनुप्रासतृष्णातपतुम्फे।रामभद्रदीक्षितपदगुम्फे॥
गुणमलभ्यमपरे कविलोके। ननु निसर्गसुन्दरमवलोके॥५२॥**
अनुप्रासतृष्णारूपस्यातपस्य तुम्फे तर्पके, अनुप्रासपूर्णेइत्यर्थः। तुफ तुम्फ तृप्तौ। अन्तर्भावितण्यर्थः। रामभद्रदीक्षितस्य रामाष्टानुप्रास–शृङ्गार–तिलकादिकर्तुः पदगुम्फे। अपरे कविलोके अलभ्यं निसर्गसुन्दरं(स्वाभाविकम्) गुणमवलोके पश्यामि। शब्दालङ्कारबाहुल्येपिप्रसादमाधुर्यादिगुणो विलसतीति भावः।पदगुम्फस्य विशेष्यतानुरोधेन,कविलोके इत्यनेन तद्गुम्फोलक्षणीयः॥५२॥
**वाददुर्गमाध्वनि सुदुरापम्। जगन्नाथगिरि गुणमिममापम्॥
महितमञ्जुमधुरिमगुणरम्या। रसगङ्गा विलसति यददम्या।५३।**
वादस्य परस्परं शास्त्रार्थविमर्शस्य, दुर्गमे मार्गे, सुदुरापम् अतिदुर्लभम्। जगन्नाथगिरि, जगन्नाथपंडितराजस्य वाण्याम्। आपम् अध्यगमम्, आप्नुतेर्लुङ्। महितः सकलसंमानितो मञ्जुःकाव्यशोभावहो यो माधुर्यगुणस्तेन रम्या। अदम्या केनाप्यनभिभवनीया, सर्वतोप्युत्कर्षशालिनीति यावत्।
रसस्य काव्यपरिभाषितस्यानन्दस्य गङ्गा यद्विलसति, वादग्रन्थेपि रसगङ्गाधरे उदाहरणेषु तादृग्रसपरिपोषः कवेरनन्यसाधारणो गुण इति भावः। जगत्पूज्यस्य हिमाद्रेर्गुणमिमं प्राप्नवम् यत्तत्र दुर्गमप्रदेशेषु जगत्पूज्या सुमधुरा गङ्गा प्रवहति, एवं जगन्नाथपंडितराजस्य वाण्यां गुणं प्राप्नवमित्यपि शब्दशक्त्या ध्वन्यते॥५३॥
**दो०–ध्वनिमहिताध्वनि सच्छवीन्प्राकृतकवीन् स वेद।**
**यःकिल गाथागुणगणान् याथार्थ्येन विवेद ॥५४॥**
ध्वनेर्महिते पूजिते मार्गे। सच्छवीन्शोभमानान्।गाथासप्तशतीसंग्राहक–गौडवहोसेतुबन्धादिकारकान् प्राकृतभाषाकवीन्। स वेद (जानाति) यो गाथानां सप्तशतीप्रभृतिषु निबद्धानां गाथाच्छन्दसां गुणान् यथार्थं विवेद विदितवान्। गाथासप्तशतीप्रभृतिषु ध्वनिमधुरा गाथा, यो ध्वन्यर्थसहकारेण बुद्धवान् सोऽवश्यं, प्राकृतभाषायां कीदृशं माधुर्यं ध्वन्यर्थानुगुणत्वं चास्तीति बोद्धुंप्रभवेदिति भावः॥५४॥
**सो०–तुलसी–सूर–विहारि–कृष्णभट्ट–भारति–मुखाः।
भाषाकविताकारि–कवयः कस्य न संमताः॥५५॥**
संस्कृतप्राकृतकवीनभिष्टुत्य, भाषानुसारिच्छन्दोग्रहणाद्भाषाकवीनपि प्रसङ्गतः स्तौति–तुलसीति० श्रीकृष्णभट्टः कविकलानिधिविरुदाङ्कितः सवाईजयसिंहदेवानां (जयपुरनिर्मातॄणाम्) राज्ये “अलंकारकलानिधि” नामकं महान्तं साहित्यग्रन्थं निर्भमौ। तेन राज्ञा ‘कविकलानिधिः’ इत्युपाधिः, करमपुरानामको ग्रामो हथरोहीभूमिश्च तस्मै पुण्यार्थम् प्रदत्ता। अस्य हि कविता ‘लाल’इत्युपनाम्ना प्रसिद्धा। संस्कृते ‘ईश्वरविलास’नामकमहाकाव्यादिकर्ताप्यसौ व्रजभाषाया महाकविः।एतज्जन्मवृत्तम्, सत्यवकाशे कविताया आदर्शश्चाग्रे(कविवंशवर्णने) दास्यते। ‘भारती’
इत्युपपदधारी श्रीद्वारकानाथभट्टः श्रीकृष्णभट्टस्यात्मजः। अयमपि संस्कृतव्रजभाषयोर्महाकविः। प्राक्तनसवाईमाधवसिंहानां काले तदाज्ञापनेन बहवो भाषाग्रन्था निर्मिताः। तैरेव चास्मे‘भारती’त्युपाधिर्दत्तः। अस्यापि कविता मधुस्यन्दिनी।परिचयोऽग्रे दास्यते। व्रजभाषाकविताकारिणः कवयः॥५५॥
**एतदादिकविकोविदनेया। जगति जाह्नवीवाखिलगेया॥
जयति कापि कवितामधुधारा।रसिकहृदयसंमोदनसारा ॥५६॥**
एतत्प्रभृतिभिः कविश्रेष्ठैरुन्नतिंप्रापयितुं योग्या। जाह्नवीव अखिलजनानां स्तवनीया। संमोदनःसारः (तत्त्वम्) यस्याः सा॥५६॥
**यामवाप्य मादृशमरुपृष्ठे। भवति वाक्प्ररोहो रसपुष्टे॥**
**अहह वहति सुखसहजसुगन्धा।प्रमदमरुल्लहरी मदमन्दा॥५७॥**
यां मधुधारांप्राप्य। मत्सद्दशेऽपि मरुदेशे। रसैःनवरसैःजलैश्चपुष्टे भरिते सति वाचां प्ररोहः अङ्कुरःउद्भवति। सुखकरः सहजःस्वाभाविकःसुगन्धो यस्याः सा। मदेनमन्दा धीरा। प्रमदरूपस्य आनन्दरूपस्य मरुतोलहरी वहति। यां पूर्वकविवाग्धारां प्राप्य मत्सदृशा अपि मरुतुल्या वृक्षैःशीतलाःआनन्दपवनयुक्ताश्च भवन्ति॥५७॥
**सुकविसूक्तिमुत्कर्षविधाने। ध्रुवं स्पर्शमणिमहमभिजाने॥
सत्सु यदनुषङ्गात्परिणामे। लसति लोहकठिना रचना मे ॥५८॥**
सुकवीनां सूक्तिम्, उन्नतिसंपादने निश्चितं स्पर्शमणि(पारस) अभिजाने वेद्मि। यस्याःसूक्तेरनुषङ्गात्संबन्धात् लोहवत्कठिनापि मे रचना। परिणामे अवसाने। सत्सु सज्जनेषु लसति। यथा स्पर्शमणेःस्पर्शतोलोहोपि सुवर्णं भवति, एवं पूर्वकविसूक्तिरूपं स्पर्शमणिंसंसृज्य लोहवत्कठिनमलिनापि मेरचना सत्सु उपादेया जातेति भावः॥५८॥
**न गुणचयो न रसोऽस्त्यनुषङ्गी। न मम वाचि काचिन्नवभङ्गी ॥
तदपि बालभाषितमिति मत्वा। शृणुत बुधाः करुणां कलयित्वा ५६**
अनुषङ्कीसहचरः,अर्थात् रचनयैव सह-चारी।नवभङ्गी नवीना च्छटा ॥५६॥
**सो०–गिरिश-गिरा–गणराज–चरणकञ्जरजसाङ्कितः॥
सेवे सुजनसमाज–मभिनवकवितारसविदम्॥६०॥**
शिव–सरस्वती–गणेशचरणकमलपरागं प्राप्य। अभिनवा या कविता, नवीनैश्छन्दोभिर्नवीनप्रकारेण बद्धा या कविता तस्या रसवेदितारम् सत्समाजमाराधयामि। शिवादीनामनुग्रहेणैव तादृशानां विवेकिनां सेवा साध्येति भावः॥६०॥
कुण्डलच्छन्दः (कुण्डलिया)
**कविसूक्तिंनवनिर्गतां श्रवसि कुरुत कुतुकेन
कवितारसविज्ञान् विना साऽऽद्रियतां किल केन ?**
**साद्रियतां किल केन येन विज्ञो गुणवेदी
अपटुजनःकुटिलाशयेन कविमानसभेदी।
भवदभिमुखमुपढौकितां नु परिमृशत मदुक्तिम्।
तन्मुहूर्तमवधाय बुधाः शृणुयुः कविसूक्तिम् ॥६१॥**
श्रवसि कर्णे। सा सूक्तिः। येन यस्मात् कारणात्। विज्ञ एव गुणान्वेत्ति तच्छीलोस्ति। कुटिलेन वक्रेण आशयेन भावेन। भवतामभिमुखम्, उपढौकितां प्रहिताम्। परिमृशत विचारयत।अवधाय अवधानं दत्वा॥६१॥
**मङ्गलचत्वरः**
**श्रीगणेशः**
**छप्पय**
**विशदमौलितलविलसदिन्दुखण्डाऽमलमण्डित
प्रचितचण्डपाखण्डखण्ड–खण्डनवरपण्डित ।
पीवरशुण्डाचण्डदण्ड–दण्डितदुरिताऽऽकर
पाण्डुरकुण्डलिकलितललितयज्ञोपवीतधर।**
**जय एकदन्त विपदन्तकर लम्बोदर गिरिजातनय।
सिन्दुरशोणरुचिशुचिवदन मदनमथनतनुजात ! जय ॥१॥**
सुन्दरमौलितले विलसता इन्दुखण्डेन अमलं यथा स्यात्तथा मण्डित !इति लम्बोदरस्य संबोधनम्। प्रचितः सङ्कीभूतो यः पाखण्डसमूहस्तस्य खण्डने वरपण्डित! पीवरशुण्डारूपेण प्रचण्डदण्डेन दण्डिताः दुरितसमूहाः वेन तत्संबो०।पाण्डुरकुण्डलिना श्वेतसर्पेण कलितस्य ललितयज्ञोपवीतस्य धर धारक ! विपदाम् अन्तकर नाशक ! सिन्दूरेण शोणा या रुचिः (कान्तिः) तयाशुचिवदन सुन्दरमुख ! हे मदनमथनतनुजात शिवपुत्र ! त्वंजय। पाखण्डखण्डन–विपदन्तकरादिविशेषणैःअखिलविघ्नविध्वंसकतया वीरायितानुभावस्य श्रीगणेशस्य तादृशैरोजोव्यञ्जकैरक्षरैरेववर्णनम्।प्रसिद्धं च छप्पयच्छन्दसस्तादृगेवोपनिबन्धनम्। अत एव पाखण्ड–दुरित–निग्रहप्रकरणे, ओजोऽनुकूलैरक्षरैः समासैश्चोपनिबन्धनम्। भगवतः
श्रीगणेशस्य स्मरणे तु देवताऽनुभावस्यैवोदयात् मृदुलो गुम्फ इति बोध्यम्। विघ्नविध्वंसने साभिप्रायाद्विपदन्तकरपदात्प्रतीतेन परिकराऽलङ्कारेणाऽलंकृतो देवविषयको रतिभावो व्यङ्ग्यः। वीररसाऽनुकूलेन छन्दसा मङ्गलाऽऽरम्भेण वीररसाश्रयस्य जयपुरनरेन्द्रस्य यशोवर्णनमग्रेप्रस्तोतव्यमिति सूच्यते। प्रारम्भे छप्पयच्छन्दसो ग्रहणं व्रजभाषायाः कविपद्धत्यनुसारम्। एवं च तद्भाषानुसारमेव सामाजिकैरस्मिन् ग्रन्थे दृष्टिर्देयेति पूर्वतः सूचितम्। अत एव वाक्ये विवक्षामपेक्षमाणैर्मार्मिकैः‘जय एकदन्ते'ति सन्धौ न विग्रहीतव्यम् ॥१॥
कवित्त (घनाक्षरी)
**सिन्दूरारुणिम्ना मञ्जुमाणिक्यानुहारी विघ्न–
बिन्दूनुपमर्द्यलसेदन्तरायहारी मे
सकलसुरासुरसमूहसुखसिद्धिकारी
सन्ततमुदेतु मनोमन्दिराधिकारी मे।
मञ्जुनाथ माद्यन्मधुपालिपरिवारी मिल–
दखिलदुरूहदुःखभारविनिवारी मे
कटतटखेलद्दानधारी स हि किं न भवे–
देकदन्तधारी सकलापदन्तकारी मे ॥२॥**
सिन्दूरारुणिम्ना सिन्दूररक्तिम्नामाणिक्यानुकारकः, मे मम विघ्नानां बिन्दूनपि किं पुनः समूहान् उपमर्द्यनाशयित्वा, अन्तरायहारी विघ्नविनाशकःस गणेशो लसेत्। सुखेन सिद्धिकारी, सुखसिद्ध्योः कारी वा। मे मम मनोमन्दिरस्याधिकारी अधिष्ठाता, संततमुदेतु,सर्वदैव ममाग्रेप्रकटोस्तु। मंजुनाथेति कवेर्नाममुद्रा, एवमग्रेपि च्छन्दस्सु बोध्यम्। माद्यन्ती (मत्ता)या मधुपालिर्भ्रमरपङ्किः सा परिवारः परिकरो यस्य, सर्वदा गण्डमद-
लुब्धमधुरपनिषेवितत्वात्। मे मिलन् अखिलो दुरूहो (विचारयितुमपि दुःशकः) यो दुःखभारस्तं विनिवारयति तच्छीलः।कटतटे गण्डमण्डले खेलन्ती दानधारा मदधारा यस्य सः, खेलन्तं दानं धारयति तच्छीलो वा। स एकदन्तधारको मे सकलापदाम् अन्तकारी किं न भवेत्? अपि तु दयावशत्वादवश्यं भवेदिति भावः॥२॥
**पुञ्जीभूतभूरिभृङ्गजालैर्विघ्नमालामिव
ताडयन्तमुद्यत्कर्णतालैर्ललितावहम्
दूरादेकदन्तेनैव पूरानापदानामुप–
मर्द्य विपदन्ते सुखसर्वसंपदावहम्।
मञ्जुनाथ सिन्दूरितसुन्दरसकलतनुं
सिन्धुरवदनमघसिन्धूनापदावहम्
सकलसुरासुरसमाजपूर्वपूजावहं
वन्दे विघ्नराजमहं मङ्गलमुदावहम् ॥३॥**
पुञ्जीभूतानि भूरिभृङ्गजालानि येषु तैः। उद्यद्धिःउद्यतैःकर्णतालैः। विघ्नमालामिवताडयन्तम्। कर्णतालचालने विघ्नमालाताडनस्योत्प्रेक्षा। ललितं भावविशेषमावहति तम्। एकेन दन्तेनैव आपदानांपूरान्। हलन्तादाप्। विपदामन्ते विपदुन्मूलनं कृत्वेत्यर्थः। अघसिन्धून् प्रति पापसमुद्रान् प्रति आपदमावहति तम्, पापसमुद्रशोषकमित्यर्थः। सुरासुरसमाजस्य पूर्वपूजांवहति तम्। मङ्गलमुदौ आवहति करोति तम् ॥३॥
** ** ** ** सवैयाच्छन्दः(दुर्मिल)
**विधिना वितनोमि न वै रचना–
मपि नाथ ! गुणागमहीनमिमम्**
**अमुना शुभकार्यसदारिपुणा
बत विघ्नभरेण विलीनमिमम् ।
अयिमञ्जुलनाथ ! नवीनकृता-
वधुना यतमाननवीनमिमम्
गणनातिगसद्गुणनायक भो
गणनाथ सनाथय दीनमिमम् ॥४॥**
विधिना शास्त्रनियमानुसारम्। गुणैः, आगमेन शास्त्रज्ञानेन च हीनम्। इममिति सर्वत्र स्वस्य निर्देशः। शुभकार्याणां सर्वदा रिपुणा विघ्नभरेण। नवीनायां नवीनमार्गेण परिचालितायां कृतौ रचनायाम्। यतमानं नवीनम्, इमम् (माम्)। गणनामतिगच्छन्ति उल्लङ्घयन्ति ये सद्गुणास्तेषां नायक। इमं दीनं (माम्) सनाथय नाथसहितं कुरु॥४॥
**सरस्वती**
मौक्तिकदामच्छन्दः (मोतीदाम)
**विनन्दतु नीलसरोरुहचारु
पदद्वयमुक्तिविकासनकारु।
यतः किल कीलितकुण्डलिधाम
व्यभादिव मञ्जुलमौक्तिकदाम ॥५॥**
नीलसरोरुहवत् चारु सुन्दरम्। उक्तीनां सूक्तीनां विकासने कारु शिल्पि। पदद्वयं चरणद्वयम्।विनन्दतु मयि प्रसन्नं भवतु। यतः यस्मिन् (सार्वविभक्तिकः)। कीलितं निबद्धंकुण्डलिनां सर्पाणां तेजः। मञ्जुलं मौक्तिकदामेव, सुन्दरा मौक्तिकस्रगिव। व्यभात् अशोभत॥५॥
**क०–करुणावलोकलेशमञ्जसाधिगम्य जना
मह्यन्ते महीपैः कृतमानना निरन्तरम्
शारदशशाङ्कशोभिसुघटितदेहलता
जडतां निहन्ति याऽर्थसाधना निरन्तरम्।
मञ्जुनाथ वीणागुणरणननियुक्तकरा
तिमिरहरा या कमलासना निरन्तरम्
विद्वदवतंसपरिशंसितगभीरगुणा
शंसतु शुभानि हंसवाहना निरन्तरम्॥६॥**
करुणादृष्टिलवम्, अञ्जसा शीघ्रम्। कृतमाननाः कृतसंमानाःसन्तो महीपैः मह्यन्ते पूज्यन्ते। सुघटिता शोभनाकारा देहलता यस्याः सा। अर्थसाधिका। वीणागुणानां तन्त्रीणां रणने वादने नियुक्तौलग्नौकरौयस्याः।शुभानि शंसतु सूचयतु ददातु॥६॥
**छप्पय**
**सुरपतिमुखसुरसङ्घसिद्धसेवितपदकमला
सकरुणनयनविलोकलेशलोपितभवशमला ।
कोविदगणजेगीयमानमहिमा बहुमानम्
कवितारम्योद्यानपरिष्कारैकनिदानम्**
**कविनिवहान्निर्भरमियं या चिरममरत्वं नयति
शारदेन्दुसुन्दरतनुः सा किल वाग्देवी जयति॥७॥**
सुरपतिमुखैःइन्द्रादिभिः सुरसङ्घैःसिद्धैश्चसेवित०। सदयदृष्टिलेशतो लोपितो भवशमलः सांसारिक-मलो यया। बहुमानं यथा स्यात्तथा
कोविदगणैरतिशयेन गीयमानो महिमा (माहात्म्यम्) यस्याः सा। परिष्कारस्य मण्डनस्य, एकनिदानं प्रधानकारणम्। अनुग्रहं विना सहृदयहृदयविद्रावकं कवित्वं न भवतीति भावः। कविनिवहान् कविसमूहान्। या इयं सरस्वती चिरकालं यावत् निर्भरं दृढं अमरत्वंप्रापयति ॥७॥
**यस्य हि रजोऽधिभालमालिम्पन्ति देवा अपि
के वा वयमस्य महिमानं श्लाघितास्महे
यस्य स्मृतिमात्रतोऽवबुद्धभूरिभावा वयं
कविताकलायां न हि जातुचिदुदास्महे।
मञ्जुनाथ कुण्डलिकलितमञ्जुमञ्जीरक–
मेतत्सूक्तिसंजीवनमाराधयितास्महे
इन्दीवरशोभाभरहरणमुदूढभूरि–
करुणमुदारंचारु चरणमुपास्महे॥८॥**
यस्य चरणस्य रजः धूलिम्। अधिभालं भाले। अस्य चरणस्य माहात्म्यं वयं के श्लाघितास्महे, किं प्रशंसिप्याम इत्यर्थः। अवबुद्धभूरिभावाःजागरितनवनवभावाः। कवित्वशिल्पे कदाचिदपि न उदास्महे न उदासीना भवामः। कुण्डलिभिःकलिता मञ्जवो मञ्जीरका नूपुराः यस्मिन्। सूक्तीनां संजीवनौषधभूतम्। उदूढाधारिता भूरिकरुणा येन तत्। उदारेवदान्यम्॥८॥
हयाननः
**उन्मीलत्प्रसन्नमुखमुद्यन्मणिसद्मान्तरे
पद्मासनासीनमृजुकायतमाशासेहम्**
**हस्तेष्वक्षमाला–ज्ञानमुद्रा–पुस्तकानि तमो–
विद्रावकशङ्खमावहन्तमनायासेहम्।
निगमविलासावनिं नासापुटनिःश्वसितै–
र्यत्पन्नखभासा साधुसूरिषुसमासेहम्
वाचामधिपेन समासेव्यपादपङ्केरुह–
मुक्तीनां विकासे हयवदनमुपासेहम् ॥९॥**
उन्मीलत् प्रकाशमानं, प्रसन्नं मुखं यस्य तम्। उद्यतः प्रकाशं गच्छतो मणिसद्मनोरत्नगृहस्यान्तरे। पद्मासनेनआसीनम्। ऋजुकः सरलश्वासौ आयतश्च तम्। ध्यानमुद्रायां मेरुदण्डस्य ऋजुस्थापनेन तथैव स्थितेः। यथा कालिदासः–'ऋज्वायतं संनमितोभयांसम्’। ईदृशं हयास्यमहम्आशासेआशास्यत्वेनाभिप्रैमि। तमसो विद्रावकं दूरीकारकं शङ्खं च। आवहन्तं धारयन्तम्। अनायासा आयासरहिता ईहा इच्छा यस्य तम्। सहजाभिलाषेण सर्वं साधयन्तमित्यर्थः। श्वासैःनिगमविलासस्य वेदविलासस्य भूमिम् उत्पादकमित्यर्थः। यत्पन्नख०–यस्य पादनखस्य कान्त्या। अहं समासे तिष्ठामि। सम्पूर्वकादासूधातोर्लडुत्तमैकवचनम्। उक्तीनां विकासे सूक्तिसमुल्लासे॥९॥
**श्रीकृष्णः**
**मौलौ मुकुटेन वरवेणुनाप्यधरपुटे
कक्षे लकुटेन भूरि भासते निरायतम्
कण्ठे वैजयन्त्या मञ्जुमालया विराजतेऽथ
बाह्वोरुपकण्ठे हीरकेयूरैरबाधितम्।**
**मञ्जुनाथ मध्ये मण्डितोस्ति पीतकौशेयेन**
**गुल्फे मञ्जुमञ्जीरेण शोभितोस्त्यनाहतम्
दलदरविन्दोपमकोमलचरणयुगो
राधिकागोविन्दो मयि दयतामनारतम् ॥१०॥**
निरायतम् दीर्घं, अत्यन्तमित्यर्थः। बाह्वोरुपकण्टेभुजयोः प्रान्ते। हीरकविनिर्मितैः(भुजभूषणैः) अबाधितंनिरर्गलंविराजते। गुल्फे पदघुटिकयोः चरणयोरित्यर्थः। अनाहतं अनिरुद्धम्। दलत् विकसत् यदरविन्दं तद्वत्को०। राधिकायुक्तोगोविन्दः। संज्ञा हि श्रीमतो जयपुरोपास्यस्य॥१०॥
**त्रिभङ्गीच्छन्दः**
**यमुनातटचारी विपिनविहारी सुरसुखकारी दृशमयताम्
वृन्दावनवासी वेणुविलासी सुकृतिविकासी संनयताम्।
यो विभवविधायी रुचिपरिचायी वाञ्छितदायी स्मृतिमयताम्
स हि ललितत्रिभङ्गी निजजनसङ्गी रतिरसरङ्गी मयि दयताम्॥११॥**
दृशमयतां दृष्टिम् आगच्छतु। सुकृतिनः विकासयति उन्नमयति सः। संनयताम्, मयि संनतः अनुकूलो भवतु। रुचिं परिचिनोति, भक्तिं परीक्षते सः। स्मृतिम् अयतां प्राप्नुवतां, स्मरणं कुर्वतामिति यावत्।निजजनसङ्गी भक्तसहायकः। रतिरसे शृङ्गाररसे रङ्गी अनुरागी ॥११॥
**श्रीशिवः**
**कर्पूरावदाते सर्वसुषमानुयाते यस्य
वपुषि बिभर्ति नागराजिराभरणताम्**
**श्रीशिवः**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1703056721aaaaa.png"/>
**मानसमनङ्गदर्पदमनेऽभिरमताम् ॥**
**तरुणशशाङ्कशोभमाननिटिलस्य यस्य
कण्ठे क्ष्वेडचिह्नं याति मृगमदसमताम्।
रञ्जने समस्तभुवनानामपि ताण्डवेन
पापपुञ्जभञ्जने जनानामभिनमताम्
जाह्नवीतरङ्गचयसङ्गतकपर्द्दधरे
मानसमनङ्गदर्पदमनेऽभिरमताम्॥१२॥**
सर्वसुषमानुयाते सर्वशोभानुगते। निटिलो भालः। क्ष्वेडचिह्नं विषचिह्नम्। ताण्डवेन समस्तभुवनानां रञ्जनेप्रीणके। तरङ्गचयेन तरङ्गसमूहेन सङ्गतो मिलितोयः कपर्दो जटाजूटस्तद्धरे ॥१२॥
**नगरवीथी**
अथ जयनगरीवर्णनम्
**कौतुकितनागरनिरुद्धपृथुवीथिपथा
सुन्दरीसमूहरुद्धवातायनवर्गा या
कुञ्जरतुरङ्गरथरुद्धराजमार्गतटा
निशितशतघ्नीशतनित्यरुद्धदुर्गा या।
मञ्जुनाथ महितमहार्घवस्तुरुद्धापणा
रुद्धराजमार्गमध्यसिद्धभूरिभर्गा या
श्रीमन्मानभूपभुजदण्डरुद्धबाधाभरा
जयनगरी सा भाति रुद्धपुरसर्गा या॥१॥**
नगरवासिभिर्निरुद्धो विशालवीथिपथो (रथ्यामार्गः) यस्याः सा। शोभादर्शनार्थं स्त्रीभिरध्यासितगवाक्षा। शतघ्नीशतैः ‘तोपशतैः’नित्यं रुद्धानि व्याप्तानि दुर्गाणि यस्याः सा। रुद्धंराजमार्गमध्यंयैस्तादृशाः सिद्धाःभूरिभर्गाःबहवः शिवा यस्यां सा, जयपुरराजमार्गमवरुध्य बह्वयः शिवमन्दिरगुल्मटिकाःसन्तीति। रुद्धः पुराणां सर्गं उत्पत्तिर्यया, जयपुरीनिर्माणोत्तरं तादृशी सुन्दरी पुरी निर्मितैव नेति सूच्यते॥१॥
**सुदृढ–सुदृश्य–सुविशाल–सालसंवलिता
गोपुर–पिनद्धपुरमहिम–महीयसी**
**रुचिरचतुष्पटीविभागभिन्नराजपथा
राजति समन्तात्सौधराजिरतनीयसी।
मञ्जुनाथ तुङ्गतमदेवालयदन्तुरिता
शौभावैभवेऽस्याः पुनरलका कनीयसी
मानमेदिनीन्द्रमणिशासनसमृद्धसुखा
जयनगरीयं सर्वनगरीगरीयसी ॥२॥**
सालेन प्राकारेण संवलिता। गोपुरेण पुरद्धारेण पिनद्धंयुक्तं यत्पुरं तन्महिम्ना सौष्ठवेन महीयसी महिता। चतुष्पटीनाम् (चौपड़) विभागेन भिन्नाः विभाजिता राजमार्गा यस्यां सा। यस्यां समन्तात् अतनीयसी (महती) सौधराजिः राजति। दन्तुरिता, उन्नतदन्तयुक्तेव, शोभितेति यावत्। कनीयसी लघीयसी। सर्वनगरीभ्यो गरीयसी गुरुतमा ॥२॥
**प्रावृषि प्रसारिजलवेणी–मञ्जुलोपवनी
नन्दनवनीव दिव्यनेत्रैः परिपेयासौ
कारुकार्यखचितसुरम्यसौधमालायुता
वैभव–विशाला नूनमलकोपमेयासौ।
मञ्जुनाथ मोदान्नित्यमुत्सवसमाजैर्भृता
निकटगतापि पूर्वपुण्यैः परिचेयासौ
भारतीय 'पैरिस'पुरीव परिलोक्या भृशं
जयपुरपुरी मे भूरिभाग्यैरभिधेयाऽसौ॥३॥**
वर्षाकाले प्रसरन्तीभिर्जलकुल्याभिर्मनोरमा उपवनिका यस्यां सा। नन्दनवनी यथा दिव्यनेत्रैःस्वर्गस्थानां नयनैः परिपेया सातिशयं वीक्ष्या,
तथा जयपुर्यपि दिव्यनेत्रैः(शोभादर्शने पटुनयनैर्जनैः) दर्शनीया। प्रजाकृतैः उत्सवसमाजैः गोष्ठी–परिक्रमा–भोजनपंक्ति–प्रभृतिभिर्नित्यं भृता। निकटगतापि०–अस्यां पुर्यां निवसन्तोपिये भाग्यवन्तो भवन्ति तएवास्याः सौष्ठवपरिचयं प्राप्नुवन्तीत्याशयः। पैरिसपुरी सौन्दर्यार्थं विश्वविश्रुता, ततश्च सेयं भारतस्य पैरिसपुरी। मम सौभाग्यादेव सेयं वर्णयितव्याऽभवदित्यर्थः। ‘जैपुरपुरीति’हिन्दीवाच्यापि संस्कृते ‘जयपुरपुरी’ति लिखिता।वर्णवृद्धिः सह्या॥३॥
हरिगीतिकाच्छन्दः
**उत्तुङ्गपुरगोपुरनिवेशविशालवीथिधृतोद्धवा
श्रेणीनिबद्धसुचारुविपणिपथेषु जनकलकलरवा ।
नृपवाट–वीथि–विटङ्क–चारुचतुष्पटीरचितोत्सवा
जहती तुलां जगतीतले जयतीह जयनगरी नवा॥४॥**
उत्तुङ्गानां पुरगोपुराणां निवेशेन, विशालाभिर्वीथिभिः (मार्गौः) च धृतः उद्धवो हर्षो यया सा। श्रेणीनिबद्धेषु सुचारुषु विपणिपथेषु (पण्यवीथिषु), क्रयविक्रयौ कुर्वतां जनानां कलकलरवोयस्याम्। नृपवाटैः राजमार्गौःराजप्राकारैर्वा, वीथिभिः, विटङ्कैर्हर्म्याणामुन्नतभागैः, चारुभिः चतुष्पटीभिः(‘चौपड’इतिख्यातैःराजमार्गचतुष्पथैश्च) रचितः उत्सवो यया। ‘विटङ्क’शब्द उन्नतस्थलार्थेप्रयुज्यते। यथा ‘समस्तसामन्तकिरीटवेदिकाविटङ्कपीठोल्लुठितारुणाङ्गुलि’बाणः। तुलां जहती अनुपमा, अत एव नवा सर्वनगरीभ्यो नवीना, जयनगरी इह भूमितले जयति॥४॥
**दो०–अनुपमशोभावैभवाद्वर्णनपथमतियाति।
सा सुरनगरीजयकरी, जयपुरनगरी भाति॥५॥**
वर्णनपथम् अतियाति वर्णयितुमशक्येत्यर्थः ॥५॥
**जयपुरनगरस्य संक्षिप्तेतिवृत्तम्**
श्रीजयसिंहमहाराजस्य समये 'आम्बेर'नगरस्य वसतिरतीव संकुला समभवत्। पूर्वं तु पर्वतोद्देशस्तत्रापि स्थानसंकीर्णतेति तत्रनिवासे लोकानां क्लेशानुभवोऽभवत्। श्रूयतेऽपि किंवदन्ती-सम्राजा पृष्टं पर्वतस्थस्यामाम्बेरनगरं केन स्वरूपेण वसतीति। तदा दाडिमं उत्त्वचीकृत्य दर्शितंयत् एकगृहसंमिलितमपरं गृहमिति संकुलतातिशयात् उपर्यधोभावेनोपविष्टमिति। अस्तु अश्वमेधयज्ञस्य वर्षत्रयोत्तरं परमचतुराणां निजसचिवानां समस्या स द्वितीयंनगरंनिवासयितुं व्यचारयत् । तदनुसारंसंवत् १७८४ पौषवदि अष्टम्यां शनिवासरे (सन् १७२७ ता० २५ नवम्बर) जयपुरनगरस्य शिलान्यासोऽभवत्। एतस्य नगरस्य निवासनार्थं न केवलंभारतस्यैव अपि तु दूरदूरवर्तिदेशान्तराणामपि नगरनिवेशशिल्पिनो निमन्त्रिता अभूवन्। सर्वैरपि शिल्पिभिः स्वस्वबुद्ध्या पूर्व मानचित्राणि रचितानि।तेष्वेकं मानचित्रंसर्वसमत्यास्थिरीकृत्य तदनुसारमिदंनगरमावासितमभूत्। राजमार्गा अतिविशाला अक्रियन्त गृहाणां सविधतो विशिखाः(गली) स्थापिताः, येन वायुसंचारस्य प्रतिरोधो न भवेत्। राजमार्गाणामुभयपार्श्वेपंक्तिबद्धानि प्रायः समानाकाराणि विशालभवनान्यावासितानि। राजमार्गाणां मध्यतश्च चतुष्पथा निर्मिता येषु जलधारायन्त्राणां निवेशः सभवेत्। राजमार्गाणां समुचितस्थानेषु विशालानि देवमन्दिराणि, तथा नगरस्य मध्यतः सन्तोपि नगरात्पृथग्भूता इव महाविशाला राजप्रासादा निरमीयन्त। एतस्य नगरस्य निवेशने राजकोषतो बहुकोटिमुद्राणां व्ययोऽभवत्। नगरनिवेशक्रमे त्रीन् वाराँश्च परिवर्तनान्यभूवन् ।
इदं निवेशनैपुण्यंन किलैकस्य मस्तिष्कस्य कार्यम्। एतन्महाकार्यस्य संपादनार्थं महाराजेनैका समितिरेव निरमीयत। जयसिंहमहाराजस्य सचिवेष्वेको वङ्गदेशीयोप्यासीत्। तस्य लघुभ्राता विद्याधरनामकोऽभवत्। स ताव-
दस्या मण्डल्याःप्रमुखोऽभूत् परं सर्वतोप्युपरि महाराजस्य विलक्षणाप्रतिभैव कार्यं चकार। महाराजस्य नगरनिर्माणसम्बन्धि अद्भुतज्ञानंसर्वेपि दूरदूरदेश्याःशिल्पिनो मुक्तकण्ठं प्रशंसन्ति। एतज्ज्ञानस्य प्रत्यक्षंप्रमाणमिदं नगरसेवास्ति।
स समयःकेवल राजपुत्रप्रदेश एवकिं संपूर्णेभारतवर्ष एवं युद्धाक्रमणादिभिर्घोरतरः समभवत्। महाराजो जयसिंहश्चमोगलसम्राजां राज्यरक्षकोऽभूत्। अत एवएतत्प्रदेशोपरि सर्वदैव विपक्षाक्रमणस्य भयमभवत्। तत एव महाराजेन येयंनवा राजधानी निर्मापिता तस्यां प्रारम्भादेव दुर्गाणां निर्माणम्, गोपुरेषुशतघ्न्यादीनां निवेशार्थंस्थानविशेषविरचनम्,नगरस्योपान्तेषु रज्ञादुर्गाणां निवेशः, नगरगोपुराणां मुखभाग एव पुररक्षकतया प्रयत्नानां सामन्तानां संनिवेशःनगरप्राकारस्य बाह्यतश्चूर्ण-पाषाणादितोनिर्माणेपि अभ्यन्तरे बालुकामयस्य स्थापनं येन शतघ्नीगोलक प्राकारंनिर्भिद्यनगरे गन्तुं न शक्नुयात्, इत्येवंप्रायः सर्वप्रकारकः समरसंनाह एवकल्पितोऽभवत्। सर्वसारस्त्वयम्-यथा साम्प्रतमिदं नगरंशिल्पसौन्दर्य-वैभवादिमण्डितमनुभूयते तथा तस्मिन् समये शौर्यरसमयमेवालक्ष्यते स्म। अत एवश्रीजयसिंहमहाराजसंमानितैरस्मत्पूर्वजैः श्रीश्रीकृष्णभट्टकविकलानिधिभिः स्वचक्षुषोरग्रेनिवेशिताया अस्या राजधान्या वीरतामयमेव वर्णनं कृतम्। यथा -
**"नित्यज्यारूढचापा स्थिरतरवरधानुष्कता सद्ध्वजाढ्या
निःसानश्रीः समन्ताद्वशितजनमना व्योम्निनग्नासिधारा।
प्रोदञ्चच्छक्तिलीला मदगजगतियुग् जैत्रवाद्यानुनादा
जाग्रत्कामाधिराज्या जयति जयपुराख्या नवा राजधानी॥"**
प्रोदञ्चन्ती शक्तेः(सामर्थ्यस्य, भगवत्याश्च) लीला यस्यां सा, ततश्च
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702904921aaaaa.png"/>
**सामन्ताभिगुप्त 'चन्द्रमहल' मवेक्ष्यताम्।**
सर्वाण्यपि विशेषणानि नगर्या भगवत्यांचान्वेष्यन्तीति किं वा मार्मिकेषु कथनेन। जाग्रती कामस्य अधिराजता यस्यां सा (भगवती)। जाग्रती 'कामा' नाम्न्यानगर्याः अधिराजता यस्यां सा (नगरी), पूर्वंहि कामा (कामवन) स्थानाधीशो जयपुरे अधिराजोऽभवत्। इदानीमिदं स्थानं भरतपुरराज्यान्तर्गतमस्ति ।
**नगरस्थानानि**
**राजप्रासादः 'चन्द्रमहल'**
**(कवित्त)-**
**दूरतो निरीक्ष्यहारिहाटकपताकायुतं
पीतरङ्गरञ्जितमुपरितले वीक्ष्यताम्
राजज्जालवातायन-वलभी-निषङ्गगृहं
विस्मयावहं यच्छिल्पवैभवे परीक्ष्यताम्।
मञ्जुनाथ मर्मरनिबद्धस्तम्भ-भूमितलं
भाति निस्तुलं यत्सप्तभूमिकं समीक्ष्यताम्
वैभवबहलमनियन्त्रितमहलमपि
सामन्ताभिगुप्त'चन्द्रमहल'मवेक्ष्यताम्॥६॥**
दूरतोपि निरीक्षणीयाभिः सुन्दरसुवर्णपताकाभिर्युतम्। उपरितले ('ऊपर का खन') पीतरङ्गेण रञ्जितम्। साम्प्रतं रङ्गाणां परिवृत्तिः कृता। राजन्तःशोभमानाः जलवातायनानि, वलभीगृहाःउपरिगृहाः, निषङ्गगृहाःसंबद्धगृहाच, यस्मिन्। मर्मरपाषाणैः निबद्धाः स्तम्भा भूमितलाश्चयस्मिन्। निस्तुलम् अनुपमं यत् सप्तभूमिकंसप्ततलंभाति इति समीक्ष्यताम्। सप्त-
तलानां नामानि क्रमशः—१ चन्द्रमन्दिरम्, प्रियतमनिवासः। २ सुखनिवासः।३ रङ्गमन्दिरम्।४ शोभानिवासः। ५ छविनिवासः।६ श्रीनिवासः। ७ मुकुटमन्दिरम् (मुकुटमहल) इति। नीचैस्तलं चन्द्रमन्दिरं जयपुरस्थापकेन सचाईजयसिंहमहाराजेन, अन्यानि तु ईश्वरीसिंह-माधवसिंह-प्रतापसिंहैर्निर्मापितानि, रामसिंहमहाराजेन च सर्वेषां परिष्कारः कृतः। वैभवबहलं प्रचुरवैभवम्। अप्रतिरुद्धान् महान् उत्सवान् लाति, नित्योत्सवभित्यर्थः।सामन्तैःअभिरक्षितम्, एतस्य हर्म्यस्य निरीक्षणाधिकृता भूम्यधिकारिणः सामन्ताः सन्तीति राजकीयनियमः सूचितः॥६॥
**प्रियतमनिवासः**
**चित्रिता चतुर्दिक् गुल्मगुम्फितगवाक्षशतै-
र्वल्गुवेश्ममालाव्यूढजाला वीक्षणीयासौ
राजकीयशस्त्रागारपार्श्वेहरिद्वातायने-
ऽहर्निशं प्रवृत्ता गुणिगीतिः श्रवणीयासौ ।
नृत्यद्बर्हिचित्रचमत्कारं पुरो द्वारं वीक्क्ष्य
मध्ये विद्युदिद्धाऽऽलोकलेखा लक्षणीयासौ
शिल्पकलोल्लास—भूरिवैभवविलास—भृता
प्रियतमनिवासहर्म्यमालाऽऽलोकनीयासौ॥७॥**
गुल्म-('बुर्ज़')मण्डितैः गवाक्ष-('झरोखा')शतैः चित्रायिता, चित्रे विलिख्य प्रकटितेव।व्यूढजाला घृतजाला ('जाली') सुन्दरहर्म्यमाला। राजकीयशस्त्रागारस्य 'सिलहखाना' पार्श्वे, हरिद्वातायने 'हराबँगला' इति प्रसिद्धे। गुणिनां गानकलावतां गीतिः। तत्र हि समयपर्यायेण राजाश्रितानां
गायकानां गानं सर्वदैव समभवत्। अधुना स्थानादिषु परिवर्तनं जातम्। नृत्यतो बर्हिणश्चित्रस्य चमत्कारो यस्मिन्। 'प्रीतमनिवासे'ति प्रसिद्धापि संस्कृते सा शुद्धं विलिखिता। अत्रापि वर्णवृद्धिः सह्या॥७॥
**श्रीगोविन्ददेवः**
**संमुखमसङ्ख्यजलधारायन्त्रशोभितलं
गगनविचुम्बि चन्द्रमहलं न वीक्षसे
शीलय समन्तादेतमारामं सुखेन सखे
मन्दिरमखेदमिदं किं वा न समीक्षसे? ।
राजहर्म्यमालामवलोकितुमुपागतोऽपि
जयपुरराजचन्द्रशालां न परीक्षसे?
वञ्चितोसि विन्दन्नपि वेलां भो वयस्य, दृशा
निर्जितारविन्दं न चेद्गोविन्दं निरीक्षसे ॥८॥**
असंख्यैः जलधारायन्त्रैः 'फुँहारे' शोभमानं तलं यस्य ईदृशं'चन्द्रमहलं' संमुखं न वीक्षसे? अपि तु वीक्षसे एव।अखेदं यथा स्यात्तथा किं न समीक्षसे? अथवा अखेदं मन्दिरम्। पर्यन्ततः आरामः मध्ये चेदं मन्दिरमिति स्थानसंनिवेशो दर्शितः। राजहर्म्यमालां द्रष्टुमागतेन जनेन जयपुरराजस्य श्रीगोविन्दस्य चन्द्रशाला (उत्कृष्टगृहम्)अवश्यं परीक्षणीया।त्वंतु तां चन्द्रशालांन परिचिनोषि, आश्चर्यम्। प्राचीनरीत्यनुसारं जयपुरराज्यस्य राजा श्रीगोविन्ददेवः, जयपुरशासको नृपस्तु तस्य अमात्यः'दौवान'। अत एवराज्ञः शासनपत्रेषु 'दीवानवचनात्' इत्युल्लेखोऽद्यापि प्रचलति। वेलाम् दर्शनसमयं प्राप्नुवन्नपि यदि दृशा (नयनाभ्याम्) विजितकमलं गोविन्दं न वीक्षसे, तर्हि वञ्चितोसि॥८॥
इयं प्रतिमा पूर्वं बृन्दावनस्थे मन्दिरे आसीत्। यवनसम्राजा औरङ्गजेबेन यदा मानसिंहनिर्मापितस्य तन्मदिरस्य उपरितलं शतध्नीगोलकेनत्रोटितं तदा प्रतिमादिकं सर्वं तम्मन्दिरादपसारितम्। पूर्वं सेयं गोविन्दमूर्तिः अम्बेरस्य घाटिकायां निर्मापिते मन्दिरे प्रतिष्ठिता। ततो जयपुरनगरस्य प्रतिष्ठापने सति जयपुरराज्यस्य राजा सन् भगवान् गोविन्दो राजहर्म्येष्वेवातिष्ठत्। सवाईजयसिंहमहाराजेन चेयं मूर्तिर्जयपुरे प्रतिष्ठापिता। एतस्या ध्यान दिकं मङ्गले गोविन्दवीथ्यां साहित्यवैभवस्य देवभावप्रकरणे च द्रष्टव्यम्॥८॥
**'सिरहड्योढ़ीबाजार'**
**\[ चतुष्पटीमारभ्य नाटकशालापर्यन्तः स्थानसंनिवेशः \]**
**वामतो बहल'हवामहल'मवेक्ष्य ततो
दक्षिणतः शिक्षागृहमुन्नतमवेक्ष्यताम्
अभ्रंलिहराजमन्त्रिन्यायालयमेक्ष्य ततः
संस्कृतसुविद्यापाठशालासौ परीक्ष्यताम् ।
मञ्जुनाथ राजहर्म्यगोपुरप्रवरमाप्य
कल्किमन्दिरस्थं भेरिभवनं समीक्ष्यताम्
जयपुरराजटङ्कशालासंमुखीना सखे
श्रीरामप्रकाशनाट्यशाला क्षणमीक्ष्यताम्॥९॥**
चतुष्पटींपृष्ठे कृत्वा उत्तरमुखं गच्छता त्वया वामतः वामभागे बहलं विशदं हवामहलंवीक्ष्य।शिक्षागृहं'कालेजियट हाईस्कूल'। राजमन्त्रिन्यायालयःप्राचीनं'कौसिलभवनम्' अधुना तु ' चीफ़कोर्ट'। राजहर्म्यस्य गोपुरप्रवरम् प्रधानं गोपुरम् 'सिरह-ड्योढ़ी'।जयपुरराज्यस्य टङ्कशालायाः'टकसाल' संमुखीना संमुखस्था॥९॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702897360aaaaa.png"/>
**नृपतिनिवासहवामहलभवेक्ष्यताम्**
**'हवामहलम्'**
**गगनविचुम्बि-चित्तहारि-चारुचूडायुतं
मौलिविनिरूढानेककेतनमुदीक्ष्यताम्
रुचिरकपाटपरियातातुलशोभाशालि-
वातायनजालमहो सस्पृहं समीक्ष्यताम्।
मञ्जुनाथ पाटलसुरङ्गसप्तखण्डमिदं
तुङ्गतया मन्ये मेरुखण्डमिवोत्प्रेक्ष्यतां
सततमवारितसमीरणप्रवाहवहं
नृपतिनिवास-हवामहलमवेक्ष्यताम्॥**
चूडा शिखरदेशः।मौलौ शिखरदेशे स्थापितानि अनेककेतनानि (ध्वजानि) यस्मिन्। रुचिरकपाटैःपरियातम् अतुलशोभाशालि वातायनजालं यस्य तत्। अवारितम् अप्रतिरुद्धंसमीरणप्रवाहंवायुसंचारं वहति तादृशम्।नृपतिनिवासोचितम् उत्कृष्टा राजानः प्राधुणिकाः सन्तः अस्मिन् तिष्ठन्तीति सूचितम्। उदयपुरस्य महाराणामहोदयः प्रायोऽस्मिन्नवं न्यवसत्।
नेदमेकं हर्म्यमपितु हर्म्यमाला। एतस्या अग्रभागे महाविशालं प्राङ्गणम्। यत्र हि माधवसिंहमहाराजस्य (अर्वाचीनस्य) समये प्रायो ब्राह्मणभोजनादिको भूरिभोजनप्रसङ्गो निरवाह्यत। सेयं सौधमाला प्रतापसिंहमहाराजेन निर्मापिता।
--------------------------------------
गगनचुम्बी, कारीगरी के कारण परममनोहर—सुन्दरशिखरयुक्त \[ जिसके कि सिरे पर चमचमाती अनेक ध्वजायें लगी हैं \] इस (महल को)
देखिये ।सुन्दर किवाड़ों से युक्त अनुपमशोभाशाली जिसमें अनेक झरोखे और खिड़कियाँहैं, जिन्हें उत्कण्ठा से देखिये।गुलाबी रङ्ग के सात खण्डवाले इसकी,ऊंचाई के कारण सुमेरु के शिखर से उत्प्रेक्षा करिये। सर्वदा बेरोक टोक हवा के प्रवाह वाले, बड़े बड़े राजाओं के निवास योग्य इस 'हवामहल' को देखिये॥
\[ उदयपुर के महाराणाजी अक्सर यहीं ठहरते थे। श्री माधवसिंहमहाराज के समय बड़े बड़े ब्राह्मणभोजन यहीं हुआ करते थे \]
-----------------------
**रामप्रकाश 'टाकीज़' (नाटकघर)**
**श्रीमद्रामसिंहमहिपालकलाप्रेमबला-
त्पूर्वं यत्र नाट्यकलाऽखेलल्लसदिन्दिरे
भारते प्रशस्ततमनाट्यरङ्गमञ्चे व्यभा-
दिन्द्रसभा 'गैस'रुचिचञ्चच्चारुचन्दिरे।
संप्रति नवीनयुगरुच्या नरनाट्यस्थले
चित्रनाट्यमीक्षे चलज्जल्पच्चित्रबन्धुरे
तुङ्गतया विशदतया च परमन्दरेऽस्मिन्
सुन्दरे रमस्व नवनाट्यकलामन्दिरे॥**
लसदि०-लसन्ती इन्दिरा (राजलक्ष्मीःशोभा वा) यत्र, तस्मिन् (नाट्यमन्दिरे) नाट्यकला अखेलत् पदे पदे प्रकाशते स्मेत्यर्थः। गैसरुचि०-गैसप्रकाशेन चमत्कुर्वन् चारुःचन्दिरः(चन्द्र इव) यस्मिन्, 'इन्द्रसभा'
(इन्द्रस्य साक्षात् सभा, तन्नामकनाटकं च) व्यभात् विभातिस्म।चलज्जल्प०-चलद्भिः परस्परं संलपद्भिश्च चित्रैर्बन्धुरे (सुन्दरे)। परमन्दरे द्वितीये मन्दरेमन्दरपर्वतसदृशे॥
——————————————————————————————————————————————————————
महाराज श्रीरामसिंहजी के कलाप्रेस के बल सेपहले राजलक्ष्मी \[अथवा शोभा\] के साथ साथ जहाँ नाट्यकला खेलती थी। भारत के अत्यन्त प्रशंसनीय जिसनाट्यमञ्च पर 'इन्द्रसभा' शोभित होती थी (शोभा और वैभव के कारण मानो साक्षात् इन्द्र की सभा, दूसरे अर्थ में 'इन्द्रसभा' नाटक) जहाँ नवीन आविष्कृत गैस की रोशनी के कारण चाँद सा चमका करता था। वर्तमान काल में चलते फिरते और बोलते हुए चित्रों से मनोरम जिस (नाटकघर) में मानवनाट्यकला के स्थान पर चित्रों की नाट्यकला देखता हूँ। उच्चता और विशालता के कारण मानों दूसरा 'मन्दर' (इस नाम का पर्वत) ऐसे इस सुन्दर नवीन नाट्यन्दिर (रामप्रकाश 'टाकीज', सीनेमा घर) में रमण करिये। \[ महाराजा रामसिंहजी के समय उनके ही नाम पर यह 'रामप्रकाश' नाटकघर बना था जो उस समय के भारत के सर्वोत्तम नाटकघरों में प्रमुख था। पूर्वोक्तमहाराज के समय 'इन्द्रसभा' एक अद्भुत अभिनय था जिसमें राज्य के नामी नामी कलाँवत पुरुषों का और अपने गुण में अद्वितीय वेश्यायें स्त्रियों का पार्ट करती थीं। विमान तथा पात्रों के ऊपर से उतरने के, तथा जमीन से यकावक प्रकटे होने के आश्चर्यजनक साधन और चित्रकला के अद्भुत नमूनेस्वरूप नाटक के परदे उस समय के लिए एक नया आविष्कार था \]।
**माधवविलासः**
**राजमल्लतरलतडागप्रस्रवेण मही
मेदरमहीरुहैर्महिष्ठाऽभूत्पुराऽद्भुतम्
राजोचितचारुचन्द्रशाला-जालवातायने
भूपभवनेऽस्मिन् यन्त्रपुत्रिकाभिरातनम्।
संप्रति समर्हणीय'मायुर्वेदकालेजेन'
मानमहीपाले यस्य चोन्नतिरनारतम्
माधवमहीपकृतन्यासमपि मानोद्भास-
माधवविलासमेनमासादय साम्प्रतम्॥**
यन्त्रपुत्रिकाःपाषाणघटित। जलयन्त्रपुत्तलिकाः। कृतन्यास०-माधवमहीपेन कृतः शिलान्यासो यस्य।मानोद्भास०-मानात् मानमहीपालात् उद्भासःसमुन्नतिर्यस्य।
——————————————————————————————————————————————————————
'राजामल' तलाब के झराव से जिसकी भूमि पहले सुन्दर सवनवृक्षों से अद्भुत महत्वशालिनी थी। महाराजाओं के योग्य सुन्दर शीशमहल, जाली झरोखों से युक्तराजमहल में जो पाषाण की पुतलियों में शोभित है जिनमें से विलास के समय फुँहारे चलते थे। वर्तमानकाल में 'आयुर्वेदिक कॉलेज' 'आतुरालय' आदि से जो प्रशंसनीय है, जिस (आयुर्वेद कॉलेज) की उन्नति श्रीमानमहीपति के समय अनवरत हो रही है। माधवसिंह महाराज (प्रथम) ने जिसकी स्थापना की और मानसिंह महाराज ने जिसको चमकाया ऐसे इस 'माधवविलास' पर पहुंचिये।
**दुन्दुभिभवनम् 'नौबतखाना'**
**संनिहितसाधुसौधगुल्मानि प्रतिध्वनयन्
ध्वनयन् गवाक्ष-गोपुराणामिदमन्तरम्
प्रसरदमन्दमरुद्वेगभरैर्भ्रान्त्वा भूरि
भूपभवनेषु भवन् भूयो मदमन्थरम्।
मञ्जुनाथ मानमेदिनीशजयघोषवहो
वदति समन्तादहोरात्रसमयान्तरम्
द्वेषिगणदेशे दिशन्भीतिमिव, दर्पभरा-
द्दन्ध्वनीति दीर्घं द्वारि दुन्दुभिरबन्धुरम् ॥१०॥**
सौधानां गुल्मानि 'बुर्ज'। गवाक्षाणां गोपुराणां चअन्तरं मध्यभागं ध्वनयन् गुञ्जयन्। प्रसरतः अमन्दमारुतस्य वेगभरैः परितो भ्रान्त्वाराजभवनेषु मदादिव मन्थरं यथा तथा भवन्। अह्नः रात्रेश्च समयान्तरालंवदति, अनेन राज्ञः प्रबोध-शयन-स्नानादेः सूचनाय पञ्चवारान् दुन्दुभिध्वननं सूचितम्। भीतिमिव दिशन् भयमुत्पादयन्। अबन्धुरं नियतगत्या। दन्ध्वनीति पुनः पुनरतिशयेन नदति। अयमधिकारो यवनसम्राड्भिः प्रतिष्ठितमहाराजेभ्य एव व्यतीर्यत। यतो यतो राजानोऽगच्छन् सर्वदैव तैः साकं तदिदं दुन्दुभिवाद्यमगच्छत्। श्रूयते-सवाईजयसिंहमहाराजेन सोयमधिकारो निजकृपापात्राय रायमल्लाय(राजामलजी) अप्यदीयत, अग्रे त्वरुध्यत।दुन्दुभिभवने द्वे स्तः-देशस्य राज्ञश्च, 'देशका' 'हजुरका'। राज्ञोदुन्दुभिभवनं कल्किमन्दिरसमीपे वर्तते ॥१०॥
**'जलेब चौक'**
\[सम्राजां यात्रोत्सवेषु शरीररक्षाप्रबन्धार्थमग्रतः पृष्ठे च कश्चिदवकाशोऽस्थाप्यत, अयं निर्मुक्तोऽवकाशो यवनभाषायां 'जलेब' उच्यते। तत्प्रबन्धकाः 'जलेबदार' उच्यन्ते, येऽद्यापि नृपाश्रिताः सन्ति। प्रधानगोपुराग्रतः, अस्मिन्नङ्गणे सम्राडुचितस्ययात्राक्रमस्य सम्यक् स्थापनप्रबन्धो निर्धारितोस्तीति तथा नामनिर्देशः। अधिकरणानां (कचहरी) स्थापनं तु श्रीरामसिंहमहाराजस्य समयेऽनाभवत् \]
**राज्यशासनोपयोगि-विविधविभागैर्भृतं
संभृतं समन्ताद्व्यवहारैरेव निर्भमम्
अन्योन्याभियोगेष्वेव निःशेषितवद्भ्यो धनं
कारयत्कचहरीति नाम हृदयङ्गमम्।
वृक्षतले लेख्यमानलेख्यं वादशीलैरथ
वाक्कीलैर्विलुप्यमानभूरिधनमश्रमम्
मदमवलेपि-नृणां शासनबलेन हर-
ज्जयति जलेबचौकचत्वरमनुत्तमम्॥ ११॥**
विविधविभागैः'दीवानी-अदालत-फौजदारी' आदिभिर्भृतम्। व्यवहाराः'मुकदमा'। परस्पराभियोगेषु 'मुकदमा' सुधनं समापितवद्भयो जनेभ्यः'कचहरी' (कचान् केशान् हरतीति) नाम हृदयङ्गमम् मनोनिविष्टं कारयत्। वादशीलैःअभियोगंचालयद्भिर्जनैः वृक्षतले लेख्यमानाः'अर्जीदावा-मुराफ़ानविश्त' आदयो लेख्याः यस्मिन्।वाक्कीलैः('वकील') विना परिश्रममेव अपहियमाणं बहुधन यस्मिन् तत्। अवलेपिनांगर्विष्ठानां नृणां मदं शासनबलेन हरत्॥ ११॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702891510Untitledसस.png"/>
**जयपुरराजकीय ज्योतिर्यन्त्रशालाऽसौ ।**
**ज्योतिषयन्त्रशाला**
**यन्त्रराजमादधाति गोलविषयेक्षितये
राशिवलयेन परिव्यक्तराशिमालासौ
द्योतय दिगंशानुन्नतांशान् रामयन्त्रमुखे
सम्राड्यन्त्रसंमुखे प्रकाशीकृतकालासौ।
श्रीमज्जयसिंहः स्वयमाविष्कुरुते स्म हिय-
ज्जयति जयप्रकाशयन्त्रात्सुविशालासौ
श्रीमज्जयसिंहदेवकीयकलाश्लाघनीय-
जयपुरराजकीयज्योतिर्यन्त्रशालाऽसौ ॥१२॥**
असौ(यन्त्रशाला) गोलविषयस्य ईक्षितयेईक्षणाय 'यन्त्रराज'नामकं यन्त्रम् आदधाति। 'राशिवलय'यन्त्रेण परिव्यक्ताप्रकटीकृता राशिमाला यया ईदृशी अस्ति। प्रकाशीकृतः कालः समयो यया।यत् ('जयप्रकाश'यन्त्रम्) स्वयं श्रीमान् जयसिंहमहाराजः आविष्कुरुते स्म तादृशाद् यन्त्रात्सुविशाला असौ जयति अन्ययन्त्रशालाभ्यः प्रशस्यते। यन्त्रादिति हेतौ पञ्चमी। अन्यानि यन्त्राणि ज्यौतिषशास्त्रानुसारंमहाराजेन निर्मापितानि इदं यन्त्र तु स्वयं महाराजेनैव स्वबुद्ध्याआविष्कृतमिति विजये कारणम्। जयसिंहदेवसंबन्धिन्या (गहादित्वाच्छः, देवस्य चेति कुक्) कलया निर्माणचातुर्येण श्लाघनीया। अत्र कतिपययन्त्राणामेव नामनिर्देशः कृतः। जिज्ञासुभिस्तद्विषयकं पुस्तकं यन्त्रशालाधिकृतेभ्यः प्राप्यम्। एवंविधा यन्त्रशाला जयसिंहमहाराजेन काशी-उज्जयिनी-मथुरास्वपि निर्मापिताः, यासां जीर्णोद्वारोऽधुनैव जयपुरराज्येन कारितः ॥१२॥
**'कौसिलभवनम्' (चीफ़कोर्ट)-छप्पय**
**विशदसभाभवनेन भूरि वैभवमुद्भरते
गगनचुम्बिचूडाचयेन चेतश्चित्रयते।
प्राड्विवाकमुख्या हि यत्र वेत्रासननिष्ठाः
विमृशन्ति व्यवहारमद्यतननियमपटिष्ठाः।
जयनगरनीतिनिर्धारणे निध्यायानिशमग्रिमम्।
अपनीतियन्त्रणाभयहरं मन्त्रिमन्त्रणालयमिमम् ॥१३॥**
विश्देन अतिविशालोनतेन सभाभवनेन हॉल) वैभवं धारयति, तद्भवनं दृष्ट्वैव राजवैभवस्य परिचयो भवतीत्याशयः। चूडाचयेन शिखरसमूहेन । चित्रयते चित्र विस्मितं करोति, सत्करोतीति णिच्। प्राड्विवाकमुख्याः'चीफ़जज'।अद्यतने सामयिके नियमे (ला, कानून) पटुतमाः। व्यवहारम् अभियोगं'मुकदमा'। कुनीतेर्दुःखस्य भयहरम् इमं मन्त्रिमन्त्रणालयम् (पूर्वतनं कौंसिलभवनम्) जयपुरनीतिनिर्णये अग्रगण्यं निध्याय पश्य। लोट् मध्यमपुरुषैकवचनम्। इदं भवनं यद्धि नवीनं भवनम् 'नयामहल' इत्यप्युच्यते श्रीरामसिंहमहाराजेन (अर्वाचीनेन) निर्मापितं किन्तु एतस्य पूर्तिः श्रीमाधवसिंहमहाराजस्य समयेऽभवत्। येन क्रमेणास्यारम्भोऽभवत्तेन क्रमेण समाप्तिर्न जाता। इदं निवासाय न शुभमिति शाकुनिकविचारेण अस्य निर्माण तथाविधोत्साहो नाभवत्।परं तथापि जयपुरस्य प्रसिद्धप्रसिद्धभवनेषु विशेषोल्लेखनीयम् ॥१३॥
**राजकीयसंस्कृत पाठशाला (संस्कृतकालेज)**
**क०-रामचन्द्रमन्दिरमुपेत्य बहिरङ्गणतो
भागद्वयतोपि नीचैः श्रेणिर्दर्शनीयासौ**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702884374aaaaa.png"/>
**श्रीसंस्कृतपाठशालोपवनमवेक्ष्यताम्**
**उन्नततलेऽथ न्याय-व्याकरण-साहित्यादि-
श्रेणिपरिश्रेणिर्मुखभागे लोकनीयासौ।
मञ्जुनाथ पार्श्वद्वयभागे पुनर्धर्मशास्त्र-
ज्यौतिष-वेदान्त-वैद्यकक्ष्याकलनीयासौ
वेदघोषपावितपुरःस्थचन्द्रशाला शास्त्र-
वैभवविशाला पाठशाला राजकीयासौ॥१४॥**
स्थानसंनिवेशो दर्श्यते-बहिरङ्गणतःबहिरङ्गणे, सार्वविभक्तिकस्तसिः। द्वितीयतलस्य वामदक्षिणेति भागद्वयेपि नीचैः श्रेणिः प्रवेशिकाया निम्नश्रेणयः द्वितीयचतुर्थ्यादयः। ततः उन्नततले (तृतीयतले) मुखभागे द्वारप्रवेशस्यादिभागे। वेदघोषेण पवित्रीकृता पुरःस्था द्वारदेशमौलावग्रिमा चन्द्रशाला (शिरोगृहम्) यस्याः सा। अयं स्थानसंनिवेशो ग्रन्थकर्तुः पठनकालिकः। अधुना परिवर्तनं जातम्।
**उपवनरूपकम्**
**एके वरसौरभसनाथा अपि रूप-रङ्ग-
गीतगुणगाथाःपाटलेवेति प्रतीक्ष्यताम्
रूपमात्रसाराः सौरभेऽन्ये कार्णिकारा इव
केचिद् गन्धभाराः केतका इव समीक्ष्यताम्।
वन्ध्याः पुनः केचिद् द्वयहीनाः, क्षुपाश्छात्रा इमे
वृद्धाः कण्टकेद्धा वत रक्षावृतिरीक्ष्यताम्
नानाविधपण्डितमहीजमञ्जुमालोच्चितं
श्रीसंस्कृतपाठशालोपवनमवेक्ष्यताम् ॥१५॥**
एके वृक्षाः(पण्डिताः) वरेणसौरभेण सनथा युक्ताःसन्तः रूपेण सुन्दरवर्णेनापि च गीतगुणगाथाःप्रशंसनीयाः। अत एव ते 'पाटला' ('गुलाब) इव इति प्रतीच्यताम्। पाटलापुष्पं यथा सौगन्ध्ययुक्तंतथैव रूपरङ्गाभ्यामपि प्रशंसनीय भवति। इमे पण्डिता अपि-यथा विद्यायां प्रशस्ताः तथा रूपरङ्गाभ्यामपि दर्शनीयाः। अत एव उपवने 'गुलाब' स्थानीयाः। अन्ये रूपमात्रसाराः सौरभे तु कर्णिकारा इव शून्यप्रायाः। केचिद् गन्धं प्रचुरसुगन्धं बिभ्रति तादृशाः। अर्थात् अतिविद्या-गुणयुक्ताः। शरीरं तु कण्टकाचितम्। अत एव ते केतका इव सन्तीति समीक्ष्यताम्। सौगन्ध्यादिगुणाः शरीरसौष्ठवं चेति द्वयेन हीनाः केचिद् वन्ध्या एव। छात्राःक्षुपाः स्वल्पशाखका लघुवृत्ताः'पौदे'। वृद्धास्तु कण्टकाढ्यारक्षावृतिः 'बाड'। इदानीं तु वृद्धा आन्ध्यादियुक्ताःसन्तो विश्रमं गृहीतवन्तः।पण्डिता एव महीजाःभूरुहाःतेषां मञ्जुमालया (समूहेन) उच्चितम् ॥१५॥
**प्राक्तनो 'महाराजाकालेजः'**
**आगरानिविष्टविश्वविद्यालयपाठ्यक्रमा-
दाङ्गलगिरायामुच्चशिक्षा यत्र लक्ष्यते
पाठितः प्रशस्तप्रज्ञपण्डितैः प्रकामं यत्र
प्रचुरः परीच्यगणः प्रत्यब्दं परीक्ष्यते।
पार्श्व एव यस्य 'हाईस्कूल'मवलोक्यतेऽथ
मध्ये मञ्जुनाथ मध्यकालेजः समीक्ष्यते
का लेखेन सिद्धिः कार्यकाले किल गत्वा यदि
मानमहाराजाश्रितकालेजो न वीक्ष्यते ॥१६॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702882621aaaaa.png"/>
**शोभतेद्य साँगानेररुचिरचतुष्पटी ।**
मध्ये 'हाईस्कूल' 'डिग्रीकालेज'योर्मध्ये 'मध्यकालेजः' 'इन्टरमीडियटकालेज'। अध्यापनकार्यकाले गत्वा यदि कालेजो न वीक्ष्यते तर्हिइयता लेखेन का सिद्धिः, न कापीत्यर्थः। अयं पुरातनो वृत्तान्तः। नवीननिर्मितकालेजभवनस्य तु वर्णनमुद्यानवीथ्यांद्रष्टव्यम् ॥१६॥
**हिन्दीसाहित्यपाठशाला**
**सो०-यत्र जनो निशि नित्यमभ्यस्यति हिन्दीमिमाम् ।
इह 'हिन्दीसाहित्यपाठशालया' प्रीयताम् ॥१७॥**
'इमाम्' पदेन वर्तमानकालिकप्रचलितहिन्दीसाहित्यस्य निर्देशः। तथा च हिन्दीसाहित्यसम्मेलनानुसारी पाठ्यक्रमः सूच्यते ॥१७॥
**'साँगानेरी चौपड़'
कवित्त**
**कुत्रचित्कुसुममाल्यमण्डितमनोज्ञतनुः
कुत्रचित्सुवर्ण-रूप्य-भूषितवपुस्तटी
कुत्रचित्कनकतन्तुसन्ततवसनधरा
कुत्रचिल्लहरिरङ्गरञ्जितलसत्पटी।
मञ्जनाथ नृत्यन्तीव सायं वाद्यतालवशात्
लोककौतुकार्थंकक्षनिहितमहाघटी
निपुणनटीव लोकरञ्जनपटीयसीयं
शोभतेऽद्य साँगानेररुचिरचतुष्पटी ॥१८॥**
नटी कुत्रचित् कस्मिन्नपि प्रसङ्गे पुष्पमाल्यभूषितशरीरा भवति। इयं चतुष्पदी तु कुत्रचित् कस्मिन्नपि पार्श्वेमालाकारद्वारा विक्रीयमायाभिः
पुष्पमालिकाभिः शोभितशरीरा। एवं सर्वैर्विशेषणैः नटी चतुष्पट्योःविविधरूपधारणसाम्यं बोध्यम्। नटी सुवर्ण-रजताभूषणैर्भूषितशरीरा, इयमपि विक्रीयमाणैःसुवर्णरजतैर्भूषितशरीरा।कनकतन्तवः 'कलाबत्तू' (गोटाकिनारी वा) तत्संततवसनधरा, उभयत्र साम्यम्। लहरिरङ्गेणरञ्जिताः (लहरिया) लसन्त्यःपट्यो यस्याः सा नटी।ईदृश्यः पट्यः(विक्रीयमाणाः) यस्यां सा चतुष्पटी। पूर्वं सायंकाले राजनिदेशतो वाद्यंवाद्यते स्म। तत्तालक्रमानुसारं नृत्यन्तीव, उभयत्र साम्यम्।लोकानां कौतुकाय कक्षे घटींनिधाय नटी रज्जूपरि नृत्यति। चतुष्पट्यपि, कक्षेएकस्मिन् पार्श्वे निहिताः (विक्रयार्थम्) ताम्रपित्तलादेर्महाघट्यो यस्यामीदृशी ॥१८॥
**रत्नवणिग्वीथी 'जौंहरी बाजार'**
**अभ्रंलिहमौलिमञ्जुराजत्सौधसाधुतमा
पाटलसुरङ्गसमारक्तवेश्मवीथीयम्
मण्डितमहार्घ्यनवमण्डपिकाऽऽसन्दिगतैः
श्रेष्ठिजनैस्तुन्दिलैर्निरुद्धपण्यवीथीयम्।
मञ्जुनाथ चामीकरपुञ्जपुरुपिञ्जरिता
मञ्जुलमृगाक्षीरुद्धवातायनवीथीयम्
रत्नरुचिरोचितचिरत्नधनिवैकटिका
यत्नशतलभ्या रत्नघण्टापथवीथीयम्॥१९॥**
अभ्रंलिहमौलयः (गगनचुम्बिशिखराः), मञ्जु यथा स्यात्तथा राजन्तो ये सौधाः तैः साधुतमा शोभनतमा।पाटलरङ्गेण रक्तावेश्मपंक्तिर्यस्याः सा। मण्डिताः महार्घ्याश्चयाः नवमण्डपिकाः(साइवानयुक्ततख्ते)। तासु आसन्दिगतैः ('गद्दी' स्थितैः)। सुवर्णराशिना पुरु (प्रचुरं यथा स्यात्तथा)
पिञ्जरिता पीतवर्णीकृता। रत्नकान्त्यारोचिताः(शोभिताः) चिरत्नधनिमः (चिरकालाद्धनिकाः) वैकटिकाः(रत्नविक्रेतारः) यस्यां सा।रत्नघण्टापथो रत्नव्यापारस्य राजमार्गः तस्य वीथी ॥१९॥
**रत्नवीथ्याः स्थानसंनिवेशः**
**उत्तरतो वस्त्रविक्रयापणपिनद्धा, ततो
दर्पणादिवस्तुव्यवसायिपङ्क्तिपथ्येयम्
मुक्तामणिमाणिक्यादियुक्ता, स्वर्ण-दुर्वर्णादि-
'गोटक'विपृक्ताद्रव्यदानाऽऽदानतथ्येयम् ।
मञ्जुनाथ द्विदलादिधान्यधामधन्या, फल-
शाक-शालंमन्या वरवाहनविमथ्येयम्
याचन्नैकनैकटिकावेष्टितविपणिपथा
भाति भूरि वैकटिकाऽऽकीर्णराजरथ्येयम्॥२०॥**
उत्तरतः उत्तरदिशमारभ्य (चतुष्पटीतः सांगानेरगोपुरान्तः) स्थानसंनिवेशः—पूर्वं वस्त्रविक्रयापणैः (बजाज) पिनद्धा संबद्धा। दर्पणादिवस्तुव्यवसायिनः (स्टेशनरी सामानके सौदागर) तेषां पंक्तया पथ्या शोभिता। ततोग्रे मुक्तादिरत्नव्यापारिभिर्युक्ता। (तत्संमुखस्थे वामभागे च) स्वर्ण-रजतादिगोटकैः (गोटा किनारी) संयुक्ता। 'दुर्वर्णं रजतं रूप्य'मित्यमरः। ततः, धनस्य दानादानविषये तथ्या सत्या, अर्थात् 'हुंडी-पत्री' व्यापारपरैः'साहूकारै'र्युक्ता।ततो द्विदल-('दाल') आदिधान्यानां धाम ('दालकी तथा नाजकी मंडी') तेन धन्या। ततः फलानांशाकानां च शालाम् (गृहम्) आत्मानं मन्यते तादृशी, अर्थात् 'सब्जीमण्डी' 'फ्रूटमार्कैट' युक्ता।शालां
मन्यते शालमन्या, 'खित्यनव्ययस्येतिह्रस्वः। श्रेष्ठैर्वाहनैर्विमथ्या अवगाह्या। याचद्भिः अनेकैःनैकटिकैः(भिक्षुभिः) आवेष्टितो विपणिपथो यस्याः। राजरथ्याराजमार्गः ॥२०॥
**धन्वन्तर्यौषधालयः**
**रोगिणो निरीक्ष्यन्तेऽत्र वैद्यैः शास्त्रमर्मानुगै-
र्भेषजनिर्माणमङ्गनेऽस्मिन् सुपरीक्ष्यताम्
चतुरचिकित्सकैश्चिकित्सितोऽनुशास्त्रक्रम-
मातुरगणोयमातुरालये निरीक्ष्यताम्।
स्थायिधनराशिना स्थिरीकृतः प्रजानां हितो
लक्ष्मीरामस्वामियशःसंमितः समीक्ष्यताम्
रोगसरिन्मग्ने जने तन्वन् तरितथ्यतुलां
धन्वन्तरिभव्यभेषजालयोऽयमीक्ष्यताम् ॥२१॥**
अस्मिन्नङ्गनेइति चित्रादिषु स्थाननिर्देशार्थम्। अनुशास्त्रक्रमम् आयुर्वेदशास्त्रक्रमानुसारम्।यशःसंमितः यशःसमानः।तरेः नौकायाःतथ्यां सत्यां तुलनां प्रकटयन्, रुग्णजनान् रोगनद्या उत्तारयन्नित्यर्थः ॥२१॥
**त्रिपोलियाराजमार्गः**
**\[ त्रिपोलियाभिमुखतः उभयपार्श्वयाः स्थानसंनिवेशः \]**
**वामतो विशालराजमन्दुरानुकूलीकृता
पार्श्वे स्वर्गशूली धराधीशाऽधर्षणीयासौ
दक्षिणतो देवमन्दिराणां पुण्यपङ्क्तिरियं
श्रेणी सुन्दराणामापणानां स्पर्शनीयासौ ।**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702731509aaaaa.png"/>
**सेयं स्वर्गशूली स्वर्गशूलीव प्रकाशते**
**मञ्जुनाथ तलिनत्रिपोलियाभिमुखमेत्य
मार्गाणां मनोज्ञता महत्ता मर्शनीयासौ
वैभवभरेण कृतराजमनःक्षोभा सखे
जयपुरराजपथशोभा दर्शनीयासौ ॥२१॥**
वामभागे राजमन्दुरा राज्ञोऽश्वशाला 'आतिश'।तस्याः पार्श्वेधराधीशैरपि अधर्षणीया अनभिभवनीया स्वर्गशूली 'ईसरलाट'।इयं हि जयनगरप्रतिष्ठापकस्य श्रीजयसिंहमहाराजस्य तनयेन श्रीईश्वरीसिंहदेवेन निर्मापिता। अस्या विषये बह्व्यः किवदन्त्यो विश्रुताः। त्रिपोलियागोपुरस्य दक्षिणपार्श्वेनीलमणि-व्रजराजविहार्यादिमन्दिराणां पङ्क्तिः। तलिनं विरलं सुन्दरमिति यावत्। मर्शनीया विचारणीया ॥२१॥
**स्वर्गशूली**
**तुङ्गतया तारापथमेव परिरभ्य स्थिता
काञ्चनकलशचारुचूडा बत राजते
मध्ये प्रतिखण्डमेव लोहितदृषद्भिः कृता
शिल्पभृता कट्टहरश्रेणी भूरि भासत।
मञ्जुनाथ देवैः सह मन्त्रणार्थमीश्वरेण
कारितेव, यत्र रविरुचयोऽप्युदासते
मेरुशिखराणामपि धूलीकृतदर्पभरा
सेयं स्वर्गशूली स्वर्गशूलीव प्रकाशते ॥२२॥**
काञ्चनकलशयुक्ताचारुचूडा (मौलिदेशः) यस्याः सा । लोहितपाषा-
णैर्निर्मिता, शिल्पेन कारुकार्येण पूरिता, कट्टहरश्रेणिः 'कटहरा' पङ्क्तिःप्रतिखण्डं प्रत्येकतले भासते। ईश्वरः सृष्टेः पालनविषये देवैः सह यथा मन्त्रणां करोति, तथा ईश्वरेण ईश्वरीसिंहमहाराजेन स्वर्गीयाणां वृत्तान्तं परिज्ञातुं देवैः सह मन्त्रणायैइयं कारितेव। इयदुन्नता यत्रगमने सूर्यकिरणा अपि उदासीनास्तटस्था भवन्ति। धूलीकृतःतुच्छीकृतःउन्नततायाः गर्वभरो यया सा।स्वर्गस्य कृते शूलीव।इयदुन्नता यदस्याः कलशकोटिः स्वर्गं स्पृशति। ततश्च एतस्या उपरि स्वर्गः शूलीप्रोत इव दृश्यत इत्यर्थः। अथवा स्वर्गा स्वर्गता (स्वरुपपदाद् गमेर्डःस्वर्गपर्यन्तं शूलीवशूलाकारेव स्थिता, अत्युन्नतेति यावत्। किं वा-अद्यावधि औन्नत्ये सौन्दर्ये चस्वर्ग उपमानमासीत्, किन्तु अनया तस्य स गुणोऽपहृतः। अत एव स्वर्गस्यहृदये शूलीव व्यथयतीत्यर्थः॥२२॥
**हनुमद्विशिखा**
**सवैया**
**कुहचिद्बहुमोदक-मोहनथालमिलज्जलवल्लिचयाभिमुखा
कुहचिच्च चतुर्गुणिलड्डुभरैः कृतलोकचतुर्गुणिताक्षिसुखा।
बहुगन्धभरैः परितो भरिता सततोत्थितधूममिलत्परिखा
शतचुल्लिचये ज्वलदग्निशिखा द्विशिखानुगता हनुमद्विशिखा ।**
मोदक-मोहनथालाभ्यां मिलन् यो जलवल्लिचयः 'जलेबि'समूहः सः अभिमुखो यस्याम्। अथवा तस्याभिमुखा। मोदकादिव्यञ्जनैर्युक्तेत्यर्थः। चतुर्गुणिलड्डुः चौगुनीमोदकः। कृतं लोकानाम् चतुर्गुणितम् (अत्यधिकम्) अक्षिसुखं यया। व्यञ्जनानां बहुभिः सुगन्धभरैर्भरिता। रथ्यानालिकासु क्लिद्यतः अन्नादेर्विजातीयगन्धोपि 'बहुगन्धभरैः' पदेन सूच्यते। Aसततोत्थितो यो धूमः तेन मिलन्ती सम्बध्यमाना परिखा परिधिर्यस्याः, निरन्तरधू-
मायितपर्यन्तभागेत्यर्थः। शतम् अनेका याः चुल्लयः 'चूल्हे' 'भट्टी'तासां समूहे ज्वलन्त्यः अग्निशिखाः यस्यां सा। द्वयोः शिखयोः (भागयोः) अनुगता विभक्ता, पार्श्वद्वयेपि कान्दविकानामापणैर्युक्तेति भावः ॥२३॥
**विशालविशिखा 'चौड़ारास्ता'
कवित्त**
**त्रितलत्रिपोलियापुरस्तात्पुस्तकालयतः
परमप्रशस्ता 'बैङ्क'शाला सुप्रकाशते
अग्रे चास्य दामोदरमन्दिराग्रभागे भव्य-
विश्वेश्वर-शिखरबन्ध-मन्दिराण्यवासते ।
मध्ये मञ्जुनाथपूर्वजानां कवितल्लजानां
सेयं पट्टवीथी भट्टवीथी भूरि भासते
पर्यन्ते करालसिंहपञ्जरपरीता, शाल-
शोभिता विशाल-वरविशिखा विराजते ॥२४॥**
त्रितलस्य त्रिपोलियागोपुरस्य पुरस्तात् सम्मुखभागे, पुस्तकालयतः पुस्तकालये। सार्ववि० तसिः। बैङ्कशाला 'इम्पीरियल बैङ्क'।दामोदरमन्दिरस्य अग्रभागे, अर्थात् इतोऽप्यग्रे दक्षिणे। अवासते अवतिष्ठन्ते। कविश्रेष्ठानां पट्टवीथी-प्रधानवीथी, पट्टशिष्य इतिवत्। दानपट्टे लिखिता वीथी वा। शालैर्वृक्षैःशोभिता।विशाला वरा च विशिखा। कराल-शाल-विशालेतिप्रासाः
**अजमेरी-गणगौरीरथ्ये**
**\[ ब्रह्मपुरीमार्गादारभ्य अजमेरीगोपुरपयन्तः स्थानसनिवेशः \]**
**ब्रह्मपुरीमार्गादुपयाहि गणगौरीद्वारि
प्राप्तं यद्धि नूनं गणगौरीगुणगेयताम्**
**चतुर्दिक् चतुर्भिर्देवमन्दिरैरुपेताऽन्तरे
वाटिकासमेताऽम्बरचतुष्पटिकेयताम्
कोणे कोट्टपालीं शिक्ष्यमाणां वालिकालीमेक्ष्य
चित्रकलाशाली शिल्पविद्यालयोऽप्येयतां
वायुसेवनार्थं भ्रमेरीप्ससि सुखं चेत्सखे
नूनमजमेरीगुण्यगोपुरमुपेयताम् ॥२५॥**
यत् गणगौरीद्वारम् ('गनगौरीदरवाजा') गणगौर्याः गुणेन गेयतां ख्यातिंप्राप्तम्, गणगौर्याः मेलके श्रीगणगौर्यास्तत्र गमनेन तस्य द्वारस्य तन्नाम्ना प्रसिद्धिरभूदित्याशयः। चतुर्दिक्चतसृषु दिक्षु। चतुर्भिर्देवमन्दिरैः सीताराम-रूपचतुर्भुजादीनां मन्दिरैः उपेता युक्ता। अन्तरे मध्यभागे च, वाटिकासमेता। सम्प्रति नवाबमहोदयस्य मन्त्रित्वे पूर्वतनकुण्डवेदिकायां पुष्पवृक्षा दूर्वापट्टिकाश्चारोपिता इति सूच्यते। अम्बरचतुष्पटिका 'आँबेरी चौपड', ईयताम् प्राप्यताम्। कोट्टपाली 'कोतवाली'। शिक्ष्यमाणां अध्याप्यमानां बालिकापङ्क्तिम्-आ-ईक्ष्य।बालिकाविद्यालयं 'सेंट्रल गर्ल्स स्कूल' दृष्ट्वेत्यर्थः। शिल्पविद्यालयः 'स्कूल्आफ्आर्टस्' अपि आ-ईयताम् आगम्यताम्वायुसेवनार्थम् भ्रमेः भ्रमणस्य सुखं चेत् ईप्ससि वाञ्छसि। गुण्यं गुणयुक्तम्। उपेयताम् उपगभ्यताम्। वायुसेवनाय अजमेरीगोपुराद् बहिः रामनिवासारामे गम्यतामित्याशयः। 'भ्रमेरी' 'अजमेरी'ति प्रासः ॥२५॥
**चन्द्रपोलराजमार्गः**
**\[ चतुष्पटीमारभ्य चन्द्रपोलगोपुरपर्यन्तः स्थानसंनिवेशः \]**
**अम्बरचतुष्पटीमतीत्य पश्चिमायां दिशि
दीनानाथमन्दिरमवेक्ष्य मोदमानय**
**दृष्ट्वा तिलकादिमन्दिराणि, राजमातुरिदं
रामचन्द्रमन्दिरममन्दमवलोकय।
मञ्जुनाथ 'चन्द्रपोल'गोपुरसमीपे सखे
सिद्धपीठदर्शनसुखेन सुकृतं जय
अविरतधूपधूमसौरभसुभगतमं
मारुतिमनोज्ञमहामन्दिरमुदञ्चय॥२६॥**
'तिलकमन्दिर' हि रामानुजवैष्णवसंप्रदायस्यैकं मन्दिरम्। अत्रहि भित्तौ महाविशालं रामानुजसंप्रदायपरिगृहीतं तिलकं लिखितमिति तिलकमन्दिरनाम्ना व्यपदेशो जातः। पूर्वं राजमातुः, इदानीं राज्ञः पितामह्याः (दादीजी साहिबा श्रीधीरावतजी-निर्मापितं रामचन्द्रमन्दिरम्। सुकृतं पुण्यं जय वशंकुरु अर्जयेत्यर्थः। धूपधूमस्य सौरभेण सुभगतमं महत् मन्दिरम्उपगच्छ। अस्मिन् सिद्धपीठे अविरतं रामायणपाठ-जपादिकं शतशो ब्राह्मणाः कुर्वन्ति। सर्वदैवेदं मन्दिरं पाठध्वनिना मुखरितमेव प्राप्यते। मनोरथार्थिनां जनानां प्रायःसमूह एवं विलोक्येत। सेयं सिद्धमूर्तिः कदा केन स्थापितेति इतिहासमार्गतो न निश्चीयते। जनेषु प्रसिद्धं यत् 'आम्बेरस्य शिलामयी, जयपुरस्यायं हनुमान्, सागानेरग्रामस्य च 'साँगादेवः', प्राक्तनेन मानसिंहमहाराजेन आनीताः' इति। यद्यपि तिसृणामेतासां देवतानामेककालेन्नाऽऽनयनं ऐतिहासिका नानुमोदन्ते तथापि दोहापद्यमिङ्गं बहोः कालाच्छणुमः-
**'साँगानेर' को साँगोबाबो जयपुर को हनुमान।
आम्बेर की सिल्लादेबी ल्यायो राजा मान'।**
**पुराणवसतिः'पुरानी बसती'**
**बालानन्दमन्दिरसमीपाद्यज्ञशालामाप्य
सिंहदुर्गहर्म्यमाला प्राङ् निर्वर्णनीयासौ**
**तदनु च गोपीनाथदर्शनं विधाय सखे
नानाविधकौतुकभूर्भूयोऽभ्यर्णनीयासौ।
प्रवरपुरोहितानां भूतिर्भविता ते स्फुटं
मञ्जुनाथकविता गृहेऽस्याकर्णनीयासौ
काममप्रमाणदृश्यपूरितपुराणस्थला
संप्रति पुराणवसतिर्मेवर्णनीयाऽसौ ॥२७॥**
सिंहदुर्गस्य नाहरगढस्य हर्म्यमाला प्राक् पूर्वंनिर्वर्णनीया दृश्या। न चेद्राजाज्ञा तर्हि यज्ञशालासकाशाद् दूरत एवविलोक्या। नानाविधकौतुकानां भूः स्थानम् 'बारह भाइयों का अखाडा' अभ्यर्णनीया समीपगता करणीया।अभ्यर्णंकरोति अभ्यर्णयति ततः अनीयर।प्रवरपुरोहिताः'बडेपुरोहित' रामप्रतापजीप्रभृतयः। तेषां वैभवम् महाविशालं भवनम् आरामादि च ते स्फुटं भविता भविष्यति लुट्। 'नागरपाडा' स्थाने मञ्जुनाथगृहे अस्य कविता श्रवणीया। अपरिमाणैः दृश्यैः पूरितानि प्राचीनस्थलानि यस्याः सा। प्राचीनैतिहासिकस्थानयुक्रेत्यर्थः। प्रमाण-पुराण-पुराणेति प्रासाः॥२७॥
**'नाहरगढ़'**
**आरोहःसुदीर्घो यस्य वाजिरथगम्यो भाति
रम्योद्यानशाली यस्य सौधो रमयेत्कविम्
सोपानावबद्धो यतो ज्यायान् जलटङ्को भाति
वरणविटङ्को यस्य चूर्णयेत्पतत्पविम्।
मञ्जुनाथ मीनाजातिरक्ष्योधनकोषो महान्
तुङ्गतया यत्र श्रमदोषो भजते रविम्**
**अन्यदेशदुर्गद्युतिमाहरसि किं वा वृथा
नाहरगढस्य समुदाहर दृढच्छविम् ॥२८॥**
आरोहः(घाटी, चढाई)।इयदुन्नते दीर्घेपि आरोहे तादृशः सुबद्धो, विशालः, चक्रभ्रमणेन न्यूनीकृतारोहश्च मार्गोस्तियस्मिन् राज्ञो वाजिरथः(बग्गी) सुखेन गच्छेदित्यर्थः। यस्य (दुर्गस्य) राजनिवासोचितः प्रासादः समन्तात् मनोहरेणोपवनेन वेष्टितः, यस्य शोभया कविरपि मनसि रमते इति भावः। जलटङ्कःजलाशयः'टाँका'। यस्य वरणविटङ्कः प्राकारशिखरं तथा दृढं यथा तदुपरि यदि शत्रुप्रेरितः पविः (वज्रम्) अपि पतेत्तर्हि सोयं विटङ्गस्तमपि चूर्णयेत् न तु स्वयं भिद्येतेत्यर्थः। उच्चतायाःकारणात् तदुपरि निजकिरणान् प्रेषयन् सूर्योपि श्रान्तो भवतीति श्रमदोषो रविं भजते। आहरसि संगृह्णासि। यत्र यत्र दुर्गाणां दृढतायाः प्रसङ्गो भवेत्तत्र तत्र नाहरगढस्य दृढ़च्छविम् उदाहर उदाहरणरूपेण उपस्थापयेत्याशयः।
**संक्षिप्तेतिवृत्तम्**
इदं दुर्ग जयपुरप्रतिष्ठापकेन सवाईश्रीजयसिंहमहाराजेन निर्मापितम्। अस्मिन् स्थाने नाहरसिंहनामकस्य 'भोमिया'ख्यदेवयोनिविशेषस्य पूर्व निवासोऽभवत्। जयपुरराजवंशे नाहरसिंहनामा कश्चन पूर्वजः समभवत्यो हि देहत्यागोत्तरं दिव्ययोनिः 'भौमिया' अभवत्। स हि आत्मनो निवासस्थाने दुर्गनिर्माणात्कुपितः सन् तत्कार्ये विघ्नं चकार। सम्मिलिताः सर्वेपि स्थपतयः समग्रं दिनं यावत् यां दुर्गभित्तिंनिरमान् रात्रेरनन्तरं प्रातरेव सा चूर्णीभूता प्राप्यत। एतत्प्रवन्धाय नानोपायान् कृत्वापि विफलीभूतः श्रीजयसिंहमहाराजो महामान्त्रिकंश्रीपौण्डरीकमहाभागंप्रार्थयत। एष हि मन्त्रबलेन तं भूमिस्वामिनं संतोष्य निजवशे च कृत्वा तत्स्थानं त्याजयामास। प्रतिज्ञानुसारं नाहरसिंहभूस्वामिनो मन्दिरं घाटोद्यानस्य मार्गे निर्मापितम्,
तत्र च नैवेद्यस्य ज्योतिषः ('जोत') च प्रबन्धो राजद्वाराऽक्रियत, योद्यापि प्रचलति। एतस्य दुर्गस्य नाम 'सुदर्शनगढम्' इति। एतस्माद्दुर्गादारभ्य 'आम्बेर'दुर्गपर्य्यन्तं पर्वतमौलौ वाजिरथगम्योऽनुद्घातश्च विशालो मार्गोऽस्ति।
अस्मिन् दुर्गे यानि राजहर्म्याणि सन्ति तेषां वृद्धिःपरिष्कारश्च श्रीरामसिंहमहाराजेन (अर्वाचीनेन) कृतः। दुर्गस्य मध्यतो महान्जलटङ्कोस्ति यस्य जलेन तद्दुर्गवासिनो 'मीना' गणा जीवन्ति, राजहर्म्यस्य विशालमुपवनंच सिच्यते। दुर्गस्योपरि मीनाजातेरेव निवासोस्ति। एषैव जातिरेतद्दुर्गस्य रक्षणेऽधिकृता। दुर्गमध्ये यः किल महान् धनकोषोस्ति तस्यापि रक्षायै इयमेव सर्वाधिकारिणी।उच्चपदाधिकारी राजकर्मचार्यपि विशेषावश्यकतांविना अस्मिन्दुर्गे गन्तुमनुमतिं न लभते। द्वारसमीपे भैरवस्यैकं स्थानमस्ति, रविवारे नैवेद्यसमर्पणाय तद्दर्शनाय च गमनमात्रस्याज्ञास्ति। मीनाजातेर्गृहे कश्चिदुत्सवो ब्राह्मणभोजनादिप्रसङ्गेश्चद्भवेत्तर्हि दुर्गाध्यक्षस्याज्ञां प्राप्य गृहस्वामी निमन्त्रितान् दुर्गाभ्यन्तरे नयति।
**ब्रह्मपुरी**
**दुर्गमगणेशदुर्गसीमन्ताभिमण्डिता या
दाक्षिणात्यभूसुरनिवासैरभिरोच्यासौ
उच्छृङ्खलं खेलतां च रङ्गस्थलगायकानां
होलाभिनयेविशङ्कगीतिर्न विमोच्यासौ।
यत्राभवन् रत्नाकर-पौण्डरीकमुख्याः पुरा
जीर्णगृहोद्देशैस्तदभिख्याऽधुनाऽऽलोच्यासौ
पूर्वपुरुषाणां यशोनिर्झरीप्रकाशकरी
ब्रह्मपुरी सम्प्रति पुराणपुरी प्रोच्यासौ ॥२९॥**
दुर्गमं यत् गणेशदुर्गम् 'गणेशगढ', तदेव सीमन्तः केशपाशस्तेन अभिमण्डिता, गणेशदुर्गस्याधस्तापनिविष्टेत्यर्थः। रङ्गस्थलम् 'अखाड़ा' तद्गायकानाम्। विशङ्का निर्मर्यादा। ब्रह्मपुर्याम् द्वे गीतिरङ्गस्थले 'छोटा अखाड़ा' 'बड़ा अखाड़ा' स्तः।होलिकोपरि तत्र संगीतिकोऽभिनयो भवति, यस्मिन् अश्लीलतास्पर्शिनी उद्दामशृङ्गारगीतिर्व्यङ्ग्यगीतयश्च ('फैल') गीयन्ते। सा गीतिरपि तत्स्थानपरिचयार्थं न विमोच्या। महाराष्ट्रब्राह्मणो रत्नाकरपौण्डरीकः श्रीजयसिंहमहाराजस्य (जयपुरनिर्मातुः) समयेऽभवत्। एष महाविद्वान् मान्त्रिकः सिद्धपुरुषश्चासीत्। महाराजेन योऽश्वमेधयज्ञः कृतोऽभूत्तस्मिन् दाक्षिणात्यानामेव प्राधान्यमासीत्। बहवो वेदपारगा दक्षिणदेशतः ससम्मानमाहूय यज्ञे निमन्त्रिताः। पौण्डरीकरत्नाकरोऽश्वमेधयज्ञे सर्वप्रमुखोऽभवत्। अनेन जयसिंहमहाराजस्य निजसिद्धताया भूयान्परिचयो दत्तः। एष महाराजोप्यमुंगुरुरिति गौरवेण सम्मानयामास। पौण्डरीकेण महाराजस्य यशःप्रख्यातये 'जयसिंहकल्पद्रुम' नामा व्रततिथिनिर्णयात्मको महान् धर्मशास्त्रग्रन्थो निर्मितः। यदा हि महाराजेन जयपुरनगरं प्रतिष्ठापितं तदा ब्रह्मपुर्यांसर्वप्रथमं श्रीरत्नाकरपौण्डरीकोऽधिष्ठापितो भूयसी च विभूतिःप्रत्ता। पौण्डरीकस्य प्राचीनगृहमतिविशालं सुन्दरोपवनसहितं राजमल्लतडागस्योपर्यद्यापि द्रष्टुं शक्यते यद्धि सम्प्रति जीर्णतां गतम्। किन्तु अस्मिन् यत्किल स्थापत्यकार्यम्, यादृशी च विशालता, यच्चवैभवमस्ति तद्दर्शनेन तत्प्रभावो राजोपमितविभूतिश्च सुस्पष्ट मनुमातुं शक्यते। श्रूयते-आम्बेरस्य जयगढदुर्गे रत्नाकरसागराख्यो जलबन्धः श्रीरत्नाकरपौण्डरीकस्मारक एवास्तीति।
जयसिंहमहाराजस्य परमादरभाजनंसम्राड्जगन्नाथनामको महाराष्ट्रब्राह्मणोपि पूर्वंब्रह्मपुर्यामेव प्रतिष्ठापितः। अयमपि महामन्त्रिको विद्वान् ज्यौतिषशास्त्रेऽद्वितीयपण्डितोऽभूत्। जयसिंह महाराजस्य समये सोऽयं
रेखागणितस्यैकं ग्रन्थंनिर्ममौ। एष 'अरबी' भाषाया अपि परमविद्वानासीत्। एष ग्रन्थोऽरबीभाषात एवानूदित इति ऐतिहासिका वदन्ति। एवमेव अस्य महाभागस्य 'सिद्धान्तकौस्तुभ-सम्राट्सिद्धान्त' नामकौ ज्यौतिषग्रन्थावपि प्रसिद्धावभूताम्। जयपुरराजकीयज्यौतिषयन्त्रशालायां 'सम्राड्यन्त्र' नामकंसमयसूचकंयन्त्रमनेनैवाविष्कृतमिति बहूनां कथनम्। अस्तु एवंविधा असाधारणपुरुषाः पूर्वंब्रह्मपुर्यांन्यवसन् किन्तु अधुना तदभिख्या तत्कीर्तिः 'अभिख्यानाम-शोभयोः' जीर्णगृहाणामुद्देशैः निवेशौःआलोच्या अनुमेया। पुराणा पुरी, प्रत्यहं तद्गृहाणां निवासिनां च क्षीयमाणत्वात्।
**संक्षिप्तेतिवृत्तम्**
जयसिंहमहाराजेन यदा जयपुरनगरं प्रतिष्ठापितं तदा ये ये ब्राह्मणश्रेष्ठा अश्वमेधार्थमाहूतास्तेषु ये सुप्रसिद्धा गुणिनोऽभवन् महाराजस्यास्य च पूजनीयाः समभवन् तान् सर्वान् ससमादरं निवास्य तदुपजीविनस्तत्सार्थीयांश्च पुरुषानपि तत्रैव निवेश्य ब्रह्मपुरीनाम्ना सेयं वसतिः पृथगेव निर्मिता।
जयसिंहमहाराजेन संमानितैरस्मत्पूर्वजैः श्रीकृष्णभट्टकविकलानिधि-भिर्जयसिंहतनयस्य श्रीईश्वरीसिंहमहाराजस्य यशोवर्णनार्थं निर्मिते 'ईश्वरविलास'महाकाव्ये जयसिंहमहाराजेन तत्समक्षं प्रतिष्ठापिताया ब्रह्मपुर्या वर्णनमुपलभ्यते। आसीत्तस्मिन्नपि समये ब्रह्मपुर्या एष एवस्थान संनिवेशः। अभूत्तदापि तस्याः शिखरदेशे 'गणेशगढ'दुर्गम्। ब्रह्मपुर्यां ये ये ब्राह्मणा निवासिता अभूवंस्ते सर्वेपि कयाचिद्विद्यया गुणैश्च प्रभावशालिनः, अत एव राजसंमानिता आसन्। एतेषु सर्वतोधिका दाक्षिणात्यास्ततोऽवशिष्टा गुर्जरा अभवन्। सर्वेप्येते वैदिका आहिताग्नयश्चासन्। प्रतिसवनमेतेषां भवनेषु अग्निहोत्राण्यभवन्। यथा हि तद्वर्णनम्—
**'येन ब्रह्मपुरी कृताऽतिधवलः कैलासशैलोपमै-
र्विप्राणां भवनैः सदा समुदयत्सम्पद्विलासाञ्चितैः।
प्रत्यागारमुरुप्रकारहवनैर्यत्राग्निहोत्राण्यभु-
र्लीलादत्तचतुःपुमर्थपटलीजातादराणि स्फुटम्॥
श्रियं धत्ते यस्यामधिगिरिशिरः श्रीगणपते-
र्गृहं दूराद्द्दयंसुखचितमणीभाभिररुणम्।
ध्रुवं तस्या एव क्षितिपतिरमण्याः सुरुचिरे
ललाटे सिन्दूरैः कलितमिव सौभाग्यतिलकम्॥'**
ब्रह्मपुर्यांयथा स्मार्तानां वैदिकानां च निवासोऽभवत्तथैव सेयं वसति-र्वैष्णवानामपि वैभवैः सुसमृद्धाऽभवत्। एतस्या उत्तरपश्चिमदिशि वैष्णव-ब्राह्मणानां राजसमानितानां गोस्वामिनां च निवासोऽभवत्। शुद्धाद्वैतसंप्रदायिवैष्णवानां पूज्येषु सप्तसु स्वरूपेष्वन्यतमः श्रीगोकुलनाथदेवोप्यत्रा तिष्ठत्। यन्निवाससाक्षि 'गोकुलद्वारा' 'गोकुलनाथवापिका' चेति स्थानद्वयमद्याप्यवतिष्ठते। यत्किञ्चिदस्तु, इयं वसतिः कस्मिन्नपि समयेऽतिसमृद्धा गहना चाभूदिति नास्ति संदेहः। एतस्यां हि राजसंमानितानां ब्राह्मणानां शिबिका-(पालकी)-संमानवाहीनि सप्त स्थानान्यासन्निति ब्रह्मपुरीस्था वृद्धा अद्यापि कथयन्ति।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702639579aaaaa.png"/>
\[ग्रन्थ छपना आरम्भ होने के अनन्तर कई महानुभावों की सलाह से साथ में हिन्दी अनुवाद का रहना भी सामयिक समझा गया। अतः अब तक छपी दो वीथियों का हिन्दी अनुवाद यहीं देदिया जाता है। पाठकमहोदय पद्यसंख्या के अनुसार हिन्दी अर्थ देखलै\]
**\[ चतुष्पदीचत्वर \]**
श्वेतकान्ति से कुवलय (श्वेतकमल) को जीतनेवाला, कमलके शोभागर्व को दूर करनेवाला, चन्द्र के समान एक विमल तेज (सरस्वती) हमारी सदा रक्षा करे ॥१॥
अपनी कान्ति से चन्द्राकान्ति को भी लज्जित करनेवाली, कमलखण्ड में निवास करनेवाली, त्रिलोकी के कवियों से गाई गई भारती (सरस्वती) का जय हो, संसार ही जिसका खजाना है ॥२॥
जिसकी कृपादृष्टि का विलास सकल अमङ्गलों का दूर करनेवाला, और हृदयसदन में सुख की सृष्टि करनेवाला है। अमृतधारा के समान जिस (कृपादृष्टि) को पाकर कविता अपने आप उल्लसित होती है ॥३॥
बुद्धिविकास के लिये वसन्तसदृश जो (भारती), कीर्तिरूप चन्द्रिका को फैलाती है, पूर्वपुण्यों से प्राप्त होनेवाली वह भारती हमारे अनुकूल हो ॥४॥
जिस सरस्वती की मधुरनादिनी कच्छपी वीणा स्वर, ग्राम, मींड आदि को स्पष्ट प्रकट करती है, जिसके एक एक स्वरतरङ्ग में अमृत की धार बहती है और जिससे संसार के साहित्य का विकास हुआ है ॥५॥
वेद ही जिसके अनन्त निर्मल गुणों को जानते हैं, शुद्धविवेक के द्वारा ही जिसकी प्राप्ति होती है, उस वाग्देवी का जय हो ॥६॥
नीलकमल के समान शोभाशाली एक अलौकिक चरण ही मेरा आश्रय है जिसके ध्यान करने से चञ्चलचित्त में भी धैर्य आजाता है ॥७॥
हे भगवती ! मैंने बहुत भार स्वीकार कर लिया है जो कविता के नये मार्ग में पैर बढ़ाया। हे देवि ! कृपा करके अकम्प (स्थिर) बुद्धि दीजिये ॥८॥
गरीब की प्रार्थना समझकर उपेक्षान करिये।थोडी करुणादृष्टि डालिये, हे भारती यदि आपके चरण का अवलम्बन मिल जाय तो मनमें रचना का परिश्रम जरा भी प्रतीत न हो ॥९॥
हे भारती आपके चरणों में बद्धाञ्जलि प्रणाम कर, ऐसी रचना की मति चाहता हूं जिससे रसिकों के मनको मोद हो ॥१०॥
मस्तक झुकाकर गुरुचरणकमलों को प्रणाम करता हूं जिन (कमलों) की छाया मूढता में पड़े हुए हृदय में शान्ति पैदा करती है ॥११॥
जिनके सौरभ से हृदय की सुस्ती दूर होजाती है। गुरु की कृपा सकल सुखों की सीमा है जो भ्रम को भङ्ग करके दुरित (पाप) को दूर करती है ॥१२॥
गुरु उपदेश के दीपक से हृदय के अन्धकार को हटा देते हैं। शोधक रज (धूलिद्रव्य) से निर्मल होने पर मणि में जैसे गुण (हारसूत्र) की रुचि (कान्ति)प्रतिबिम्बित होती है वैसे ही चरणरज से स्वच्छ हुए मनरूप मणि में गुणों (विनय-दाक्षिण्य आदि) की रुचि उत्पन्न होती है ॥१३॥
वाल्मीकि आदि कवि धन्य हैं जिनमें वाणी को नया बना दिया जिनके सूक्तिसमुद्र के सम्मुख अन्यान्य कवियों की रचना नदियां आज तक यह रही है ॥१४॥
भगवान् व्यास की वचनरचना जब समस्त भुवनों को भासित कर रही है तब भावुकों के मन को खेद क्यों हो ? ॥१५॥
सज्जनों की निन्दा से घिरी हुई दुर्जनमण्डली क्यों न सराही जाय जो गुणों से गुरुओं (भारी तथा पूजनीय) को भी एक जुबान में हलका बना देती है ॥१६॥
दुर्जनों की जिह्वा एक नतकी है जो कुटिलकथारस-(जली कटी सुनाने में आनन्द)-रूपी रङ्गस्थल में पहुँच और कपटकल्पनारूप सहचरियों को साथ लेकर दूसरे के यशों को खूंदती हुई नाचती है ॥१७॥
खलजिह्वा चित्र लिखने की एक विचित्र कुँची है जो कपटरङ्ग को लेकर दूसरों के यशरूपी निर्मल पट पर निन्दा का चित्र खेचती है ॥१८॥
दुर्जनों की मुखरूपी बांबी में रहनेवाली खलजिह्वारूपी यह सर्पिणी अद्भुत है, जो खेलती हुई दूर से ही काटती है जिससे सुजनों को तत्काल दाह होता है ॥१९॥
दूसरों के हित को उन्मूलित करना, दूसरों के तिरस्कार पर प्रसन्नता हँसना, यों सदा दूसरों के लिये परिश्रम उठानेवाला दुर्जनवृन्द क्या प्रशंसा के योग्य नहीं ? ॥२०॥
भलाई के लिये सदा तय्यार, ऐसे सज्जनसमाज के प्रति विनय निवेदन करते हुए सुख हो रहा है। दूसरों के गुणों से सदा परिचय रखनेवाले जिसके चित्त में कपटघटना को स्थान ही नहीं ॥२१॥
मधुर मधुमल्लिकाकी शोभा रखनेवाली सजनों की सूक्ति(वाणी) एक सञ्जीवनी लता है जो द्विजिह्व(दुमुँहा दुर्जन) की जीभ से चाटे हुए इस मनरूपी घोंसले में अमृत सा ढाल देती है। द्विजिह्व(सर्प) से चाटे हुए पक्षिगृह में अमृत छिड़कने से जो फल होता है वही सजनों की वाणी का दुखी चित्त पर ॥२२॥
दुर्जनों की लगाई हुई कलङ्करेखा सुजनसूक्तिरूपी गङ्गा में डुबकी लेकर शिव के मस्तक की चन्द्रकला के समान पवित्र होकर निकलती है ॥२३॥
दूसरों के गुणों का पक्षपात रखनेवाली सज्जनों की दृष्टि को मैं चतुर नहीं कह सकता, जो दूसरों के द्वारा बढ़ाये हुए दोष को भी नहीं देख सकती \[ जो बड़ी से बड़ी चीज को भी नहीं देख पाती वह दृष्टि कैसे ठीक समझी जायगी ऐसे ही बड़े दोषों पर भी जो नहीं पड़ती उस सज्जनों की दृष्टि को कौन ठीक समझेगा? \] (व्याजस्तुति)॥२४॥
यदि सज्जनसंगमरूप मन्दाकिनीधारा मिल जाय तो पाप और सांसारिकतापसहित यह दुर्जनों की बातचीत क्या पीड़ा पहुँचा सकती है ? ॥२५॥
हृदयताप को दूर करनेवाला साधुसमागम का मार्ग अद्भुत है जहां पहुँचने पर सब बाधाएँ दूर हो जाती हैं और अतुल सुखोत्पत्ति होती है ॥२६॥
सज्जनों की सूक्तिचन्दन से भी बढ़कर है, जिसके कि हृदय के पास पहुंचते ही ताप की पीड़ा दूर हो जाती है ॥२७॥
सकल लोकों को सुख पहुँचानेवाली, पूर्वकवियों की वाणीरूप मधुधारा धन्य है, सकल जगत में जीवनौषध होकर उत्पन्न हुई जो हृदय के
पास पहुँचनेमात्र से ही ताप को दूर कर देती है (और औषधि खाने पर और उसके वीर्यविपाक के रक्त के साथ मिलने पर ताप को हरण करती है किन्तु यह पास आते ही) ॥२८॥
यदि इस भूमि पर नन्दनवनवीथी उत्पन्न होजाय जिसमें कि कल्पवृक्षों की सुन्दर पङ्क्तिदिखाई देती हो और यदि उस वनवीथी में स्वर्गङ्गा भी आजाय जिसके किनारे सुराङ्गनाओं के विहारस्थल हों, और यदि उसमें सबके मन को लुभानेवाली स्वर्गीय कुंजों में गूंजनेवाले कोकिलों की शोभा भी आजाय तो कदाचित् इस जगत में कविता-विलासों की तुलना हो सकै ॥२९॥३०॥
हृदयस्थित तापरूप पाप को दूर करने और निःसीम सुख को पैदा करनेवाली कविवाणीरूप (मद्य)सुधाअद्भुत मस्ती पैदा करनेवाली है जो किसी चीज़ से भी नहीं दबती \[और मद्य अम्लादि पदार्थों से दमनीय होता है तथा वह पापहारक भी नहीं \] ३१॥
भास कालिदास प्रभृति कवियों के कविताचमत्कार की स्तुति करता हूंजिसके प्रकाश को पाकर हम सरीखों की वाणी भी विकसित होती है ॥३२॥
बड़े बड़े कवियों से भी मस्तक पर चढ़ायी गई कालिदास की अनुपम कविता धन्य है, ईश्वरदत्त शक्ति को सूचित करनेवाली और अद्भुतविलास विभ्रमयुक्त जिस कविता के सेवन से रसिकों का मन मस्त होजाता है ॥३३॥
अनुपम-साहित्य-सार को प्रगट करनेवाली दण्डिपण्डित की रचना प्रशंसनीय है जो जगत् में जीता जागता आदर्श (ध्वनि से-काव्यादर्श नामक साहित्यसंदर्भ भी) रखती है। दण्डी की गुणगाथा भला कौन नहीं गायेगा ? ॥३४॥
भवभूति की भारती वीररसोचितभावों को अभिव्यक्त करनेवाली हैं। इसकी लेखिनी लोकचरित्रचित्रण में चतुर और करुणविप्रलम्भादि मधुररसों में भी रुचिर रेखावाली है ॥३५॥
बाण (तीर और तन्नामक कवि) के द्वारा उत्कीर्ण किया गया गद्य हृदयरूप पट से नहीं हटता किन्तु नित्य नया आनन्द देता है। क्लिष्टकल्पनाओं से बहुत कुछ भरी हुई सुबन्धु की रचना (वासवदत्ता ) प्रथम रहने पर भी जो गद्य उत्कर्ष पाता है ॥३६॥
वर्णमैत्री की मिठास से मिला हुआ माघ (तत्कृत शिशुपालवधकाव्य) संमुख है। और भारवि की (वर्णमैवीकृत) मधुरता को भी कौन नहीं याद करते ? \[ब्राह्मणादि सब वर्णों को एक करनेवाले मधु (मद्य) से युक्तमाघ (तन्नामक मास) संमुख है, मधुरता (मधुवर्षिणी, प्रिय लगनेवाली) 'भारवेः'सूर्य की कान्ति (धूप) किसे याद न पडेगी, यह अर्थ भी ध्वनित होता है\] ॥३७॥
राजशेखर की वाणी प्रसादगुण से युक्त अर्थगाम्भीर्य का खजाना है। जिसकी रचना सर्वथा आस्वादनीयहै, और जिसकी मीमांसा (विमर्शशैली और 'काव्यमीमांसा' नामक ग्रन्थ) भी आनन्द देती है ॥३८॥
अनूठी कल्पनाओं के कारण मनोहर श्रीहर्षकवि की वाणी भी स्तवनीय है। जिसकी शब्दशय्या (पदगुम्फ) प्रौढबन्धसे सुन्दर है वह मुरारि कवि की सूक्तिभी अन्य कवियों से अजेय है ॥३९॥
नारायणभट्ट की वेणी (वेणीसंहार) ओजसे पूर्ण रहने पर भी प्रसाद गुण युक्तहै \[जहां ओजगुण होता है वहां लम्बे लम्बे समास और अक्षरक्लिष्टतादि के कारण प्रायः अर्थकाठिन्य होजाता है\] विशाखदत्त की वाणी
साभिप्रायपदों का खजाना है अर्थात् प्रत्येक पद ही किसी न किसी अर्थ का पोषक है ॥४०॥
वृत्ति आदि अनुप्रासा के कारण सुखकर और स्वाभाविक सुन्दर जगद्धर की रचनाशैली उत्कृष्ट है जिसमें नूपुरों का मधुर झंकार करती हुई प्रबल शिवभक्ति मानों नांच रही है ॥४१॥
भर्तृमेण्ठ बिल्हण आदि काश्मीरक कवि प्रशस्यहैं जिनकी कविता केशर की सहोदर समझी गई है ॥४२॥
काश्मीरकों के कवितामार्ग में क्षेमेन्द्र की सूक्तिसब से उन्नत है जो कि उत्कृष्टरचना के कारण अदल पहचान और औचित्यविचार के कारण शिक्षणीय है (इसका 'औचित्यविचारचर्चा' नामक ग्रन्थ प्रसिद्ध है) ४३॥
परिमल गुप्त की रचना मधुवर्षिणी होने के साथ साथ पारिजात (स्वर्गीय कल्पवृक्ष)के सुगन्ध को धारण करनेवाली है 'सोने में सुगन्ध' कह्लण कविका अद्भुत सामर्थ्य है जिसने तरङ्गिणी (नदी और राजतरङ्गिणी नामक ग्रन्थ) को बांधा ॥४४॥
अभिनन्द कवि के अशिथिल बन्धवाले निबन्ध में भला किसे आनन्द नहीं आता ? भर्तृहरि की वाणी एक पुष्करिणी है जिसके सेवन (स्नान) से सब ताप दूर होजाते हैं ॥४५॥
यथास्थान निवेशित कान्त और कोमल पदावाली जयदेव कवि की सूक्तिअति गुणवती है। मधुरवर्णोकी मैत्री से मनोहर भानुकवि की वाणी भी सुनने के लायक है ॥४६॥
अनुप्रासललितपदों से अपने आप पहँचानने लायक शम्भुकवि की सूक्तिभी हृदय में धारण करने के योग्य है। मधुर और शृङ्गारप्रधान रचना के कारण गोवर्धनाचार्य की वाणी स्तुति के योग्य है॥४७॥
भक्तिरस को प्राधान्य देनेवाली जीवगोस्वामी की रचना उत्कृष्ट है \[ इस से ध्वनित किया है कि इनमें 'भक्तिरसामृतसिन्धु' में भक्ति को भी 'रस' सिद्ध किया है जिसे पहले मम्मटादिने नहीं कहा था\] कर्णपूर गोस्वामी की कविता में एक अनिर्वचनीय ही रस पाता हूं ॥४८॥
वैदर्भी रीति के अनुकूल जिसमें पदविन्यास है ऐसे अनन्तपण्डित की रचना बडी प्रौढ है। प्रौढ गुम्फ (बन्दिश) और अर्थगाम्भीर्यसे युक्तभोजकी भारती को कौन नहीं नमस्कार करता ? ॥४९॥
एक ही विषय पर बडे विस्तार और सौन्दर्य से रचना वेदान्ताचार्य की वाणी मैं मानता हूँ। वेंकटाध्वरी की रचना अनुप्रास के पीछे पीछे अपने वक्तव्यअर्थ को चलाती है अर्थात् अनुप्रासबहुल है \['अनुप्रास वक्तव्य अर्थ के पीछे चलता है, यों न कहकर, अनुप्रास के पीछे वक्तव्य अर्थ के चलने से सूचित किया है कि अनुप्रास के कारण कहीं कहीं वक्तव्यार्थ में वैगुण्य सा आजाता है, देखिए 'विश्वगुणादर्श चम्पू'\]॥५०॥
यदि हृदय श्लेषालङ्कार का कौतुक रखता है तो त्रिविक्रम की रचना देखिये।मङ्ख और मयूर की रचना में अशिथिल बन्ध का चतुर्य पाया जाता है ॥५१॥
अनुप्रासतृष्णा (आधिक्य) से भरी हुई रामभद्रदीक्षित की रचना में वह स्वाभाविक गुण देखता हूँ जो दूसरे कवि में नहीं। \[ शब्दालङ्कारबाहुल्य होने पर भी प्रसाद-माधुर्य आदि गुण बराबर साथ देते हैं \] ॥५२॥
जगन्नाथ की वाणी में-शास्त्रार्थ के क्लिष्टमार्ग में अत्यन्त दुर्लभगुण यह पाया कि इसमें सकलसम्मानित माधुर्य से युक्त रस की गङ्गा निःशङ्क बहती है (वादग्रन्थ रसगङ्गाधर की सूचना), \[ यहां यह भी अर्थ ध्वनित होता है कि जैसे जगत्पूज्य गिरि (हिमपर्वत) का यह गुण है
कि इसके दुर्गमप्रदेश में सकलसम्मानित मधुरगङ्गा बहती है वैसे यहां रसकी \] ॥५३॥
ध्वनिके प्रशंसनीय मार्ग में चमकते हुए प्राकृतभाषाकवियों को वही जान सकता है जो गाथाओं (गाथासप्तशती) आदि के गुण यथार्थ जान चुका है ॥५४॥
तुलसी-सूर-विहारी-श्रीकृष्णभट्ट (कविकलानिधि), भारती (श्रीकृष्ण भट्टजी के पुत्र द्वारकानाथजी) आदि भाषाकवियों का भी कौन सम्मान नहीं करेगा ? \[श्रीकृष्णभट्टजी-भारती-आदि का परिचय 'साहित्यवैभव' में देखिये ॥५५॥
पूर्ववर्णित कविश्रेष्ठों से उन्नत की गई, जगत् में जाह्नवी (गङ्गा) की तरह सब के स्तुतियोग्य, कविता की मधुरधारा एक अनिर्वचनीय ही है जिसका सार रसिक हृदयों को आनन्द देता है ॥५६॥
जिस धारा को पाकर रस से परिपुष्ट हुए मुझ सरीखे मरुदेश (मारवाड) में भी वाणी का नया अङ्कुर फूट उठता है। आहा, यही नहीं (सवृक्षहोनेपर सुखकर स्वाभाविकसुगन्धवाली मन्द मन्द आनन्दपवन भी चलने लगती है ॥५७॥
उन्नतिसम्पादन के लिए प्राचीन सुकवियों की वाणी को में पारस (मणि) मानता हूँ \। जिसके थोडे भी सम्बन्ध के कारण लोहे की तरह मलिन और कठिन मेरी भी रचना सज्जनों में आदर पा रही है ॥५८॥
मेरी वाणी में न गुण है न साथ देनेवाला रस है, न कोई नवीन छटा ही है। तो भी बालक की वाणी समझ दया करके पण्डित लोग इसे सुनैं॥५९॥
शिव, सरस्वती, और गणेश इनके चरणकमलोंकी रजसेअङ्कित मैं, नवीनशैलीकी कविताके रसिकसज्जनसमाजकी सेवा करता हूँ ॥६०॥
नवीन प्रकारसे गुम्फित की गई इस कविसूक्तिपर कौतुक से जरा कान दीजिये। कवितारसज्ञों के बिना भला इसका कौन आदर करे? क्योंकि विज्ञ ही गुणज्ञ होते हैं। स्थूलबुद्धि तो कुटिलभावों से कविके हृदय को ही तोड़ देता है। आपके सम्मुख रखी गई इस मेरी रचनाकी आलोचना कीजिये। प्रार्थना है कि पण्डित लोग अवधान देकर इस कविमन्य की उक्ति को सुनें ॥६१॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702555130aaaaa.png"/>
**मङ्गलचत्वर**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702555313aaaaa.png"/>
विशाल भालमें सुन्दरचन्द्रमासे अलङ्कृत ! पाखण्डसमूहके खण्डन में पण्डित, दृढ सूंडरूपी दंडसे पापसमूहोंका दमन करनेवाले ! श्वेतसर्पसे बनाये यज्ञोपवीत को धारण करनेवाले, एकदन्त, विपत्तियोंके नाशक, लम्बोदर, गिरिजाके पुत्र, सिन्दूरकी अरुणकान्ति से सुन्दरमुख ! हे शिवतनय (गणेश) आप का जय हो ॥१॥
सिन्दूर की ललाई से सुन्दर माणिक के समान, विघ्नहारक (श्रीगणेश) मेरे विघ्नोंके बिन्दुतक को नाश करके सुशोभित हों। सकल सुर और असुरों कोनिर्विघ्न सिद्धि देनेवाले (वह गणेश) मेरे मनमन्दिरके
सदा अधिकारी बने रहें। मत्त भ्रमरपङ्क्तिसे परिवृत (घिरे हुए) वह आते हुए मेरे समग्र दुर्गम दुःखों का निवारण करैं। कपोलस्थल में बहती हुई मदधारा को धारण करनेवाले एकदन्त क्या मेरी सब आपत्तियोंका अन्त नहीं करेंगे ? ॥२॥
जिन पर भौंरों के समूह भँडरा रहे हैं ऐसे कर्णतालों (कान) की फटकार से मानों विघ्नमाला को ही ताडन कर रहे, एक दन्त से आपत्तियों के समूह को दूर से ही चूर करके सुख और सर्वसंपत्तियों को देनेवाले, सिन्दूरयुतसुन्दरशरीरशाली, गजवदन, पापसमुद्रों को सुखानेवाले, सकल सुर और असुरसमाज में अग्रपूजा के अधिकारी, मङ्गल और आनन्दके दायक, श्रीविघ्नराज को मैं प्रणाम करता हूं ॥३॥
मैं विधिके अनुसार ग्रन्थरचना नहीं जानता। मैं गुण और शास्त्र ज्ञान से शून्य हूँ । शुभकार्यों के सदा वैरी इस विघ्नसमूह से दबा हूँ।अगणित सद्गुणों के नायक हे गणनाथ ! नवीनशैली की रचना में यत्नकरनेवाले इस नवीन (अनुभवशून्य) दीन को अब सनाथ करिये ॥४॥
नीलकमल के समान सुन्दर, कविता का विकास करनेवाला एक चरणयुगल मुझपर प्रसन्न हो, जिसमें नूपुरके स्थानपर बंधे हुए श्वेत सर्प मोतीदाम (मोतियों की लड़ी) से शोभित होते हैं। \[ छन्द भी 'मोतीदाम' \] ॥५॥
जिनकी करुणादृष्टिके लेशको भी पाकर मनुष्य अनायास ही राजसम्मानित होते हैं। शरच्चन्द्र के समान सुशोभित धौर सुघटितदेहधारिणी जो, जड़ता (मूढता) को दूर करके समस्त पुरुषार्थ (धर्म अर्थ आदि) साधन करती है। वीणा बजाती हुई, अज्ञान हरण करनेवाली जो कमल पर विराजी है। श्रेष्ठ विद्वानों ने जिनके गंभीर गुण गाये हैं, वह हंसवाहिनी (सरस्वती) हम को सदा शुभ दें ॥६॥
इन्द्रादि सुरसमूह से जिनके चरणकमल सेवन किये जाते हैं। जिनने अपनी करुणादृष्टि से सांसारिक क्लेश दूर कर दिये हैं। कोविदगणों ने जिनकी महिमा बड़े सम्मान से गाई। जो कविता के सुन्दर उपवन को परिष्कृत करती (सजाती) हैं। जो कविगणों को सदा के लिये अमर बना देती हैं। शरच्चन्द्र के समान सुन्दर मूर्तिवाली उन वाग्देवी का जय हो ॥७॥
जिस चरणकी धूलि को देवता भी अपने ललाट पर लगाते हैं, इसकी महिमा भला हम क्या कहेंगे। जिस (चरण) के ध्यानमात्र से हमारे हृदय में कवितानुकूल नये नये भाव जागृत होते हैं कि जिससे हम कविताकला में कभी मन्द नहीं रहते। भुजङ्ग-भूषणों से भूषित, सूक्तियों के लिये संजीवनरूप, उस (चरण) की हम पूजा करते हैं, और नीलकमल की शोभा को हरनेवाले, करुणाशाली, उस ही उदार चरणका हम आश्रय लेते हैं ॥८॥
प्रसन्नमुखवाले जो, मेरुदण्ड को सीधा रखकर, आयतभाव से \[ अर्थात् शरीर को सीधा और लम्बा रखते हुए \] मणिगृह में पद्मासन से विराजे हैं, उन (हयग्रीव) को मैं अभीष्टदायक मानता हूं।जिनके चार हाथों में अक्षमाला-ज्ञानमुद्रा-पुस्तक और शङ्ख हैं, जो अनायास ही इच्छा पूर्ण करते हैं। जिनके नासापुट-(नाक)-श्वास से वेद निकले हैं, जिनके चरणनखोंकी कान्तिमात्रसे मैं आज अच्छे पण्डितों में बैठा हूं। वागधिष्ठात्री देवताओं से सेवनीयचरणकमल उन हयग्रीव भगवान् की सूक्तिविकास के लिए मैं सेवा करता हूं ॥९॥
जो (श्रीकृष्ण), मस्तक पर मुकुट से, अधर पर बंसी से, काँख में लकुट से, मण्डित हैं। कण्ठमें वैजयन्तीमाला से, भुजाओं में बाजूबंदो
से, विराजित हैं। कटि में पीताम्बर से, चरणों के टकनों में जो नूपुरों से शोभित हैं, खिले कमलसे कोमलचरणवाले वे श्रीराधागोविन्द मुझ पर सदा दया करे ॥१०॥
यमुनातट पर विचरनेवाले वनों में विहार करनेवाले, देवताओं को सुखकारी (श्रीकृष्ण) हमारे दृष्टिगोचर हों। वृन्दावनवासी, वंशी बजानेवाले, सुकृतियों को उन्नति देनेवाले वे हम पर अनुकूल हों। भक्ति को परखनेवाले जो स्मरण करनेवालों को अभीष्ट वैभव देते हैं।शृङ्गाररस के अनुरागी, भक्तसहायक, वह ललितत्रिभङ्गी \[ त्रिभङ्गललित श्रीकृष्ण \]हम पर दया करें \[ छन्द भी 'त्रिभङ्गी' \] ॥११॥
कर्पूर के समान गौर और सर्वशोभायुक्तजिनके शरीर में सर्पपङ्क्ति भूषण का काम देती है। बालचन्द्रमासे शोभितललाटशाली, जिनके कण्ठ में विषपान का चिह्न मृगमद (कस्तूरी) सा मालूम होता है। ताण्डव से समस्त भुवनों को प्रति आनन्दितकरनेवाले, प्रणाम करनेवालों के पापों को दूर करनेवाले, गङ्गातरङ्गों से सम्मिलित जटाजूट को धारण करनेवाले उन अनङ्गदमन (शिव) में हमारा चित्त रमणकरै॥१२॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702551931aaaaa.png"/>
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702549586aaaaa.png"/>
कौतुकी नगरवासियों से जिसके विशाल राजमार्ग रुके (भरे) हैं, सुन्दरीसमाज से जिसके झरोखे रुके हैं। हाथी घोडे रथ यादि से जिस के बाज़ार रुके हैं, भयंकर तोपों से जिसके किले रुके हैं। बहुमूल्य वस्तुओं से जिसकी दुकानें रुकी हैं, शिवजी के छोटे छोटे मन्दिरों से जिसमें राजमार्ग के मध्यभाग रुके हैं। श्रीमान् मानभूप के भुजदण्डों से जिसमें विघ्नबाधायें रुकी हैं, वह जयनगरी सुशोभित है, जिसने अपने समान सुन्दर नगरों की सृष्टि ही रोक दी \[ अर्थात्अद्वितीय सुन्दर \] ॥१॥
सुदृढ सुदृश्य और सुविशाल परकोटे से घिरी, सुन्दर दरवाजोंसे जिस नगरी का गौरव दूना हो गया है। सुन्दर चौपड़ों (चौराहे) से जिसके बाजार विभक्त हैं। जहां दुतरफाएक से आकार के बड़े बड़े महल सुशोभित हैं। जो गगनचुम्बी देवमन्दिरों से मण्डित है, शोभा और वैभव में जिसके आगे अलका (कुबेरकी नगरी) भी छोटी बहन मालूम होती है। राजमणि श्रीमान् माननरेश के शासन से सुखी यह जयनगरी सब नगरियों से बढ़कर है ॥२॥
वर्षाकाल में जलकी नहरें बहने से जिसके सबही बाग बगीचे अनुपम सुन्दर दिखाई देते हैं। नन्दनवती(स्वर्ग का उपवन) की तरह यह दिव्यनेत्रों से (देवता और चतुरों से) देखने लायक है। कारीगरी से भरे सुन्दर महलों से सुशोभित जो वैभव में अलका के समान है। जो नित्य नये उत्सवों (गोठ, परिक्रमा, ज्योनार आदि) से भरी रहती है। पास रहने पर भी भाग्यवान् ही जिसकी विशेषताओं को जान पाते हैं। सौन्दर्य के कारण भारत में 'पैरिस' (फ्रांस की राजधानी) की तरह दर्शनीय यह जयनगरी बड़े भाग्यों से मेरी वाणी से वर्णनीय हुई है ॥३॥
गगनचुम्बी नगरद्वार, बड़े बड़े बाज़ार इत्यादि से हर्ष बढ़ानेवाली, एक सूत और एक आकार में बनी हुई सुन्दर दुकानों में जहां क्रय विक्रय करने वालों का कलरव सदा बना रहता है। राजमार्ग, कोट, रास्ते, ऊँची ऊँची छत, सुन्दर चौपढ़ें, इनसे आनन्द देनेवाली, जगतमें अपनी तुलना न रखनेवाली यह जयनगरी धन्य है॥४॥
अनुपम शोभा के कारण जो वर्णन करने में नहीं आ सकती, अमरावती को भी जो जीतनेवाली है, वह जयनगरी सुशोभित है ॥५॥
दूरसे ही दिखाई पड़नेवाली सुन्दर सुवर्णपताकाओं से युक्त, ऊपर के खन में पीलेरङ्ग से रंजित इस (चन्द्रमहल) को देखिये।सुन्दर जाली झरोखे, अटारी, संमिलिनभवन आदि से युक्त, जो कारीगरी के विषय में आश्चर्य पैदा करनेवाला है। जिसमें खम्भे और फर्श सुन्दर संगमर्मर के हैं सतखना जो आज भी निरुपम है। अपार वैभव का सूचक, नित्योत्सवशाली, जिसके निरीक्षण पर नियमानुसार प्रतिष्ठित सामन्त (जागीरदार) नियुक्त हैं ऐसे इस चन्द्रमहल को देखिये ॥६॥
चारों तरफ, बुर्ज, कबानियां आदिसे मण्डितअनेक झरोखों के कारण चित्रलिखित की भाँति सुशोभित। अनुपम जालियों से मनोहर जिस के महल दर्शनीय हैं। खासासिलहखाने (शस्त्रागार) के समीप ही 'हरे बॅगले' में प्रत्येकसमय होनेवाला कलावतों का गायन जहाँ सुनाई पड़ता है। नाचते हुए मोर के चित्र से चमत्कृत द्वार, और चौक के बीच बिजली के झाड़ों पर भी लक्ष्य कीजिये।शिल्पकला (कारीगरी) और राजवैभव से भरी यह प्रीतमनिवास की महलायत देखने लायक है ॥७॥
असंख्य फुहारों से भरा भूमितल (फर्श) और गगनचुम्बी 'चन्द्रमहल' क्या सम्मुख नहीं देखते ? मन्दिर के चारों तरफ बाग का अनुभव करिये खेदहारक इस मन्दिर को क्यों नहीं देखते ? जयपुर के राजमहल देखने आकर भी जयपुर के वास्तविक राजा (श्रीगोविन्द) का महल क्यों नहीं पहचानते ? \[ जयपुरराज्य के राजा श्रीगोविन्ददेव और जयपुर के शासक नृपति उनके दीवान माने जाते हैं । यह प्राचीन मर्यादा है \]।अवसर पाकर भी अपने नेत्रों से अरविन्द (कमल) को जीतनेवाले श्रीगोविन्द का दर्शन नहीं किया तो वञ्जित हीरहे ॥८॥
बांई तरफ उन्नत हवामहल देखकर दहनी तरफ 'कालेजियट हाई स्कूल' देखिये।फिर गगनचुम्बी 'कौंसिल भवन' देखकर संस्कृतकालेज को पहचानिये।सिरह डेउढ़ी के दरवाजे पर पहुँचकर कल्कीजीके मन्दिर के नौबतखानेको देखिये।(फिर) सरकारी टकसाल के संमुख क्षणभर 'रामप्रकाश' नाटकघर का निरीक्षण करिये ॥९॥
समीपस्थ राजमहलों के बुर्जों को प्रतिध्वनित करता हुआ। झरोखे और दरवाजों के मध्यभागों को गुँजाता हुआ जो (नौबत का शब्द) तेज़ पवन के झोंकों से चारों तरफ घूमकर राजमहलों में मस्ती से मन्द मन्द घुसता है मानों राजमर्यादा से ही मन्थर (धीरा) होकर प्रवेश करता है। मानमहीपति की विजयध्वनि को धारण करनेवाला जो रात दिन के समय को सूचित करना है। \[ प्राचीन गजमर्यादा के अनुसार नरपति के शयन-स्नान-विश्राम आदि की सूचना देने के लिये पाँच बार यहाँ नौबत बजती है \]। बैरियों के देश में भय का आदेश करनेवाली यह दुन्दुभि (नौबत) दरवाजे पर मानों गर्व से गर्दन उठाये जोर से जयघोष कर रही है॥१०॥
राज्यशासन के उपयोगी विविध महकमों से भरा।चारों तरफ जहाँ मुकदमों की ही भीड़भाड़ मची हुई है। आपस के मुकदमों के कारण जिनने अपना धन निःशेष कर डाला है उनके हृदय में 'कचहरी' (कच अर्थात् सिर के बाल तक को उडा देने वाली) इस नाम को दृढ़ बैठाने वाला। मुकदमेबाज़ जहां वृक्षों के नीचे अर्जीदावा मुराफा आदि लिखवाते हुए नजर आते हैं। वाक्कीलमहोदय जहां विना श्रम ही बहुत सा धन गांठ लेते हैं। कानून के जोर से गर्विष्ठों की मस्ती दूर करनेवाला यह 'जलेबचौक' सब पर फतह पाये हुए हैं ॥११॥
खगोलविषय को प्रत्यक्ष देखने के लिये जहां 'यन्त्रराज' मौजूद है। 'राशिवलय' यन्त्र से जहां मीन, मेष आदि राशिमाला का प्रत्यक्ष किया जाता है। 'रामयन्त्र' के द्वारा जहां दिगेश और उन्नतांशों को स्पष्ट कर सकते हैं। सम्राड्यन्त्र से जहां रात्रि और दिन में घड़ी के विना ही ठीक टाइम (घंटा मिनिट तक) बनाया जाता है। जहां 'जयप्रकाश'यन्त्र सब पर विजय पाया हुआ है जिसका महाराज सवाई जयसिंहजीने स्वयं अपनी बुद्धि से आविष्कार किया।महाराजाधिराज सवाई जयसिंहजी की ज्यौतिष और स्थापत्यादि की कलाओं के कारण दुनियाभर में श्लाघनीय यह 'राजकीय ज्यौतिषयन्त्रशाला' है ॥१२॥
विशाल और उन्नत सभाभवन (हॉल) से जहां राजवैभव का परिचय मिलता है। जिस के गगनचुम्बी शिखर चित्तकोचकितकर देते हैं। जहां सामयिक क़ानूनों में पटुचीफ जज महोदय कुर्सी पर बैठे हुए, मुकदमों की छानबीन करते हैं। नीति की भीति से बचानेवाले इस कौंसिलभवन को जयपुरराज्य की राजनीति और कानून कायम करने में अग्रगण्य समझिये ॥१३॥
रामचन्द्रजी के मन्दिर में पहुँच कर बाहर के चौक में दोनों तरफ (बाँये दाहने) प्रवेशिका (स्कूलविभाग) के नीचे के दर्जे दिखाई देते हैं। फिर तीसरे खन पर प्रवेशद्वार के आगे ही न्याय-व्याकरण-साहित्य की श्रेणियां देखी जाती हैं।भीतर के चौक में दुतल्ले के दोनों तरफ धर्म-शास्त्र-ज्योतिष-वेदान्त और आयुर्वेद की श्रेणियांदेखने लायक हैं। जहाँ दरवाजे के ऊपर ही मुकुटसमान वेदघोष, ऊपरी महल को पवित्र कर रहा है (पुराना सन्निवेश)।शास्त्रवैभव से विशाल यह 'राजकीय संस्कृतपाठशाला' है ॥१४॥
कोई (पण्डित) श्रेष्ठ सुगन्ध से युक्तहैं और रूप रंग में भी प्रशंसनीय हैं, अतः इन्हें ' गुलाब ' समझिये।कोई रूपमात्र (शान शौकत) में बढे चढे हैं, सुगन्ध में 'कनेर' (कँडीर) हैं। कई सुगन्ध के समूह है अर्थात् अति विद्यागुणयुक्त हैं, शरीर तो कँटीला है, वह 'केवड़े' हैं। कई महोदय दोनों से शून्य (मादृश) हैं, उन्हें बाग के 'बाँझ' (छूछे) पेड़ समझिये।यह लावगण नवीन पोदेहैं। वूढोंकीरक्षा करनेवाली कँटीली बाड़ मानिये।(इस तरह) विविध प्रकार के पण्डितरूपवृक्षों की पङ्क्तिसे भरे संस्कृतपाठशालारूप उपवन को देखिये ॥१५॥
आगरायूनिवरसिटी के पाठ्यक्रम के अनुसार जहां अंग्रेजी की उच्चशिक्षा दी जाती है। प्रशस्तबुद्धिमान् प्रोफेसरों से पढाये हुए परीक्षार्थी जहां प्रतिवर्ष प्रचुरसंख्या में परीक्षा देते हैं। जिसके बगलमें ही 'हाईस्कूल' मिला हुआ है।मध्य में मध्यकालेज (इन्टरमीडियट कालेज) दिखाई देता है। लिखने से क्या फलसिद्धि है यदि कार्यसमय (वर्किङ्ग टाइम) में जाकर मानमहीपति का 'महाराजा कालेज' न देखा । (प्राचीनवृत्तान्त ) ॥१६॥
जहां पढ़नेवाले रात्रि को नित्य हिन्दीसाहित्य का अभ्यास करते हैं। इस 'हिन्दीसाहित्यपाठशाला' को देख कर प्रसन्न होइये ॥१७॥
किसी स्थान पर जिसका शरीर फूलमालाओं से भूषित है। कहीं सोने और चांदी से जिसका शरीरभाग मण्डित है। कहीं गोटे और कलावस्तूसे युक्त वस्त्रों को धारण करती है। कहीं लहरिया और चुंदडी की पट्टियों से शोभित है। सायंकाल होते ही जो बाजेकी ताल पर नांचती है। लोगों के कौतुक के लिये जो बगल में बड़े बड़े (पीतल तांबेके) घड़े रखती है। (इस प्रकार) लोगों के अनुरञ्जन में चटपटी निपुणनटी की तरह यह सांगानेरचतुष्पटी(चौपड़) शोभित है ॥१८॥
गगनचुम्बी सुन्दर सेटों के मकानों से शोभित, जिसमें सब मकानोंकी पङ्क्तिगुलाबी रंग से रञ्जित है। सजे हुए सुन्दर साईवानयुक्त तख्तों में गद्दियोंपर बैठे तुन्दिल (मोटे पेट के सेठोंसे जिसकी दुकानें रुकी हैं। सोने के ढेर से पीला होरहा है। सुन्दर मृगनयनियों से जिसके झरोखे डटे हुए हैं। जहां के जौंहरी रत्नकान्ति से शोभित और चिरकाल से धनिक (पारम्परिक जौंहरी) हैं, वही यह बड़े यत्न से मिलनेवाला 'जौंहरी बाजार' है ॥१९॥
चौपड़ से दक्षिण की तरफ मुख करने पर—पहले बजाजों की दुकानें हैं फिर काचआदि की चीजें बेचनेवाले सौदागरों की दुकानों से युक्तहै। फिर जवाहरात की दुकानों से युक्तहै, साथ ही गोटे किनारी की दुकाने हैं। फिर देन लेन करने वाले हुण्डीपत्रीके कोठीवालों की दुकानों से युक्त है। फिर दाल की दुकानों से दर्शनीय है। सिरे पर फल और शाक का घर है अर्थात् फल और शाक की मारकीटें हैं। जो हर
समय सवारियों (मोटर बग्गी, गाडी आदि) से मथित (डटाहुवा) रहता है। जिसकी दुकानों के आगे अनेक भिक्षुक मांगते रहते हैं, वह यह जौहरीबाज़ार अत्यन्त सुशोभित होरहा है ॥२०॥
आयुर्वेद के मार्मिक वैद्य यहां रोगियों को देखते हैं। परीक्षा करिये इस चौकमें दवाइयां बनाई जाती हैं। चिकित्सामें चतुर वैद्यों से आयुर्वेद के अनुसार चिकित्सा किये गये रोगियों का इस आतुरालय में निरीक्षण करिये।स्थाईफंड से स्थाई बनादिये गये इसको श्रीलक्ष्मीरामस्वामीजी के मूर्तिमान् यश के समान समझिये। रोगनदी में डूबतोंके लिये 'तरि' (नौका) के समान यह 'धन्वन्तरि औषधालय' है ॥२१॥
बाईं तरफ, सब तरह से अनुकूल विशाल गजकीय अश्वशाला 'आतिश'। है उस ही के पास, राजा भी जिसपर आक्रमण न कर सकैंऐसी 'सर्गासूली' है। दाहिनी तरफ, देवमन्दिरों की यह पवित्र पङ्क्तिहै, सुन्दर दुकानों की यह श्रेणी भी समीप जाने के योग्य है। अनुपम 'त्रिपोलिया' (तीन खण्ड का राजमहल का प्रवेशद्वार) के सम्मुख पहुँच कर बाजारों की सुन्दरता और विशालता भी ध्यान देने योग्य है। वैभव के कारण राजाओं के भी मनमें क्षोभ पैदा करनेवाली यह जयपुर के बाज़ारों की शोभा दर्शनीय है॥२१॥ (क)
सोने के कलशवाली जिसकी ऊपरी गुंभज उँचाई के कारण आकाश को भी आलिङ्गन करके स्थित है। प्रत्येक खन के बीचमें लालपत्थरों के बने कटहरे कारीगरी के कारण अत्यन्त सुशोभित हैं। देवताओं के साथ जिस तरह ईश्वर मन्त्रणा करते हैं उस ही तरह मानों देवताओं से बात चीत करने के लिये ईश्वरीसिंह महाराज ने जिसे इतना ऊंचा बनवाया कि जिसपर सूर्य की किरण भी बड़ी मुश्किल से पहुँच पाती हैं। ऊँचाई में
सुमेरुशिखरों के गर्व को भी तुच्छ करनेवाली यह स्वर्गशूली स्वर्ग की सूली की तरह प्रकाशित है। (इतनी ऊंची है कि इसके कलश की नोक पर स्वर्ग सूली पर चढ़ासा मालूम होता है। अथवा अबतक सुन्दरता और उन्नतता में स्वर्ग सब से बढकर था किन्तु इसने उस गुण को हटा दिया। स्वर्ग के हृदय में यह सूलीकी तरह खटकती है) ॥२२॥
कहीं ढेर के ढेर लड्डू-मोहनथाल-जलेबी जहां सामने ही दिखाई पड़ते हैं।कहीं यह चौगुनी के लड्डुओं से लोगों के नेत्रों को चौगुना सुख पहुचाती है। चारों तरफ़ नाना तरह के गन्धों से (मिठाई की सुगन्ध तो नालियों में सडने वाले अन्नों की दुर्गन्ध भी) भरी, जिस के आस पास निरन्तर धुआं रहती हैं। जहां सैकड़ों चूल्हों में अग्निशिखा प्रज्ज्वलित रहती है, दो पट्टियों में बँटी हुई वह यह 'हनुमद्विशिखा' (हनुमान का रास्ता) है ॥२३॥
त्रिपोलिया के सामने-पहले पहल पुस्तकालय की विल्डिङ्ग में ही प्रशंसनीय 'इम्पोरियल' बैङ्क सुप्रकाशित है। इसके आगे दामोदरजी कामन्दिर है। इसके कुछ आगे सुन्दर और विशाल श्रीविश्वेश्वरजी का मन्दिर, और फिर आगे चलकर शिखरबन्ध मन्दिर स्थित है। जिस (चौडेरास्ते) के मध्यमें मञ्जुनाथ के पूर्वज कविश्रेष्ठों की मानों पट्टवीथी (पट्टे में लिखी वीथी) यह भट्टवीथी (भट्टों की गली) है। अन्त में भयङ्कर सिंहों के पिंजरों से युक्त, वृक्षों से शोभित, यह 'विशालविशिखा' (चौड़ारास्ता) सुशोभित है ॥२४॥
ब्रह्मपुरी के मार्ग से पहले गनगौरीदरवाजे पर पहुँचिये, जोकि गनगौर के गुण से प्रसिद्धि पागया है। (फिर) चारों कोनों में चार देव मन्दिरों से (सीतारामजी रूपचतुर्भुजजी आदि) युक्त, बीच में दूबऔर
फुलवाडीसहित इस आम्बेर की चौपड़ पर पहुंचिये।कोने में कोतवाली, और आगे चलकर, पढ़ती हुई बालिकापङ्क्ति(सेन्ट्रलगर्ल्स हाईस्कूल) को देखकर चित्रकलाशिक्षक शिल्पविद्यालय (स्कूल आफ आर्टस् एण्ड क्राफ्ट्स्) तक भी जाइये।मित्र ! वायुसेवन के लिये यदि भ्रमण का सुख चाहते हो तो 'अजमेरी दरवाजे' जाओ अर्थात् उससे होकर रामनिवास पहुँचिये ॥२५॥
आम्बेर की चौपड़ को लांघ-पश्चिमकी तरफदीनानाथ के मन्दिर को देखकर प्रसन्न होइये।(फिर) तिलक आदि के मन्दिरों को देखकर दादीजी साहब(श्रीधीरावतजी) के श्रीरामचन्द्रमन्दिर को देखिये। चांदपोल दरवाजे के समीप, सिद्धपीठदर्शन के सुख के साथ साथ पुण्य को भी हस्तगत करिये (अर्थात्) निरन्तर धूपके सुगन्ध से मनोहर, हनुमानजी के सुन्दर मन्दिर पर पहुंचिये ॥२६॥
बालानन्दजी के मन्दिर के पास से यज्ञशाला की बावडी पहुंच पहले नाहरगढ़ की महलायत देखिये। फिर गोपीनाथजी के दर्शन कर 'बारह भाइयों के अखाड़े' की भूमि को समीपगत करिये।(वहां से आगे) बडे पुरोहितजी (रामप्रतापजी) का वैभव (हवेली बाग़ आदि) आपको प्रगट होगा।मञ्जुनाथ की कविता नागरपाडे में इसके घरपर सुनिये।(यों) अपरिमित दृश्यों से जिसके पुराने स्थल भरे हैं वह यह पुरानी बसती वर्णनीय है ॥२७॥
जिसकी ऊँची और लम्बी चढ़ाई ऐसी घुमावदार और साफ़ बनी है कि जिसमें बग्गीतक जा सकै। रमणीय उद्यानयुक्त जिसका मनोहर महल कवि को प्रसन्न कर देता है। जहां सुन्दर सीढ़ियों से युक्तबडा भारी टांका (जलाशय) है। जिस (गढ़) का कोट इतना सुदृढ़ है कि गिरते हुए वज्रको
भी चूर्ण कर दे। जहां मीनाजातिसे सुरक्षित बड़ा भारी खजाना है। ऊँचाई के कारण जहां सूर्य को भी पहुँचने में थकावट होती हैं। अन्यदेशों के किलों की शोभा का व्यर्थ संग्रह क्या करते हो, नाहरगढ़ की दृढ़ शोभा का ही सर्वत्र उदाहरण हो ॥२८॥
बडे ऊँचे 'गणेशगढ़'रूपी सीमन्त (केशपाश) से सुशोभित जो दाक्षिणात्य ब्राह्मणों के निवासस्थानों से सुरम्य है। होलीपर निर्मर्याद भाव से 'तमाशा करते हुए अखाड़े के गवैयों की निःशङ्क गीति भी (यहां की सौगात समझकर) छोड़ने लायक नहीं। जहां पहले रत्नाकरपौंडरीक—प्रभृति असाधारण पुरुष होचुके हैं, उनकी कीर्ति इस समय केवल पुराने मकानों से ही अनुमान करनी होगी। प्राचीन पुरुषों के कीर्तिनिर्भर (झरना) को प्रकाश करनेवाली इस ब्रह्मपुरी को इस समय पुराणपुरी (पुरानी एक नगरी) कहना होगा ॥२९॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702616873aaaaa.png"/>
**युरोपयुद्धे देशपरिस्थितिः**
**हस्तगतमूल्येनाऽपि नोपलब्धमन्नं जनैः
परितो विपन्नं दीनवृन्दं क्षुधयाऽऽहतम्
द्रव्यशालिनोपि मिष्टमाश्नन् शासकाज्ञयैव
स्निग्धं वस्तु, दुग्धं बत लभ्यं भाग्यसंगतम्।
वशमृपनीता हन्त नित्यनवाऽऽतङ्कौःप्रजा
रोगाक्रान्तरङ्कौरात्मजीवनं समापितम्
दुर्भिक्षप्रकोपतोपिघोरतराऽऽटोपवहं
लोपमेव कुर्यात्किंयुरोपयुद्धमुद्धनम्॥**
प्रचुरधान्योत्पत्तावपि त्रिचतुःप्रस्थमितमन्नमेकमुद्राया अलभ्यत।कलकत्तादिस्थानेषु तु ततोपिदुर्लभम्। अतएव परःशता दीनजनाःप्रत्यहं नगरस्य स्थानस्थानेषु मृताः प्राप्यन्त नगररक्षाप्रबन्धधिकृतैः। मिष्टमाश्नन शर्करागुडादिनिर्मितंभोज्यमभुञ्जतः,यतोहि सर्वमिदं वस्तु राजनियमायत्तम् (कंट्रोल)। स्निग्धं घृत-तैलपाचितं पक्वान्नम्, यतो हि घृतम् एकमुद्रायाःपाद-सार्द्धपाद('पाव' 'डेढपाव')मितमलभ्यत। तैलं चतुर्दश'छटांक' मितम्।यत्र हि 'दुग्धस्य नद्यः'प्रावहन् तत्र तत् एकमुद्रायाः द्विप्रस्थाऽऽसन्नमासाद्यत।भाग्यसंगतं भाग्यलिखितम्, यदि भाग्ये लिखितं स्यात्तदैव तावन्महर्घंतत् प्राप्येतेत्याशयः। वशमुपo—अन्नस्य भयानकमहर्घना वस्त्राणां
दुष्प्राप्यता, देशे भृति (मजदूरी) कार्याणांराजतन्त्रनिषिद्धतया जीविकाऽप्रापिः, इत्यादिनानाविधैर्भयैर्देशजना आत्मवशेऽक्रियन्त येन बलात्ते युद्धसेनायां नामलेखपूर्वं प्राविशन्। रोगाऽक्रान्तै रङ्गैर्दीनैः।तस्मिन्नेव कालेदेशे स्थाने स्थाने 'मलेरिया' प्रभृतयोरोगाःप्रावर्तन्त येन बहवो जना निजजीवितमेवविजहुः।आटोपआतङ्कःआडम्बरवा।युरोपयुद्धंजर्मनैःप्रवर्तितं ख्रिष्टीय १९४०-४४ आदिवत्सरेषुप्रचलत्साम्प्रतिकंयुद्धम्।
**——————————————————————————————————————————————————**
हाथ में दामरहने पर भी लोगों को अन्ननहीं मिला \[ यद्यपि देश में खूब अनाज पैदा हुआ था \] जिससे कि कलकत्ता आदि बड़े बड़े शहरों मेंभी लाखों गरीब भूख से मर गये। धनी लोग भी हुकुम (परमिट) से ही मीठा खाने पाते थे। घीआदि कीतर चीजें और शुद्ध दूध भाग्य से ही मिलता था। खाने, कपडे वगैरह की दुर्लभता आदि नित्वनये नये आतङ्कोंसे प्रजा फौज में भरती होने के लिये विवश हो गई थी। बहुत से गरीबों नेरोग से पीडित होकर अपना जीवन समाप्त कर दिया। दुर्भिक्ष (अकाल)प्रकोप से भी घोर आटोप (आतङ्क, भय) धारण करने वाला यह युरोप का युद्ध क्या जगत् का लोप ही कर देगा ?
**सो०—क्रान्तिमये समयेऽद्य तान्तिरनुक्षणमीक्ष्यते ।
क्लान्तिमिमां विनिवेद्य शान्तिमयतु मनुजः क्व वै ॥**
क्रान्तिःखेदश्चिन्ता च। क्रान्तिम् अवसादं श्रमम्।क्व (पुरुषे) विनिवेद्यमनुजःशान्तिम् श्रयतु प्राप्नोतु।
**——————————————————————————————————————————————————**
इस 'क्रान्ति' के युग में प्रतिक्षण चिन्ता खेद दिखाई देते है। किसकेआगे इस परिश्रम को निवेदन कर मनुष्य शान्ति पावै॥
**जयपुरस्य कायकल्पः**
**राजमार्गमध्येऽभवन् यत्र भूरिभोजनानि
तत्र धान्यकष्टे सभाऽऽयोजनानि वीक्षेऽहम्
उष्णीषाऽङ्गरक्षिकादि जित्वानव्यवेपोऽभवत्
भाषामात्रशेषो मत्स्यदेशोऽस्तीत्युदीक्षेऽहम्।
स्वैरं सिनेमोपवने नक्तंनरनार्योभ्रम-
न्त्यन्यभ्रमं तन्वते ते मार्गाः, संनिरीक्षेऽहम्
धर्मे सविकल्पमप्यनल्पगृहशिल्पमिमं
जयपुरकायकल्पमस्पदिनैरीक्षेऽहम्॥**
भूरिभोजनानिमहामहत्यो भोजनपङ्क्तयः 'हेडा' 'ज्यौनार'।धान्यकष्टेo-भोजनपङ्क्तोःकाकथा धान्यस्यैव कष्टे समापतिते तेषु तेषु स्थ्यास्थानेषु सार्वजनिकसमानामायोजनानि पश्यामि, यद्धिश्रीमाधवेन्द्रराज्यकालिकजनानां दृष्टौ नवीनावार्ता। भाषामात्रo-नव्यवेषेणगुर्जर-वङ्गादिदेशवासिनांभ्रमो भवति पर्रपौरोपवनादिषु भ्रमतां तेषां मिथः संलापंश्रुत्वा पश्चात्प्रतीयते यद्शेखावाटी-जयपुरप्रान्तवासिन एवैते। ततश्च सोयं मत्स्यदेशः(जयपुर-प्राञ्चलः) भाषामात्रमेव शोषो यस्याऽस्ति तादृशःसाम्प्रतमित्याशयः। सिनेमो०-सिनेमासु रामनिवासाद्यपवने च समाहारद्वन्द्वः अन्यभ्रमंः-नानाविधविशालभवनैरलंकृतान् नानामहामार्यान् दृष्ट्वाकलकत्ता-बम्बई
प्रभृनीनामन्येषां नगराणांभ्रमो भवतीत्यहं समालोचये। धर्मे सविकल्प०—धर्मानुष्ठानादिषु नानासंकल्पविकल्पाः संभवन्ति परम् अनल्पानि गृहशिल्पानि यस्मिन् तथाविधं वर्तमानं जयपुरम्। 'बिल्डिङ्ग' निर्माणे नानाविधाःशोभासामप्रचश्च प्रचलिता इत्यर्थः।
——————————————————————————————————————————————————————
जहां बाजारों में पहले हेडाआदि बड़ी बड़ी जौनारों में लड्डूभोजन हुआ करते थे, वहां आज धान्यकष्ट (निवृत्त) के लिए सभाओं का आयोजन देखता हूँ।पगड़ी अंगरखी आदि पुराने वेष पर फतह पाकर आज नरनारियों में \[ सिनेमा में से पसन्द किये हुए \] नये नये लिबास चल गये। उद्यानभ्रमण में—वेष से गुजराती बङ्गाली से लोग मालूम होते हैं पर बोली से विदित हो जाता है कि ये शेखावाटी-जयपुर के ही हैं, यो इस मत्स्यदेश (जयपुरप्रान्त) का भाषामात्र शेष रह गया है। सीनेमा बाग आदि में स्त्री पुरुष स्वतन्त्रता से साथ साथ घूमते हैं। नगर के नये नये मार्ग देखकर अन्य बढेशहर का भ्रम होता है। धर्म में संकल्प विकल्प (इधर उधर) चाहे किया जाता हो किन्तु हमारतों की कारीगरी जहां नित्य नई देखता हूँ। यो थोड़े ही दिनों में जयपुर का 'कायाकलप' देखता हूँ।
**सो०—नवसमाजमभिपद्य नवनवरुचिरभिवर्द्धिता।
पश्यत नवयुगमद्य किं किं नवनवमीक्षयेत्॥**
नवीनं समाजं प्राप्य। अद्य नव युगंकिं किं नवं कौतुकं दर्शयेत्।
————————————————————————————————————————————————————
वर्तमान समय के नवीन समाज को पाकर नई नई रुचियाँ बढ़ती जारही हैं। देखिये यह नवीन युग क्या क्या नवीन दिखाता है।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702459546aaaaa.png"/>
**महाराजाधिराजः श्रीमान् माधवसिंहदेवः**
**कवित्त**
**भास्वद्वंशवारिजविकासनसहस्रकरो
नित्यनिर्भरोद्यत्कीर्तिकुमुदः सुखायते
मान्येष्वद्य राजावतराजन्येषु रत्नसमो
मन्ये महीपालमञ्जुमघवाविभासते।
राजञ्जयपत्तनधरित्रीभाललेखामिल-
त्सिन्दुराग्र्यरेखारुचितेजाः संप्रकाशते
सामन्तकमौलितटोदञ्चत्पादपीठपुटो
माधवमहीन्द्रमौलिमुकुटो विराजते ॥१॥**
भानुवंशरूपस्य वारिजस्य विकासने सहस्रकरःसूर्यः। कुमुदश्चन्द्रः, नित्यं निर्भरं यथा स्यात्तथा उद्यन् उदयं प्राप्नुवन् कीर्तिरूपश्चन्द्रो यस्ये-
———————————————————————————————————————————
भानुवंशरूप कमल के विकास के लिये जो सहस्रकर (सूर्य) हैं । जिनका कीर्ति-चन्द्र नित्य पूर्ण रूप से उदय होनेवाला है। जो सर्वदा सुखकारक हैं। माननीय राजावत क्षत्रियों में ही रत्नसमान क्या, जो संपूर्ण राजाओं में साक्षात् इन्द्र हैं। जिनका तेज (प्रताप) जयपुरधरणी की भालरेखा में सीमन्त-(मांग)-सिन्दूरायित है। सामन्त (करप्रद) राजाओं
दृशोऽसौ, सुखायते सुखकरो भवति। चन्द्रो नित्यं निर्भरं (पूर्णम्) च नोदेतीति चन्द्रात्कीर्तिचन्द्रे विशेषः। महीपालानां मञ्जुः मघवा इन्द्रः विभासते इति मन्ये। राजन्त्यां जयपुरधरणीभाललेखायां मिलन्ती \[ तत्र लग्नेत्यर्थः \], या सिन्दूराग्र्यरेखा तद्वद्रुचिशालि तेजो यस्य सः। ललाटे सिन्दूरमेव सौभाग्यवत्याः सर्वस्वम्। ततश्च जयपुरधरण्या भालपट्टे माधवेन्द्रस्त्र तेजः सौभाग्यसिन्दूरायितमित्याशयः। सामन्तानां मौलितटे उदञ्चन् (उद्गच्छन् विजृम्भमाणः) पादपीठस्यपुटः (मध्यः) यस्य सः।माधवः महीन्द्राणां मौलिमुकुट इवेति माधवमहीन्द्रमौलिमुकुटः॥ ॥
**सिंहावलोकनम्**
**राजतेजसोद्यद्दिव्यदीप्त्यादिननाथसमं
यमुपनमन्तो नेह सामन्ता उदासते
दासते ह्यदभ्रधनराशिंप्रजापक्षेवसन्
षट्पञ्चाशदब्ददीर्घदुर्भिक्षे समानते।
माऽऽनतेन येन गङ्गागोपालोपसेवाविधौ
भागवतसंविधौ च दत्तं वित्तमायते
मायतेषु सर्वेष्ववनीपमण्डलेषु रवि-
र्माधवमहीपमणिमण्डनो विराजते ॥२॥**
—————————————————————————————————————————————————————
के मस्तकों पर जिनके चरण विराजित हैं। वह श्रीमान् माधवसिंहदेव, राजाओं के मौलिमुकुटसमान शोभायमान हैं ॥१॥
राजतेज से सूर्य के समान जिन महाराज के सामन्तगण सर्वदा वशीभूत थे। संवत् छप्पन ५६ के भयङ्कर दुर्भिक्ष में जिनने प्रजाके लिये
राजतेजसा उद्यन्ती या दिव्या (अलौकिकी) दीप्तिस्तया (हेतुः) सूर्यसमं यं (माधवेन्द्रम्) उपनमन्तः उपतिष्टमानाः(सेवमानाः) सामन्ताः इह न उदासते, उदासीतान भवन्ति, तेजोवश्याःसदा सेवन्त इत्यर्थः। षट्पञ्चाशदब्दस्य (१९५९संवत्) दीर्घदुर्भिक्षेसमानते प्राप्ते सति प्रजापक्षेतिष्ठन् यः अदभ्रम् अनल्पं धनराशि दासते ददाति। 'दासृ दाने'। अस्य वृत्तं चरित्रसंग्रहे अग्रे द्रष्टव्यम्। मा लक्ष्मीःतयापि आनतेन नम्रेण येन गङ्गायाः श्रीगोपालस्य च सेवाविधौ। विस्तीर्णे, सर्वदा प्रचलनशीले इत्यर्थः। भागवतस्य संविधौ संविधाने पाठादिदिष्वति यावत्। वित्तं धनं दत्तम्। मया लक्ष्म्याआयतेषु महत्सु राजमण्डलेषु सूर्यायितः।माधवो महीपमणिमण्डन इव, माधवमहीपमणिमण्डनः। महीपमणीन् राजश्रेष्ठान्यो भण्डयति, अर्थात् अनेनैव सर्वेषां राज्ञांशोभेत्याशयः। 'मायत' इति शरणवाचको जयपुरभाषाशब्दोपि ॥२॥
**लन्दननगर्यामुपगच्छन् धर्मधुर्यो यो हि
मृत्तिकामपि स्म निजदेशादेव संहिनोति
इङ्गलेण्डमण्डलेप्यखण्डनियमस्य यस्य
सर्वतः प्रशस्यधर्मदुन्दुभिर्दिवं धिनोति ।**
——————————————————————————————————————————————————————
असामान्य धनका व्यय किया था। असाधारण वैभव के स्वामी होने पर भी विनम्र, जिन महाराज ने श्रीगङ्गाजी और गोपालजी की सेवामें तथा सर्वदा चलनेवाले भागवतादि के अनुष्ठानों में धन लगाया था, वे श्रीमान्माधवेन्द्र वैभवशाली राजाओं में रविके समान विराजमान हैं ॥२॥
**जर्मनैर्निबद्धे बत यूरोपीययुद्धे धनं
दत्त्वा निजागारात्प्रजासंकटं स्म यो धुनोति
सोयं धर्म-धैर्य-दया-दाक्षिण्यातिपुण्यमना
मान्यजनाधीशो माधवेशो मे मुदं तनोति ॥३॥**
सम्राजो राज्याभिषेकाय लन्दननगर्यांगच्छन् यो मृत्तिकामपि निजदेशादेव संहिनोति प्रहिणोति स्म। अखण्डनियमस्य अक्षुण्णमर्यादाव्रतस्य यस्य(माधवेन्द्रस्य) सर्वतः प्रशंसनीयो धर्मविजयदुन्दुभिः ('धर्मका ढंका') दिवं धिनोति प्रीणयति। स्वर्गपर्यन्तं यशोविश्रुनिजतेत्यर्थः। माघवेन्द्रस्य 'इङ्गलेण्डयात्रा' अग्रे द्रष्टव्या।युरोपयुद्धे निजकोपाद्धनंदत्वा युद्धार्थं मनुष्यप्रेषणनिमित्तं संकटं धुनोति स्मदूरयति स्म। अस्यापि वृत्तमग्रे द्रष्टव्यम्।धर्मादिभिः अतिपुण्यं मनो यस्य।मान्यो जनाधीशो राजा ॥३॥
———————————————————————————————————————————
लन्दन को पधारते समय जो धर्मधुरन्धर मट्टी तक भी अपने देशसे ही लेगये थे। इङ्गलेण्ड में भी अपनी सनातनधर्ममर्यादा को सर्वथा अक्षुण्ण रखनेवाले जिन महाराज का धर्मविजय का डङ्का भूमि ही क्या, स्वर्ग तकमें सब को प्रसन्न करता था। जर्मनयुद्ध में अपने कोषसे धन देकर जिनने अपनी प्रजाको सब प्रकार के सङ्कटों से बचाया था।धर्म-धैर्य-दया-दाक्षिण्य आदि गुणों से पुण्यमानस वे माधवेश आज भी हमारे चित्त में हर्ष पैदा करते हैं।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702447734aaaaa.png"/>
प्रसङ्गात्तत्सामयिकी साम्राड्विजयप्रार्थना
**संकुलसमरभूविचेष्टमानजर्मनीश-
दुर्मदवरूथिनीं निबर्हय निरस्तभय
निखिलधरातलविलङ्घनविलासशील-
मर्जय सुकीर्तिचयमर्दितसपत्नचय।
भूमितलभूषण युरोपपरिपोषण ते
जायतामनन्तसुखमायताऽभिनन्द्यनय !
एवं राजभक्ता ननु नित्यमुपयुक्ताशिषः
प्रार्थयामहेऽद्य बत बृटिशनरेश जय ॥४॥**
संकुलायां नीरन्ध्रायां समरभूमौ, विचेष्टमानां जर्मनीशस्यदुर्मदां चरूथिनीं सेनाम्।निबर्हय पराजयस्व। अर्दिताःपीडिताःसपत्नचयाः येन तत्संबुद्धिः।संपूर्णपृथ्वीभ्रमणशीलं कीर्तिपुञ्ज अर्जय।आयतःअभिनन्द्यश्च नयः (नीतिः) यस्य तत्पंबु०।ते अनन्तसुखं जायताम्।
———————————————————————————————————————————
प्रसङ्ग से—जर्मनयुद्ध के समय सम्राट्के लिये विजयप्रार्थना-
संकुल समरभूमि में नाना चेष्टा करती हुई जर्मनों की मस्त सेना को निर्भय होकर निरस्त करिये। शत्रुओं का मर्दन करनेवाले हे सम्राट् ! आप सम्पूर्ण भूमण्डल में फैलनेवाली कीर्ति को प्राप्त करें। यूरोप के पोषक तथा भूतल के भूषण, हे नीतिनिपुण सम्राट् ! आपको सुख हो। इस प्रकार आशीर्वाद देते हुए हम भारतीय आज भगवान् से प्रार्थना करते हैं कि बृटिशनरेश का विजय हो ॥४॥
**श्रीमन्माधवसिंहदेवस्य**
**चरित्रसंग्रहः**
जयपुरनरेन्द्रः श्रीमान् माधवसिंहदेवः 'ईसरदा 'भूमिपतीनां 'राजावत' राजन्यानां माननीये वंशे अष्टादशोत्तरैकोनविंशतिशततमे विक्रमीयाब्दे (१९१८ सं०) भाद्रपदकृष्णनवम्याम् \[ अगस्तमासस्य ३१ तमतारिकायां १८६१ तमे ख्रिष्टीयवत्सरे \] कायमसिंहेतिनाम्नाजन्म जग्राह।विद्या-कलानामुन्नतिसम्पादनेन जयपुरराष्ट्रस्य सुभृशंपरिष्कारके श्रीश्रीरामसिंहदेवे देवलोकमुपगते, तदिच्छानुसारमयं १८८० तमे ख्रिष्टीयवत्सरे सितम्बरमासस्य ऊनत्रिंश्यांतारिकायां जयपुरराज्यस्यराजसिंहासनमलंचकार। वर्तमानसमये श्रीमन्माधवेन्द्रसदृशो धर्ममर्यादापरिपालकःपरमेश्वरस्यानन्यभक्तोराजभक्तिशाली च नरेश्वरोऽत्यन्तं विरलएवावलोक्येत।महाराजस्य राजभक्तिंराज्यप्रबन्धपाटवं चावलोक्य सुप्रसन्नेन भारतराजतन्त्रेण (भारतगवर्नमैण्ट) महाराजाय समये समये सम्मानसूचिका बह्व्यः
पदव्यो वितीर्णाः।
**सम्मानप्राप्तिः**
अधिकारप्राप्तेः षड्वर्षेष्वेव व्यतीतेषु सुप्रबन्धतुष्टेन भारतशासकेन श्रीमते 'जी. सी. एस. आई'इति पदवी प्रादीयत। दुर्भिक्षसमये भूरिभूरिव्ययं विधाय अन्नादिद्वारा निजप्रजाः संरक्षिताः। एवं भारतवर्षीयाणामनाथानां सहायतायै एककालं षोडशलक्षमुद्राः प्रदाय सर्वप्रथममनेनैव राजमौलिमाणिक्येन सोयं धनराशिः \[ इन्डियन पीपिल्स फेमीन फन्ड \]
स्थापितः। एतदुपरि संतुष्टेन राजतन्त्रेण 'जी. सी. आई. ई.' इति पदवी व्यतीर्यत। १९०३ तमे ख्रिष्टाब्दे देहलीराज्याभिषेकोत्सवावसरे 'जी. सी. वी. ओ' इत्युच्चतमं पदकं प्रादीयत।१९०४ तमे ख्रिष्टसंवत्सरे देहलीराजसभाया द्वितीयावसरे त्रयोदशतमराजपुत्रसैन्यस्य 'कर्नल' पदेन श्रीमानलङ्कृतोऽभूत्। १९०८ तमवर्ष श्रीमतः शिक्षाविषयकमौदार्यं गुणग्राहकतां चावलोक्य 'एडिन्बरा' विश्वविद्यालयेन स्वदेशमधिवसत एवाऽस्मै 'एल. एल. डी' पदकमुपदीकृतम्।१९११ तमवर्षे देहलीराज्याभिषेकस्यावसरे 'मेजर जनरल' इति पदकमुपदीयते स्म श्रीमते।यूरोपयुद्धे बहुधा कृतसाहाय्यायास्मै महाराजाय संतुष्टेन राजतन्त्रेण 'जी. वी ई' इति पदवी प्रादायि।१९६७ तमवर्षे 'चित्राल' समरे भारतराजस्य सहायतार्थं'ट्रेन्सपोर्टकोर' नाम्नीमात्मनोऽश्वसेनांसंप्रेष्य भूरिवीस्तां प्राकाशयदिति भारतेश्वरः सम्मानसूचकौ द्वौतोपध्वनी प्रावर्द्धयत्।\[ सप्तदशस्थाने एकोनविंशतयोऽभवन् \]।'टीरा' युद्धे पुनः कृतसाहाय्यस्यास्य सम्मानसूचकौद्वौ तोपध्वनी पुनःप्रवर्द्ध्येतां राजतन्त्रेण।१९२० तमे वर्षे बृटिशसैन्यस्य लैफ्टिनैन्ट जनरल-(ऑनरेरी)-पदेन सम्मानितोऽभून्महाराजः।
**अभिरुचितकार्याणि**
जयपुरनरेन्द्रेण श्लाघनीये निजजीवने येषु येषु कार्येषु मुक्तहस्तं धनव्ययो विहितस्तेनानुमीयते यन्निम्नलिखितेषु चतुर्षु विषयेषु श्रीमतः सुमहन्मनःप्रसक्तिरासीत्।
**प्रथमः \[ धर्मानुष्ठानं दीनानां सहायता च \]**
महाराजःसुप्रसिद्धो धर्ममर्यादापालक आसीत्।भगवान् गोपालो भगवती जाह्नवी चास्य प्रधानतया इष्टदेवावभूताम्। प्रातरुत्थितो गोर्दर्शन
विधाय ततोऽन्यकार्येषु प्रसज्यति स्म। सर्वदा गङ्गाजलमपिबत्। वत्सरस्य भूयांसो मासा हरिद्वारे व्यतीयुः, यत्र हि नरेन्द्रतया भोगप्रसक्तोऽप्ययं तीर्थनियमेनावसत्। परोलक्षमुद्राणां व्ययेन वृन्दावने वरसानुस्थले च भगवतः श्रीगोपालस्य मन्दिरंनिर्मापितं यद्धि राजोचितशिल्पकलानैपुण्यं प्रकटयन्नरेन्द्रस्यास्य धर्मरुचिस्मारकं वर्वर्ति।गङ्गावतारस्थाने \[ गङ्गोत्तरी \] पि भूरिव्ययेनैकं मन्दिरं निरमाप्यत, यत्र स्थापनाय रत्नजटिताभरणैः सहिता श्रीगङ्गामूर्तिर्लक्षमुद्राश्च 'टेहरी' नरेन्द्राय टिकेन्द्रजङ्गाय\[ ५ जुलाई १९२५\] प्राहीयन्त।संपूर्णव्ययस्तु सार्द्धंमुद्रालक्षद्वयमभूत्।जयपुरराजप्रासादेष्वपि निजोपास्थस्य श्रीगोपालस्य भगवत्याः श्रीगङ्गायाश्च कृते सुन्दरं मन्दिरद्वयं निरमायि।
१९१६ तमे ख्रिष्टाब्दे कृषेरुन्नत्यर्थंहरिद्वारनिकटे नरोरास्थाने गङ्गाया जलबन्ध एको (Narora Ganges Band) निरमाप्यत भारतराजतन्त्रेण।परमधार्मिको गङ्गाभक्तःश्रीमाननेन हरिद्वारस्य हरिपादुकास्थाने जलप्रवाहावरोधमाशङ्कमानस्तत्प्रतीकारार्थं हरिद्वारे हिन्दुनृपतीनामेकां सभां सङ्घटयामास, यत्र पटियाला-बीकानेर-अलवर-बनारस-दरभङ्गादीनां राजानो मदनमोहनमालवीयप्रभृतयश्च हिन्दुनेतारः सममिलन्। तत्र महाराजस्य विशिष्टानुभाववशाद्भारतराजतन्त्रेण तदिदं स्थिरीकृतं यत् हरिद्वारे स्वाभाविको जाह्नवीप्रवाहःपादुकापर्यन्तं नावरूद्धो भवेदिति। अस्मिन्कार्ये भूरिव्ययं विदधता जयपुरेन्द्रेण धार्मिकसमाजे महती कीर्तिरक्षय्यं पुण्यं चाधिगतम् ।
महाराजस्य शासनकाले प्रतिवर्षंवरणं विधाय भागवतरामायण—गङ्गालहर्यादीनां पाठाःराजकीयशिवमन्दिरेष्वभिषेकाः, अन्यान्यानि च धार्मिकानुष्ठानानि ससमारोहमकार्यन्त।समाप्तौप्रतिवर्षंब्राह्मणभोजनस्य
स समारोहःसमभूद्येन प्रवहन्तीव पुण्यनदी लोकैरवालोक्यत। प्रत्यहं जायमानानि गोदानेच्छाभोजनस्वर्णमुद्रादानादीनि तु नियतान्येव परं नरेशस्य नाभूदीदृशो वत्सरो यस्मिन्परःसहस्रमुद्राभिः पुण्यकार्यं किञ्चन्न विशेषरूपेणाक्रियत। प्रसिद्धतीर्येषु स्वयं वा कर्मचारिणो वा संप्रेष्य भूरिधनव्ययेन बहूनि पुण्यकार्याण्यकारयत्। महाराजस्य शासनकाले एकाशीतिरग्निहोत्राणि सायं प्रातरजायन्त येषु राजदत्तजीविका वैदिकब्राह्मणा गृह्याग्निषुमन्त्रब्रह्मणा हविरर्पयन्तः पवित्रयन्ति स्म राष्ट्रस्य वातावरणम्।
देशव्यापिदुर्भिक्षसमये न केवलमात्मनो राज्यस्यैव अपि तु भारतवर्षमात्रस्य दीनानां सहायतार्थमेकवारं षोडशलक्षमुद्राः प्रदाय स्थायिधनराशिमयमेव महाराजोऽस्थापयत्। इतोऽग्रेपि कति वारानत्र भूरिधनमदात्।साम्प्रतमस्मिन्धनराशौकेवलं महाराजवितीर्णमेव धनं पञ्चविंशतिलक्षमुद्रापरिमितमद्यापि वर्वर्ति। एतदतिरिक्तेष्वन्यान्येष्वपि पुण्यकार्येषु महाराजेन भूरि धनं वितीर्णंयस्य संख्या अष्टाविंशतिलक्षमुद्धापरिमिताऽस्ति। किमितोऽधिकं भवेत्यज्जयपुरराज्ये राज्योत्थद्रव्यस्य तृतीयो भागः\[ कोटिपरिमितः \] पुण्यकार्येषु व्ययितो भवतीति नियमो महाराजस्य समयेऽक्षुण्णःप्राचरत्।
धर्ममर्यादापालनस्य विश्वविदितं महाराजस्य कार्यम् 'इङ्गलेण्डयात्रा'ऽस्ति, यस्याः संक्षिप्तवृत्तान्तश्चरित्रस्यान्ते विलोक्येत।
**द्वितीयः \[ विद्याप्रचारो गुणिनां सम्मानश्च \]**
राज्यसिंहासनमधिष्ठायैव श्रीमता माधवेन्द्रेण शिल्पकलादीनामुन्नत्यर्थं 'कौंसिलभवने' एका महती प्रदर्शिन्यक्रियत। यस्यां वस्त्राणाम्, विविधधातुनिर्मितानां पात्राणाम्, नानाविधभूषणानाम् रत्नानाम्, विविधानां प्राचीनशस्त्रास्त्राणाम्, पाषाणलाक्षाकाष्ठादिनिर्मितानां नानाविधमूर्तीनाम्, अन्यान्येषां च वस्तूनां दशसहस्रानुमिताः प्रकाराःसमगृह्यन्त। एतेषां वस्तू-
नामानायनस्य स्थापनस्य पुनःप्रत्यावर्तनस्य च समीचीना व्यवस्थाऽक्रियत।तद्व्ययश्च राजकोषाददीयत।
एतत्प्रदर्शिन्या विलोकनार्थं साद्धष्टिशतं गौराङ्गाःकतिलक्षणि च देशीयलोकाःसमगच्छन्त। द्विशताधिकेभ्यः शिल्पिभ्यो महामूल्यानि पारितोषिकाण्यदीयन्त। सर्वतोऽधिका चदूरदर्शिता श्रीमतो महाराजस्यानेनानुमीयते यत् भूमण्डलस्य दूरदूरप्रान्तेभ्योलोकोत्तराणि यानि वस्तूनि बहुव्यथाच्छिल्पिभिरानीयन्त तानि सर्वाण्येव प्रायो जयपुरराज्येनाऽक्रीयन्त। एतद्द्वारा च विचित्रवस्तुसंग्रहालयः (म्यूजियम) रामनिवासारामे स्थापितोऽभवत् यो हि प्रसिद्धप्रसिद्धेष्वेतादृशसंग्रहालयेष्वन्यतमः। एषा प्रदर्शिनी १९३९तमविक्रमवत्सरस्य पौषशुक्लनवम्यामुदघाट्यत। अस्यैव वर्षस्य भाद्रमासे राज्यशासनस्य सर्वाधिकारः श्रीमते प्रादीयत।शासनाधिकारप्राप्तेश्चतुर्मासाभ्यन्तर एवैतादृशंमहाकार्यं समपाद्यत महाराजेनेति को वा नाभिनन्देद्धृदयेन।
शिक्षायाः कला-विज्ञानादीनां च यादृशःप्रबन्धः जयपुरराज्ये नैतादृशोऽन्यराज्येष्ववलोक्येत। 'महाराजाकालेजे' उच्चतमां राजभाषाशिक्षां दूरदूरागता वैदेशिका अपि निःशुल्कमेव लभन्ते। योग्येभ्यश्छात्रेभ्यो मासिकवृत्तिरपि प्रदीयते राज्यतः। वर्तमानशिक्षानिमित्तम्, उच्चविद्यालयाःमाध्यमिकशिक्षालयाःआरम्भिकशिक्षालयाश्च राष्ट्रस्य प्रान्ते प्रान्ते वर्तन्ते यत्र निराबाधं सर्वेपि शिक्ष्यन्ते। बालिकाविद्यालयः शिल्पकलाशिक्षालयश्चापि (स्कूल आफ्आर्टस्) भूरिभूरिधनव्ययेन राज्यात्परिचाल्यते। राजकीयसंस्कृतकालेजे नेपालादिदूरदूरदेशेभ्योप्यागताःसंस्कृतस्योच्चतमांशिक्षामधिगच्छन्ति शिक्षार्थिनः। अत्र हि चतुर्णामपि वेदानां तदङ्गानां च नियमानुसारिणी शिक्षा प्रदीयते। सर्वसाधारणस्य कृते महाविशालःपुस्तकालयोपि राजत एव स्थापितोस्ति येनापरिमितं लाभमधिगच्छन्ति लोकाः।
राजकुमाराणां शिक्षानिमित्तमपि 'मेयो कॉलेजे' भूरिभूरिधनं समये समये प्रादीयत महाराजेन।संप्रति प्रतिवर्षंषड्लक्षमुद्रापरिमितंधनं शिक्षाकार्ये व्ययते। न केवलं निजराज्यस्यैव शिक्षार्थमपि तु अन्यान्येष्वपि भारतस्य प्रान्तेषु शिक्षाकार्यस्य कृते वितीर्णमस्ति महाराजेन धनम्, यस्य संख्या (६९४२३३) मुद्रापरिमिनास्ति। १९१२ तमे ख्रिष्टाब्दे जनवरीमासस्य २४—२५—२६ तारिकासु दरभङ्गानरेशः, श्रीमान् मालवीयश्च यदा हिन्दुविश्वविद्यालयस्य कृते द्रव्यसंग्रहार्थमागच्छतां तदा ससंमानं पञ्चलक्षमुद्राः प्रादीयन्त श्रीमता।
जयपुर-काशी-दिल्ल्यादिस्थानेषु महाराजश्रीजयसिंहदेवेन विश्वविश्रुता याः किल ज्योतिर्यन्त्रशालाः(आब्जरबेटरीज़) निर्मापितास्तासां सर्वासामेव जीर्णोद्धारः पुनरकार्यत महाराजेन।
**तृतीयः \[ सहानुभूतिः भारतराजस्य हितैषिता च \]**
श्रीमान् माधवेन्द्रः सनातनधर्मानुसारं राजशक्तिमीश्वरविभूतिंमन्यते स्म। अत एवायमाजन्म सत्यो राजभक्तःसमभवत्। सम्राजःसभाजनावसरे अतितमां विनयेनायं व्यवाहरदिति बहवो विरुद्धां टिप्पणीमकुर्वन् परं ते महाराजस्य गभीरतममाशयं नीतिपाटवं च नांशतोऽप्यविदन्निति वक्तव्यं भवेत्। अनेन हि चित्राल-टीरादियुद्धेषु बहुवारान् भुयसी धनसहायता विहिता। 'ट्रांसपोर्टकोर' नाम्नी सैन्यशाखैव पृथक् राजसहायतायैनिजराज्ये परिचालिता। युद्धाद्यवसरेषु महाराजेन याऽऽर्थिकसहायताक्रियत तस्संख्या १६६७४१७ परिमितास्ति।
**चतुर्थः\[ प्रजानां सौख्यसाधनं तासां परिष्कारश्च\]**
प्रजानां हितकार्याण्यपि सर्वतो विश्रुतानि महाराजस्य। लोकानां
सौख्यार्थंस्थाने स्थाने जलाशयाःपरिष्कृतमार्गाः('सडक') प्रकाशप्रबन्धाश्च राजतो विहिता यस्य किञ्चिदपि शुल्कं प्रजातो न गृह्यते। सर्वत्रैव नगरपरिष्कारिणी समितिः(म्यूनिसिपल कमे०) प्रजानां करादेव परिचलन्ती दृष्टा, परं माधवेन्द्रेण तस्या अपि व्ययो राजकोषादेवादायि।प्रजानां नैरोग्यार्थंप्रान्ते प्रान्ते चिकित्सालयाःस्थापिता यत्र निःशुल्कं चिकित्सन्ते सुयोग्या भिषजः। 'मेयोहॉस्पिटल' नामकः प्रसिद्धश्चिकित्सालयो लक्षलक्षमुद्राभिः परिचाल्यते यत्र नेत्रादिचिकित्सां दूरदूरतोप्यागता रोगिणो निःशुल्कमेव कारयन्ति।
घट्टगोपुरस्यान्नसत्रंदीनानां हितमुपलक्ष्य श्रीमतैवप्रचारितं यत्र साद्धैत्रिशतं दीनाः प्रत्यहं भोजनमधिगच्छन्ति, अशक्ताश्च गृह एव तत्परिमितमन्नम् (पेटिया) ।
वर्तमाने यूरोपमहासमरे वीराणां बाहुबलप्रदर्शनस्य नासीत्प्रायोऽवसरः। एतद्धि यन्त्राणां युद्धमासीत् यत्राऽलक्षितो यन्त्रगोलकोऽकस्माद्बहुन्संहरति स्म। अस्मिन् युद्धे मनुष्याणामावश्यकता यदा हि महाराजस्य सविधे प्राकाश्यत भारतेश्वरेण, तदा तदर्थं भूरिलक्षमुद्रा एव व्यतारीन्महाराजो न पुनरेवंविधे यन्त्रयुद्धे निजप्रजाया आकालिकं होममन्वमन्यत।प्रजाहितकार्येषु महाराजेन सार्द्धकोटिमुद्राः प्राहीयन्तेति संहत्य जानीमः।
**आयवृद्धेरायोजनानि**
महाराजेन निजशासनकाले न केवलं दानवीरतैव प्रदर्शिता प्रत्युत आयवृद्धेरप्यायोजनानि बहूनि सङ्घटितानि।रामगढादीनां सुप्रसिद्धा विशालजलबन्धाः श्रीमतैव कारिता येषां कुल्याभिर्बहुक्रोशपर्यन्तं कृषिः सम्पद्यते। शेखावाटीप्रान्ते माधवपुरप्रान्ते च राजव्ययेन वाष्पयानं प्रचारितं
यस्माद्धि प्रतिवर्षं द्वादशत्रयोदशलक्षमुद्रा उत्तिष्ठन्ति। राजकीयपत्रप्रेषणायाः(डाकखाना) स्थितिरपि नूतनरूपेण श्रीमतैव परिष्कृता यस्मात् प्रतिवर्षंलाभो भवति। श्रीमतःशासनकाले राजकोषीयो वार्षिक आयः(खालसा)एककोटिपरिमितः समभवत्।
**गौरवसंवर्द्धनम्**
जयपुरधराधीशानां यात्रोत्सवाः('सवारी') राजसभाश्च अपूर्वा एवसमभवन्निति जानीयुःप्रत्यक्षदर्शिनो लोकाः। महाराजश्रीजयसिंहदेवेन(द्वितीयेन) महाभारते वाल्मीकीयरामायणादिषु च वर्णितानि प्राचीनानियानासनानि निर्मापितानि।माधवेन्द्रस्यसमयपर्यन्तं तेषां परिपाटी तथैवाऽभवत्।राजसभास्तादृश्यः समभवन् यत्र राजा साक्षादिन्द्र एव प्रतीतोऽभवत्। हस्तिनामश्वानामुष्ट्राणां वृषभाणां च नानाप्रकाराणि तत्तादृशानियानान्यासन् यानि दृष्ट्वा लोकस्य हृदि राजगौरवमङ्कितं भवेत्। ध्वजाःपताकाःहस्तिगता दुन्दुभयो महासनम् (अम्बारी) मत्स्याकारा नरेन्द्रसज्जाः('माही मरातिब') च राजराजेन्द्रगौरवमस्मारयन्। श्रीमाधवेन्द्रेणहस्तिनामपूर्वो रथः(इन्द्रविमानम्) स्वर्णादिसामग्र्यातथा निर्मापितोयत्र हि तलद्वये सान्तःपुरो राजा तिष्ठन्निन्द्र एव प्रतीयेत।बाप्पयानस्येन्द्रविमाननामकाः सज्जितशकटाः(सैलून) सादृशा निर्मापिता येषु सवेगंप्रचलत्स्वेव राजसभादिकानि सर्वाण्येव कार्याणि ससमारोहं संभवेयुः,अन्तःपुरादीनां च यत्र पृथक् पृथङ् निवेशो भवेत्।
**प्राचीनमर्यादायामाग्रहः**
माधवसिंहदेवस्तादृशलोकेष्वासीत् ये हि मन्यन्ते यत्प्राचीनैर्महर्षिभीराजर्षिभिश्च याः प्रथाःस्वीकृता अवश्यं तासु किञ्चिद्रहस्यं गुणश्चास्ति।ते ह्यस्मत्तो बहुतरं प्रभावसंपन्नाआसन्निति। अत एव प्राचीनरीतिनीती-
रुन्मूल्य नवीनानां तासां प्रचारे नाभूत्तस्य मतम्। सर्वदा स हि देशीयवेषमेवाधारयत्। राजोचितमुष्णीषं प्रावारकं चैव परिधृत्य प्रासादाद्बहिराजगाम।महामूल्यैर्बृहदश्वैर्वाहितं राजरथं विहाय न मरुत्तर-(मोटर)-शकटादिषु तत्प्रवृत्तिरभूत्। प्रत्युत ये सामन्ता एवंविधविचारा आसन्नतेभ्यो महाराजःप्रासीदत्। तस्यैवायमासीद्धेतुर्यदेतत्प्रभाववशाज्जयपुरराज्येनवीनयुगप्रभावो नाममात्रायैव तत्काले प्राविशत्। नवीनान्दोलनैस्तत्संबन्धिनीभिः सभासमितिभिश्च न कश्चन स्थायी उपकारः संभवेत् प्रत्युत शान्तप्रायासु प्रजासु या निजनिजकर्मस्वेकतानता प्रचलिता तत्र केवलं बुद्धिभेदजननमात्रं भवेत्। अत एव निजप्रजास्वीदृशान्विचारान्नाभिरोचयामासमहाराजः।
जयपुरराज्यस्य शासनसूत्रे प्रबन्धादिपरिवर्तनविषयेऽपि महाराजस्यविचाराःप्रायः प्राक्तनप्रथामेवान्वगच्छन्। राज्यस्य परिष्करणे आदर्शायितैःश्रीरामसिंहदेवैर्यः किल राज्यप्रबन्धो विचार्य प्रचारितस्तत्रप्रबलावश्यकतायामेव परिवर्तनं विधेयमन्यथा मज्जीवने तु तन्निर्वाह एवं मत्कर्तव्यमित्यासीन्महाराजस्याभिप्रायः। अत एव ये परिवाराराजसेवायामद्यावधिप्रवृत्तास्तेषांपुत्रपौत्रादिष्वेव तत्कार्यभारं यावच्छक्यंसमर्पितवान्न प्रायो नवीनेषु। अनेन बहवस्तदिदमध्यस्यन्ति यन्महाराजेन निजशासने न कश्चिन्नवीनपरिष्कारः कृत इति। किन्तु केनचिदुद्यानाध्यक्षेण निजारामे प्राचीनान्फलवतस्तरून्सावधानं परिषिच्यनवीना यदि नारोपितास्तर्हि किं वा तस्यवैगुण्यम्? फलप्रसुवः सहस्रं सहकारतरूत्समुन्मूल्य बहिर्दर्शनमात्रसुखानांलक्षलक्षाणामपि नवीननिर्गन्धक्षुपाणामारोपणं न सर्वेषामेव मते चातुर्यंपरिगण्येत। महाराजश्रीरामसिंहदेवस्य समयादेवानुवृत्तं बहूनामधिकरणानाम् ('कचहरी') कार्यं प्रायो यवनलिप्यामेवाभवन्महाराजस्य समयेऽपि।परं श्रीमानधिकरणस्य सर्वाणि कार्याणि हिन्दीभाषायामेवाभिरोचयामास
मानसे, स्वयं च निजमातृभाषायामेवाकारयत्।कलकत्तानगरेमरुनिवासिव्यवसायिनां
रूमितौ('मारवाडी एसोसियेशन') अभिनन्दनस्योत्तरेश्रीमन्महाराजेन स्पष्टमेवाज्ञप्तमासीत् यन्मम राज्ये हिन्दीभाषाया नकश्चित्प्रतिरोधः।
महाराजो राजोचितस्वरूपसंरक्षणस्य भूरि पक्षपाती समभूत्।नरेन्द्रोयदा काचिदतिशयिता शक्तिः परिगण्यते तदा तदनुरूपस्वरूपेणैव धरणीन्द्रैर्वर्तितव्यमित्यासीत्तस्य हृदयम्। अत एवास्य देशान्तरयात्रा राजोचितसमारोहेणैव समभवत्। निजधर्ममर्यादानुवर्तन तु
हृदयपरिस्यूतमासीदेव।स्थालीपुलाकन्यायेन महाराजस्य यात्रावृत्तावबोधनार्थं 'इङ्गलेण्डयात्राम्'किञ्चिद्विस्तृत्याधस्तादवतारयामि—
**जयपुरनरेन्द्रस्य 'इङ्गलेण्डयात्रा'**
भारतसम्राजः श्रीमतः सप्तम-एड्वर्ड महोदयस्य (१९०२ ख्रिष्टीयवत्सरे जूनमासस्य पड्विंश्यां तारिकायां भाविनि) साम्राज्यसिंहासनाधितेहमहोत्सवे समवेतुं भारतराजतन्त्रस्य कार्यालयात्ससम्मानमामन्त्रणपत्रम् (१९०१तमख्रिष्टीयवत्सरे अक्टूबरमासस्य सप्तमतारिकायाम्)जयपुरपुरन्दरस्य श्रीमाधवेन्द्रस्य सविधे प्रापत्। तदुपरि महाराजोचितसम्भारे यात्रां चिकीर्षुरेष धरणीन्द्रः समुद्रयात्रां कृत्वा प्रत्यन्तप्रस्थानविषये धार्मिकमर्यादया सङ्कुचन् धर्मसभाप्रधानपण्डितानाहूय सम्मतिंजग्राह।तैर्व्यवस्था दत्ता यन्महाराजः प्रत्यहमुपास्यदेवस्य भगवतःश्रीगोपालस्य महाप्रसादं गृह्णात्येव। ततश्च तस्यैव भगवतः सह नयनेतत्रापि च पूर्ववत्तत्प्रसादोपयोगे न किञ्चिदवद्यंभवेत्। भगवच्चरणारविन्दसम्बन्धे कथंकारमपावित्र्यं स्पृशेदिति। परं धर्माधर्मविचारमकिञ्चिद् गणयद्भिर्वैदेशिकजनः क्षुण्णेअपायनपदार्थैरशुचीकृते जलयाने भगवन्मूर्तेर्नयनंकथमिवोचितमासीत्। अत एवेदृशःपोतः पर्यन्वेष्यते स्म यस्मिन्न केन
विद्यात्रा कृता भवेत्।बहुव्ययं विधाय 'टामसकुककम्पनी' द्वारा 'एस्. एस्. ओलिम्पिआ'नामको नवीनतमः पोतस्तदभिलषितं पूर्णद्रव्यं प्रदायनिजायत्तः कृतोऽभूत् यस्य तलं नाद्यावधि जलस्तरेण स्पृष्टमभूत्। आत्मनोमनोरथानुसारमिमं सज्जीकर्तुं जयपुरराजकीयाः पुरुषा मोहमयीं प्राहीयन्त,यैरतिशीघ्रं जयपुरपुरन्दरस्येच्छानुसारमयं परिष्कृतश्चालङ्कृतश्च।
इयद्दूरयात्रायामसीमव्ययसत्तायामपि महाराजेन सह गामिनां लोकानांसंख्या सार्द्धशतानुमिताऽभूत्। येषु चौमूपति श्रीदेवीसिंहः, सीकरनरेशःश्रीमाधवसिंहः, सेनापतिः श्रीहरिसिंहः, एतत्प्रभृतयः सामन्ताः पण्डितेषुविद्यावाचम्पतिश्रीमधुसूदनशर्माणः सचिवेषु संसारचन्द्रसेनप्रमुख्याःडाक्टरेषु दलजङ्गसिंहादयः, गौराङ्गेषु कर्नल सर एस्. एस्. जैकबप्रभृतयः, परिजनेषु खवासमबालाबख्शप्रभृतयः, श्रेष्ठिषु रामनाथप्रमुखास्तावदुल्लेखार्हाः।महाराजस्य सेवकानामेव संख्या शतोत्तर समजायत। रायबहादुगे धनपतिरायस्तु स्वाभिलषितामसेवकानादाय बहोःकालात्पूर्वमेव महाराजाज्ञयालण्डनमगच्छत्, येन हि तत्रगत्वा महाराजस्येच्छानुसारं सर्वापि व्यवहारसामग्री पूर्वत एवं सज्जीक्रियेत।
महापोतेऽस्मिन् सर्वेषामेव सहगामिनां कृते स्वस्वरूपानुसारं सुप्रबन्धःकृतोऽभूत।षण् महानसानिरमीयन्त यत्र जातिनियमानुसारं पृथक् पृथग्भोजननिर्माणव्यवस्था भवेत्।स्नानागारेभ्यः पृथङ्महाविशाल एकःकुण्डो निरमीयत यो हि भारतादेव जलेनापूर्यत।महाराजस्याज्ञानुसारं बहवःकर्मचारिणः केवलमेतदर्थमेव मुम्बईं प्राहीयन्त यत्ते गत्वा महाविशालस्यास्यजलयानस्य प्रक्षाल्य पावनीकरणस्य प्रबन्धं कुर्युः। एभिः सह पञ्चविंशतिब्रह्मणः केवलं वारियानस्य प्रक्षालनार्थमेव जयपुरात्महिता अभूवन्।श्रीमतो महाराजाधिराजस्य अन्येषां च सहयायिनां कृते पानार्थं श्रीगङ्गाजलस्य तावान् प्रबन्धः पूर्वत एव कृतोऽभूत् येन हि षण्मासपर्यन्तं तत्पर्याप्तं
भवेत्।भोज्यवस्तूनि तन्दुल-गोधूमचूर्ण-घृतप्रभृतीनि पूर्णमात्रायां सहसमभ्रियन्त येन प्रत्यन्ते तत्संग्रहस्य नावश्यकता भवेत्। फल-शाकप्रभृतीनितु प्रतिसप्ताहं पवित्रतया सह भारतादेव प्रहीयेरन्निति विशेषप्रबन्धः पूर्वतएवाक्रियत। प्रतिदिनव्यवहारार्थमावश्यकं सर्वमपि वस्तुजातं षण्मासपर्यन्तंसर्वेषामपि जनानां कृते पर्याप्तं भवेत्तावत्किल निजनगरादेव सह नीयतेस्म। किं बहुना, हस्तप्रक्षालनार्थं मृत्तिकापि भारतादेव समगृह्यतेत्यत्रनास्त्यतिशयोक्तिः। अस्य वारियानस्य स्वामिभिः प्रतिज्ञापत्रमलिख्यत यद्यावन्महाराजस्यानेन यात्रा भविष्यति न तावत् हिन्दुधर्मविरुद्धं वस्तु जलयानचालकैः कप्तानप्रभृतिभिरपि व्यवह्रियेत।
श्रीमतो जयपुरेन्द्रस्य रत्नाभूषणान्येव केवलं त्रिंशल्लक्षमुद्रामूल्यान्यासन्तस्यां यात्रायाम्। सम्राजे उपहरणीयानि महामूल्यवस्तूनि त्वेभ्यः पृथक्।एतेषामाभूषणानां पञ्चचत्वारिंशत्सहस्रमाङ्गलमुद्राः(पाउण्ड) तु केवलंसंरक्षणशुल्कमेव (बीमा) अदीयत। नियतव्ययादतिरिक्ताःपञ्चदश-लक्षमुद्राःटामसकुककम्पनीसविधे एतदर्थं न्यधीयन्त यन्मार्गे आवश्यकतायांताः संगृह्येरन्।
मईमासस्य (१९०२) पञ्चमतारिकायां जयपुरनरेन्द्रस्याज्ञयास्वाधीनीकृतं प्रथमं विशेषबाष्पयानम् ('स्पेशल ट्रेन') जयपुरात्प्राचलत्यस्मिन्नष्टौ बृहच्छकट्यः केवलं यात्रोपकरणस्य भारेणाऽऽपूर्णा आसन्।अष्टमतारिकायां द्वितीयं विशेषबाष्पयानं प्रास्थित, यस्मिन्हि सीकरनरेशचौमूपतिप्रभृतयः सपरिजना मोहमयीमगच्छन्।नवमतारिकायां तु रात्रावेकादशवादनावसरे श्रीश्रीमान् जयपुरधरापतिः सपरिकरो विशेषबाष्पयानेनमोहमयीं प्रति प्रास्थित। इतः पूर्वमष्टवादनवेलायां राजहर्म्यमालायाः प्रधानगोपुरतः (सिरेहड्योढी) श्रीमान् जयपुरेन्द्रो राजसज्जया नगरमध्यतो भूत्वा
प्रत्यन्तयात्रायै प्रस्थितोऽभवत्। सिंहदुर्गात्पञ्चविंशतितोपध्वनयो घोरतरगर्जनया महीमहेन्द्रस्य प्रस्थानमङ्गलमसूचयन् लोकेभ्यः। आबालवृद्धवनितंसर्वेपि पौराःश्रीमन्माधवेन्द्रदर्शनार्थं राजमार्गे समवेताः समभवन्। सुदूरयात्रायैगच्छन्तं निजस्वामिनमालोक्य सर्वेषां चक्षूंषि बाष्पकलाकुलान्यभूवन्।प्रजावत्सलः श्रीमान् माधवेन्द्रोप्युच्छ्वसितहृदयः समभूत्।
मध्ये अहमदाबादादिनगरेषु स्वागतस्वीकारेण तत्तदधिपतीन्सनाथयन्नेष १२ तारिकायां मोहमयीमवाप्तवान्।चरणेन मोहमयीभूमिं स्पृशत्येवघोरतरतोपध्वनिभिर्महाराजस्य स्वागतमसूच्यत नगरे। बाष्पशकटेरवमोचनस्थान एव महाराजस्वागतार्थमुत्कण्ठितानां भूस्वामिनांनगरश्रेष्ठिनामन्येषां च राजतन्त्राधिकारिणां सुमहान्समवायोभवत्।तत्रैव तत्तेषां विशिष्टपुरुषाणामुपायनानि स्वीकृत्य महता समारोहेण श्रीमान्जयपुरेन्द्रः'अपालो बन्दरम्' अगच्छत्। समुद्रतटोपरि महाराजदर्शनार्थमुत्कण्ठितानां लोकानां पूर्वत एवमहान्समारोह आसीत्। क्षात्रतेजसादुर्द्धर्षमनोरमां महाराजस्य मूर्तिमवलोक्यैवदूरदूरदेशवासिनामपि लोकानांमुखात्स्वत एव जयध्वनयो निरगच्छन्। सुशिक्षितमपि मोहमयीनगरंमहाराजस्य दर्शनात्तथोत्कण्ठितमभूद् यथा तरङ्गकलकलाकुलमपिसागरतटमिदं हर्षकोलाहलाद्द्विगुणतरकलकलमवालोक्यत।
तद्देशीयपण्डितैः समर्पितानि संमानपत्राणि स्वीकृत्य श्रीमान् जयनगरेन्द्रः समुद्रपूजनमकरोत्। एतस्य धार्मिकसमारम्भस्य साधनार्थमेवबहवः पण्डिताः कर्मकाण्डिनः पुण्यविभागाधिकारिणश्च जयपुरात्प्राहीयन्त।पूजार्थमेतत्समुद्रतरं प्रक्षाल्य पवित्रीकृतमभूगाजपुरुषैः। बृटिशाधिकृतमपि अपालोतटं महाराजप्रतापेन स्वाधिकृतमिवावलोक्यते स्म तस्मिन्समये।समस्तमपि तदेतत्तटं वन्दनमालिकाभिः कदलीस्तम्भैश्च मण्डितमभूत्।
सोपानश्रेणीपूजोपकरणैर्भरिताभवत्।समुद्रार्थमुपायनीकरिष्यमाणानांसुवर्ण-रजतकलशानां पङ्क्तिभिरेषा सोपानपङ्क्तिरालोकितेवाभूत्।आसीत्सोपानश्रेणिषु राजकीयः प्रबन्धः, परं तदुपरितने सुविशाले तटप्रदेशेनगरवासिनां सुमहन्मेलकमभूत्, ये हि तटभित्तिप्वानमितपूर्वकायाःसोत्कण्ठमिममभूतपूर्वं
धार्मिकसमारोहमवलोकयन्तो न तृप्यन्ति स्म।बहवोधनिकनागरास्तु बाष्पनौकाः (आगबोट) समधिरुह्य समुद्रतस्तदेतद्दृश्यमवलोकयन्ति स्म।
सुवर्णसूचीकार्यखचितां महामूल्यांमखमलनिर्मितां बृहदासन्दीमास्थाय आमात्यादिभिर्धार्मिकैः सदस्यैश्च परिवृतः समुद्रमर्चयन् सपरिकरोमहाराजः कौतुकिमिर्नागरैःसबहुमानं छायाचित्रेष्वङ्कितोऽभूत्। प्रात्यहिकमिदं वृत्तं स्थानीयेषुदैनिकपत्रेषु ससंमानं प्राकाश्यत। श्रूयते, सेयं समुद्रपूजा तेनैव विधिनाऽक्रियत येन हि महाराजस्य वंशधरो भगवान् श्रीरामचन्द्रःकरोति स्म। अस्यां हि सुवर्णरजतमयाः कलशाः, महामूल्यानां मौक्तिकानांमालाः, महार्हाणिकौशेयानि च नदनदीपतये भगवते सागरायोपाह्रियन्त।पूजोत्तरमुत्तिष्ठता महाराजेन यदा हि स्वहस्तेन समुद्रस्य नीराजनं व्यधीयततद्धिदृश्यमद्भुतमेवाभूत्। सर्वेप्यवलोकितारोविस्मयेन च भक्त्या चहर्षेण च गौरवेण चाक्रान्ता इवाभवन्। श्रद्धालूनां नयनेभ्यः प्रेमाश्रुप्रावहत्। न कोपि तदेतदृश्यमवलोकयंस्तृप्यति स्म।एतदनन्तरं शास्त्रीयपद्धत्यावारियानस्यापि शोधनं पूजनं चाक्रियत।ततस्तु मङ्गलविधानोत्तरंपूर्वं भगवान् श्रीगोपालस्तदनन्तरं च श्रीमान् महाराजस्तमिमं महापोतमधिरुह्य लण्डननगरार्थंप्रस्थानमकरोत्।
मध्ये विविधान्देशानधिगच्छन् नानादृश्यानि चावलोकयन् महाराजोजूनमासस्य तृतीयतारिकायामिङ्गलेण्डस्य डोवरनामकं तदं प्राप्नोत्। तत्र हि
सम्राट्प्रहिता वैदेशिकसामन्ताअन्ये च राजाधिकारिणो महाराजस्य स्वागतार्थं पूर्वत एवोपस्थिता आसन्।भूमितले चरणन्यासं कुर्वत्येव महाराजेरणपोतेभ्यस्तोपध्वनयोऽभूवन्।राजकीयाधिकारिभिः समर्पितं सम्मानपत्रंस्वीकृत्य श्रीमान् महाराजो बाष्पयानेन लन्दननगरं प्रति यात्रामकरोत्।महाराजस्य बाष्पयानाधिरोहोपिइङ्गलेण्डवासिनां सुमहोत्सवायाभूत्। असंख्याता भारग्रन्थयो रेलशकटीषु स्थाप्यन्ते स्म, याभिस्तदेतत्तटंव्याप्तमिवाभूत्।नानावर्णानि महामूल्यवस्त्राणि धारयन्तो महाराजस्य परिजना वैदेशिकानां हर्षं च विस्मयं चाजनयन्।
सम्राजा ससंमानमेव महाराजो 'मोरेलाज' नामके स्थाने समारोहमस्थाप्यत।श्रीमतोजयपुरेन्द्रस्य माननीयमहाराजोचितं वेषं क्षत्रियोचितांप्राचीनमर्यादां नरेन्द्रोचितमात्मगौरवं राष्ट्रपतिसमुचितं
परिकरसम्भारं चावलोक्य सर्वेपि तद्देशीयाः प्रभावाभिभूता इवासन्।सम्राजास्य गौरवानुसारंनैजानि चत्वारि यानानि राजसेवायामाज्ञप्तानि यानि नेतरेण पूर्वमुपलब्धानि। निवासाद्बहिर्निर्गत एवास्मिन्नरेन्द्रे सर्वेपि सम्भ्रान्ता नागरा एनंविलोकयितुमौत्सुक्यमावहन्ति स्म। सर्वकार्येषु सर्वतः पूर्वं भगवतो गोपालस्यैव सादरप्रत्यवेक्षणम्, मृत्तिकापर्यन्तानां नित्योपयोगिवस्तूनामियद्दूरपर्यन्तमानयनम्, इत्यादिभारतीयमर्यादामभिवीक्ष्यतत्रत्यैःसमाचारपत्रैर्यःकिल सम्मानः प्रकाशितस्तस्य सारमधस्तात् प्रकाशयामि -
(ता० ५ जून 'गॉर्निङ्गपोस्ट') 'अनया युरोपयात्रया महाराजेन सर्वेष्वयमादर्शःस्थापितो यन्माननीया महाराजा इत्थं निजधर्ममनुरुन्धन्ति,इत्यादि'।
(ग्रेटथाट्स्' २ जून) 'श्रीमान् महाराजो दीनानां रक्षार्थं भूरि भूरि-
धनं दत्तवानिति यहोःकालाच्छृणुमः।सत्यं त्वेतद्, यत्सिंहासनाधिरोहादेवश्रीमानुदारतायें प्रसिद्धोस्ति, इत्यादि'।
('क्रानिकल्' २३ मई) 'अस्मिन्देशे परःसहस्रा भारतीयाःसमागताःपरं नैताहशोऽद्यावधि समायातो यः किलधर्मपालने एतावद्दृढोभवेत्।स एव भारतीयःप्रशस्यते यो हि धर्ममर्यादामनुसरति। अयं नरेन्द्रःपरमबुद्धिमान् प्रजाहितैषी च।'
देवमूर्तेर्लण्डननगरे एवं समारोहेण नयनं नाभूत्पूर्वम्। अत एव मूर्तिपूजाविरोधिभिर्मिश्नरीमहोदयैः प्रतिमापूजाविरोधे प्रकाशिताः केचिदालोचनालेखाःपत्रेषु।परं तस्मिन्समये प्रेमानन्दभारतीनामकःस्वामीलण्डनमेवाध्यवात्सीत्। स हि तेषां लेखानां समुचितां प्रत्यालोचनामपिपत्रेषु प्रकाशयामास। तत्सारमधोनिर्दिशामि—
(वैस्टमिनिस्टर' ता. २८ जून) ब्रिटानियानिवासिनः साम्प्रतंधर्मविषये आत्मन औदार्यं सर्वत्र घोषयन्ति।सम्प्रति न तादृशः समयोयत्ख्रिष्टमतानुयायिभ्योऽन्ये घृणादृष्ट्या विलोक्येरन्। भारतीयसभ्यताविषये मैक्स्मूलरप्रभृतिभिर्बहुतरं परिज्ञातम्। वेदोपनिषद्गीतादीनामनुवादा इङ्ग्लिशभाशयामप्यभूवन् येषां बहुतरः समारोऽस्ति।भगवतः श्रीकृष्णस्य कियन्माहात्म्यमिति गीतापरिशीलकाःपरिचिनुयुः।तुलसीचन्दनादिभिर्मूर्तैःपूजनं तु सुदृढो मानसिकविश्वासः। ख्रिष्टमतावलम्बिनोपि मूर्तिपूजातस्तावत्कालं न मुक्ताःसन्ति यावत्ते स्वमान्यानां मूर्तेश्चित्राणां क्रासचिह्नस्य च पुरतो मस्तकं नामयन्ति। सर्वेष्वपि देशेषु निजनिजानुसारमुपासनायाः पृथक् पृथक्प्रकारा भवन्ति। जलद्वारा बैप्तिस्मारीतेर्निर्वहणम्,काष्ठनिर्मितक्रासचिह्नस्य सम्मुखे जानुपातनपुरस्सरं प्रार्थनाप्रक्रिया, राज्याभिषेकसमये जैतूनतैलाभ्यङ्गादयोपि तादृशा एवोपासनाप्रकाराःसन्ति यादृशाभारतीयादीनां पुष्पादिर्भिदेवार्चनादयः, इत्यादि'।
२६ जूनदिवसे संपादनीयतया पूर्वतो नियतः सम्राजो राज्याभिषेकमहोत्सवस्तस्यास्वास्थ्यवशात्स्थगितोऽभवत्। तत्प्रतीक्षायां सार्द्धमासपर्यन्तंतावद्भिःपरिकरैस्तादृशेन चस्वदेशीयवस्तुव्रतेन सह श्रीमतो महाराजस्य तद्देशेनिवासः पुनरधिकं प्रवृद्धोऽभवत्।तत्प्रान्तीयदर्शनीयवस्तुविलोकनकौतुकेन सोयं समयो यथाकथंविदतिवाहितोऽभूत्। ततो नीरोगतांगते तस्मिन् १९०२ तमख्रिष्टीयवत्सरस्यनवम्यामगस्तमासतारिकायां सोयंसाम्राज्यसिंहासनाधिरोहमहोसवः समभून्नियतः।संमाननीयनिजसामन्तैःसहितः श्रीमान्महाराजस्तदेतस्मिन्महोत्सवे समवेतोऽभवत्। अनिर्वचनीययाशोभासंपदा परमेण च साम्रज्यगौरवेण सह सांयमुत्सवो यथारीति समपाद्यत।अथ द्वादश्यां तारिकायांश्रीमान् सम्राट्महोदयः समागमार्थं श्रीमज्जयपुरनरेन्द्रं ससमादरमामन्त्रयत। श्रीमन्महाराजेन संगतः सम्राट् परमं प्रमोदंप्राकाशयत्। भारतयात्रायां पूर्वावलोकतस्यजयपुरनगरस्य शोभाम्, तत्रकृतां मृगेन्द्रस्य मृगयां च भूरि भूरि प्राशंसन्। श्रीमान् महाराजोरत्नच्छटाविच्छुरितमपूर्वमेकंखड्गंसम्राजेउपाहरत्,यस्य मूल्यं सार्द्धलक्षमुद्रापरिमितमासीत्।दमिश्कदेशीयलोहेन निर्मितो यक्ष पूगफलपृथुलैर्महामूल्यैर्हीरकैर्जटितोऽभवत्।सम्राडेतस्य प्रस्फुरन्तीं द्युतिमालोक्य परममाह्लादितोऽभवत्।सादरभवदच्च यदहं श्व एवसाम्राज्यसेनासंनाहे खड्गरत्नमिदमुपयोक्ष्यामि। सम्राण्महिष्यपिसादरमवादीत्-यद्भवदुपायनीकृतेषु महार्घरत्नजटितेषुपात्रेषु प्रत्यहमहं पेयमुपगृह्णामि।
एतदनन्तरं दशभिर्दिनैरवशिष्टान्यपि दर्शनीयस्थानान्यवालोकयन्नरेन्द्रः।अस्मिन्नेवावसरे कन्दुकक्रीडायाम् ('क्रिकेट') विश्वविश्रुताय श्रीरणजित्सिहाय (वर्तमानजामनगरराजाय) सहस्रं 'पाउण्ड' मुद्रा विततार।
अथ द्वादश्यां तारिकायां सम्राजा सादरं विसर्जितः श्रीमान् परिजनेनसह विशेषबाष्पयानम् (स्पेशलट्रेन) अधिरुह्यलन्दननगरात्प्रातिष्ठित। इतः
पूर्वं कतिचिद्दिनेभ्यः पूर्वत एव कियन्तश्चन प्रतिष्ठिता राजकर्मचारिणोभारतंप्रति प्रहिता अभूवन्,येषु केचन मार्गे विश्रमिप्यतो महाराजस्येच्छानुकूलंप्रबन्धम्, अन्ये च मोहमय्यांपूर्ववत्समुद्रपूजनादिसामग्रीं सङ्घटयेयुरिति।
चतुर्विंश्यां तारिकायां निजदेशं प्रति मङ्गलप्रस्थानाय स्वायत्तीकृतं'एस्-एस् ओलिम्पिआ' पोतमध्यारोहत्। समुद्रयानेन निजदेशंगच्छतःश्रीमज्जयनगरेन्द्रस्य शुभजन्मोत्सवदिवसोपि सप्तविंश्यां तारिकायामेतन्मध्यएवाजगाम।प्रातस्त एवस हि महापोतो नानावर्णाभिः पताकाभिरामण्डितोऽभवत्।मध्ये च पञ्चरङ्गाङ्कितोमहाविशाल एको विजयध्वजः समारोप्यतयेन पोतस्यशोभैवान्यादृशी समलक्ष्यत। सर्वेषां पोतकर्मचारिणामखिलानां चराजपरिजनानां कृते तस्मिन्दिने भोजनस्य विशेषप्रबन्धोऽक्रियत। सहचरैः सामन्तैरमान्यादिभिश्चाखिलैर्जयनगरमहेन्द्राय माधवेन्द्राय उपायनान्यदीयन्त। श्रीमान्महाराजस्तद्दिननियमानुसारं भगवतः श्रीगोपालस्यमन्दिरे त्रयश्चचत्वारिशत्सुवर्णमुद्रा उपजहार। उत्सवोपलक्ष्ये च पोतपरिचालकाय महामूल्यमेकं घटिकायन्त्रंविततार यस्मिन्नरेन्द्रस्य नामाङ्कितमासीत्।
गानवाद्यादिहर्षसमारम्भैरहोरात्रोऽयमहो अविदितयाममयासीत्।
सितम्बरमासस्यअष्टमतारिकायामकस्मात् सामुद्रिक उपप्लवः समुपातिष्ठत। पर्वताकाराःकल्लोलाः सवेगमाघ्नन्पोतम्।सायं चैकेन महता तरङ्गेणपोतस्य महानेकः काष्ठदण्डोऽभज्यत।वायुवेगाप्लावितं जलं पोतेऽभरत्। सर्वेपि जना भयव्याकुलाः समभवन्। प्रत्येकक्षणेपोतस्य समुद्रसमाधिरनुमितोऽभवत्। भगवतो गोपालस्य सुदृढः सेवकः श्रीमान् महाराजोयद्यपि न किञ्चिदभैषीत्, परं प्रजावत्सलोऽसौ परिकरस्य क्लेशाद्विषण्णोदिनद्वयं यावन्न भोज्यमप्यासेवत।अस्तु श्रीमतःपुण्यप्रतापाद्भगवतोगोपालस्य चानुग्रहात्तृतीयदिने विमलं दिनमभवत्।यथापूर्वं प्रासीदद्भगवान्नदनदीपतिः।
सितम्बरमासस्य द्वादशतारिकायां मोहमयीं प्रापन्महाराजः।तटसमीपं प्राप्तवत्येव पोते मोहमयीदुर्गात्सम्मानसूचकास्तोपध्वनयो द्विगुणतरमगर्जन्। पूर्ववन्नियमानुसारं समुद्रपूजनादि विधाय जयपुरात्समायातैर्बहुतरैःसामन्तैरभिनन्दितः श्रीमान् विशेषबाष्पयानेन जयपुरं प्रातिष्ठत। सामन्तैःसादरमभिवन्दितः प्रजाभिश्च सहर्षमभिनन्दितः श्रीमान् चतुर्दशतारिकायांससमारोहमाससाद जयपुरनगरम्।अथ अक्टूबरस्य चतुर्थ्यांतारिकायांराजसज्जाभिः सज्जितः श्रीमान् जयपुरधरणीन्द्रः करीन्द्रमास्थाय राजोपकरणैरभिमण्डितोजयजयशब्दैःप्रजाभिरभिवर्द्धितः शुभमुहूर्ते नगरप्रवेशमकार्षीत्। तद्दिनस्य प्रजानामुत्साहो नगरस्यशोभासन्निवेशश्चापूर्व एवाभवदिति नाऽसौ मे वाचां गोचरः। अस्तु श्रीमतोमहाराजस्य सानन्दप्रत्यावर्तनमङ्गलार्थं ये किल ब्राह्मण वरण-पूजा-पाठादि राजनिदेशतोऽकुर्वन् तैःसानन्दमाशीःपुष्पहारास्तद्दिन एवसमार्प्यन्त जयनगरेन्द्राय।
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>श्रीमन्माधवेन्द्रस्य जन्मोत्सवः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**मङ्गलमृदङ्गरवमुखरितहर्म्यमाला
पश्यतां नवं नवं तनोति नयनोत्सवम्
मञ्जुलकुसुम्भरागरञ्जितवसनविभा
वीक्षते समस्तसभा पटु नटनोत्सवम्।**
मृदङ्गरवेण मुखरिता राजहर्म्यमाला पश्यतां जनानां नवनवं नेत्रोत्सवं करोति। परितो राजसौधमाला सर्वतः प्रसाधितेत्यर्थः। कुसुम्भरागेण
-------------------------------------------------------------
खुशी के जलसों में बजाये गए बाजों की प्रतिध्वनि से मानों खुद भीआनन्दध्वनि कर रहे ऐसे राजमहल जहां दर्शकों के नेत्रों के लिए उत्सव
**मण्डितमहार्हहेमसिंहासनराजमान-
माधवमहीन्द्रमणिरेति सकलोत्सवम्
भाद्रपदकृष्णनवनवमी समीरयते
जयनगरेन्द्रवरजननमहोत्सवम्॥५॥**
रञ्जितानांवसनानां विभा (शोभा) यस्याः ईदृशी, कौसुम्भवस्त्रधारिणीत्यर्थः। राजसभा संमुखे जायमानं वेषवामादीनां नृत्यं पश्यतीत्यर्थः।हेमसिंहासने राजमानो माधवनरेन्द्रवरः सकलविधमुत्सवम् एति प्राप्नोति।भादपदकृष्णनवमी जयनगरेन्द्रश्रेष्ठस्य जन्मोत्सवं समीरयते अस्मभ्यंप्रापयतीत्यर्थः। तद्दिनजायमानदृश्यस्य दिग्दर्शनम् ॥५॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>यशः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**राजद्राजवैभवविभासुरसकलनृप-
मण्डलविमलमणिकुण्डलवरायसे
सम्पद्भोगभाजन-महाजनसुरीतिनीति-
निपुणनरेन्द्रमौलिमालातरलायसे।**
--------------------------------------------------
की नई नई सामग्री उपस्थित करते हैं।सायंकाल—कसूँभीरङ्ग के दरबारी वस्त्रों से शोभायमान समस्त राजसभा (दरबार) वाराङ्गनाओं के नृत्योत्सवदेखती है। बहुमूल्यरत्नों से जटित सुवर्णसिंहासन पर विराजमानश्रीमान् माधवेन्द्र जहां सकल उत्सवों का अनुभव करते हैं। वही भाद्रपदकृष्णनवमी श्रीमान् जयपुरनरेश के जन्ममहोत्सव को हमारे सम्मुखउपस्थित करती है ॥५॥
**देशवरभारतपुरातननरेशकुल-
कीर्तिकथाकौमुदीचकासदलिकायसे
कच्छवंशवारिजदिनेश नृपमण्डलेश
माधवनरेश भूमिभालतिलकायसे॥६॥**
राजमानेन राजवैभवेन विभासुरस्य (दीप्तिशालिनः सकलमण्डलस्य विमलमणिकुण्डलवर इव आचरसि।कुण्डलवरशब्दादाचार्थेक्यम्एवसर्वत्र।राजमण्डलस्य शोभासंपत्त्यर्थं त्वं कुण्डलस्थानीयोऽसीत्यर्थः। राजसंपत्युपभोगस्य भाजनभूताः, महाजनानां सुरीतिनीतिषुनिपुणाश्चये नरेन्द्रमौलयः (नृपश्रेष्ठाः) तेषांमालायातरल इवमध्यमणिरिवाचरसि। 'तरलो हारमध्यग’ अमरः। भारतस्यपुरातननरेशकुलानां या कीर्तिकथारूपा कौमुदी तथा चकासत्अलिकं(ललाटम्)यस्य तादृश इवाचरसि।प्राचीनराजवंशप्रथितया कीर्तिचन्द्रिकयाते भालंदेदीप्यमानमित्यर्थः। त्वं भारतप्रसिद्धराजवंशेषु कीर्तिशाल्यसीति यावत्।भूमेः सौभाग्यसूचकस्त्वं सिन्दूरबिन्दुरीति भावः ॥६॥
-------------------------------------------------
कच्छकुलकमल के लिये सूर्यसमान है राजश्रेष्ठमाधवेन्द्र!आपवैभवशाली राजमण्डल की शोभा के कुण्डल हैं। राजलक्ष्मी का उपभोगकरनेवाले, प्राचीन रीतिनीति में निपुण नरेन्द्रों की माला के आपमध्यमणि हैं। राष्ट्रश्रेष्ठ भारत में सर्व सम्मानित राजघराने (सूर्यवंश कीकीर्तिचन्द्रिका से आपका ललाट देदीप्यमान है। (अत एव ) इस धरणी केभाल में आप सिन्दूरबिन्दु के समान हैं।
**राकारजनीशरुचिराजत्कीर्तिरोचिरये !
सा का हरिदस्ति ? यतो नैव समादीयसे
कोऽसौ कविपुङ्गवोऽस्ति येन सर्वसंमानित-
मेदिनीन्द्रमालामौलिदेशे न निधीयसे।
मञ्जुनाथ निःसमदयालुतागुणेन मनाक्
जयपुरनगरराजपीठे समुदीयसे
माननीयमञ्जुमहिपालमौलिमध्यमणे !
श्रीमाधवसिंह धर्मवीरगणे गीयसे॥७॥**
अये ! पूर्णिमाचन्द्ररुचिवत् राजमानं कीर्तिरोचिः(कीर्तिप्रकाशः) यस्यतत्सम्बुद्धौ। 'रोचिः शोचिरुभे क्लीबे’अमरः।सा कीदृशी हरित्(दिक्)अस्ति यतो यस्यां न समादीयसे, अभ्यर्थनयानाभ्युपगम्यसे।मेदिनीन्द्रमालाया राजश्रेण्याःमौलिदेशे, सर्वश्रेष्ठस्थाने इत्यर्थः। समुद्रीयसे, उज्जृम्भसे।महिपालानां मौलेःमध्यमणिस्थानीय ! धर्मवीरसमूहे त्वंजनैः कीर्त्यसे॥७॥
----------------------------------------------------
पूर्णिमाचन्द्र के समान प्रकाशमान कीर्तिशाली हे राजेन्द्र ! वह कौनसी दिशा है जहां आपका सादर स्वागत न होता हो। ऐसा कौनसा श्रेष्ठ कवि है,जो आपको सर्वसम्मानित राजमण्डली में प्रधान से प्रधान स्थान न देता हो।हे नरनाथ ! अनुपम दयालुतागुण से मण्डित आप जयपुर के राजसिंहासन पर शोभित हैं। माननीय महिपालों के मुकुटमणि हे श्रीमाधवेन्द्र !आज आप धर्मवीरों में गाये जा रहे हैं ॥७॥
**केरलकलिङ्गकच्छकेकयसुकुन्तलेषु
केलिमाकलय्य कामरूपानभ्युपागता
सिन्धुसिन्धुवारसुह्मसिंहलसुसंगतासौ
सौगतसुराष्ट्रस्रुघ्नसाकेतानुपानता।
मञ्जुनाथ मालवमलयमहाराष्ट्रमद्र-
मत्स्यमेरुकच्छमरुमुरलानुसंगता
श्रीमज्जयनगरनरेन्द्र ! नैकधामिनी ते
कुमुदकलाच्छकीर्तिकामिनी मनोमता॥८॥**
सिन्ध्वादिभिः सुसंगता मिलिता।सौगतादीन् उपानता प्राप्ता।नएकं धाम यस्याः अर्थात् नानादेशभ्रमणशीला, ते कुमुदकलावत् अच्छास्वच्छा कीर्तिरूपा कामिनी सर्वेषां मनोमतास्ति। इयं कीर्तिरूपा कामिनीसर्वानुपसरति, नैकत्र गृहं बद्ध्वावसति, सर्वेषां च मनोहरणं कुरुते इतिमहिलाजनविरुद्धचेष्टया यद्यपि निन्दा वाच्या, परं ते कीर्तिर्दिग्दिगन्तविश्रान्ता।आकर्षकतावशात्स्थानात्स्थानान्तरेषु लोकैःप्रख्यायते।सर्वे च
---------------------------------------------
केरल कलिङ्ग आदि देशों में क्रीडा करके कामरूपदेशमें पहुंची।सिन्धु सिन्धुवार आदि देशों से अच्छी तरह मिल कर सौगत सुराष्ट्र आदिदेशों से जा मिली। यह मालव मलय आदि देशों के साथ साथ रहनेवाली है। (अत एव) हे जयनगरेन्द्र ! अनेकघर करनेवाली चन्द्रकला कीतरह सुन्दर यह आपकी कीर्तिकामिनी सब के मन भाती है। (यद्यपि महिलाजनविरुद्धचेष्टा के कारण ऊपर से निन्दासी दीखती (वाच्य) है,तौभी 'आपकी कीर्ति दिग्दिगन्त विश्रान्त है। सब लोग उसे चाव सेस्थान स्थान पर गाते हैं और प्रसन्न होते हैं' यह स्तुति व्यङ्गय है) ॥८॥
तां श्रुखा मनसि मोदन्ते इति वर्ण्यस्यमहाप्रभावत्वंध्वन्यते। राजविषयारतिश्चचरमं व्यङ्ग्यम् ॥८॥
**वङ्गैरभिसंगता कलिङ्गैः किल कीलिताऽसा-
वङ्गैःपरिरभ्य परामाभामभिपद्यते
कोसलेषु केलिं कलयित्वा गता कुन्तलेषु
साभिलाषं सिंहलेषु सेयं प्रतिपद्यते।
मञ्जुनाथ मूर्च्छन्ती मदान्धमगधानां पथि
मञ्जुमालवानां मार्गमध्यादवपद्यते
हंहो जयनगरनरेश नित्यनव्या तव
कीर्तिकथाकान्ता श्रियं भव्यामुपपद्यते॥९॥**
वङ्गैः(देशैः) अभिसंगता मिलिता। कीलिता अवरुद्धा, तत्र तेकीर्तिःसुस्थिरेति व्यङ्ग्यम्।अङ्गदेशैः सह परिरभ्य आलिङ्ग्य परां आभाम्(शोभाम्) प्राप्नोति। तत्र ते विशेषेण ख्यातिरिति ध्वनिः। शौर्यमदमत्तानां मगधानां मार्गे मूर्च्छन्ती सर्वत्र व्याप्नुवती।मालवानां च मार्गमध्यादेव अवपद्यते परावर्तते। कीर्तिकथारूपा कान्ता प्रशंसनीयां शोभां प्राप्नोति।अनेकैःसह संगतिःपरिरंभः, केलिः, उपगमः, मधुमत्तानां सहवासे मूर्च्छ-
--------------------------------------------
वङ्गदेशों से मिली, कलिङ्गों से रोकी, अङ्गदेशों का आलिङ्गनकरके शोभा को प्राप्त हुई। कोमलों में क्रीडा करके कुन्तल देशों मेंगई। बड़े चाव से सिंहलों में जा पहुँची।मस्त मगधदेशों केरास्ते में फैली हुई, मालवदेशों के रास्ते से लौटती है। हे जयपुरनरेन्द्र आश्चर्य है कि आपकी कीर्तिकथारूप कामिनी नित्य नई बनी रहती हैऔर सदा प्रशंसा पाती है ! \[ अनेकों के साथ संगति, आलिङ्गन केलि,
नादिकं सर्वं कान्ताजनस्य पक्षे अशोभनम्, परमेतच्चित्रम् (हंहोपदद्योत्यम्)यत् एवंसत्तायामपि कीर्तिकथारूपा कान्ता शोभामेव प्राप्नोति न जनैर्वचनीयताम्। किञ्च-एवंचरित्रायाः शीघ्रमेव यौवनापगमात्पुराणता भवति, परंसेयं कान्ता तु नित्यनव्या!! कीर्तेर्व्यापकत्वम्, नानाविषयकतया नित्योपवृहितत्त्वंच व्यज्यते।वर्ण्यस्य नानादेशेषु ख्यातत्वम् अनेकविषयेषु प्रशंसनीयत्वंच चरमं व्यङ्ग्यम् ॥६॥
**आशिषः**
**विलसदतन्द्रचन्द्रचन्द्रिकानुकारिणीयं
कीर्तिकान्तकामिनी ते गाहते दिगन्तरम्
राजद्राजलक्ष्मीलास्यलीलया ललिततम!
तवतु सुधर्मकर्म मण्डति हृदन्तरम्।
विबुधविमण्डिते सुधर्माऽऽस्थानपण्डितेऽस्मि-
न्निन्द्रे माधवेन्द्रे वापि दृश्यते किमन्तरम्
कच्छकुलकैरवकलानिधिविलासधर
माधवनरेन्द्रवर विहर निरन्तरम्॥१०॥**
विलसन् अतन्द्रः (प्रोज्जृम्भमाणः) यश्चन्द्रस्तस्य चन्द्रिकाया अनुकारिणी ते कीर्तिरूपा कान्ता (मञ्जुला) कामिनी दिगन्तं व्याप्नोति ।
---------------------------------------------
मधुमत्तों के साथ वास इत्यादि होने पर भी कीर्तिकामिनी की सर्वत्र प्रशंसाहोती है। इस तरह की महिला शीघ्र यौवन चले जाने के कारण पुरानीहोजाती है किन्तु यह रहती है नित्यनई !! \] ॥९॥
पूर्णचन्द्रमा की चांदनी का अनुकरण करनेवाली यह कीर्तिकामिनीदिशाओं के अन्त तक पहुँचती है। राजलक्ष्मी की नित्यक्रीडा से सुशोभित
राजन्याःराजलक्ष्म्याःया लास्यलीला सर्वदात्वत्सविधे नृत्यम् तयाअत्यन्तसुन्दर ! तवहृदयदेशं सुधर्मस्य कर्म कर्तव्यं मण्डयति। सर्वदा लक्ष्मीविलासशाल्यपिहृदये धर्मकार्याय स्थानं ददासीत्यर्थः। मण्डतीत्यन्न इदित्वाद्वैकल्पिको णिच्।इन्द्रो विबुधैर्देवैर्मण्डितःसुधर्मायास्तन्नाम्न्याःसभाया आस्थाने च पण्डितः। माधवेन्द्रस्तु विबुधैः पण्डितैर्मण्डितः, सुधर्मस्य आस्थाने अनुष्ठाने पण्डितः। अथवा सुधर्मास्थानं धर्मसभा तस्याःपण्डितः।कच्छकुलरूपस्य कैरवस्य कृते कलानिधर्विलासधारिन् ! ॥१०॥
**पूर्वं भानुवंशसूतसगरनरेन्द्रसुत-
मुक्तये भगीरथ आानिन्ये गाङ्गशम्बरम्
संप्रति करालकलिकालपरिखिद्यमान-
निखिलजनानामपि पावनाय निर्भरम्।
तस्मिन्नेव वंशे लब्धजन्मा पुण्यकर्मा यो हि
हरिपदगङ्गाबन्धमुद्दधार सादरम्
धार्मिकधुरन्धर-धरेशकुलमौलिरेष
माधवनरेश इह नन्दतु निरन्तरम्॥११॥**
-----------------------------------------------------------
हे राजेन्द्र ! आपका हृदय सुन्दर धर्मकर्मों से मण्डित है। जब दोनों हीविबुधों से \[ देवता और पण्डित \] मण्डित हैं तथा 'सुधर्मास्थानपण्डित’ हैं सुधर्मानामक सभा का प्रधान पण्डित (इन्द्र), शोभनधर्म के अनुष्ठान में चतुर (माधवेन्द्र) \] तब इन्द्र और माधवेन्द्र मेंपरस्पर क्या अन्तर है? कूर्मवंशरूप कुवलय का विकासकरनेवाले चन्द्रसदृश हे माधवेन्द्र आप सदा आनन्द करैं॥१०॥
पहले इसी भानुवंश में पैदा हुए सगरराजाके बेटों की मुक्ति
भानुवंशे सूतानां सगरनरेन्द्रस्य सुतानां मुक्तयेभगीरथःपूर्वं गाङ्गंशम्बरं जलम् आानिन्येभूमौ आनिनाय।संप्रति कलिना खिद्यमानानां सकलजनानां निर्भरं पावनाय, तस्मिन्नेव वंशे (भानुवंशे) लब्धजन्मा यः(माधवेन्द्रः) हरिपदगङ्गाया बन्धं जलावरोधम् उद्द्धार अपनिनाय।सएषधार्मिकेषु धुरन्धरस्य भूमिपतिकुलस्य मौलिभूतः माधवनरेशो नन्दतु।भानुवंशजेन भगीरथेन पूर्वं गङ्गा यथाआनीता। तथैव भानुवंशजेन अनेनापि बन्धमपनीय हरिपादुकास्थाने गङ्गा आनीता।'नरोडाबन्ध'(Narora Ganges Band) कथा सुच्यते ॥११॥
**सो०—जय जय राजदनूप-जयपुरपरिपालनपटो।
श्रीमन्माधवभूप भानुवंशवारिधिविधो !॥१२॥**
राजतःअनूपस्य जयपुरस्य पालने पटो ! ॥१२॥
--------------------------------------------------
के लिए राजा भगीरथ तपस्या करके गङ्गाजी के प्रवाह को लाये थे। अबकलिकाल से दुखी हुए सब लोगों के पवित्र करने के लिये इसी सूर्यवंश मेंपैदा हुए पुण्यकर्मा जिन (माधवेन्द्र) ने हरिद्वार के पास गङ्गाके बन्धनको हटाकर फिर से उस प्रवाह का उद्धार किया, धर्मधुरन्धर राजाओं के मुकुटमणि ये माधवेन्द्र सदा प्रसन्न रहैं॥११॥
भारत के एकमात्र शोभाशाली जयपुरराज्य के पालनकरनेवाले !भानुवंश-समुद्र को उमडाने में चन्द्र, हे माधवेश ! आपका जय होजय हो ॥१२॥
**दो०-- भानुवंशभव्योपवन-कलितकल्पतरुरूप।
वर्षकोटिमव मेदिनीं श्रीमन्माधवभूप॥१३॥**
भानुवंशरूपे भव्योपवने कलितं कल्पतरोःरूपं येन । वर्षकोटिं यावत्मेदिनीम् अव॥१३॥
**जयनगरीसीमन्तमणि-माधवसिंहमहीप।
जय जय सकलसुनृपसदसि भानुवंशमणिदीप॥१४॥**
जयनगरीसीमन्ते (केशपाशे)सौभाग्यमणिरूप ! सीमन्तमणिपदेन सहमाधवसिंहपदस्य कर्मधारयः।सकलानां सुन्दरनृपाणां सदसिजय जय ॥१४॥
**श्रीमद्दिनकरकुलजलधिशारदशशधररूप।
जय जयपुरपालनपटो श्रीमन्माधवभूप॥१५॥**
दिनकरकुलरूपस्य जलधेः कृते शारदचन्द्रस्वरूप ! ॥१५॥
--------------------------------------------------------
भानुवंशरूपी दिव्य उपवनमें कल्पवृक्षसमान हे माधवभूप ! आपकोटिवर्ष तक भूमि का पालन करैं॥१३॥
जयपुरधरणी की (सीमन्त) मांग के मणिरूप, भानुवंश को प्रकाशित करनेवाले अक्षय रत्नदीपक हे माधवेन्द्र आपका सब राजाओं में जयहो, जय हो ॥१४॥
सूर्यवंशरूपी समुद्र को बढ़ाने में शरद के चन्द्रसदृश, जयपुरकी प्रजा के पालन में चतुर हे माधवभूप ! आपका जय हो ॥१५॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>श्रीमन्माधवेन्द्रस्य गुणस्मरणम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**राजते स्म राजद्राजतेजोद्युतिरम्या यस्य
मूर्तिर्दुर्विदम्या सर्वसद्भिः स्वतः संमान्या
कुत्राप्यभूद्यात्रा राजसज्जासहकारेणैव
यस्य हरिद्वारे सक्तिरासीत्काचिदेवान्या।
शिञ्जितैरगुञ्जन्नित्यमन्तःपुरमाला यस्य
सुकृते विशाला रुचिरासीन्नयसामान्या
राजतया विविधविलाससुखसेवेऽप्यभू-
न्माधवेन्द्रदेवे कापि राजश्रीरसामान्या॥१६॥**
राजन्ती या राजतेजसो द्युतिः (शोभा) तया रम्या यस्य (माधवेन्द्रस्य) मूर्तिःक्षात्रतेजोवशात्परिणाहमाहात्म्याच्चदुर्विदस्याअनभिभवनीया, अत एव सर्वसज्जनैः स्वत एव संमाननीया राजते स्म।अलौकिकतेजोवशात् वपुःपरिणाहाच्च कश्चिदसामान्यः पुरुष इति स्वतःप्रतीयतेस्मेति भावः।राजसज्जा राजोचितसंभारस्तत्सहकारेण। महासमारोहेणैवयस्य यात्राऽभवदित्यर्थः। काचिदन्यैव इतरेषु भूपेष्वलभ्यैव आसक्तिरासीत्।
---------------------------------------------
झलकते हुए राजतेज से मनोहर जिनकी मूर्ति (शरीर) ही इस तरहकी प्रभावशालिनी थी कि अपने सम्मान करैं। जहां कहीं भीयात्रा होती महाराजाओं के योग्य बढे़समारोह से ही \[ मीलों में आपके लश्कर का पढ़ाव होता \] ।हरिद्वार तीर्थ पर जिनकी असाधारण रुचि (भक्ति) थी।जिनके ज़नाने महल भूषणों की छमछमाहट से सदा गूँजाकरते थे।नीति के साथ साथ धर्म में जिनकी अपार रुचि थी (अत एव
यस्य अन्तःपुरमालाःशिञ्जितैः सुन्दरीणां भूषणझणत्कारैः अगुञ्जन्।
सुन्दरीसौख्यविलासमसेवतेत्यर्थः। एवं सत्यपि सुकृते धर्मे नयसामान्या।नीतिसहकृता रुचिःप्रीतिरासीत्। सुकृतमपि न नीतिमुल्लङ्घ्यासेवतेति'नयसामान्या' पदस्याकृतम्। राजतया राजभावात् विविधविलाससुखं सेवतेइति विविधविलाससुग्वसेवः, कर्मण्यण् ॥१६॥
**राजोचितमुष्णीषंदधार मौलिदेशे सदा
देशोचितवेषे वर्तनेऽस्य रुचिरीक्षिता
मोटरमपास्य सदा वाजिरथगामी बभौ
नव्यविभामीलितेन नाऽतुष्यन्महीक्षिता।
भागवतपाठ-वरणादौदृढश्रद्धाऽभव-
द्धूमजलयानादौ च शान्तिः पूर्वमीक्षिता
श्रीमन्माधवेन्द्रमहिपाले नव्यकालेऽप्यहो
प्रायः प्रत्नकालेक्षिता रीतिः प्रतिवीक्षिता॥१७॥**
निजदेशस्य उचितोयो वेषः वर्तनं व्यवहारः तस्मिन् रुचिर्दृष्टा।नव्य-
----------------------------------------------------
कहना होगा कि) वैभवशाली राजा होने के कारण विविधविलास औरसुखों का भोगकरनेवाले श्रीमाधवेन्द्र में असाधारण राजलक्ष्मी (प्रभाव)खेलती थी जो किसी भी राजा में नहीं देखी जाती ॥१६॥
आप मस्तकपर सदा राजसी ठाठ की पाग धारण करते थे। (यही क्या)आपकी रुचि सदा स्वदेशी वेष और बर्ताव में देखी गई है। मोटर कोछोड़ आप सदा बढ़िया घोड़ों की सवारी से यात्रा करते थे। नई रोशनी
'न्यू लाइट' तयामीलितेन कुण्ठीकृतेन महीक्षिता भूस्वामिना नअतुष्यत्।ये सामन्तादयो वैदेशिकवेषव्यवहारानन्वगच्छन् न तेभ्योऽप्रीयतेत्यर्थः। महीं क्षियतीति महीक्षित्, क्विप्। वरणं जप-पाठादौ ब्राह्मणानांनियतीकरणम्।धूपयानम् बाष्पशकटिः,जलयानं पोतः 'जहाज'।एतदादीनामारोहणकाले पूर्वं शास्त्रोदिता शान्तिः (स्वस्त्ययनम्) ईक्षिता। एतद्वृत्तान्तश्चरित्रे विलोकनीयः। नवीनेप्यस्मिन् काले, माधवेन्द्रविषये (माधवेन्द्रान्तः)प्रत्नकाले प्राचीनसमये ईक्षिता दृष्टा रीतिर्मर्यादा वीक्षिता।नवीनेप्यस्मिन् युगे स हि पुरातनकाले दृष्ट्या मर्यादया व्यवाहरदित्यर्थः॥१७॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>श्रीयुवराजमहोदयस्य दत्तकसंस्कारः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**दो०—'ईसरदासरदार'कुल 'मोरमुकुट’मभिवीक्ष्य।
स हि युवराजमवातनोन्निभृतं मनसि परीक्ष्य॥१८॥**
'ईसरदा' स्थानस्य यत् 'सरदार' कुलं भूस्वामिवंशः तस्य मयूरमुकुटायितम् / शिरोमणिम्) अभिवीक्ष्य।युवराजस्य पूर्वकालिकं 'मोरमुकुटसिंह' इति नामापि। तं च बहुकालं यावत् गुप्तरूपेण मनसि परीक्ष्य, तस्यगुणदोषान् प्रच्छन्नरूपेण सम्यक्परीक्ष्येत्यर्थः। स (माधवेन्द्रः) युवराजम् चकार।
---------------------------------------------------
के सरदारों से आप सन्तुष्ट न थे। भागवत के पाठ, वरणी आदि में आपकी दृढ श्रद्धा थी। रेल अथवा जहाज से जब कभी आप प्रथम ही प्रथमयात्रा करते तो नियमानुसार उसका शोधन, शान्ति आदि कराते। इस नयेज़माने में भी माधवेन्द्रमहाराज में प्रायःसब पुराने समय की रीतिनीतिमर्यादाएं देखी गई हैं ॥१७॥
उन माधवसिंह महाराज ने ठिकाना ईसरदा के राजवंशमें मोरमुकुट
\[ परमगभीराशयः श्रीमाधवेन्द्रो बहोः कालात्पूर्वमेव मनसि युवराजंस्थिरीचकार, परं नानाविधैर्नैतिककारणैः सर्वेषु तत्प्रकटीकरणं नोचितं मेने।१९१६ तमे ख्रिष्ट्रीयवत्सरे अप्रेलमासस्य प्रथमतारिकायां सम्राट्प्रतिनिधिर्लार्डहार्डिङ्गमहोदयो मोहमयीं गच्छन् मध्येमार्गं माधवपुरेपि विशश्राम।तत्र श्रीमान्माधवेन्द्रो 'विमानभवने' फलभोजनार्थं तंन्यमन्त्रयत्। तदवसरे निजनामाङ्कितलाक्षामुद्रया मुद्रितमुखमेकं पत्रपुटकं तस्मै समर्पयन्नवदत्यत् समुचितावसरप्राप्तिपर्यन्तमिदमेवमेवसुरक्षितं तिष्ठेदिति।आसीदेतस्मिन्नुत्तराधिकारिणो नाम निर्दिष्टम्। एतावत्कालं भाविनो युवराजस्यगुणागुणौ निभृतं परीक्षते स्म। अनन्तरं तु निजस्यास्वास्थ्यं प्रजानामौत्सुक्यंचावलोक्य अधिककालमेतद्रहस्यगोपनमनुचितं मन्वानो १९२१ तमवत्सरेमार्चमासस्य चतुर्विंशतितारिकायां शुभमुहूर्ते शास्त्रीयविधिना युवराजमिमंजग्राह।नियमानुसारं चास्य 'मानसिंह' इति नाम निरदिश्यत \] ॥१८॥
**प्रजासु सुमहान् महोत्सवः**
**प्रतिध्वनिता द्यौरद्य दुन्दुभिनिनादभरै-
रिन्दुभिरिवेदं तमो दीपैर्विनिरस्यते
चञ्चति चतुर्दिक् प्रकटासौ मञ्जुमोदघटा
नृत्यन्ती नटाली पौरलोकैः परिशस्यते।**
-----------------------------------------------------------
अर्थात् श्रेष्ठ \[ इससे महाराजाधिराज के पहले नाम 'मोरमुकुटसिंह' की सूचना है \]देखकर, बहुत कालतक गुप्तरूपसे (अपने मनमें) अच्छी तरह परीक्षा करकेश्रीमानसिंहजी को युवराज बनाया ॥१८॥
दुन्दुभिध्वनि से आज आकाश गूंज रहा है। खुशी में मानों अनेक
**मञ्जुनाथ मोदभरमत्तमानसेन भृशं
महितमहोत्सवेऽत्र सुयशःप्रशस्यते
राजमानमाननीयमण्डनविराजमान !
श्रीमद्युवराज-मानसिंहसहितस्य ते॥१९॥**
द्यौःआकाशम्।इन्दुभिरिव (महाप्रकाशशालिभिः) विद्युद्दीपैःइदं तमः निरस्यते। चञ्चति प्रचलति।नट्यश्च नटाश्चनटाःतेषां आली पङ्क्तिः। तृतीयचतुर्थचरणयोरेकवाक्येऽन्वयः।हि राजसम्मानरूपेण माननीयेनमण्डनेन विराजमान हे मञ्जुनाथ हे श्रेष्ठस्वामिन् (माधवेन्द्र !) अत्रमहोत्सवे मोदभरमत्तेन मानसेन श्रीमद्युवराज-मानसिंहसहितस्य ते सुयशःप्रशंस्यते ॥१९॥
**द्योतन्ते दिशासु जयघोषामाधवेन्द्रमणे-
रखिलदिगन्ते कापि कौमुदी विडम्ब्यते
विजयपताका—चारुतोरण— वराभरणैः
सा काचन लक्ष्मीरद्य पुरमवलम्बते।**
-----------------------------------------------
चन्द्रमा ही नीचे उतर आये हों इस तरह के बिजली के दीपकों से अन्धकारका तिरस्कार किया जा रहा हैं। चारों तरफ एक मूर्तिमतीआनन्दघटा छारहीहै। जिधर देखो उधर कहीं कत्थक, कहीं भांड, कहीं रण्डियां नांच रही हैं।जिन पर बारबार पुरवासियों की तरफ़ से 'वाह वाह' की ध्वनि उठ रही है।राजसम्मानरूपी प्रशंसनीयभूषण से भूषित हे नरनाथ आनन्दोत्सवमत्तचित्तसे युवराज श्रीमानसिंहसहित आपके सुयश की प्रशंसा कीजारही है ॥१९॥
**मञ्जुनाथ मानसे न माति मञ्जुमोदो नृणां
वैदुषीविनोदो वरकविषु विजृम्भते
श्रीमद्युवराजमानसिंहान्महिमानमाप्य
गरिमानुगोयं हर्षजडिमा विजृम्भते॥२०॥**
माधवेन्द्रो मणिरिवेतिमाधवेन्द्रमणिस्तस्य।अखिलदिगन्ते सर्वत इत्यर्थः।कापि अनिर्वचनीया कौमुदी विडम्ब्यतेअधःक्रियते। महाप्रदीपानां प्रकाशस्याग्रेचन्द्रिकापि धिक्क्रियत इति भावः। वराभरणैःवरैः श्रेष्ठैराभरणैः। अवलम्बते आश्रयति। नृणां मानसे मञ्जुनोदो न माति। श्रेष्ठकविषु इमं महोत्सवमधिकृत्य वैदुष्यविनोदो विजृम्भते।कवयः कवितावैदुष्यं प्रकाशयन्तीत्यर्थः। 'जभी जृभि'गात्रविनामे।मानसिंहसकाशात् महत्त्वम् आ-आप्यगरिम्णानुगतोयं हर्षजनितो जडिमाऽद्य विजृम्भते। आनन्दातिरेकेण सर्वे जडीभूता इवेत्यर्थः। 'महिमा' 'गरिमा' 'जडिमा' इति त्रयाणामेकत्रसमावेशश्च सकारः। किञ्च स्वशक्तिमुल्लङ्घ्यापि हर्षातिरेकवशात् कतिपयमासपर्यन्तं सर्वेषामेव प्रजाजनानां व्ययाधिक्यसाध्यस्य महोत्सवस्य प्रवाहरूपेण निर्वाहोजडतैवेति केषांचिदाकृतम्॥२०॥
---------------------------------------------
दसों दिशाओं में श्रीमाधवेशमहाराजका जय घोषित किया जा रहा है। चारों तरफ़ मधुर और तेज प्रकाश से चांदनी भी मांद पड़ी जा रही है। विजयपताका-तोरण-वन्दनवारआदि से सम्पूर्ण नगर में एक अनिर्वचनीय शोभा हो रही है। पुरवासियों के हृदयमें आनन्द माता नहीं। अच्छे कवियों में कविता का प्रवाह उभड़ उठा है। श्रीयुवराज मानसिंह से महिमा (महत्त्व) को प्राप्त करके गरिमा (गम्भीरता) के साथ साथ एक अनिर्वचनीय हर्षजडिमा (हर्षके कारण स्तब्धता) चारों तरफ फैल रही है ॥२०॥
**विश्वग्विततासौ तव धर्मदयादक्षिणता
कासौ वा प्रजास्ति याभिनन्दति न ते सदा
किं बहुना पारेपारावारमपि सुप्रथिता
ते वै सदाचारिता सा सुकृतिसुखप्रदा।
मञ्जुनाथ हंहो नरनाथ भूरि वर्द्धसेऽद्य
श्रीमद्युवराजेनार्थयामो धृतसंमदा
राजमञ्जुमालामणिमाधवेश महाराज
रञ्जय धरित्रीं युवराजमण्डितो मुदा॥२१॥**
या प्रजा ते तव (त्वाम्) नाभिनन्दति असौ का? अपि तु सर्वैवअभिनन्दति। तवेति शेषे पष्ठी। पारेपारावारम् समुद्रपारे इङ्गलेण्डादिषुतव सदाचारिता प्रसिद्धा। महाराजस्येङ्गलेण्डयात्रा द्रष्टव्या। हे नरनाथ अद्ययुवराजेन भूरि वर्द्धसे, अत एव धृतसम्मदा वयम् अर्थयामो यत्–'राज्ञां'मञ्जुर्या माला (समूहः) तस्या मणिस्थानीय हे माधवेश महाराज युवराजभूषितस्त्वं पृथिवीं प्रीणय ॥२१॥
-----------------------------------------------
आपके धर्म दया और नीतिनिपुणता सर्वत्र विख्यात हैं। आपकाअभिनन्दन प्रजा में कौन नहीं करता? अधिक क्या, समुद्रपार भी सज्जनोंको सुख देनेवाली आपकी धार्मिकता प्रसिद्ध है। हे नरनाथ ! आज आपको बधाई है। हम आनन्दित होकर भगवान् से प्रार्थना करते हैं कि राजमाला में मणिस्थानीय हे माधवेन्द्र ! युवराजसहित आप धरणी को सदाअनुरक्त करें ॥२१॥
**दो०- चिरंजीव जय जय सदा रविकुलकीर्तिनिकेत।
महाराज माधवमहिप, श्रीयुवराजसमेत॥२२॥**
**वर्तमानमहाराजः श्रीमान्मानसिंहदेवः**
**दो०- सुकृतैस्तस्मिन्नमरतां गते स्वार्गेसौख्याय।
श्रीमान्मानमहीपतिर्जयपुरराज्यमियाय॥२३॥**
तस्मिन् (श्रीमाधवेन्द्रे)निजपुण्यैरमरतां प्राप्ते (देवलोकं गतेसति) \[ एकोनाशीत्यधिकैकोनविंशतिशततमे वैक्रमवत्सरे १९७९आश्विनकृष्णप्रतिपदि \] ।मृत्वाप्यमरत्वप्राप्तिर्विशेषः। प्रकृते विक्रमवर्षे आश्विनकृष्णद्वादश्यां मानमहाराजो जयपुरस्य राज्यम् इयाय प्राप ॥२३॥
**सो०-सिंहासनमध्यास स हि समुचितसंभारतः।
कर्णे कलयामास विजयध्वनिममृतध्वनिम्॥२४॥**
-------------------------------------------------------------
रविकुल की कीर्तिके निवासगृह हे माधवेन्द्र महाराज ! आप युवराजसहित चिरंजीव रहैंऔर सदा आपका जय हो ॥२२॥
बहुत कालसे उत्कण्ठित स्वर्गवासियों को सुखदेने के लिये वे महाराज जब अखण्ड पुण्य के कारण अमर हागये \[ मरकर अमर होना पुण्यकी करामात है ! \] तब श्रीमान् मानमहाराज जयपुर की राजगद्दीपरबिराजे ॥२३॥
स मानसिंहमहीपतिः राजोचितसम्भारेण (छत्र-चामरादिशोभाबन्दिमागधादिजयध्वनि-सामन्ताद्युपायनादिना)अध्यास अध्यासांचक्रे। अनुदात्तेत्त्वलक्षणमात्मनेपदमनित्यम्। अस्यतेर्वा, धातूनामनेकार्थत्वात्।स (महीपतिः) बन्द्यादिकृतं जयध्वनिं राजभक्तानां कर्णे अमृतायितंध्वनिंकलयामास। किञ्च 'अमृतध्वनिं च्छन्दोप्यग्रेतनं सूच्यते ॥२४॥
**अमृतध्वनिः**
**चञ्चच्चन्दिरविमलकुलकीर्तिविमञ्जुलरूप।
राज सदा सुखसम्पदा राजज्जयपुरभूप**
**राजज्जयपुररज्यज्जनभर सज्जज्जयकर।
सिध्यद्धिषण विशुध्यद्धरणिविबुध्यद्धृतिधर॥
विच्छच्छलपरिगच्छच्छमलसदच्छच्छविकिर।
न्यञ्चच्चपलमुदञ्चच्चरितमुचञ्चच्चन्दिर॥२५॥**
चञ्चत्(राजत्, चन्दिरवत् (चन्द्रवत्) विमला या कुलकीर्तिः तथामञ्जुलरूप ! हे राजज्जयपुरस्य भूप सदा सुखसंपत्त्या राज।अग्रे जयपुरभूपस्य
------------------------------------------------------
छत्र-चामर-जयध्वनि-आदि राजोचित समारोह के साथ वे सिंहासनपर बैठे। बन्दीजनों से की हुई उनकी विजयध्वनि ने राजभक्तोंके कानों मेंअमृतध्वनि पैदा कर दी।\[ आगे 'अमृतध्वनि’ छन्दचलते हैं इसकीसूचना है \] ॥२४॥
राजज्जयपुर०—सुशोभित जयपुर के जनसमूह को अनुरक्त करने वाले,विजय करनेवाले, राजकार्यों में सिद्ध बुद्धिवाले, दुष्टों के दमन से शुद्धहुई
संबोधनानि—राजत् जयपुरं यस्मात्तसंबुद्धौ।अनुरज्यन्तः जनभरा येन।शस्त्रादिसज्जया सज्जतां (न तु निःशस्त्राणाम्) वैरिणां जयकर। सिध्यन्तीधिषणा (बुद्धिः) यस्य।खलाद्यपनयनेन विशुध्यन्ती या धरणिस्तस्याःविबुध्यन्तीम् (प्रस्फुरन्तीम्) धृतिम् (धैर्यम्) धरति सम्पादयति तत्संबु०।रक्षकं त्वामासाद्य पृथिव्या धृतिर्भवतीत्यर्थः। विच्छच्छलम् (गच्छत छलंयस्मादेवं यथा स्यात्तथा निष्कपटमित्यर्थः) गच्छत् शमलम् (मलम्) यस्याःसकाशात् एवंविधां सदच्छाम् (अतिनिर्मलाम्) छविं शोभांकिरति प्रसारयति तादृश।न्यञ्चच्चपलम् न्यञ्चन्तः नीचीभवन्तः चपला यत्रैवंयथा स्यात्तथा, उदच्चत् उदीयमानं चरित्रमेव चञ्चन् शोभमानश्चन्द्रो यस्य, हे चन्द्रावदातचरित्र ! इत्याशयः ॥२५॥
**युध्यद्धरिमुखगर्जनातर्जितशत्रुसमूह।
मानभूप संवर्द्धसे धृष्यद्ध्वजिनीव्यूह॥**
**धृष्यद्ध्वजमुपरुप्यत्सुभटविशुष्यद्धृतिकर।
कुप्यद्धरिहयदृष्यद्बलचयतृप्यद्भुजभर॥
धावद्धयपविरावध्वनिमनुधावद्धृतसुख॥
क्रुध्यद्बलभरविध्यद्विशिखनियुध्यद्धरिमुख॥२६॥**
युध्यन् यो हरिः (सिंहः) तस्येव मुखगर्जनया है तर्जितशत्रुसमूह !
--------------------------------------------------------
धरणि के धैर्य को प्रबुद्ध करने (जगाने) वाले, निर्देोषनिर्मल कान्ति कोफैलानेवाले, दुर्जनों को नीचा दिखाते हुए अपने चन्द्रोज्ज्वल चरित्र कोउन्नत करनेवाले, (चञ्चच्चन्दिरविमल०) चन्द्रमा के समान निर्मल कुलकीर्ति से मनोहरस्वरूप हे जयपुरभूप ! आप सुखसम्पत्ति से सदा सुशोभित रहैं ॥२५॥
अत एवधृष्यन् प्रगल्भीभवन् ध्वजिनीव्यूहः (सैन्यसमूहः) यस्यतादृश हे मानभूप।त्वं संवर्द्धसे।अग्रे मानभूपस्य विशेषणानि—धृष्यद्ध्वजम् (प्रगल्भीभवन् \[ अधृष्यतां गच्छन् \] ध्वजो यत्रैवं यथा स्यात्तथा)उपरुष्यताम् (अभिभवेन क्रोधं कुर्वताम्) सुभटानां विशुष्यन्तीं धृतिं करोतितत्संबु०।स्वस्य जयध्वजं निर्भयं रक्षन् अन्येषां सुभटानां धैर्यं त्वं विशोषयसीत्याशयः।कुप्यद्हरिहयस्येव (इन्द्रस्येव) दृष्यतां शत्रूणां बलचयेनतृप्यन् भुजभरोयस्य तादृश !दर्पिणां वैरिणां बलभरं प्राप्यैवतव भुजसारस्तृप्यतीति भावः।धावतां हयपानाम् (अश्वपतीनाम्) विरावध्वनिम् अनुधावन् तथा धृतसुखश्च तत्संबुद्धौ।धावतामश्वारोहाणांनादमाकर्ण्य तान्अनुधावसि तेनैव च त्वं सुखंयासि, वीरभावात् इत्याशयः।क्रुध्यद्बलभरे(सैन्यसमूहे) विध्यद्विशिखः (शरीरं विध्यन् बाणो यस्य, बाणविद्धशरीर इत्यर्थः) अत एवक्रोधातिशयेन नियुध्यन् यो हरिः(सिंह) तस्य मुखमिव मुखं यस्य तत्संबु० ॥२६॥
**गुञ्जज्जवधरधनुरुरसि धरन् युद्धरभसेन।
मानभूप विद्योतसे तर्ज्जज्जवनहयेन॥**
------------------------------------------------------------------------------
लड़ते हुए सिंह की तरह गर्जना करके शत्रुसमूह को ललकारनेवाले,प्रगल्भ (चतुर और दृढ) सेना से युक्त, अपने झंडे को निर्भय रखकर झुंझलाते हुए योद्धाओं के धैर्य को सुखानेवाले, कुपित हुए इन्द्र की तरहदर्पशाली बैरियों की सेना से अपनी भुजाओं को तृप्त करनेवाले, भय सेदौड़तेहुए प्रतिपक्षी अश्वसेनाध्यक्षों का नाद सुनकर उनका पीछा करते हुएसुख पानेवाले, क्रुद्धसेना के भीतर बाणसे घायल होकर क्रोधसे दूना झपटनेवाले सिंहकी तरह प्रदीप्त मुखशाली हे मानभूप आपको बधाई है ॥२६॥
**तर्जज्जवभूतसर्ज्जज्ज्वलनसुगर्ज्जज्जनहर।
खर्ज्जज्जयभरमर्ज्जज्जनचयसज्जज्जयकर॥
मज्जज्जरणसलज्जज्ज्वलितविरज्यज्जयभर।
खञ्जञ्जननविमुञ्जज्जनगणगुञ्जज्जवधर॥२७॥**
गुञ्जत्(शब्दायमानम्) जवधरं च धनुः युद्धरभसेन उरसि धरन्हे मानभूप ! शत्रून् तर्जता जवनेन (जययुक्तेन) हयेन विद्योतसे। मानभूपस्यविशेषणानि परस्परं तर्जताम्, पलायनाय जवभृतानां तथा सर्जज्ज्वलनानाम्\[ सर्जन् पीडाम् अर्जयन् ज्वलनो येषां कृते तेषाम्, हृदये पराजयाग्निनापीडितानामित्यर्थः। 'अर्ज षर्ज' अर्जने \] अत एव (क्रोधेन) गर्जतां 'शत्रु'जनानां संहर्तः !खर्ज्जज्जयभरं खर्जन्तं शत्रून् व्यथयन्तं जयभरम् अर्जतो जनचयस्य सज्जंजयं करोति तादृश ! यैर्बहुषु युद्धेषु प्रशंसनीयो विजयः प्राप्तस्तेषामपिवीराणां सज्जम् (स्वयं प्राप्तम्) जयं त्वं करोषीति तात्पर्यम्। 'खर्जपूजने च' चाद् व्यथने।मज्जतां स्वयं पिपतिषतां भटानां जरणात् (पराजयादिति यावत्) सलज्जाःक्रोधेन ज्वलिताः, अत एव विरज्यन्तो ये प्रतिपक्षाः तेषां विजयं भरति सम्पादयति तादृश ! खञ्जत् पराजयेन विफलीभवत्जननं जन्म येषाम्, अत एव विमुञ्जतां क्रोधेन चीत्कारशब्दं कुर्वतां जनगणानां मध्ये गुञ्जन्तं जवं धरति तादृश ! 'गज' आरभ्य 'मुजि' पर्यन्ताःशब्दार्थाः। अत्र जवं धरतीत्यादिविग्रहप्रदर्शनं भावार्थसूचनमात्रं न वास्तवोविग्रहः। 'कर्मण्यण्'भयात् ॥२७॥
---------------------------------------------------------
तर्जज्जवभृत०–आपसमें ही तर्जना करते हुए-डरकर भागने में वेगधारी-पराजय की अग्नि से पीडित-(अत एव) निरर्थक गर्जन करनेवाले शत्रुओं के संहारकारक !, जिनने बहुतजगह फतह पाई उन पर भी
**भास्वत्कुलधरधरणिपतिमण्डन मानमहीप।
जय जयपुरपालनचतुर उद्यद्दिनमणिदीप॥**
**उद्यद्दिनमनुयुध्यद्रिपुदलबुध्यद्बलभर।
तिर्यग्भ्रकुटिविनिर्यद्विशिखविजीर्यद्रिपुहर॥
भ्राजद्विभवविराजज्जयपुरराजद्युतिकर।
शश्वद्रुचिरविवस्वद्रुचिकरभास्वत्कुलधर॥२८॥**
भास्वतः सूर्यस्यवंशधरा ये धरणिपतयस्तेषांमण्डनभूत ! उद्यन्तंदिनमणिं सूर्यं दीपयति स्वकीर्तिप्रसारणात् अधिकाधिकं प्रकाशयतितादृशहे मानमहीप त्वं जय। अग्रे मानमहीपस्य संबोधनानि-उद्यत् दिनम् अनुदिनोदयम् अनुलक्ष्य युध्यति रिपुदले प्रबुध्यन् (उद्दीप्यमानः) बलभरोयस्य तत्संबु०।सायंकाले परिश्रान्ते शत्रुदले सर्वस्यैव पराक्रमः संभवेत् परंदिनारम्भ एव नवोत्साहे शत्रुदले तत्रैव पराक्रमः प्रबुध्यत इतिशौर्यातिशयोद्योत्यते। तिर्यग्भ्रकुटिरेवविनिर्गच्छन् विशिखः(बाणः)
-----------------------------------------------------------------
फतह (विजय) पानेवाले, अपने योद्धाओं के हारने से लज्जित क्रोधसे गरमायेहुए विपक्षों का जय करनेवाले, (खञ्जज्जनन०) हारजानेसे अपने जन्म को विफल समझ गुस्से से चिल्ला रही ऐसी शत्रुसेनामें गुंजतेहुए धनुष को धारण करनेवाले, (गुञ्जज्जवधरधनु०) युद्धके उत्साह से शब्दायमान धनुष को वक्षःस्थलपर रखनेवाले हे मानभूपशत्रुतर्जनकारी वेगधारी अश्व से आपकी शोभा होती है ॥२७॥
सूर्यवंशी राजाओं के भूषण, उदय होते हुए अपने वंशधर सूर्यका भी कीर्ति अधिकाधिक प्रकाश करनेवाले, (उद्यद्दिनमनु) दिन केसेमें (अर्थात् नवीन उत्साह से) युद्ध कर रहे शत्रुओं में प्रदीप्त-
तद्द्वारा विजीर्यतां जीर्णत्वं प्राप्नुवतां रिपूणां हरं नाशक ! तव कुटिला भ्रुकुटिरेव बाणो भूत्वा रिपुसंहारे कारणं भवतीत्याशयः।भ्राजद्विभवानाम्( सर्वोत्कृष्टवैभवानाम् ) जयपुरराजानां द्युतिकर स्वकीर्त्याशोभाकारक !शश्वद्रुचिरं सदा मनोहरं विवस्वद्वत्(सूर्यवत्) रुचिकरं (कान्तिकरम्) यद्भास्वत्कुलं तस्य घर धारक ! ॥२८॥[^31]
[^31]: "इदं पद्यं 'साहित्यवैभवे’ छन्दोवीथ्यां छन्दःप्रसङ्गेनोद्धृतं यद्धिमाधवेन्द्रवर्णनपरमस्ति।"
श्रीमन्मानमहीन्द्रस्य प्रथमो विवाहमहोत्सवः।
\[ माघ सं० १९८० \]
**प्रासादेषु भासन्ते पताकाः पञ्चरङ्गयुता
राकाकान्तिजित्वरः प्रकाशो लाति चेतोयम्
नृत्यगीतवादित्रैःप्रतिध्वनिताशेषदिशो
भाति जनितामोदोऽद्य नृपतिनिकेतोयम्।
मञ्जुनाथ मोदोन्मदमातनु कवित्वभरं
वैदुषीविनोदो वर्ण्यवैभवसमेतोयम्
जयनगरेन्द्रराजलक्ष्मीपरिणाहमयो
मङ्गलविवाहसमारोहः समुपेतोयम्॥२९॥**
अयं प्रकाशःचेतो लाति गृह्णाति।जनितहर्षः अयं नृपतिनिकेतः
--------------------------------------------
बलशाली, क्रोध से टेढी की हुई भ्रुकुटिबाणसे ही शत्रुओंका नाश करनेवाले, वैभवशाली जयपुरराजवंश की शोभा बढानेवाले, सर्वदा सुन्दरऔर सूर्यवत् कान्तिशाली ऐसे भानुवंश को चलानेवाले, जयपुरपालक,हे मानमहीप ! आपका जय हो ॥२८॥
(प्रासादः) भाति। मोदेन उन्मदं यथा स्यात्तथा कवित्वभरं कविताप्रवाहम्'कवित्त'समूहं वा आतनु विरचय।वर्ण्यवैभवेन सहितोयं वैदुष्यस्य प्रमोदसमय उपस्थितः। वैदुष्यविनोदार्थं कविता क्रियते परं सर्वत्र वर्णनीयवैभवंनोपलभ्यते। अत्र तु स्वयं जयपुरेन्द्रस्य विवाहः, अत एव लोकोत्तरो वर्ण्यविभवः समुपस्थितोस्तीति भावः।राजलक्ष्म्याःपरिणाहःअतिशयस्तन्मयः॥२९॥
**निर्घोषन्ति दशसु दिशासुराजदुन्दुभयो
भाति जनराजिर्विजयोन्मदमुपागता
मङ्गलकलश-वरवन्दनीयमालादिभि-
र्जाता हर्म्यशालास्वपि सपदि सरागता।
मञ्जुनाथ वर्णय महोत्सवमिहोत्सवतो
भागधेयतोऽद्य धन्यघटिका समागता
जाने राजलक्ष्मीप्रणयेर्ष्यावशा सेयं स्वतः
स्थाने महाराज गृहलक्ष्मीःसमुपागता॥३०॥**
विजयोन्मदं महाराजस्य विजयेन प्रमोदम् उपागता जनपङ्क्तिःवर-
----------------------------------------------------
महलों पर पँचरंग झंडे फहरा रहे हैं। पूर्णिमा की कान्ति को भी जीतनेवाला प्रकाश (रोशनी) चित्त हरण कर रहा है। हर्ष को बढानेवालाराजमहल नृत्यगीत और बाजों के शब्दों से सब दिशाओं को गुँजारहा है।मज्जुनाथ आज हर्ष से मस्त होकर कविता करो।वर्णनीयवस्तुओंके वैभवसहित यह कविताविनोद का अवसर उपस्थित है। (क्योंकि) असाधारणराजलक्ष्मीमय यह जयपुरेन्द्र का विवाहसमारोह आज उपस्थित है ॥२९॥
वन्दनीयमाला-श्रेष्ठा वन्दनमाला तदादिभिः।लोकेषु यथा सरागता (सानुरागता) तथा हर्म्यमालास्वपि सरागता कुसुम्भरञ्जितवस्त्रधारणात् सरङ्गताजाता। इह उत्सवतः हर्षेण सह उत्सव वर्णय।यतो भाग्येन सेयं धन्याघटिका 'धन्य घडी' आगता। अहंमन्ये यत् राजलक्ष्म्याः प्रणयेर्ष्यावशा सेयंगृहलक्ष्मीःस्वतः समागता इति स्थाने उचितमेव।भवता पूर्वं जयपुरस्यराजलक्ष्मीरधिगता ततश्च पूर्वोपलब्धायां राजलक्ष्म्यामेव मा भूदेकान्तप्रणय इतीर्ष्यावशाद् गृहलक्ष्मीः(महाराज्ञी) सरभसमुपागतेत्याशयः ॥३०॥
विवाहोपलक्ष्ये जायमाना राजसभा 'दरबार'
**हैमोत्तन्तुसंततकुसुम्भवरवस्त्रधराः
सामन्ताःसरागमिह संसदि समासते
स्वर्णरूप्यमण्डितमहार्हराजदण्डधरो
बन्दिनिकरोऽसौ स्तुतिपाठकःप्रकाशते।**
-----------------------------------------------------------------
दशों दिशाओं में राजके नगारे गूंज रहे हैं। जयपुर की प्रजा महाराज के अभ्युदय से आज प्रसन्न और सुशोभित है। प्रजा पर जिस तरहअनुराग (प्रेम) है, उस तरह अचेतन महलों पर भी मङ्गलकलश, बन्दनवार, कसूँभी वस्त्र, आदि से आज अनुराग (रंगत) झलक रहा है।मञ्जुनाथ आज हर्ष से इस उत्सव का वर्णन करो। बड़े भाग्यों से आज यह धन्यघडी आई है। राजलक्ष्मीपर महाराज के प्रेम की ईर्ष्या से मानों गृहलक्ष्मी आज स्वयं उपस्थित हुई है ॥३०॥
**मञ्जुनाथ मञ्जुरत्नशेखरसुशोभिशिराः
श्रीमज्जयपत्तनधरापतिरुपास्यते
हेमहृदयंगमविहङ्गमसनाथो ननु
जङ्गमनवीनकल्पशाखी प्रतिभासते॥३१॥**
हैमैःस्वर्णमयैः उत्कृष्टतन्तुभिः ('कलाबत्तू') संततानां कुसुम्भरञ्जितवस्त्राणां धारकाः सामन्ताः सरागं यथा तथा अस्यांराजसभायाम् आसतेतिष्ठन्ति। रञ्जितवस्त्रधारणात् सरागाः (सानुरागाः) इत्युत्प्रेक्षणम्। महार्हाणां राजदण्डानाम् ('आसा' 'चोब') धारकः।रत्नशेखरेण \[ 'सेहरा' \]सुशोभि शिरो यस्य सः। मस्तके धृतशेखरं मानभूपं कल्पवृक्षत्वेनोप्रेक्षते—हेममयेन हृदयंगमेन (मनोहरेण) पक्षिणा सनाथो ननु (मन्ये) जङ्गमःकश्चन कल्पपादपःप्रकाशत इति। स्वर्णशेखरो मौलिस्थितहेमपक्षिस्थानीयः, श्रीमन्मानसिंहस्तु कल्पवृक्षस्थानीय इत्याशयः ॥३१॥
-----------------------------------------------------
सुनहरी कलाबत्तू से ज़र्क वर्क कसूँभी रंगके वस्त्र धारण किये, मानोंहार्दिक अनुराग साथ लियें सामन्तगण दरबार में बैठे हैं। सोने चांदी केबहुमूल्य आसे और चोब (छड़ी) लिये बन्दीजन, चेले खवास प्रभृतिराजसेवक, नज़र के समय 'महाराजाधिराज सलामत'आदि स्तुति पढ़ते हैं।मस्तक पर बहुमूल्य रत्नजटित सेहरे से सुशोभित जयपुरधराधिपति कीसब आराधना (नज़र) कर रहे हैं। सेहरे से महाराज की ऐसी शोभाहो रही है मानों नवीनप्रकार के एक जङ्गम (चलने फिरनेवाले) कल्पवृक्षपर सुनहरा सुन्दर पक्षी बैठा है ॥३१॥
विवाहोत्सवस्यैकं पद्यं 'चित्रवीथ्याम्' चतुर्विंशति–
तममप्यवलोकनीयम्।
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**वैवाहिकसम्बन्धाज्जोधपुरस्य प्रशंसा**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**आसन् यत्र दुर्गादाससदृशाः प्रवीरा नृपा
नीतिरणधीरा अपि पण्डितैः सुसंमता
मोगलमहीपतीनां भारताधिकारे मना-
गासीन्मारवारे राजलक्ष्मीर्नयसंगता।
मञ्जुनाथ माननीयजयपुरपूर्वनृपैः
श्लाघनीयवैवाहिकसंबन्धे समादृता
भारतेतिहासे कीर्तिविन्यासेन मन्यामहे
जोधपुरराजधानी धन्या सेयमुन्नता॥३२॥**
रणेनिपुणा अपि धर्मपालनादिपु पण्डितः अनुमताः। 'सुसंमताःमोगल०' अत्र विसर्गलोपः।नवसंगता मोगलसम्राडनुगमनरूपया नीत्यामिलिता ॥३२॥
------------------------------------------------------
जिस ( जोधपुर ) में नीति और युद्धविद्या में निपुण दुर्गादास सदृश वोवीर हो चुके हैं जिनका ऐतिहासिक विद्वान् भी सम्मान करते हैं। मुगलसाम्राज्य के समय मारवाड़ में नीतिसंगत राजलक्ष्मी बराबर रही है। जयपुर के पुराने राजाओं ने वैवाहिकसम्बन्ध में इस राजधानी का आदर कियाहै। भारत के इतिहास में कीर्ति रहने के कारण मानना होगा कि यहजोधपुरराजधानी धन्य और उन्नतिशालिनी है ॥३२॥
राज्यशासनस्य पूर्णाधिकारप्राप्त्युत्सवः
(मार्चस्य १४ तारिका १९३१)
**कनककिरीटमिव धत्ते सिंहदुर्गमूर्ध्नि
गोपुरयोः करयोरिवाभरणैः संधिनोति
हरितपिशङ्गशोणविद्युद्दीपमालामसौ
मन्ये मणिमालामिव वक्षसि परिष्करोति।
'रामबाग'मार्गगतविद्युद्दीपपङ्क्तिमिमां
काञ्चनकलितरत्नकाञ्चीमिवसंचिनोति
शासनाधिकारे स्वयं स्वामिना गृहीताधुना
भूमिरियं प्रीतमना मण्डनानि संतनोति॥३३॥**
इयं जयपुरभूमिः स्वामिना स्वयं निजशासने गृहीतेति प्रसन्नमनाःसती भूषणानि करोति। तथाहि सिंहदुर्ग- ('नाहरगढ)रूपे निजमूर्ध्निकनक-
-----------------------------------------------------
नाहरगढरूपी मस्तक पर सोनेके किरीट की तरह बिजली की रोशनीको धारण करती है। सांगानेरी और अजमेरी दरवाज़े ही मानों इसकीभुजाएं हैं जिनमें बिजली की रोशनीरूपी आभरणों से जनता को प्रसन्नकरती है। बाजार में हरे पीले लाल बिजली के दीपकों की माला कोरत्नमाला की तरह हृदय में धारण करती है। रामबाग केमार्ग में जो बिजली के दीपकों की पङ्क्तिहै वह मानों रत्नजटित इसकी
किरीटमिव धारयति। दुर्गोपरिगता विद्युद्दीपमाला किरीटस्थानीयेति भावः।
उभयहस्तयोरिव'सांगानेरी''अजमेरी''गोपुरयोर्मध्ये' विद्युत्प्रकाशरूपैराभरणैर्लोकान् संधिनोति प्रीणयति। नगरराजमार्गमध्ये या उभयतो नानावर्णाविद्युद्दीपमाला, तां मणिमालामिववक्षसि मण्डयति। तया वक्षः परिष्करोतीति वक्तव्ये 'तां वक्षसि परिष्करोति' इत्यनेन जयपुरराजमार्गस्य संनिवेश एव तथामनोहरो यथा विद्युद्दीपपङ्क्तिस्तमासाद्य स्वयं हृदयंगमा भवति, अन्यथाअन्यान्यनगरेष्वपि विद्युत्प्रकाशो भवत्येव परं न तादृशी शोभेति जयपुरस्यातिशयोव्यज्यते।जयपुरमारभ्य 'रामबाग' पर्यन्ता या सुदीर्घा विद्युद्दीपमाला तां प्रदीप्तसुवर्णनिर्मितां रत्नरशनामिव धारयतीत्यर्थः॥३३॥
**प्रसङ्गतो हिन्दीपद्यानि**
**चारों ओर छाय रहीं उमडिअनंद घटा
बिज्जुछटा भाग रही सोभा सुख साजकों
वीथि औ बजारन में फहरै पताकापुञ्ज
राकारुचि राजैंमन सुजन समाजकों।
सौनेके सिंहासनपै सोहैं मानसिंहभूप
सोभित सरूप भयो अंबावति राजकों
धींगन धिकार भयो वैग्नि बिकार भयो
शासनाधिकार भयो आज महाराज को॥३४॥**
-----------------------------------------------------------------
काञ्ची (करधनी) है। शासन का अधिकार प्राप्तकर स्वयं स्वामीने इसकाग्रहण किया है, इसलिये यह जयपुरभूमि प्रसन्न होकर मानों अपना शृङ्गारकर रही है॥३३॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>सिंहावलोकन<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**जाकी कीर्तिकौमुदी की जगमें जगत जोति
मन्द होति विमल विभा हू सुरराजा की
राजाकी कहा चली अनेक महाराजा जहां
पावैंसनमान मान सिद्धि निज काजाकी ।
का जाकी कहैंगे कला कलित कवीन्द्रपुञ्ज
मञ्जु महिमा है भानुवंशसिरताजा की
ताजा की दिनेसकुलकीर्ति महिमारग में
जगमें सु जय होय मानमहाराजाकी॥३५॥**
**बहुत दिनानसों उछाह करैंऐसे लोग
जैसे चित्त चाह धरें चंदकी चकोर हैं
लंदन पधारे तो अमंद उतकंठाभरे
पच्छिमकी ओर कों बिछाये दृगछोर हैं।
मञ्जुनाथ मोड़ भरे मनमें उमाहैंअब
जो जो चित चाहैंवही लहिहैं अथोरहैं
जयपुर की राजभक्त सकल प्रजाकी आज
मानमहाराजकी सु और दृगकोर हैं॥३६॥**
**दो०—कोविद कुशल कवीनके, हरित होंय हिय-थान।
कञ्चन नित बरसत रहो, मानसिंहमघवान॥३७॥**
अधिकारप्राप्तेरनन्तरं प्रथमजन्मोत्सवोपलक्ष्ये-
विशेषोत्सवः 'भाद्र कृ० १३ सं० ८७’
**पुष्पितपताकाः प्रस्फुरन्ति हर्म्यमालास्विमा
विद्युद्दीपमाला विलसन्ति गृहजालके
नानाविधकौतुकानि भान्ति चतुरङ्गणतो
द्रव्यपणतोऽथ हया धावन्तेऽन्तरालके।
जन्मदिनमङ्गलमहोत्सवं स्तुवन्ति प्रजा
राजानोपि सूचयन्ति हर्षं तडित्तालके
किमुत समीपादिह द्वीपान्तरदूरतोऽपि
मोदन्ते महीपा अपि 'मानमहीपालके'[^32]॥३८॥**
[^32]: "जयपुरकविमण्डलेन' प्रथमजन्मोत्सवे यो विशेषोत्सवः कृतस्तस्मिन्सेयं हिन्दीसमस्या दत्ता ।"
गृहजालके गृहसमूहे।चतुरङ्गणतः'चौगान'। अत्रहि सैनिकानांनानाविधक्रीडाः, घोटकरथशकट्यादीनां धावनानि, चक्रिकाप्रचालनमन्यायानि च बहूनि कौतुकान्यभूवन्, यत्र विजयिभ्यःस्वयं महाराजेन पारितोषि -
--------------------------------------------------------
रंग बिरंगे फूलों से युक्त पताकाएं राजमहलों पर फहरा रही हैं। प्रत्येकमकान पर बिजली के दीपकों को पङ्क्तिसुशोभित है। चौगान में नानाप्रकारके तमाशे होरहे हैं। द्रव्यकी बाज़ी पर घोड़ों की रेस (दो़ड) होरही है।जन्मदिन के उत्सव की सब ही प्रजा स्तुति कर रही है। राजा भी तारद्वारा
काण्यदीयन्त। अन्तरालके 'रामबाग' प्राङ्गणान्तराले द्रव्यपणं कृत्वा हयाधावन्ते (Horse race)। तडित्तालके विद्युद्यन्त्रद्वारा 'तार'द्वारा।राजानोपि उत्सवोपलक्ष्येहर्षं प्रकाशयन्ति। ततश्च-समीपात् भारतवर्षादेव किम्,द्वीपान्तरदूरात्लण्डनादिदूगन्तरादपि मानमहीपालविषये (मानमहीपं प्राप्य)महीपाःप्रमोदन्ते।राजान एवयदा हर्षमुपलभन्ते तदा राजभक्तानां प्रजानांतु किं वक्तव्यमित्याशयः ॥३८॥
श्रीमन्महाराजस्य कुमारजन्मोपलक्ष्ये कतिपयमासपर्यन्तं जायमानः
सुमहामहोत्सवः \[ आश्विन शु० १९ सं० १९८८ \]
**निर्मलविभासि नीलगगनमनन्तं ततो
विस्तृतवितानमितो भाति भूपभवने
ताराशतजालं ततो विद्युद्दीपपङ्क्तिरितो
ज्योत्स्नासौ ततोस्ति, मानकीर्तिरितो भुवने।
मञ्जुनाथ नूतनकलानिधिरुदेति ततो
भूपतिकुमार इतो जातो राजसदने
शारदमहोत्सवोयमन्यो धन्यधन्यो भाति
राजद्राजसूनुजन्मजन्यो जयपत्तने॥३९॥**
ततो नैसर्गिके शारदमहोत्सवे।इतः सूनुजन्मरूपे शारदमहोत्सवे।जालं समूहः। राजत् यत् राजसूनुजन्म तस्माज्जन्यः॥३९॥
----------------------------------------------------------
अपनी खुशी प्रकाशित कर रहे हैं। पास की तो बात ही क्या, दूर दूरद्वीपान्तर से भी राजा लोग श्रीयुत मानमहिपाल के विषय में अपना हार्दिकआनन्द प्रकाश कर रहे हैं ॥३८॥
उधर निर्मल नील अनन्त आकाश है। इधर राजमहलों में विस्तृत
**सौधशिखरेषु मन्दिरेषु चैत्यचत्वरेषु
विद्युद्दीपमाला भान्ति जननयनोत्सवे
तोरणपताकाः प्रतिगेहद्वारि दत्ता भान्ति
परितः प्रमत्ताः प्रजाः प्रायः प्रमदोत्सवे।
मञ्जुनाथ नित्यं तारतौर्यत्रिकमञ्जुघटा
नानाविधछन्दश्छटा श्राव्या सरसोत्सवे
श्रीमन्मानसिंहमहाराज राजचूडामणे !
राजसे कुमारजन्ममङ्गलमहोत्सवे॥४०॥**
जननयनोत्सवे जनानां नयनयोः कृते उत्सवमुपलक्ष्य (उत्सवार्थमित्यर्थः)।तारं यत् तौर्यत्रिकम् (नृत्यगीतवाद्यम्) तस्य मञ्जुघटा समुचितसमारोहः॥४०॥
-----------------------------------------------------------------------
शामियाने तने हैं ।उधर गगन में सैंकडों ताराओं का जाल है, इधर बिजलीके दीपकों की पङ्क्तिहै।उधर चांदनी, इधर मानमहाराज की कीर्ति है।उधर नये चन्द्रमा का उदय होता है, इधर राजमहलों में महाराजकुमार काजन्म होता है। (अत एव) जयपुर में महाराजकुमारके जन्मके कारणएक और ही प्रकारका अतिधन्य शारद-(शरदऋतुका)-महोत्सव सुशोभितहो रहा है ॥३९॥
महलों की छतों पर, देवमन्दिरों पर, मकानों और चौराहों पर, बिजलीके दीपकों की पङ्क्तिप्रजा के नेत्रों को आनन्द देने के लिये सुशोभित है।तोरण और पताकायें प्रत्येक घर के दरवाजे पर लगाई हैं। चारों तरफ़ सबही प्रजा इस आनन्ददायक उत्सव में मत्त सी होरही है। (क्योंकि) नित्य
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>श्लोकः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**श्रीमद्भानुकुलस्य भातु भुवने भूषायितं सद्यशो
जायन्तां जयपत्तनस्य जगतामुज्जागरिण्यःप्रजाः।
श्रीमान्मानमहीपतिः स्वकृतिभिः संमानमासादये-
ज्जीव्याद्राजकुमार एषसुचिरं चेतश्चिरं चन्दयन्॥४१॥**
जयपत्तनस्य प्रजाःजगताम् उज्जागरिण्यःसत्कार्येषु जागर्तिंप्रचारयन्त्यः(अग्रगामिन्यः) जायन्ताम्, अथवा प्रसिद्धाः, 'उजागर' इति हिन्दी।चन्द्रयन् आह्लादयन्॥४१॥
होलिकोत्सवे जायमाना प्रथमप्रथमा राजसभा 'दरबार', नगरयात्रा च
( सं० १९८८ )
**क० - सामन्तैः समन्तात्परिवारितो विधाय सभां
सौधात्सिन्धुरस्थो नृपोऽभ्येति वरवेलायाम्
पिष्टातकवर्षि-सर्वसामन्तेषु यन्त्रजलं
क्षिपते प्रजायां चापि रज्यच्चारुचेलायाम्।**
-------------------------------------------------------------------------
ही नाचने गाने बजाने की धूम रहती है। रसिकों के उत्सव में (जलसे में)नानाप्रकारके छन्दोंकी छटा (कविता) कर्णगोचर होती है। राजाओं केमुकुटमणि हे श्रीमानसिंहमहाराज ! कुमारजन्म के इस शुभ महोत्सव मेंआपकी अनुपम शोभा है ॥४०॥
भुवनमें भूषणभूत यह भानुकुल की कीर्ति सदा सुशोभित रहै।जयपुर की प्रजा भी सब जगँह उजागर (प्रख्यात) हो।श्रीमानमहीपतिअपने अच्छे कार्यों से सब जगह सम्मान पावें।सब के चित्तों को आनन्ददेते हुए यह महाराजकुमार चिरंजीव रहैं ॥४१॥
**रङ्गरञ्जिताऽसौ राजवीथी पुष्पवीथीवाऽद्य
मादयते लोकान्पौरनारीहावहेलायाम्
खेलन्मानभूपरङ्गगोलोत्सिक्तचोलो वद
को लोको न भाति हन्त होलोत्सवखेलायाम्॥४२॥**
सिन्धुरस्थः हस्तिस्थितः सौधात् अभ्येति बहिरायाति। हस्तिस्थितेषुपिष्टातक ('गुलाल') वर्षिषु सामन्तेषु।रज्यद्वरवस्त्रायां निजप्रजायां चापिमहीपतिःयन्त्रजलं विद्युद्वारा परिचालितस्य नालिकायन्त्रस्य रङ्गजलं क्षिपति।मदनोद्दीपिका पुष्पवीथीनारीणां हावयुक्तांहेलाम् (विलासविशेषम्) प्राप्ययथा लोकान्प्रमत्तान्करोति तथा रङ्गरञ्जिततया पुष्पवीथीवालक्ष्यमाणा सेयंवीथी \[ रथ्या \] कौतुकदर्शिनीनां नारीणां हावहेलया नागरिकलोकात्मादयतीस्याशयः। खेलतो मानभूपस्य ये रङ्गगोलकाः कुमकुमा (गुलालगोटा), तैःअथवा रङ्गेण गुलालगोलकैश्च उत्सिक्तपरिधानीयः को वान भाति। अपि तुसर्वोपि भातीत्यर्थः॥४२॥
---------------------------------------------------
सम्मानित जागीरदारों के मध्यमें विराज कर पहले दरबार करते हैं,इसके अनन्तर सुन्दर मुहूर्त में श्रीमान् महाराज हाथीपर सवार होकर नगरयात्रा करते हैं। इस सवारी में गुलाल बरसा रहे, ऐसे साथ के सरदारों परआप यन्त्र के द्वारा रंग और गुलाल फेंकते हैं और प्रजापर भी। जिससे सबके वस्त्र रंग में सराबोर होजाते हैं। पुरनारियों के हाव-भाव-विलासों केसाथ साथ गुलाल और रंग से रंजित हुवा यह बाजार रंग विरंगे पुष्पों सेयुक्तउपवनवीथी के समान लोगों को आज रसोन्मत्त कर रहा है। कहिये,इस होली के उत्सव में फाग खेलते हुए मानमहाराज के गुलालगोटों सेरंजितवस्त्रवाले किस नागरिक की भला शोभा नहीं होती ?॥४२॥
जयपुरेन्द्रस्य द्वितीयो विवाहमहोत्सवः
(अप्रेलमासस्य चतुर्विंशी तारिका सन् १९३२)
**पञ्चरङ्गरोचितपताकापुञ्जमञ्जुतमा
मण्डितैर्मनोरमाऽद्य मन्दिरैरियं विभाति
पर्वते विशाला नेयं विद्युद्दीपमाला, किन्तु
सिंहदुर्गरूपे मञ्जमौलौ मुकुटं दधाति।
नानावर्णविद्युद्दीपलेखा नेह रथ्यागता
रत्नरुचिरेखा मण्डनानामियमुत्पृणाति
नव्यमहाराज्ञीस्वागताय कृतवेषानून-
मेषा राजधानी वद केषां न मुदं ददाति॥४३॥**
पञ्चभिः रङ्गैः वर्णैःरोचिता पताका 'पँचरङ्गझंडा'।मण्डितैर्मन्दिरैःमनोरमा।राजमार्गेषु नानावर्णविद्युद्दीपमाला नास्ति किन्तु इयं धारितानांमण्डनानां रत्नकान्तेर्लेखा उत्पृणाति भृशं सुखयति।
-------------------------------------------------------
बाजार में लगाई पँचरंग ध्वजा पताकाओं से सुन्दर यह नगरी सजेहुए महल-मन्दिरों से और भी मनोहर है। पहाड़ पर यह बिजली कीरोशनी नहीं, मानों नाहरगढ़रूपी अपने मस्तक पर यह नगरी रत्नजटितमुकुट धारण कर रही है। बाजारों में दुतरफ़ा लगाई यह बिजली के दीपकोंकी पङ्क्तिनहीं किन्तु शरीरपर धारण किये रत्नों की कान्तिरेखा है, जो चित्तको प्रसन्न कर रही है। मानों नई महारानीजी के स्वागत के लिए शृङ्गारकिये हुए यह राजधानी कहिये किसको आनन्द नहीं देती ? ॥४३॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697122623Screenshot(3"/>.png)<MISSING_FIG href="#"/>
**सेयं शिलादेवी भातु मे वीक्षणगामिनी**
**जयपुरनरेन्द्रस्य रजतजयन्तीमहोत्सवः**
शिलामयीमङ्गलम्
**अम्बरधगधिपतिपूज्यपदपङ्केरुहा
तुङ्गेशैलशृङ्गे स्थिता राजहर्म्यधामिनी
चिबुकनिषण्णहारिहीरकविमण्डिता या
भूषणैर्विभाति मेघगेव दिव्यदामिनी।
मञ्जुनाथ मानमहीपालमनोवाञ्छितदा
चेतसिचिकास्ति भावुकानां भवभामिनी
नूनं नरदेवीयति यस्याः पदसेवी पुमान्
सेयं शिलादेवी भातु मे वीक्षणगामिनी ॥**
अम्बरधरापतिः आम्बेरमहाराजः।राजहर्म्याणि धाम यस्याः सा,तथाच
आम्बेरराजहर्म्यमालायाः प्रमुखभागे स्थितेति सूच्यते। चिबुके निषण्णो योमनोहारी हीरकः('हीरा') तेन विभूषिता। मेघगेव दिव्य०—श्यामशिलामय्या यस्याः शरीरे स्वर्णहीरकादिभूषणानि दामिनी (विद्युद्) चविराजन्तेइति भावः। मानमही०—वर्तमानमहाराजस्य मनोऽभीष्टदायिनी, तथा इतिहासप्रसिद्धस्य प्राक्तनमानसिंहमहाराजस्यवरदा तत्प्रतिष्ठापिता च सेयमितिसूच्यते। यस्याःपदसेवी पुरुषः नरदेवीयति नरदेवं राजानमिव आत्मानमाचरति, धराधीशायते इत्यर्थः।
-------------------------------------------------------------
आम्बेर नरपालों की आराधनीय जो (देवी) ऊंचे पर्वत शिखर परराजमहल में निराजती है। ठोढीपर चमचमाते दिव्य हीरे से विभूषित जो
भूषणों की चमक से श्याममेघमें स्थित बिजली की तरह शोभित होती है।मानमहीपति की मनोवाञ्छाओं को पूरण करने वाली जो भावुकभक्तोंके हृदयमें बिहार करती है। जिसकी चरणसेवा से मनुष्य राजा बन जाता है वह श्री‘शिलादेवी’हमारे नेत्रगामिनी हो।
**राजज्जयपत्तनधरायां मोदमञ्जयन्ती
गर्वं गञ्जयन्ती मदमत्तदुष्टदुर्हृदाम्
राजभक्तियुक्तान् प्रजावर्गान्पुञ्जयन्ती पुरे
विद्युद्द्युतिसज्जां सज्जयन्ती सर्वसौख्यदाम्।
मञ्जुनाथ मानमहीपालयशो गुञ्जयन्ती
राजवैजयन्तीं व्यञ्जयन्ती वैरिकम्पदाम्
लोकान् रञ्जयन्ती भूरिभीतीर्भञ्जयन्ती भवेद्
'रजतजयन्ती' यं जयन्ती सर्वसम्पदाम्॥**
मोद हर्षम् अञ्जयन्ती प्रकाशयन्ती। दुष्टदुर्हृदां दुष्टानां वैरिणाम्।पुरे नगरे पुञ्जयन्ती पुञ्जीभूतान् उत्सवसमारोहे समवेतान् कुर्वती।विद्युद्विद्युद्युतेः सज्जां सामग्रीं, नगरे विद्युत्प्रद्योतमालां शोभयन्ती, इत्यर्थः।वैरिकम्पदां राज्ञो वैजयन्तीं विजयपताकां संमुखे प्रकाशयन्ती।
--------------------------------------------------------
जयपुरधरामण्डल में प्रमोद का प्रकाशन करती, दुष्टों के गर्वका गञ्जनकरती; राजभक्त प्रजावर्ग को सभाओं में एकत्रित करती, सबको आनन्दप्रदसुन्दर रोशनी को सजाती, मानमहीपाल के यश को चारों ओर गुॅंजाती,
वैरियों को कम्पित करने वाली पर पताका को फहराती, प्रजाओं का रञ्जनऔर भीतिओं का भञ्जन करती हुई यह "रजतजयन्ती" सब संपत्तियों परविजय करने वाली हो।
**आशीर्वादश्लोकाः**
**विजेता वीराणामिह किल विनेता नयविदां
विपत्तेर्व्याहन्ता सततमनुमन्ता श्रुतिगिराम्।
भृशं भूमेर्भर्ता सरणिमनुसर्ता सुमनसां
समानेता श्रीणां जयनगरनेता विजयताम्॥**
श्रुतिगिरां वेदवाणीनाम् अनुमन्ता अनुगामी।
---------------------------------------------------------
वीरों को विजय करने वाले, नीतिज्ञों को शासन में लाने वाले,विपत्तियों को दूर करने वाले, पण्डितों (अथवा देवता) की पद्धति परचलने वाले, सर्वसंपदाओं को लाने वाले जयनगर के स्वामी का विजय हो।
**दुर्दान्तान् दमयन् रमां च रमयन् संनामयन्नुन्नतान्
विक्रान्तान् विनयन् जयं च जनयन् संमानयन्सज्जनान्।
कीर्तीरुज्ज्वलयन् शुभानि कलयन् प्रेम्णा प्रजाः पालयन्
भूयाद्भूमिमिमां सदैव सुखयन् श्रीमानसिंहः कृती॥**
विक्रान्तान् पराक्रमयुक्तान् विनयन् स्वशासने आनयन्।
---------------------------------------------------------------------------------
क्रूरों का दमन, राजलक्ष्मी का रमण, उन्नताभिमानियों का नमन,पराक्रमियों का शासन, विजय का उत्पादन, सज्जनों का संमान, कीर्ति को
उज्ज्वल, मङ्गलकार्यों की प्रवृत्ति, प्रजा का प्रेम से पालन, और इस भूमि कोसुखी करते हुए श्रीमाननरेन्द्र सदैव बिराजैं।
**वीराणां विजयाय विक्रमपतिर्धैर्याय यादःपति-
र्दानाय द्रविणार्थिनां धनपतिर्लाभाय लक्ष्मीपतिः।
विभ्राजद्विभवाय निर्जरपतिर्बोधाय वाचस्पति-
र्भूयाद्भूभरणाय राघवपतिः श्रीमानभूमीपतिः॥**
-----------------------------------------------------------------
श्रीमान् माननरपति - वीरों के विजय के लिये पराक्रम के स्वामी(अथवा विक्रमादित्य), धीरता के लिये समुद्र, दान के लिये धनपति(कुबेर), लक्ष्मीप्राप्ति के लिए लक्ष्मीपति, वैभव के लिये इन्द्र, ज्ञान केलिये बृहस्पति, और भूमिगलन के लिये रघुपति हो ।
**हिन्दी**
सकल प्रजा में आज आनंद अपार छाये
उरमें उछाह मानो रंग हैं बसन्ती के
सुन्दर सुरंग सजे जैपुर के राजभौन
उच्छवबहल मानो महल अवन्ती के।
राजदरबार मध्य राजैंमानसिंह भूप
छाये रम्यरंग पञ्चरङ्ग वैजयन्ती के
साजत अनेक साजलाजत महेन्द्रछटा
बाजत नगारे श्राज राजतजयन्ती के॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>उत्सववीथी<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>वसन्तपञ्चमी<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**सम्प्रति वसन्तसूचनामिव समधिगम्य
मनसि मनोजमञ्जुभावः संनिधीयताम्
गायनरसज्ञसूरिसन्ततसमाजमाप्य
श्रवसि वसन्तरागगीतिर्बत नीयताम्।
मञ्जुनाथ सुन्दरीसमाजे नवगीतिच्छटा
रञ्जितपटानां नवशोभेयं प्रतीयताम्
किञ्चिन् न्यञ्चयन्तीव हि पञ्च मीनकेतुशरान्
सपदि वसन्तपञ्चमीयं परिचीयताम्॥१॥**
'वसन्तः आगामी' इति सूचनां प्राप्य अग्रे वर्धिष्यमाणस्य मनोजस्यरम्यभावःसमीपे क्रियताम् अनुभूयतामित्यर्थः। अनेन शिशिरर्तौमान्यमानासेयं वसन्तपञ्चमी भाविनो वसन्तस्य सुचनामात्रमिति सूच्यते। गायनैः(गायकैः) रसज्ञैः, सूरिभिः (चतुरैः) च संततं व्याप्तं संगीतसमाजं प्राप्य
-------------------------------------------------
'वसन्त आनेवाला है' इस सूचना ही को पाकर मनपर मनोज(कामदेव) के मनोहर भावों की मोहर मुद्रित कर लीजिये \[ शिशिर ऋतुमेंमनाई जानेवाली 'वसन्तपञ्चमी' आगे आनेवाले वसन्त की सूचनामात्र है,
वसन्तरागगीतिः श्रूयताम्। गायनकुलपतीनां गृहे तद्दिनभाविनो वसन्तसंगीतसमाजस्य सूचनमेतत्। नवगीतिच्छटा होलिकासम्बन्धिगीतीनामानन्दः,'वसन्ती' 'फागुनिया' इति प्रसिद्वानां रञ्जितपटानां शोभा च, तत आरभ्यैवजायते इति प्रतीयताम्।पञ्चसंख्याकान् (समस्तानिति यावत्) कामशरान्रसिकेषु किञ्चित् न्यञ्चयन्तीव नमयन्तीव सेयं वसन्तपञ्चमी। होलिकाद्युत्सवेषु कामबाणाःपूर्णतया रसिकसमाजे संचलिष्यन्ति। वसन्तपञ्चम्यांतु ते कामिलक्ष्येकिञ्चिदावर्जिता भवन्तीति वसन्तारम्भः सूचितः॥१॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>सूर्यसप्तमीमेलकः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
तत्र मेलकानां संनिवेशक्रमोनिदर्श्यते
पूर्वं हस्तिनः
**काञ्चनकलिततन्तुसंततवसनधराः
कन्धरास्वमन्दहेमशृङ्खला विभासन्ते
चारुदन्तमण्डले विभासितवलयभरा
झङ्कृतिकरा ये हेमकिङ्किणीभिरायन्ते।**
-----------------------------------------------------------------------------
यह उपपत्ति दी गई है, अन्यथा वसन्त का इस समय क्या सम्बन्ध ? \]गायक और गानरसज्ञ सहृदयों के समाज में पहुँच कर कानों में वसन्तरागकी गीति डालिये। सुन्दरीसमाज में फागसम्बन्धी गीतियों की छुटा, औरवसन्ती वस्त्रोंकी शोभा का उस दिन से अनुभव करिये। कामदेव के पांचोंबाणों को कुछ कुछ झुकाती हुई (अर्थात् होली पर होनेवाले उद्दीपन कोआरम्भ करनेवाली) इस वसन्तपञ्चमी का परिचय करिये ॥१॥
**मञ्जुनाथ लम्बमानमुक्तामणिनिकरधरा-
मलिके सुवर्णश्रियं दधतः प्रकाशन्ते
तुलितधरित्रीधरा गण्डमदवारिधरा
अम्बरधराधिपतिकुञ्जरा विराजते॥२॥**
सौवर्णतन्तुभिः ('कलाबत्तू') व्याप्तानां ('कारचोबी' कार्यखचितानाम्) वसनानां धारकाः।कन्धरासु ग्रीवासु। दन्तेषु विभासितः सुवर्णवलयसमूहो येषाम्, हस्तिनां दीर्घेषु दन्तेषु मध्ये मध्ये सुवर्णवलयाः परिधाप्यन्ते तद्युक्ताइत्यर्थः। हेमकिङ्किणीभिः सुवर्णघण्टिकाभिर्झङ्कारकराःये आयन्ते आगच्छन्ति। आ-अय्।अलिके ललाटे लम्बितमुक्तासमूहां सुवर्णश्रियं ('सिरी' हस्तिनः शिरोभूषणम्) धारयन्तःगण्डयोः कपोलयोर्मदजलधारकाः॥२॥
**गर्वभराच्छुण्डमुपरि नयन्तो मुहु-
श्चण्डकरमण्डलविभासं स्थगयन्तेऽमी
नानावर्णचित्रगण्डमण्डलविकासवहा
धातुरङ्गशालिशृङ्गशोभां दर्शयन्तेऽमी।**
-------------------------------------------------------------
सुनहरी कारचोबीकार्य से जटित मखमली फूल यादि धारण करनेवाले, जिनके गले में सोने की सुन्दर सांकलें (गजबेल) सुशोभित हैं।दांतों के बीच बीच में जिनके सोने की चूडियां चमक रही हैं। जो सोनेकीघंटमाल से झंकार करते हुए आ रहे हैं। बड़े बड़े मोती के लटकनों सेसुशोभित सोने की जढाऊ सिरी धारण किये हुए ये बहुत ही सुन्दर मालूमहोते हैं। पर्वतों की तुलना रखनेवाले, कपोलों से मद झरनेवाले ये आम्बेराधिपति के हाथी सुशोभित हैं॥२॥
**मञ्जुनाथ मञ्जुमदनिर्झरं क्षरन्तो मुहुः
संमुखे विशालं कर्णतालं दोलयन्तेऽमी
मन्ये पक्षशातकपुरन्दरविपक्षधराः
पक्षधराः पर्वता इतीव सूचयन्तेऽमी॥३॥**
चण्डकर०—सूर्यमण्डलप्रकाशं स्थगयन्ति आच्छादयन्ति। नानारङ्गैश्चित्रितस्य
कपोलमण्डलस्य शोभाधारिणः अमी गैरिकादिधातूनां रङ्गैःशोभितानां शृङ्गाणां शोभां दर्शयन्ते, अग्रेउत्प्रेक्षिप्यमाणस्य पर्वतत्वस्यसाधकम्। इमे कर्णतालं न दोलयन्ति किन्तु द्वौ पक्षौ प्रकम्प्य -'वयं पक्षच्छेदकस्य इन्द्रस्य विरुद्वपक्षधारिणः पक्षधराः पर्वताः स्मः' इतिसूचयन्ति॥३॥
**प्राप्ता द्वारसीम्नि मत्ता मौलिमवघूर्णयन्ति
चूर्णयन्ति चक्रमरेः संगरे यदि व्रजन्ति
दिग्वारणदर्पविनिवारणप्रसक्ताइति
वारणाय शृङ्खलिता मर्यादार्हमाचरन्ति।**
-------------------------------------------------------
मस्ती से बार बार अपनी सूंड ऊपर उठाते हुए ये सूर्यमण्डल कीकान्ति को भी रोक देते हैं। नानारङ्गों से रँगे कपोलमण्डल को धारण करनेवाले ये गेरू-मैनसिल आदि धातुओं से रञ्जित पर्वतशृङ्गों की सी शोभादिखाते हैं। सुगन्धी मद के झरने करते हुए ये बार बारअपने कर्णतालहिलाते हैं। मानों- 'पर्वतों के पंखों को काटनेवाले इन्द्रके भी विरुद्ध पक्षवालेहम पक्ष (पांख) वाले पर्वत है' यही सूचित करते हैं॥३॥
**शुण्डावारिपूरैः पूरयन्त इव वारिनिधिं
वारिधेरधीनघनगर्वं ये समाहरन्ति
ऊढपञ्चरङ्गा गाढधृतरणरङ्गा अमी
मानमेदिनीशमत्तमातङ्गाः पुरःसरन्ति॥४॥**
राजद्वारे प्राप्ता ये मदात् मस्तकं घूर्णयन्ति (गजस्वभावः) ।अरेःचक्रं व्यूहम्।दिग्वारण०इमे गजा दिग्गजानां गर्वं दूरीकर्तुं धावन्ति तदाआधोरणास्तान् शृङ्खलया बध्नन्ति।इमेऽपि मर्यादां ज्ञात्वा शृङ्खलाबन्धंसहन्ते, अन्यथा एषामग्रे का वराकी शङ्खलेति भावः। शुण्डावारि०-घनास्तुसमुद्राज्जलं यदा गृह्णन्ति तदैव वर्षन्तीति समुद्राधीनाः।इमे तु समुद्रमपिशुण्डाफूस्कारजलेन भरन्तीति धन-गर्वहारकाः। ऊढः धृतः पञ्चरङ्गध्वजो यैः।गाढं धृतःरणस्य रङ्गःअनुरागो यैः॥४॥
-------------------------------------------------------------
राजद्वार पर आकर जो मस्ती से मस्तक घुमाते रहते हैं। यदि युद्ध मेंजाते हैं तो बैरी के व्यूह (चक्र) को तोड देते हैं। ये जिस समय दिग्गजों(दिशाओं के हाथी) के गर्व को दूर करने के इरादे से दौड़ना चाहते हैंउस समय इनके रक्षक इन्हें सांकल से बांध देते हैं। ये भी मर्यादा केअनुसार ही आचरण करते हैं, अर्थात् अनिच्छासे बन्धन सह लेते हैं, अन्यथा इनके सामने बिचारी सांकल की क्या बिसात है ? अपनी सूंड के जल सेसमुद्र को भी भरते हुए ये मानों समुद्राधीन मेघ के गर्व को दूर करते हैं\[ मेघ तो समुद्र से जल लेकर ही बरसते हैं और ये समुद्र को भीभरते हैं \] ।पँचरङ्ग झण्डा लियें, युद्ध से पूर्ण प्रेम रखनेवाले ये माननरेशके हाथी आगे आगे चल रहे हैं ॥४॥
**छप्पय— फुङ्कृतिवारिभरेण गगनतलमुद्भरयन्ती
चरणधरणबलभराद्धरणितलमानमयन्ती।
सरभसचीत्कृतिचयाच्चकितभावं विदधाना
घोरबृंहितारवैर्वैरिहृदिभयं ददाना।**
**तुङ्गतया तारापथं तरलयितुं जनितोद्यमा।
मानमेदिनीसुरपतेर्भाति गजघटा घनसमा॥५॥**
उद्भरयन्ती पूरयन्ती।'बृंहितं करिगर्जितम्'।तारापथं गगनमपितरलयितुं चलयितुम्।घनसमा मेघसदृशी ॥५॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/> **उष्ट्राः** <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>
**क०—सुन्दरसुवर्णसूचिकार्यैश्चित्रशोभावहान्
मञ्जुमखमल्लपरिस्तोमान् ये समावहन्
भूषणसमिद्धा भृशमग्रपटबन्धभृतो
लम्बितगुलच्छाः पार्श्वतो ये द्रुतमभ्रमन्।**
फुंकार के बल से आकाश को भरनेवाली, पैर धरते समय अपने बलऔर भारसे भूतल को भी नमानेवाली, यकायक अपनी चिंघाड से लोगोंको चौंकानेवाली, घोरगर्जना से बैरियों के हृदय में भय पैदा करनेवालीअपनी ऊँचाई से नक्षत्रमार्ग (आकाश) को भी विचलित करने के लियेतैयार यह मानमहाराज की गजघटा (हाथियों का समूह) मेघ के समानस सुशोभित है ॥५॥
**पात्रान्नोत्किरन्तो निजगत्या जलबिन्दुमपि
शब्दसिन्धुमेते जानुवलयैरिवाऽवमन्
क्रोशशतमार्गस्याऽवहेलका मुदैव, मञ्जु-
मेलकाऽभिनन्द्यास्ते क्रमेलकाः समागमन्॥६॥**
सुन्दरैःसुवर्णसूचिकार्यैः(ज़रदोज़ीकाम, कसीदा)
विचित्रशोभाधारकान्मनोहरान् मखमल्लस्य (मख़मल) परिस्तोमान् कुथान् (पृष्ठास्तरणानि) ये अधारयन्।भृशं भूषणैः दीप्यमानाः, अग्रपटबन्धम् (मुखमारभ्यवक्षःपर्यन्तलम्बिनम्) धारयन्तः। पार्श्वतः उभयपार्श्वयोः लम्बमानकौशेयगुच्छाः(उष्ट्राणां पृष्ठे नानावर्णा गुच्छका उभयतो लम्बन्ते, यथा हस्तिनां घण्टाः) ।पात्रान्नो०- जलपूर्णं पात्रमादाय पृष्ठे स्थीयते, तथापिजलबिन्दुरेकोपि पात्रान्न पततीत्युष्ट्राणां गतिकौशलम्।जानुधृतैः वलयैः('नेवरी') शब्दस्य सिन्धुमित्र अवमन्, अतिशब्दमकुर्वन्नित्यर्थः। मञ्जुमेलके प्रशंसनीयाः॥६॥
----------------------------------------------------------------------
सुन्दर सुनहरी ज़रदोजी कामके कारण विचित्रशोभावाली जीनकाठी'कूँची'जिन ने धारण कर रखी है। गहनों से सुशोभित, ठोडी से नीचे बँधेसुन्दर चीरे (जेरबन्द) को धारण करनेवाले, जिनकी पीठ पर से दोनों तरफरेशमी फूंदेलटक रहे हैं, जो जल्दी से घूम जाते हैं। चाल की चतुराईं केकारण जो पीठ पर रखे जल के कटोरे से एक बूँद भी न छलकानेवाले,नेवरियों से जो झनझनाहट का समुद्र ही उमडादेते हैं। बडे आनन्द से सौसौ कोसका रास्ता तय करनेवाले ये वो ऊँट आगये, जिनकी तमाम मेला'वाह वाह' करके तारीफ़ करता है ॥६॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>अश्वाः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**चञ्चलमुदस्य मुहुर्ग्रीवामवकुञ्चयन्तो
वदनमुदञ्चयन्तो लोचनमिहाऽऽहरन्ति
मुखरं वहन्तो मुहुः प्रोथपुटमुन्नमय्य
सपदि समन्ततोऽथ फेनभरैरुद्भरन्ति।
मञ्जुनाथ कर्णयुगमुत्तरङ्गयन्तो मुहु-
श्चञ्चलदृगञ्चलेन वञ्चनमिवाचरन्ति
गमनजवेन जातु विजितविहङ्गाः पुरः
कीलितकुरङ्गास्ते तुरङ्गाः सुखं संचरन्ति॥७॥**
चञ्चलं यथा स्यात्तथा उत्क्षिप्य (उत्थाप्य) मुहुर्ग्रीवाम् अवकुञ्चयन्ति(मोटयन्ति)। मुखम् उन्नमयन्तः पश्यतां लोचनं वशयन्ति। 'फुर फुर'इति शब्देन मुखरं प्रोथपुढं (नासापुटम्) उन्नमय्य वहन्तः ये परितो मुखफेर्नैः पूरयन्ति। उत्तरङ्गयन्तः (प्रकारविशेषेण चालयन्तः), चञ्चलेन नेत्रप्रान्तेन लोकानां प्रतारणमिवाचरन्ति।पादत्रयवर्णिताश्चेष्टास्तुरगस्वभावः।कीलितकुरङ्गाः गमनजवेन स्तब्धीकृतहरिणाः॥७॥
----------------------------------------------------------------------
चंचलतासे ऊँचा करके जो बार बार गरदन को मोड़ते हैं, मुँह कोउठाते हुए जो देखनेवालों के नेत्रों को अपनी तरफ़ खेंचते हैं। 'फुर्र फुर्र' शब्द करते हुए अपने नथुने को बार बार उठाकर चारों तरफ़ फेन (झाग) झरते हैं। बार बार कनोती को चलाते हुए यह ये चंचलनेत्रों से मानोंलोगों की वञ्चना (ठगी) ही करना चाहते हैं। चाल की तेजी से जिननेविहङ्गों (पक्षी) को भी जीत लिया, कुरङ्गों \[ हरिण \] को भी कील दिया,वो ये राजा के तुरङ्ग (घोड़े) इठलाते हुए सामने जा रहे है ॥७॥
**चञ्चति सुचारु वपुश्चिक्कणचमत्कृतिदं
मन्ये वेगवीचयोऽङ्गसीम्निमुहुः संचरन्ति
चञ्चलितकर्णास्तार्क्ष्यवेगकथामाकलय्य
तमिव निरोद्धुमग्रपादाभ्यां समुच्छलन्ति।
मञ्जुनाथ घोरतरवल्गापरिणद्धा अपि
पवनविरुद्धाऽऽहवलालसां न संत्यजन्ति
अर्वन्तोऽस्मदग्रे के जरन्तो दिनभर्तुरिति
क्रोधं कलयन्तो मुखे लोहं मुहुश्चर्वयन्ति॥८॥**
चिक्कणं स्निग्धम् अत एव चमत्कृतियुक्तं येषां वपुः चञ्चति शोभते।तत्रोत्प्रेक्षते—मन्ये,अङ्गेषु वेगस्य तरङ्गाः वारं वारं संचरन्ति।तार्क्ष्यस्य वेग-
--------------------------------------------------------------
चिकना और चमकदार जिनका अङ्ग यों सुशोभित है मानों अङ्गों मेंवेग (तेजी) की तरङ्गें ही इधर उधर लहरा रही हैं। गरुड के वेग कीबात सुनकर क्रोध से कनोती चलाते हुए मानों उसको रोकने के लिये आगेके पैरों से उछलते हैं। लगाम से खिचे हुए हैं तो भी तेजी के विषयमें पवन से लड़ाई के लिए अड़े हैं। 'दिनभर्ता' (सूर्य) के बुड्ढे घोडेहमारे आगे भला क्या चीज़ हैं, इस ही क्रोध से मानों मुँह में लगाम कालोहा चबाते रहते हैं। यहां 'दिनभर्ता' इस पदसे सूचित होता है किकिसी तरह दिन की भरती करना यह उसका कर्तव्य है। तब ही तो एकक्षण भी न ठहरा कर रात दिन अपने घोड़ों को हांकता रहता है। ऐसेबेगारी के थके मांदे बुड्ढे घोड़े बिचारे क्या चीज़ हैं। यों तिरस्कार ध्वनितहोता है ॥८॥
कथां श्रुत्वा चञ्चलितकर्णा ये तं पराजेतुमिव अग्रपादाभ्यां खेउच्छलन्ति।घोरया कठिनया वल्गया (लगाम) बद्धा अपि ये पवनविरुद्धस्य आहवस्य(युद्धस्य) लालसां न त्यजन्ति, वेगविषये पवनेन साकं योद्धुमिच्छन्तीत्यर्थः।दिनभर्तुः सूर्यस्य वृद्धाः अर्वन्तःघोटकाःअस्मदग्रे के? न किमपि वस्तु।इति कुप्यन्तो मुखे लोहं चर्चयन्ति। 'लोहकविका' चर्वणे कोपो हेतुरुत्प्रेक्ष्यते। 'दिनभर्तृ' पदेन-दिनपूरणं तस्य कर्तव्यम्। अत एव निरन्तरमविश्रम्य घोटकान् परिचालयति। एवंविधस्य आपद्ग्रस्तस्य ('बेगारी') श्रमकर्षितावृद्धा घोटकाःके वराका इति अवधीरणातिशयो ध्वन्यते॥८॥
घोटकानां शृङ्गारः
**चारुचरणेषु हेमहंसका विभान्ति भूरि
जानुयुगमध्ये रणद्वलया विराजन्ते
हेममणिहारावलिरुल्लोठति कन्धरायां
पुच्छे बन्धुराणि रम्यरत्नान्यवलम्बन्ते।
मञ्जुनाथ मौलौ मञ्जुलोत्तसो विभाति चल-
न्नंसोपरि तन्तुस्यूतमणयःप्रकाशन्ते
संसूचयमानानीव रत्नाकरजन्म निजं
रत्नालङ्कृतानि हयरत्नान्यवभासन्ते॥९॥**
सुवर्णस्य हंसकाः, 'हंसकः पादकटकः'।अग्रवर्तिनोःजानुनोर्मध्येरणद्वलयाः'नेवरी'।उल्लोठति इतस्ततः परिचलति। पुच्छे तनूरुहग्रथितानि
---------------------------------------------------
सुन्दर पैरों में सोने के कड़े, घुटनों में बजनी नेवरियां सुशोभित हैं।गले में सोने और रत्नों की मालाएँ लहराती हैं। पूंछ के बालों में गुंथे हुए
सुन्दराणि रत्नानि लम्बन्ते।चलन् गमनसंरम्भेण कम्पमानः उत्तंसः (कलँगी)।स्कन्धस्योपरि कन्धरायाम् ('अयाल') तन्तुभिः मूर्द्धजेषु स्यूता ग्रथिताः।रत्नधारणेन वयं रत्नाकराज्जाताः(उच्चैःश्रवसः सहोदराः) इति सूचयन्त इवरत्नभूता हयाः॥९॥
**छप्पय—झमिति झमिति रवमुखरसमरभरधरणधुरीणाः
कथमपि रोधमयन्ति हन्त मुखलीन - खलीनाः।
उच्छलन्ति नृत्यन्ति तिर्यगुपयन्ति रमन्ते
मुहुरिह फूत्कुर्वन्ति शीघ्रगतये त्वरयन्ते।**
**कविकामनिशमुदस्य ये कविकामितसुषमाऽऽवहाः।
सञ्चरन्ति चपलक्रमं ते किल वाजिकुलोद्वहाः॥१०॥**
झम् झम् इति रवेण मुखराः, संग्रामभरधारणे निपुणाश्च, संग्रामस्यसर्वस्वमित्याशयः।मुखे लीनःखलीनः कविका (लगामाग्र-लोहभागः)
-----------------------------------------------
बहुमूल्य रत्न लटकते हैं। सिरपर झोंका लेती हुई कलँगी और अयाल केबालों में रेशम से गुँथी मणियां चमचमा रही हैं। हमारा जन्म 'रत्नाकर'(समुद्र) से हुआ है (अर्थात् उच्चैःश्रवा के सहोदर हैं) यही सूचित करनेके लिये मानों रत्नोंसे शृङ्गारित ये अश्वरत्न(श्रेष्ठ घोड़े) शोभा पारहे हैं ॥९॥
झम् झम् शब्द करनेवाले तथा संग्रामभार के धारण में समर्थ अर्थात्क्षत्रियों के लिये युद्धके सर्वस्व, इतने चञ्चल हैं कि मुखमें लगाम लगीरहने पर भी बड़ी कठिनाई से रुकते हैं। चलते चलते कभी उछलते हैं,कभी नांचते हैं, कभी टेढ़े चलते हैं, कभी क्रीड़ा करते हैं। बार बार फुर्र
येषां ते। तिर्यगुपयन्ति सरलं गच्छन्तः सहसैव तिर्यक्परिचलन्ति। येकविकां खलीनम् अनिशम् उदस्य (उच्चैःकृत्य) कविकामितशोभावहाःकविवर्णनीयशोभाढ्याः (भवन्ति)। वाजि० वाजिकुलश्रेष्ठाः॥१०॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>रथाः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**मृदुलमहाहमखमल्लमञ्जुलावरणा
हारिहेमवल्लरीविताना गुल्मकान्तरे
सर्वविधसज्जासंविधानाः सोपधानाः पुनः
काञ्चनकलशशोभमाना मौलिशिखरे।
मुष्णन्तो मनांसि चित्ररचनाचमत्कृतिभि-
र्भूषणझणत्कृतिभिर्भान्तो भूरि संगरे
संपूरितसंपरायसंपत्सुमनोरथास्ते
मानमेदिनीशरथा निर्ययुरथान्तरे॥११॥**
येषां स्थानामुपरि मृदुलस्य महार्हमखमल्लस्य आवरणमस्ति। गुल्मकस्य 'छतरी' इति ख्यातस्य अन्तःमनोहारिणो सौवर्णवल्लरीवितानाः
------------------------------------------------------
फुर्र शब्द करते हैं, जल्दी चलनेके लिए तकाजा करते हैं। बार बार लगामको ऊँची उठाकर इस तरह चेष्टा करते हैं कि कवि भी उस शोभा का वर्णनकरना चाहते हैं। वही ये अश्वश्रेष्ठ चञ्चलतासे चल रहे हैं॥१०॥
जिन पर कोमल, बहुमूल्य मखमल के साज (पोश) चढ़े हैं। छत्रीके अन्दर सुन्दर सुनहरी झालरियां लटकती हैं। जिनमें आराम के सबसामान मौजूद हैं। पीठ की तरफ़ कोमल तकिये हैं, और जिनकी छत्री केशिखर पर सोनेके कलश शोभित हैं। जिनके साज पर जरदोजी की वह
('सुनहरी झालर') सन्ति। सर्वविधसज्जायाः (सामग्र्याः) संविधानं येषु।उपधानेन सहिताः, मौलिदेशे सुवर्णकलशेन शोभमानाः।संपूरितः संग्रामश्रियो मनोरथो यैः। निर्ययुः अथ अन्तरे, अथ एतदन्तरे मानमहीशस्यरथा निर्ययुरित्यन्वयः। रथा रथाइति त्रिर्यमकम्॥११॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>श्रीसूर्यदेवस्य रथः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**काञ्चनकलितचारुचूडमधिरुह्य रथं
जयनगरेन्द्रोऽभ्यागमाय याति, वीक्ष्यताम्
पूर्वतोऽथ गालवाश्रमस्य पर्वतोपरितोऽ-
भिमुखमुपैति भास्वतोऽयं रथ ईक्ष्यताम्।
मञ्जुनाथ राजमार्गमध्ये पौरलोकगणो
हर्म्यमौलिमध्ये मानिनीगणो निरीक्ष्यताम्
मेलकमिलिततूर्यमधुरमनोज्ञरव-
पूर्यमाणकाष्ठा सूर्यसप्तमी समीक्ष्यताम्॥१२॥**
काञ्चननिर्मिता चारुचूडा (शिखरदेशः) यस्य ईदृशं रथमधिरुह्य
---------------------------------------
चित्रकारी दिखलाई गई है कि देखनेवालों के मन आकर्षित होजाते हैं। युद्धमें भूषणों के झणत्कार से ही जिन की शोभा होती है। युद्ध के समय सबमनोरथों को पूर्ण करनेवाले मानमहीपति के रथ इसके अनन्तरनिकले॥११॥ हाथी घोड़े आदि के विशेष वर्णन के लिये 'साहित्यवैभव'की 'नवरसवीथी' देखनी चाहिये।
सुनहरी छत्त (टप) की बग्गीमें विराज कर जयपुराधिपति सूर्यभगवान्की अगवानी को जा रहे हैं। देखिये, पूर्व की तरफ़ से-'गलता' के पहाड़ पर
जयपुरेन्द्रःसूर्यदेवस्य अभ्यागमाय संमुखस्वागताय ('अगवानी') राजमार्गेयातीति दृश्यताम्। जयपुरस्य पूर्वदिशातः सूर्यस्य रथः, राज्ञः संमुखमुपैतिइति वीक्ष्यताम्। सुवर्णचूडामण्डितं तुरंगरथमारुह्य नगरात् जयपुरेन्द्रःस्वागताय चलति, द्वितीयतः सूर्यदेवस्य रथो गालवाश्रमादायाति, रामगञ्जनिकटे च द्वयोः सान्निध्यं भवतीति तद्दिनघटना सूचिता।मेलके संघीभूतानांतूर्याणां (वाद्यानाम्) मधुरमनोहररवैः पूर्यमाणाः दिशः यस्यां सा।तूर्यपूर्य सूर्येति प्राप्ताः॥१२॥
**फाल्गुनाऽऽरम्भः**
तस्य शोभा
**कोरका विकासमुपयाताः कर्णिकारेष्वद्य
कान्तिः काञ्चनारे काऽपि भाति कलिकाकुलस्य
श्रूयन्ते समिद्धसहकारे पिकपुञ्जाऽऽरवा
मधुकरगुज्जासविधेऽसौ सरसीरुहस्य।
मञ्जुनाथ रसिकसमाजे नवगीतिच्छटा
पिष्टातकरङ्गघटा शोभते शुचं निरस्य
दत्तमनोलोभा विप्रयोगिमनःक्षोभायाऽद्य
भूरितमशोभा परितोऽसौ भाति फाल्गुनस्य॥१३॥**
काञ्चनारवृक्षेकलिकाकुलस्य (कुड्मलसमूहस्य) अनिर्वचनीया शोभा।
----------------------------------------------
से सूर्य भगवान् का रथ संमुख आरहा है, इसे भी देखिये।बाज़ारों में मेलेके लिए इकट्ठे हुए पुरवासियों के समूह और मकानों की छतों पर बैठे स्त्रीसमूह का भी निरीक्षण करिये। मिलकर बजने वाले बाजों के मधुर शब्दसेदिशाओं को भरनेवाली इस 'सूर्यसप्तमी' (मेला) को देखिये ॥१२॥
समिद्धे पुष्पिते सहकारे पिकपुञ्जस्य आरवाः (कूजितानि) श्रूयन्ते। नवगीतिच्छटा होलिकासम्बन्धिगीतिशोभा। पिष्टातकः (गुलाल), रङ्गः रङ्गमिश्रितजलं च तयोः, पिष्टातकरङ्गस्य घनघटेव घटा वा लोकस्य शुचं (शोकम्)निरस्य शोभते ॥१३॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>होलिकोत्सवः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**गीयन्ते निकुञ्जे गुणगीतयो वसन्तस्याद्य
मत्तपिकपुञ्जे कुहूध्वनयः प्रचीयन्ते
चीयन्ते चतुर्दिक् चञ्चरीककुले मोदरसाः
सरसरसाले सर्वसुषमाःसमीयन्ते।
मीयन्ते मनस्सु मन्मथस्य महिमानो भूरि
मञ्जुमकरन्दाः सरघाभिः परिपीयन्ते
पीयन्ते दृशैव रसिकेन फुल्लवासन्तिकाः
कामममी वासन्तिका वासराः सुगीयन्ते॥१४॥**
चञ्चरीककुले भ्रमरसमूहे मोदरसाःप्रमोदातिशयाः चीयन्ते वर्द्धन्ते।समीयन्ते समवेता भवन्ति। मन्मथस्य महिमानः सर्वविधाः शक्तयो मन-
-----------------------------------------------
कनेरों की कलियां इस समय खिलने लग गई हैं। कचनार में कलियोंकी अपूर्व शोभा है। फूले हुए आमों पर कोयलों की आवाजें सुनाई दे रहींहैं। कमलों के आस पास भौंरों के गुञ्जारव आरम्भ होगये हैं। रसियों में'रसिया' आदि मौसमी गीतियों की बहार आ गई। सोच और फिक्र कोहटा कर रंग और गुलाल की छटा छागई। विरहियों के मन को डगमगानेवाली फाल्गुन की यह लुभावनी शोभा चारों तरफ़ छाई हुई है॥१३॥
स्येव मीयन्ते ज्ञायन्ते, न वाचा उद्घाटनस्यावश्यकता।'सरघा मधुमक्षिका'।वासन्त्य एव वासन्तिकाः, रसिकेन एतादृश्यो नवलतिका दृष्ट्यैव पीयन्तेसातिशयं निरीक्ष्यन्ते। नायिकाविषयकमाकूतं स्पष्टं मार्मिकाणाम्॥१४॥
**उन्मीलन्मनोज्ञसहकारमञ्जरीषु मुहु-
र्मधुमकरन्दझरीनिभृतमवष्टम्भते
माधवीषु निर्भरमवाप्य परिरम्भे सुखं
मलयसमीरो मदाऽऽरम्भे न विलम्बते।
मञ्जुनाथ निभृतनिलीना काऽपि भावच्छटा
सम्प्रति नवीनामेव रुचिमवलम्बते
मानिनीमनस्सु भाति मदनमहोत्सवोऽद्य
होलिकामहोत्सवोयं जगति विजृम्भते॥१५॥**
निभृतं यथा तथा अवष्टम्भते स्थिरा भवति। माधवीलतासु आश्लेषेसुखं प्राप्य \[ अर्थात् माधवीपरिरम्भरणेन सुरभितः\] मलयानिलःलोकानां
-----------------------------------------------
आज कुब्जोंमें वसन्त की गुणगीति गाई जा रही हैं। मस्त कोकिलों में'कुहू कुहू' की आवाजों का बाजार गर्म है। भौंरों में चारों तरफ़ आनन्दउमड़ रहे हैं। आमों पर सब शोभायें जमा हो गई हैं। कामदेव का सामर्थ्यमन-ही-मन सबने अच्छी तरह समझ लिया है। मधुमक्षिकायें पेट भर पुष्पोंका रस पी रही हैं। रसिकगण नई फूली वासन्ती लताओं को नेत्रों से हीपी रहे हैं। आहा ये वसन्त के दिन जी खोल कर गाये जारहे हैं ॥१४॥
खिलती हुई मनोहर आमकी मञ्जरियों में मधुर मकरन्द धीरे धीरेस्थिर होता जारहा है। माधवी लताओं में आलिङ्गन का सुख प्राप्त कर यह
मादनकार्यारम्भे विलम्बं न करोति। रसिकानां मनसि निभृतनिलीना गुप्तंस्थिता भावच्छटा नवीनां (कामानुकूलां) रुचिम् अवलम्बते॥१५॥
**भासते समन्तादिन्दुमधुरमरीचिविभा
वायुलहरीयं वाति सुरभिरसस्रवा
कुत्रचित्कुसुमसारगन्धः क्वाऽपि पुष्पहार
एकतो विहारवस्तुसंहतिरनिह्नवा।
अन्यतः कुसुम्भरङ्ग-पिष्टातकसज्जा, पुरः
सज्जा सुन्दरीणां गीतिर्जनितमनोभवा
कामिमनोव्यग्रीकरणाय समवेता स्वयं
होलिकामहोत्सवस्य सामग्री नवा नवा॥१६॥**
इन्दोःसुन्दराणां मरीचीनां (किरणानाम्) विभा समन्ताद्भाति।आम्रादीनां सुगन्धितरसस्राविणी वायुलहरी। क्वचित् कुसुमसारस्य('इत्रस्य') गन्धः, कुत्रचित् पुष्पहारः, एकतःपान-शय्यादिविहारोचितवस्तूनां संहतिः अनिह्ववा (प्रकटा) भाति। अपरतः कुसुम्भरङ्गस्य पिष्टातकस्य
---------------------------------------------
(शीतल मन्द सुगन्ध) मलयपवन (दक्षिणी वायु) मस्ती लाने में जरासुस्ती नहीं करता। मनुष्यों के हृदय में छुपे हुये मधुरभावों ने इस समयनया ही मार्ग अवलम्बन किया है। मानवती नारियों के मन में भी मदन-महोत्सव जग उठा है। (इस तरह) जगतभरमें होलिकामहोत्सव की धूममची हुई है ॥१५॥
चन्द्रमा की चटकदार चाँदनी चारों ओर छिटकी हुई है। सुगन्धी औररसीली वसन्ती वायु की लहरें हर तरफ़ बह रही हैं। कहीं इत्रों की सुगन्ध,
च सज्जा (सामग्री) (अस्ति)।पुरःअग्रे च, जनितमनोभवा सुन्दरीणांगीतिःसज्जा (संनद्धा उपस्थिताऽस्ति)। अत एव सेयं नवा नवासामग्री ॥१६॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>राधाकृष्णयो रङ्गहोलिका<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**रङ्गमयी प्रेयसी विराजते विहारस्थले
रङ्गमयी प्रेयसोऽपि मूर्तिरुपभासते
रङ्गमयी गोपगोपिकानां मञ्जुमण्डलीयं
सरस-सारङ्गमयी गीतिर्मनो गाहते।
रङ्गमयी भूमिर्व्रजवीथिरपि रङ्गमयी,
रङ्गमयी मन्ये मनोवृत्तिः प्रतिभासते
होलामद्य रङ्गमयीमाप्य तस्याः सङ्गवशाद्
रङ्गमयी सेयं सर्वजगती विराजते॥१७॥**
प्रेयसी श्रीराधिका।सरसः सारङ्गनामा रागविशेषः। मनोवृत्तिःरङ्गमयी अनुरागयुक्ता भासते ॥१७॥
----------------------------------------------
कहीं फूलों के हार, कहीं विहार के सामान, सामने रक्खे जा रहे हैं। दूसरीतरफ, कसूँभीरङ्ग और गुलाल की तय्यारी होरही है। सामने मनोज कोजगानेवाली सुन्दरियों की गीति भी उपस्थित है । (यों) कामीजन के मनको डगमगाने के लिये होलिकामहोत्सव की नई नई सामग्री इकट्ठी होगई है ॥१६॥
विहारभवन में रँगीली प्रियाजी खडी हैं तो प्रियतम की मूर्ति भीरंगमें सराबोर है। इधर गोपी और ग्वालों की मण्डली भी रङ्गमयी दिखती
**भ्राम्यन्ती सुपिष्टातकपूरघनघोरघटा
सेयं निष्कुटान्तर्बत सर्वतस्तिरोदधाति
भृशमनुराग-रस-रागभृता मण्डलीयं
राजद्व्रजनागरीणां क्रीडन्ती मुदं ददाति।
मञ्जुनाथ निपुणतमोऽपि वामलोचनानां
काममन्तराले धृतो दयितो वशं प्रयाति
अङ्गनाभिरद्य रङ्गनालिकाभिराकुलितो
नूनमङ्गनान्तर्मौनमास्थितोऽयमाविभाति॥१८॥**
पिष्टातकपूररूपा घनघोरा घटा प्रमदावनस्य मध्ये सर्वतः तिरोदधातिसर्वदिशः आच्छादयतीत्यर्थः। अनुरागेण, रसेन (आनन्देन), रागेणगीतिरागेण च भृता व्रजनारीणां मण्डली परस्परं रङ्गनिक्षेपक्रीडां कुर्वतीमुदं ददाति।वामलोचनानाम् अन्तराले मध्यभागे धृतः निपुणोऽपि दयितः
----------------------------------------------
है तो गीति भी सारंग-(राग)-मयी ही मन पर चढ़ी हुई है। सब भूमिरंगमयी है, व्रजवीथी भी रंगमयी दिखलाई पड़ रही है। और तो क्या,मनोवृत्ति भी आज सब तरह रंगमयी हो गई है। इस रंगमयी होलिका कोपाकर इसके सङ्ग से जगत् भर आज रङ्गमय हो पड़ा है॥१७॥
फैलती हुई इस गुलाल की घनघोर घटाने जनाने बाग को सब तरफसे ढँक दिया है। अनुराग और राग (वसन्त सारङ्ग आदि) में मस्त हुई व्रजसुन्दरियों की मण्डली फाग खेलती हुई बहुत ही भली मालूम हो रहीहै। बहुत चतुर होने पर भी प्रियतम आज इन वामलोचनाओं में घिर गयेहैं, बेबस होगये हैं। अङ्गनाओंसे रङ्गनालिकाओं (पिचकारी) से व्याकुलकिये यह आँगन में चुपचाप दिखाई दे रहे हैं ॥१८॥
श्रीकृष्णः तासां वशं गच्छति। अङ्गनाभिः रङ्गनालिका - ('पिचकारी)-द्वारा आकुलीकृतः अङ्गनान्तः अङ्गनस्य (चतुष्कस्य) मध्ये मौनम् आस्थितःशोभते॥१८॥
**मोदभरमेदुरमुदेति गोपीवृन्दमितो-
ऽभिमुखमितोऽसौ गोपमण्डली विभासते
अभितः क्षिपन्ति चूर्णमुष्टिमवपूर्य मुहु-
र्मोदमत्तमानसा न केचिदिहोदासते।
किंशुककुसुमरङ्गमथ विसृजन्ति मिथो
मञ्जुनाथ शोभाः पश्य संमुखमिवाऽऽसते
रङ्गभराऽऽपूर्णचारुचूर्णघटादुर्दिनेषु
पूर्णमुखचन्द्रविभा प्रेयस्याः प्रकाशते॥१९॥**
मोदभरेण मेदुरं सान्द्रस्निग्धं गोपीवृन्दम् इतः उदेति। अभिमुखं चगोपानां मण्डली।अभितः उभयतःचूर्णस्य ('गुलाल') मुष्टिम् अवपूर्यक्षिपन्ति।मोदमत्ताःकेपि (गोपगोपीषुकेचिदपि) न उदासते तटस्था नभवन्ति, अपि तु सर्व एव चूर्णादिक्षेपे संलग्ना भवन्तीत्यर्थः। विसृजन्ति
--------------------------------------------
आनन्द में मस्त इधर गोपियों की मण्डली है, सामने गोपों काझुण्ड सुशोभित है। दोनों तरफ मुट्ठे भर भर कर गुलाल फैंक रहे हैं।आनन्द की मस्ती के कारण कोई कुछ कमी नहीं रखते। गुलाल के बाददुतरफाकेसूले का रङ्ग बरसाया जाता है। देखो तो, मानों शोभायें मूर्तिधारण कर सामने खड़ी हैं। रंग बरसने के साथ ही जब गुलाल के बादलछाते हैं उनमें प्रिया का पूर्ण मुखचन्द्र अद्भुत ही प्रकाशित होता है॥१९॥
क्षिपन्ति। शोभाः(सर्वा अपि) संमुखम् आसते इव।मन्ये जगतः सर्वाअपि शोभाःसंमुखगताः सन्तीति त्वं पश्येत्याशयः।रङ्गभरेण आपूर्णेषुचूर्णघटारूपदुर्दिनेषु (मेघच्छन्नदिनेषु) राधायाः पूर्णमुखचन्द्रस्य विभाभासते। यथा मेघाऽऽच्छन्नशुक्लपक्षे घनघटान्तरितस्य चन्द्रस्य शोभा भवति,तथा रङ्गगुलालघटाया मध्ये राधिकाया मुखचन्द्रस्य शोभा भवतीत्याशयः॥१९॥
**काश्चिन्मिथोमण्डयन्ति, गायन्त्यथ काश्चित्पुन-
र्लीला भाति सेयं नवबालासुमहोत्सवे
रङ्गजलाऽऽसेकात्पटसंभिन्ना विभान्ति पुन-
श्चेलाऽञ्चलच्छन्ना रङ्गखेलासुमहोत्सवे।
मञ्जुनाथ मोदोन्मदमदनविलासभृता-
न्यङ्गान्यवलालयन्ति दोलासुमहोत्सवे
को लावण्यलीलावशो मानसं न संदधाति
दोलामधिरूढमिव होलासुमहोत्सवे॥२०॥**
नवबालानां महति महोत्सवे मण्डनादिका सेयं लीला। चेलाञ्चलेन
-------------------------------------------------
कोई आपस में फूलों का सिंगार करती हैं, कोई गारही हैं, यों नवीनबालाओं में नाना तरह की लीलायें होरही हैं। रङ्गहोली में रङ्ग से तर होजानेके कारण कइयों के बारीक वस्त्र शरीर से चिमट गये हैं, जिससे अङ्गअङ्ग की शोभा दिखलाई पड़ती है। झूले में झूलती हुई कई (सुन्दरियें)आनन्द और मदनविलास के कारण अङ्गों को मनोमोहक ढङ्ग से झुका रहीहैं। कौन ऐसा सौन्दर्यरसिक होगा जिसका मन होलामहोत्सव पर भी दोलायित न हो ॥२०॥
छन्नाः(बालाः), रङ्गजलस्य समन्ततः अभिषेकात्पटेन संभिन्ना अत्याश्लिष्टाःसत्यः, रङ्गक्रीडामहोत्सवे भूयः विभान्ति। सूक्ष्मं पट्टवस्त्रं जलक्षेपान्नारीणामङ्गेषु सुतरां निलीनं भवति, येन सुन्दराङ्ग्यस्ताः सुतरां भान्तीत्याशयः। ताः(बालाः) मोदेन उन्मदानि मदनविलासेन च भृतानि अङ्गानिदोलाक्रीडोत्सवे अवलालयन्ति मोहकशैल्या संचालयन्ति। वसन्तेपि दोलाक्रीडेति रसिकसंप्रदायः। अत एव लावण्यलीलारसज्ञः को वा जनःहोलामहोत्सवे स्वमानसं दोलामधिरूढमिव न दधाति, अपि तु सर्वस्यापि मानसंमदनविलासेन दोलायितं भवतीत्यर्थः॥२०॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>मधुकरान्योक्तिः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**सहजसुगन्धसुख-मन्दमारुतेन युतं
भासते विलासस्थलं निभृतनिरर्गलम्
मञ्जुनाथ सेयं नवकुसुमविकासवहा
मालती विलाससहा भाति मोदमञ्जुलम्।
समयमियन्तं हन्त त्वमपि प्रतीक्षापरो
नीतवान्निरोधान्नयन्मानसमिदं चलम्
मधुकर ! किन्नुतव गुञ्जेनेह संजयता-
त्फुल्लत्पुष्पपुञ्जे ते निकुञ्जे नवमङ्गलम्॥२१॥**
स्वाभाविकसुगन्धेन सुखकारको यो मन्दपवनस्तेन । निरर्गलं प्रति-
---------------------------------------------
स्वाभाविकसुगन्धी मन्दवायु से मनोहर यह विलासस्थान एकान्तऔर बेरोकटोक है। जिसको नवीन कुसुमोद्गम हुआ है वो यह मालतीआनन्दविलास के योग्य है। चञ्चल मन को किसी तरह रोककर तुमनें भी
बन्धकशून्यम्।कुसुमविकासः श्लिष्टः। निरोधात् निग्रहात् विद्रोहितयाचञ्चलमिदं मानसं नयन् प्रतीक्षापरस्त्वम् इयन्तं समयं नीतवान्। हे भ्रमर !सांप्रतं तव गुञ्जनेन किम्, निकुञ्जे तव नवीनं मङ्गलं जयतु ॥२१॥
**भासते चतुर्दिक् चारुपिष्टातकरङ्गघटा,
रङ्गच्छुरिताऽऽर्द्रपटा मण्डली विभाव्यताम्
पौररसिकानां घोरढक्कासहकारिणीयं
न्यक्कारितबाधाभरा गीतिरवधार्यताम्।
मञ्जुनाथ मित्रमण्डलीषु मिल मोदभरात्,
प्रेमदत्तपानकमिहाऽद्य न निवार्यताम्
धर्मधुराधारक सुधारक ! समेहि सखे
किञ्चिदये स्नेहसुधाधारकता धार्यताम्॥२२॥**
पिष्टातकस्य रङ्गयुक्ताघटा।रङ्गेण च्छुरितःसिक्तः, अत एव आर्द्रःपटःयस्याः एवंविधा रसिकानां मण्डली दृश्यताम् । घोरढक्का-(डफ-)-सहकृता
---------------------------------------------
इतना समय प्रतीक्षा में बिताया है। हे भ्रमर! अब गुञ्जन से क्या ? जिसमेंपुष्पपुञ्जखिले हैं ऐसे इस निकुञ्ज में तुम्हारा नवीनमङ्गल हो॥२१॥
चारों तरफ गुलाल और रङ्ग की घटा छाई है। देखो, रसिकमण्डलीके वस्त्र भी रङ्ग से तरबतर हैं । डफ के साथ साथ पुरवासी रसिकों कीनिःशङ्क गीति पर भी ध्यान दो। आज तो मित्रमण्डली में मिलो। प्रेम सेदिये हुए पान (ठंढाई आदि) को आज तो मत रोको। धर्म का जूड़ा उठानेवाले मित्र सुधारक !आज तो मिल जाओ।सुधारक के साथ साथ आज भरके लिए जरा स्नेहसुधाधारक (प्रेमपीयूष के धारण करनेवाले) भी बनजाओ॥२२॥
दूरीकृतबाधासमूहा (निर्बाधा) रसिकानां गीतिः (नवसभ्यमानिनामरुन्तुदाहोलिगीतिः) अवधार्यताम्। अद्य (अस्मिन्दिने तु) प्रेम्णादत्तं, मित्रमण्डलीगतं भङ्गादि पानकं न वार्यताम्। हे सुधारक ! त्वं धर्मधुराया धारकोऽसि,परं हे सखे ! अद्य समेहि मित्रमण्डल्यां समवेतो भव।सुधारकेण त्वया स्नेहसुधाधारकत्वं स्वीक्रियताम्।अन्यान्येव दिनानि तव गौरवघोषणार्थं बहूनिसन्ति। अद्यतु जनानां स्नेहसुधां स्वीकुरु। ततश्च स्नेहपुरस्सरं दत्तमद्यमात्रमिदं पानकं तु न निवारयेति सुधारकमहाभागं प्रति प्रार्थना॥२२॥
**मण्डलीस्थितैः मित्रैः कृतं होलिकावर्णनम्**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>चतस्रोभाषाः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
उर्दूपण्डितो मुन्शी आह—
**मौसिमे बहार देख खोला मुँह बुलबुलों ने
आतिशये हिज्र का निकाला इश्कने शोला_(\*)**
व्रजभाषाभिज्ञो रसज्ञो ब्रूते—
**दूधिया छनाओ यार ! नीठ नरचोला मिल्यो
बोलाभर पीकें फिर बोलो बस बंभोला + ।**
जयपुरीयो रसिकःसंलपति—
**आओला कदेक, कद गाओला रँगीली फाग,
ढोला ! कद गोरीजीने हिवडै लगायोला÷**
संस्कृतज्ञो मार्मिकःकथयति—
**मानिनामनङ्गेनाऽद्य दोलामधिनीतं मनो
नो लास्यं दधाति रसिकानां किमसौ होला ?॥२३॥**
**_(\*)**वसन्तसमयं वीक्ष्य' बुलबुल' पक्षिभिः कूजनमारब्धम्।वियोगिनां कृते,प्रेम्ण विरहरूपस्याऽग्नेर्ज्वाला निःसारिता।वसन्तकृतोद्दीपनेन विरहिणे दग्धाइव भवन्तीत्याशयः। **+** दुग्धमिश्रां भङ्गां सञ्जय, काठिन्येन नरशरीरमिदंलब्धम्। 'बोला' (आबखोरा पात्रविशेषः), तन्मात्रां भङ्गां पीत्वा शिवं रट।
**÷**कदाआगमिष्यसि, रागसंवर्द्धिका होलिगीतीःकदा गास्यसि,हे प्रियतम ! प्रियतमां कदा वक्षसि योजयिष्यसि। ३ अनङ्गेन अद्य मानिनामपिमनःदोलायितं कृतम्। अत एव असौ होला किंरसिकानां लास्यम् (हर्षमित्यर्थः) नो दधाति ? अपि त्ववश्यं करोतीत्याशयः ॥२३॥
\[ रसिकवयस्यानामेव कृते सक्षमाप्रार्थनम् \]
**विध्यसि विलोले चलयन्ती चारुलोचने किम् ?
रुचिरकपोले दन्तमुद्रा मम नीयताम्
क्षीणकटिदेशो न सहेत कुचभारं भीरु !
बाहुपाश एषोऽप्यवलग्ने ते निधीयताम्।
नाऽधिकमुरीकरोषि मञ्जुनाथकामनां चे-
दुच्चकुचयुग्मे ! वचोऽप्येतन्मे विधीयताम्
होलिका मनुष्यमनोदोलिका सुसंनिहिता
चन्द्रमुखि ! चोलिकाऽवमर्द्दनमुदीयताम्॥२४॥**
ते अवलग्ने कटिदेशे मम एष बाहुपाशो निधीयताम्। मम कामनाम्अधिकं यदि न स्वीकरोषि, तर्हि उन्नतस्तनशालिनि ! एतन्मम वचनमेवक्रियताम्।मनुष्येत्युक्त्या मनुष्यमात्रस्य साम्प्रतं मनसि दोलायितभावः,यस्तु देवः पशुर्वा स्यात्तस्याऽन्या कथेति सूच्यते। चोलिका कञ्चुलिका ॥२४॥
-------------------------------------------------
आज मानियों के मनको भी बिना अङ्गवाले (अनङ्ग, कामदेव) नेदोलायित कर दिया है। सच कहिये, क्या यह होली रसिकों को आनन्दनहीं देती ? ॥२३॥
**वहसि कुसुम्भरङ्गरञ्जितमसंनहनं
वरवसनं ते लसदङ्गसुषमाऽऽवहम्
रङ्गजलसिक्तातनुनिबिडनिषक्तासेयं
कञ्चुकी वहति कुचयुग्मं लालसाऽऽवहम्।
मञ्जुनाथ शिञ्जारवमुखरकरेण मुहु-
र्वर्णचूर्णमेतत्किमु किरसि मदाऽऽवहम्
केवलमुत्क्षिपसि कुसुम्भनवरङ्गं किमु
सङ्गं देहि सुन्दरि ते सकलसुखाऽऽवहम्॥२५॥**
असंहनं संनाहरहितं विलुलितमित्यर्थः। तन्वाम् अङ्गे निबिडं यथास्यात्तथा निषक्ताश्लिष्टा।मञ्जुना मनोहरेण अथ शिञ्जारवमुखरेण च करेणमम मदवर्द्धकं वर्णचूर्णम् ('गुलाल') किं क्षिपसि ॥२५॥
**सरसा सुखाय संमुखीना मधुयामिनीयं
गन्धो माधवीनामयं मनसि निरुध्यते
रोचन्ते समन्तान्मधुमधुरमृगाङ्करुचो
विगतशुचोऽद्य मम मदनः प्रबुध्यते।
मञ्जुनाथ कुसुमवतीति नाऽनुरञ्जयसे
वीक्षसे न कञ्जमुखि ! धर्मः क्व विरुध्यते
शयनं निषिद्धं धर्मशास्त्रे पुष्पवत्या सह
रत्या निशि जागरणं केन प्रतिषिध्यते॥२६॥**
मधुयामिनी वासन्तिकी चैत्री वा रात्रिः।माधवीलतानाम् अयं गन्धः
**होलिका**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1703056883होलिका.png"/>
**"केवलमुत्क्षिपसि कुसुभनवरङ्गं किमु
संगं देहि सुन्दरि ते सकलसुखावहम्॥"**
Lakshmi Art, Bombay, 8.
मनसि निरुध्यते स्थिरो भवति। मधुना वसन्तेन मधुरा मृगाङ्कस्य ज्योत्स्नाः।पुष्पवती अहम् इति कृत्वा त्वं मां न अनुरञ्जयसे प्रीणयसि।धर्मशास्त्रे पुष्पवत्यासह शयनं निषिद्धम्,अत एव शयनात्प्रतीपं रतिकर्मवशाज्जागरणं केनवा निषिद्धं स्यादित्याशयः॥२६॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**शीतलाष्टमी **<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**प्रातरेव गेहे गेहे शीतलामठाऽन्तिकतो
गीतलालसाढ्याः पौरवनिता निरीक्ष्यन्ताम्
गेहे गेहे पाककार्यलब्धाऽवसराणां भूरि
नारीनिकराणां लास्यलीलाः प्रसमीक्ष्यन्ताम्।
सायाह्नेऽथ शीतलाया मेलकनिवृत्ता नराः
श्रीरामनिवासोद्यानमध्यतः प्रतीक्ष्यन्ताम्
शीतलानि भोज्यान्युपभुज्य नीतलावण्यानि
शीतलाष्टमीतो महिलाकुलानि वीक्ष्यन्ताम्॥२७॥**
बाईजीमन्दिरे गृहीतवरवधूरूपाणां स्त्रीणां वैवाहिककौतुकानि, मध्याह्ने
--------------------------------------------------
चैत्र की यह सरस रात्रि सुख के लिये संमुख है। माधवी लताओं कामधुर गन्ध भी मन पर जम गया है। चारों तरफ चन्द्रमा की चाँदनी चटकरही है। पुष्पवती हो इसलिये तुम प्रसन्न करना नहीं चाहतीं। किन्तुसुन्दरि ! देखती क्यों नहीं कि धर्म का विरोध कहां होता है ? धर्मशास्त्र मेंपुष्पवती के साथ सोना निषिद्ध है, विहार में जागने का भला कौन निषेध करता है ? ॥२६॥
प्रातःकाल ही घर घर में शीतलामठ के समीप गीतलालस (गानेच्छुक)
च रामनिवासे स्वैरलीलाश्च लास्थलीलापदेन बोद्धव्याः। नीतलावण्यानिलावण्ययुक्तानि महिलाकुलानि ॥२७॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>गणगौरी<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**सुन्दरसुरङ्गवेषभूषितसुचारुतनु-
नागरनितम्बिनीनिरुद्धभूरिभवना
प्रान्तरसुमितसहकारतरुगन्धवती
दीपितमनोजवह्निवासन्तिकपवना।
प्रतिभवनाऽऽदृतमनोज्ञघृतपूरभरा
सुखितसंयोगिचित्तचिन्तालवलवना
गौरीगणवन्द्यगणगौरीगुणगौरवतो
जयनगरीह भाति सर्वसौख्यसवना॥२८॥**
सुरङ्गवेषेण भूषिताभिः सुचारुतनुभिः पौरस्त्रीभिर्मेलकदर्शनार्थं निरुद्धानि बहुभवनानि यस्यां सा (जयनगरी)।नितम्बिनीपदेन स्थाननिरोधे
---------------------------------------------------------
पुरवनिताओं को देखो। रसोई के कार्य से छुट्टी मिल जाने के कारण घरघर में स्त्रीसमूह की नानाविध लीलायें देखिये।सायंकाल 'सीलक्यां' केमेले से लौटे हुए लोगों की रामनिवास बाग़ में प्रतीक्षा करो। ठंडे भोजनके अनन्तर— लावण्ययुक्तमहिलामंडल का आनन्द शीतलाष्टमी के दिनदेखिये॥२७॥
मनहरण सुन्दररङ्ग के वस्त्रों से भूषित सुन्दरी पुरनारियों से जिस(नगरी) के भवन भरे हुये हैं। समीप के बागों में फूले हुए आमों से टकरा
ऽभिप्रायःसूचित इति परिकराङ्कुरः। प्रान्तरे नगरपर्यन्तभागे सुमितानांपुष्पितानां सहकारतरूणां गन्धयुक्ता, अत एव उद्दीपितःमनोजवह्निर्येन एवंविधो वासन्तिकः पवनो यस्यां सा (नगरी)। प्रतिगृहम् आदृतः (स्वीकृतः)घृतपूर-(-घेवर-)-समूहो यस्यां सा। सुखितानां संयोगिजनानां चित्तस्यचिन्तालवं लुनाति या। सुन्दरीगणेन वन्दनीयाया गणगौर्या गुणगौरवात्जयपुरी पूर्वोक्तरूपेण सर्वेषां सौख्यानां सवना जनयित्री भाति। लवनासवना, उभयत्रनन्द्यादित्वाल्ल्युः ॥२८॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>मेलकम्** **<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**अम्बरचतुष्पटीचमत्कृतिमुदीक्ष्यचिरं
तदनु त्रिपोलियातटी ते परिचेयाऽसौ
सस्पृहमुपेत्य स्वर्गशूलीसंमुखेपि सखे
गायद्गौरीसंहतिरखेदं दृशि नेयाऽसौ।
चतुरङ्गणेऽथ गजतुरगकुतुकमेक्ष्य
चक्रिकाप्रचालनचमत्कृतिरुपेयाऽसौ
गुण्यगणगौरीगोपुरेण चतुरङ्गणगै-
र्गौरीगणगेया गणगौरी संनिधेयाऽसौ॥२९॥**
आम्बेरचतुष्पटी-(चौपड-)-चमत्कारं वीक्ष्यतदनन्तरं त्रिपोलियापरिसरो दर्शनीय इत्यर्थः। गायन्तीनां सुन्दरीणां संहतिः (समूहः) अखेदं
------------------------------------------
कर आये सुगन्धी वासन्तिकवायुने जहाँ मदनवह्नि को उभार दिया है। घरघर में जहाँ घेवरों को आदर दिया गया है। संयोगी पुरुषों के चित्त से चिन्ताका लेश तक जहां विदा होगया है। गौरीगण (स्त्रीसमूह) से पूजनीय इसगणगौरी के गुण से यह जयनगरी सर्वसुखों को देनेवाली है ॥२८॥
(सानन्दम्) दृशि नेया (दर्शनीया)। चतुरङ्गणे 'चौगान'मध्ये धावतामुच्छलतां च गजतुरगाणां कौतुकम् आ-ईक्ष्य, चक्रिका ('चकरी') प्रचालनस्य चमत्कृतिः उपेया उपगन्तव्या, दर्शनीयेत्याशयः। 'चक्रिका'प्रचालनपाटवेनैव राजतो जीविकामुपभुञ्जानाःकर्मचारिणः त्रितलचतुस्तलपर्यन्तंस्वहस्तधृतगुणेन चक्रिकां प्रचाल्य 'गुल्मटिका'(बुर्ज)स्थिताय जयपुरेन्द्राय स्वगुणपरिचयं तद्दिने ददतीति घटना सूच्यते। प्रशस्तगुणयुक्तेन गणगौरीगोपुरेण (तन्नामकपुरद्वारद्वारा) चतुरङ्गणगतैः भवद्भिः गौरीभिरुपगेया सेयं गणगौरी संनिधातव्या दर्शनीयेत्याशयः। पुराणवसतिवास्तव्येनकविना स्वानुकूलो मेलकदर्शनक्रमो वर्णितः ॥२९॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>नानास्थानेषु स्थिता जना मेलकं नानारूपेण वर्णयन्ति<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**चतस्रो भाषाः**
ब्रजभाषया रसिकः कश्चिदाह—
**आँगन अटारी छात छज्जे चित्रसारी चढीं
चन्द्रमुखवारी पुरनारी चहुँ ओर की** **_(\*)**
उर्दूभाषाऽभिज्ञः सोत्प्रेक्षंब्रूते—
**मजमा जमा है सारी रंगतों का देखो ज़रा
गोया गुलक्यारी किसी बागे पुरज़ोर की ÷ ।**
------------------------------------------------
आमेरी चौपड़ की चहल पहल देखकर त्रिपोलिया के आसपासपहुँचिये। फिर 'सरगासूली' के संमुख ऊँचे स्थानों पर बैठकर गाती हुईसुन्दरियों की शोभा देखिये।फिर चौगान में हाथी और घोडों की दौड़का कौतुक देखकर, तीन खन की बुर्ज तक चलाई चकरी का चमत्कार देखिये।(यों)गनगौरीदरवाजे से चौगान में पहुँचकर गौरीगण से गाई इस 'गणगौरी'का दर्शन करिये॥२९॥
संस्कृतज्ञः सालङ्कारमाचष्टे—
**मञ्जुनाथ सरसवसन्तात्सुखसारीभवन्
फुल्लत्पुष्पधारी स हि कामतरुः कोरकी +**
जयपुरीयः कश्चिद्रसाकुलितः कथयति—
**भायाजी ! भरी छै भीड भारी, ईं तिबारी होर
बारी खोल देखो असवारी गणगोर की ×॥३०॥**
अङ्गने अट्टालिकायां गृहपृष्ठे विटङ्के चित्रशालायां च पुरवासिन्यश्चन्द्रमुख्यः समारूढाः। \* स्त्रीणां नानाविधवर्णानि वस्त्राणि दृष्ट्वा उर्दूज्ञो ब्रूते—'सर्वविधरङ्गाणामद्य संमेलनसभा संजाताऽस्ति, पश्य तावत्'। मन्येहं वैभवशालिनःकस्यचिदारामस्य नानारङ्गरमणीया पुष्पवीथिकाऽस्ति ।
**÷** वसन्तसमागमात् सुखसाररूपो भवन् पूर्वं कोरकयुक्तः कामतरुः
साम्प्रतं विकसत्कुसुमधारीज्ञातः।मेलके तथाविधान्युद्दीपनानि संमिलितानि यैःकिल पूर्वं मुकुलसनाथोऽपि कामवृक्षःसाम्प्रतं विकसितकुसुमयुक्तोजातइत्याशयः। **+** तात ! मेलकेऽतीव जनसंमर्दः संजातः अत एव अस्यांत्रिद्वारिकायां वातायनमुद्घाट्यगणगौरीयात्रां पश्य X ॥३०॥
जयपुरेन्द्रहर्म्यमालायां गणगौरीमहोत्सवसभा (दरबार)
**मोदमादधाति वरवारिदमहलमिदं
सौरभबहल-नवनिष्कुटनिकेतने
सदृशसुरङ्गपटाःसामन्ताः समन्तात्स्थिता
मध्ये माधवेशो भाति निस्तुलनृपासने।**
----------------------------------------
वसन्तसमागम से सुखकारक हुआजो काम-वृक्ष अबतक कलियोंसे लड़ा था, वह अब खिले हुए फूलों से भरा है ॥३०॥
**वाति मदबन्धादिव मन्दमन्दचारी मरुन्
माद्यति मनोऽपि वारनारीजननर्तने
सेयं गणगौरीसुमहोत्सवसभातो भाति
प्राकृतिकशोभा जयनगरनृपाङ्गने॥३१॥**
सौरभप्रचुरे राजगृहोपवने वरं 'बादरमहल' इति प्रसिद्धं हर्म्यं मोदंदधाति। प्रतिदिननियमितहरित-पीतादि-राजसदृशरङ्गपटधारिणःसभासदाः(भूम्यधिकारिणष्टक्कुराः) पर्यन्ततः श्रेणीबद्धाः स्थिताः, मध्ये च अनुपमेरत्नजटिते सिंहासने माधवेन्द्रो भाति। मदवशादिव मन्दमन्दगामी सुखदःपवनो वाति, सभायां वारवधूनां नर्तनं दृष्ट्वा लोकानां मनः अपि मत्ततांगच्छति। एवं जयपुरेन्द्रस्य अङ्गने गणगौरीमहोत्सवसभायां सहकारसुरभिमारुताद्युद्दीपिता प्राकृतिकशोभा भाति ॥३१॥
----------------------------------------------
आम बेला-आदि की सुगन्ध से महमहाते इस बाग के बीच यह'बादरमहल' अपूर्व आनन्द दे रहा है। इस महल के मध्य में सुन्दर राजसिंहासन पर माधवेन्द्र विराजे हैं और चारों तरफ एकसे रङ्गीनवस्त्र धारणकिये दरबारी सामन्त बैठे हैं। मानों मस्ती के कारण ही मन्द हुवा यहवसन्ती पवन धीरे धीरे बह रहा है। वाराङ्गनाओं के नृत्य से मन पर भीमस्ती छाई है। यों जयपुराधिपति के महलों में गनगौरमहोत्सव के दरबारमें एक अपूर्व प्राकृतिक शोभा छाई हुई है ॥३१॥
जयपुरेन्द्रश्चन्द्रमहलप्रासादात् बादरमहलं प्रति आयाति
परावर्तते वा तत्समयस्य शोभा।
**पृष्ठतः प्रयान्ति राजपरिजनवर्गा भूरि
पार्श्वतः प्रयान्तो भान्ति सामन्ताः सुरञ्जिता
अग्रतोव्रजन्ति दण्डचामराऽऽतपत्रधराः
संमुखतो वारवधूवीथी संनिवेशिता।
मध्यतो लसन्ति भूरिभूरि जलयन्त्रचयाः
परितो ज्वलन्ति चन्द्रभासःसुविशेषिता
एवं वासहर्म्यादयन् बादरमहलमनु
सादरमलोकि जयनगरनरेशिता॥३२॥**
'चन्द्रमहल' प्रासादस्य संमुखतः, मध्यभागे बादरमहलं यावत् जलयन्त्रश्रेणिः, तदुभयतश्च मर्मरपाषाणनिर्मितं परमसुन्दरं विशालं कुट्टिमम्।तयोर्मध्ये एकेन कुट्टिमेन सुखशिविकामारुह्य जयपुरपुरन्दरः प्रयाति। द्वितीयेन कुट्टिमेन सामन्ताश्चलन्ति, अयं किल यात्रानिवेशः। तत्र जयपुरेन्द्रस्यपृष्ठभागे राज्ञः परिजनाः('चेला' प्रभृतयः) चलन्ति।पार्श्वतःअर्थात् पार्श्वस्य द्वितीये कुट्टिमे रञ्जितवस्त्रयुक्ताःसामन्ताः प्रयान्तो भान्ति।राज्ञः अग्रभागे च दण्ड-चामर-छत्र-धारिणश्चलन्ति। राज्ञः संमुखभागे च वार—
-----------------------------------------
संगमर्मरजडे राजमहल के विस्तृत फर्श की एक पट्टी (धाप) परमहाराज की सवारी के पीछे पीछे चेले खवास आदि राजपरिजनों की भीड़है। पास की दूसरी पट्टी पर ज़र्क बर्क रंगीन बहुमूल्य वस्त्र धारण कियेदरवारी सामन्त जारहे हैं। सवारी के आगे-सोने के छडी चँवर छत्र
वधूनां पङ्क्तिस्थापितास्ति। द्वयोः कुट्टिमयोर्मध्यभागे गगनचुम्बिन्यो जलयन्त्रधाराःशोभन्ते।जलयन्त्राणां परितश्च अन्यापेक्षया विशेषयुक्ताःचन्द्रभासः('महताब'
इतिप्रसिद्धाश्चन्द्रज्योत्स्नाविडम्बिन्योऽग्निचूर्णदीपिकाः)ज्वलन्ति। एवंप्रकारेण निवासहर्म्यात् वारिदमहलं प्रति गच्छन् जयपुरेन्द्रःसकलराजस्थानाऽतिशयितः कविभिः सादरं विलोकितः। सामन्ताः सुरञ्जिताःसुविशेषिताः, उभयत्र पादान्तरेऽच्परस्वाद्विसर्गलोपः॥३२॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>रामनवमीमेलकम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**मर्दलमुपध्वनन्ति केचिन्मदमत्ता मुहुः
केचित्कलकांस्यवाद्यमाघ्नन्तीत्यवेक्ष्यताम्
केचिद् ग्रामकामिनीर्निरीक्ष्य कामचेष्टाचणाः
कटिमभिनामयन्तो नृत्यन्तीत्युदीक्ष्यताम्।
मञ्जुनाथ रामगञ्जमध्ये ग्राम्यलीलामेक्ष्य
साधुसिताक्रीडनकसंहतिः समीक्ष्यताम्
ग्रामजनगीतिगोष्ठीकामचाररम्या, रवैः
सुतरामदम्या रामनवमी निरीक्ष्यताम्॥३३॥**
अस्मिन्मेलके ग्राम्यजनानामेव विशेषतः समवायस्तमेवाह—
------------------------------------------------
मोरछल आदि लिये राजसेवक चल रहे हैं। सम्मुख वाराङ्गनाओं की टोलीजा रही है। फर्श की दोनों पट्टियों के बीच दूरतक, आकाश को छूने वालेसैंकडों कुँहारे चल रहे हैं। बांसों पर चारों तरफ़ महताबों की रोशनी होरही है। इस तरह 'चन्द्रमहल' से 'बादरमहल' पधारते हुए जयनगरेन्द्रको लोगों ने बड़े आदर से देखा ॥३२॥
मर्दलम् 'तबलान्तर्गत' 'बाॅंया' इति प्रसिद्धम्।कलं कांस्यपात्रवाद्यम् आघ्नन्तिताडयन्ति इति दृश्यताम्। आङो यमहनेति न शङ्क्यम् अकर्मकादित्यनुवृत्तेः। कटिं विलक्षणरूपेण परिचालयन्तो नृत्यन्तीति। ग्राम्यलीलामेवम् आ-ईक्ष्य, सिताक्रीडनकानां संहतिः ('खांडके खिलौने') दृश्यताम्। ग्रामजनानां गीतिगोष्ठ्यां कामचारेण स्वच्छन्दविहारेण तादृशजनानां कृते रम्या,स्वैः ग्राम्याणां गीतिकोलाहलस्तीव अदम्या ॥३३॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>वटसावित्रीदिने वटपूजा<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**सौभाग्योपसाविवटसावित्रीपवित्रदिने
सुभगसवित्रीजने मोदघटा संदधाति
पुष्पधूपनैवेद्यादिपूजासाधनानि नयन्
सुन्दरीसमाजो वटमूलमनु संप्रयाति।
पश्य, वटवृक्षे सितसूत्रं परिवेष्ट्य निज-
सौभाग्यस्य सूत्रं वर्द्धयन्ती प्रक्रमं ददाति
ज्येष्ठमासमञ्जुकुहूजातभव्यभावोदया
सेयं वटपूजामेकहृदया भजन्ती भाति॥३४॥**
सौभाग्यम् उपसूते तत्सौभाग्योपसावि, तस्मिन् वटसावित्रीपवित्रदिने ।
---------------------------------------------------
कितने ही मस्त होकर 'बांये' (तबले को) बजा रहे हैं, देखिये कितनेही कांसे की थाली पर डंके से ही तान तोड रहे हैं। कितने ही ग्रामनारियोंको देखकर कामचेष्टा में प्रवृत्त हुए कमर को लचकाकर नांच रहे है। इसतरह 'रामगंज' में ग्रामीणों की लीला देखकर खांड के खिलौनों का निरीक्षणकरिये। ग्रामवासियों की गीतिगोष्ठी और यथेंच्छाचार से रमणीय,होहल्लेसे भरपूर इस रामनवमी (मेला) को देखिये ॥३३॥
सवित्रीजने स्त्रीसमाजे मोदघटाआनन्दपूरः संनिहितो भवति। प्रक्रमं परिक्रमाम्।ज्येष्ठमासस्य मज्ज्वांकुह्वां(अदृष्टचंद्रायाममायाम्) जातः भव्यभावोदयो यस्याः सा। हूजा-पूजा-उदया हृदया चेति प्रासः॥३४॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>भरलानवमीमेलकम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**सवैया (दुर्मिल**)
**रथ-तुङ्गतुरङ्ग-गता जनता
जनताहितसाङ्गपुरं श्रयते
गृह-तोरण-हर्म्य-मठोपरितो
भरितो जनसङ्घ इतो रमते।
अपि गीतरसाऽऽकुलिता वनिता
जनिताऽतिमदं प्रमदं दधते
भरलानवमी नवमीनदृशां
नवमीक्षणसौख्यमिहाऽऽवहते॥३५॥**
रथान् तुङ्गान् तुरङ्गांश्च गता (अधिरूढा) जनता, जनताऽर्थं हितकारकंसाङ्गपुरं ('सांगानेरम्') श्रयते।गीतिरसैराकुलिताः स्त्रियः जनितातिमदं
------------------------------------------------------
सौभाग्यदायक 'बटसावित्री' के इस पवित्रदिन सौभाग्यवती स्त्रीसमाजमें आनन्दलहरी छा जाती है। पुष्प-धूप-नैवेद्य आदि पूजासामग्री लेकरसुन्दरीसमाज वटवृक्ष के नीचे पहुँचता है। देखिये—वटवृक्ष में सफेद सूत्रको लपेटकर अपने सौभाग्यसूत्र को बढाती हुई यह परिक्रमा देरही है।ज्येष्ठमास की अमावास्या के दिन पवित्रभावोदयवाली यहएकचित्त होकरवट-पूजा करती हुईंसुशोभित होरही हैं ॥३४॥
यथा स्यात्तथा प्रमदं (हर्षम्) धारयन्ति। नवानां मीनदृशां (स्त्रीणाम्)नवम् (अद्भुतम्) ईक्षणसौख्यम् (नेत्रयोरानन्दम्) आवहते करोति ॥३५॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>जयपुरे सुप्रथिता वर्षाकालिका महोत्सवाः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>वनसोमवारमेलकः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**चतस्रो भाषाः**
**'उमड घुमड घिर आईं घटा धूआंधार
वारिवउँछार लिये बहत बयार ये'** _(\*)
**'वाजी वा हुयो छैअन्धकार किस्यो च्यारूं ओड़
बार बार बीजल्यां बतावैं पलकार ये ÷।’
'मञ्जुनाथ यार ! नहीं होगी ये बहार फिर
तर्ज़े गुफ़तार रहैंआज तो नये नये + '
'विभ्रमविचारमवतारय मनस्सु नृणां
वनसोमवारमञ्जुमेलकमहोदये॥३६॥'**
--------------------------------------------------------
गाडी-बग्गी-ऊंचे घोडे आदि पर बैठकर जनता सांगानेर पहुँचती है।वहां घर दरवाजे-महल-मन्दिरों में भरे हुये लोग आनन्द मनाते हैं। गानरसमें मस्त हुई स्त्रियां आमोदप्रमोद करती हैं। (इस तरह) यह भरलानवमी नवीन मीननेत्राओं (भाषा में- मृगनयनी) के दर्शन का नवीन सुखदेती है ॥३५॥
वनसोमवार के मनोहर मेले की मस्ती में आज लोगों के मन मेंविलासमय विचारों को उतार (जगा) दो ॥३६॥
पर्यन्ततो निबिड़ा घनघटाः समवेताः। सीकरसहयोगी वायुर्वहति _(**\***)।अहो
समन्तास्कीदृशोऽन्धकारः संजातः। वारं वारं च विद्युतश्चण्डचमत्कृतीःप्रदर्शयन्ति। 'अर (और) पल़का बतावै' इत्यन्वयः **÷**।मञ्जुनाथ मित्र !नेयं शोभा पुनर्भाविनी। अत एव ते वर्णनशैल्योऽद्य तु नवनवा एव विलोक्येरन् । (अत एव, इत आरभ्य नानाभाषासु सूक्तिगुम्फः इति बोध्यम्) **+**रसिकनृणां मनस्सु मेलकमदस्य उदये अद्य विभ्रमस्य विलासस्यविचारमवतारय संक्रामय।'धार छार अन्धकारे'त्यादयःसर्वपद्यगताःप्रासाः ॥३६॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>हरियाली मावस<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
(मेलके मिलिता नानादेशीयाःसुहृदः सानन्दमवस्थिताः प्रावृट्-
शोभां स्वस्वभाषया वर्णयन्ति)
प्रथमं वाङ्गमहोदयो वर्णयति—
**'चाहिया चमक चञ्चलार चौंकिते छे चोख'**
व्रजभाषारसिकः परितोऽवलोक्याऽऽह—
**'चारों ओर छाईं घनघोर घटा धूआंसम'**
जेंटिलमैनः इङ्गलिशभाषया ब्रूते—
**'ओह माइडियर ! आइ लाइक दिस हाली डे'**
जयपुरीयो वर्षया भोजनसामग्रीमार्द्रामवलोक्याह—
**'हरियाली मावस मनैली जिद जीमां जम।'**
मित्राण्याह्वयन् गुर्जरो निर्जगाद—
**'केवी है बहार, जरा आवीने जुओ तो खरा !’**
उर्दूपटुःसालङ्कारं व्याजहार—
**'फर्श ये बिछा है हरा देखिए ! दिखायँ हम'**
तत्कालमागतान्वर्षाबिन्दून्निर्दिशन्महाराष्ट्रोभ्याचष्टे—
**'अन्धकार झाला, मित्र ! पाउस हे आला पहा !’**
संस्कृतज्ञः सानन्दमग्रे सूचयन्नाह—
**'पर्वते पुरस्तान्मेघमालाऽऽलोकनीयेयम्॥३७॥'**
वाङ्गः—'विद्युतश्चमत्कृतिं दृष्ट्वा चक्षुषी चकितनिमीलिते भवतः।’व्रज०—धूमायिता घनघटाः पर्यन्ते संघटिताः।' अंग्रेजी - 'Oh my dear! Ilike this holiday' मित्र! एवंविधमवकाशदिनमभिरोचयामि।'जयपु०—'यदा स्थैर्येण भुञ्ज्महे, तदैव सेयं हरिताऽमावस्या सफला भवेत्।'गुर्जरः—'कीदृशी शोभास्ति, किञ्चित् बहिरागत्य पश्यत तावत्।' उर्दू—'इदं हरितमास्तरणमास्तृतम्, वयं दर्शयामः।' सस्यहरितां धरामवलोक्योत्प्रेक्षा।महारा०—'अन्धकारो जातः। पश्य, मित्र ! मेघ एवागतः' ॥३७॥
--------------------------------------
चाहिया०—बिजली की चमक देखकर आँखें चौंधिया जाती हैं। ओहमाई०—प्रिय मित्र आज की छुट्टी को मैं पसन्द करता हूँ। केवी छै०—कैसी बहार है ज़रा आकर देखो तो। अन्धकार झाला०—अन्धकार होगया,देखो यह मेह ही आगया।पर्वते०— सामने पहाड़ पर यह मेघमाला देखनेलायक है ॥३७॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>श्रावणस्य तृतीयामहोत्सवः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
प्रथमदिने शृङ्गारकम् (सिंजारा)
एतस्मिन्नुत्सवे 'लहरिया' 'चुँदडी' प्रभृतिचित्ररङ्गवस्त्राण्यभिरोचयन्ति महिलाः
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**तत्र बहुभाषाणां चुँदडी**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**चोटी करि, भूरिभूषणानि कृतान्यङ्गेष्वथ,
रङ्गे हिनाने भी खू़ब खू़बी ये दुबारा की
घैर घैर घेवरना थाल भरी मूँक्या जुओ,
चाव हुयो जीने वक्तुं कोऽस्ति सूक्तिसंपाकी।
मञ्जुनाथ तैनें सूक्तिसुन्दरीप्रसाधनाय
पँचरँग चूनरी रँगी है बहु भाषा की
चूनर चटक भरी भामिन कों भाई
मनोलोभायाऽद्य सुन्दरीषु सोभा है सिंजाराकी॥३८॥**
'चुंंदडी' चित्ररङ्गे रङ्गाणां स्थानपार्थक्यं न भवति। सर्वे रङ्गाः प्रायोमिलन्ति। तथैवाऽत्रापि प्रत्येकच अनेका भाषाःसंमिश्रिताः। परं पञ्चभिर्भाषाभिःसेयं सूक्तिसुन्दर्याः पञ्चरंग चुँदडीत्यवश्यं वक्तव्यं स्यात्-यथाकेशप्रसाधनं कृत्वा अङ्गेषु भूषणानि धृतानि, तदुपरि यावकेन (मँहदी) कर-
---------------------------------------
भूरि०—फिर अङ्गों में गहने पहने हैं। रङ्गे हिना— मँहदी का रङ्ग।घैर घैर०—घर घर घेवर के थाल भरकर रक्खे हैं, देखो। वक्तुं०—कहनेको कौन प्रौढ़ है। सूक्ति०—सूक्ति-(कविता-)-रूपी सुन्दरी के शृङ्गार के लिये।मनोलोभा०—मन लुभाने के लिये सुन्दरियों में—॥३८॥
पदे द्विगुणशोभा कृता। प्रतिगृहं घृतपूराणां पात्राणि भूतानि, पश्यत।रमणीषु योऽयमुस्साहस्तं वक्तुं को वा प्रगल्भः। मज्जुनाथ स्वयाऽपि सूक्तिसुन्दर्याः शृङ्गाराय पञ्चभिर्भाषाभिः पञ्चरङ्ग'चुँदडी' चित्रवस्त्रं रज्जितम्। स्फुरद्रङ्गंतदेतच्चित्रवस्त्रं भामिनीभ्यो भाति। अत एव रसिकमनोलोभाय सेयंशृङ्गारकस्य शोभा वर्तते॥३८॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>तृतीया<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**कलितकुसुम्भरागकञ्चुकनिलीनकुच-
कुम्भनता कान्ता भाति दोलामुपनीयाऽसौ
वारिदवितानतले ललितलताऽभिवृता
भूमिर्हरिताऽद्य जलवेणीरमणीयाऽसौ।
मञ्जुनाथ योषितो रमन्ते गेहे गेहेऽधुना
विमृश मनागयि मदुक्तिर्माननीयाऽसौ
मानमपनीयाऽऽयाहि सुमुखि मदीयाऽन्तिके
श्रावणतृतीया भाति नूनमद्वितीयाऽसौ॥३९॥**
कुसुम्भरागरञ्जिते कञ्चुके निलीनाभ्यां कुचकुम्भाभ्यां नता। दोलाम्उपनीयअधिरुह्य। विमृश मनागयि, अयि मनाक्विमृश॥३९॥
----------------------------------------
कसूँभीरङ्ग की कञ्चुकी में छुपे कुचकुम्भों से नत यह सुन्दरी झूलेमें बैठी सुशोभित है। बादलों के चँदोवेके नीचे मनोहर लताओं से घिरीयह हरी भूमि बहती हुई जल की नहरों से अत्यन्त रमणीय है। आज घरघर में स्त्रियों में प्रसन्नता छाई हुई है। थोड़ा विचार करो, मेरे इस कथनको मानो। हे प्रिये मान छोड़कर यहां आओ। यह सावन की तीज सबत्योहारों में अद्वितीय (बेजोड़) है ॥३९॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>सिंहाऽवलोकनम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**लहरीललितरङ्गरञ्जितरुचिरपटा
सुन्दरीसुरूपघटामण्डिताऽद्य नगरी
नगरीनरेशमाधवेशसभाभासितेऽस्मिन्
तृतीयामहोत्सवे विभाति रङ्गसुझरी।
सुझरी निबद्धा नीरधाराधरैरम्बुधरै-
रेजते वियोगिनामुदीक्ष्यचित्तशफरी
शफरीसुचञ्चलदृगञ्चलमुषितमना
नन्दति कुरङ्गनयनाऽसौ कामलहरी॥४०॥**
लहरीणां ललितरङ्गेण (लहरिया) रञ्जिताः रुचिराःपटाःयस्यां सारूपघटाभिर्मण्डिता अद्य नगरी (अस्ति)।माधवेशसभा-(दरबार-) भासितेतृतीयोत्सवे रङ्गस्य झरी (घटा) भाति। तद्दिने राजसभायामेकरङ्गाण्येववस्त्राणि धार्यन्ते। अम्बुरधरैःसुन्दरा झरी (झडी) निबद्धा।झरीं दृष्ट्वावियोगिनां चित्तरूपा शफरी एजते कम्पते। मीनवत् चञ्चलेन दृगञ्चलेनमुषितं रसिकानां मनो यया सा कामलहरी कामदेवस्य लहरीभूता ॥४०॥
---------------------------------------------
लहरियारंग के वस्त्रों से मनोहर यह नगरी सुन्दरियों की रूपघटासे आज मण्डित है। नगरी के नरेश श्रीमाधवेंश के दरबार से प्रकाशितइस तीज के त्योहार में चारों तरफ रङ्ग की घटा शोभित है। \[ इस दिन दरबार में रङ्गीन कपडे ही पहने जाते हैं \]मेघों ने भी आज झडीलगा दी है।देख देखकर वियोगियों की चित्तरूपी मछली आज तड़प रही है \[ जल मेंभी तड़पना विशेषता है \]।मछलीसे चञ्चल नेत्रों से मन हरनेवाली कामदेव की लहरी यह कुरङ्गनयनी आज प्रसन्न हो रही है ॥४०॥
**मेलकः**
**भवन-विटङ्क-वीथि-वातायन-मन्दिरेषु
पौरपङ्कजाक्षीद्युतिदूरदर्शनीयाऽसौ
पञ्चरङ्गकेतुधरकुञ्जर-तुरङ्ग-रथ-
पत्तिपुञ्ज-मञ्जुगौरीयात्रामहनीयाऽसौ।
मञ्जुनाथ भाति पुरी वारिदवितानतले
मेलकनिबद्धजनलेखालालनीयाऽसौ
प्रथमा समग्रतिथिमध्ये गणनीयाऽप्यद्य
श्रावणतृतीया भाति नूनमद्वितीयाऽसौ॥४१॥**
मेलकदर्शनार्थं भवनादिषु स्थितानां पुरवासिनीनां पङ्कजाक्षीणां द्युत्याअत्यन्तं दर्शनीया (असौ पुरी), मेलके भागताः पञ्चरङ्गध्वजधारका ये कुञ्जराः,तुरङ्गाः, रथाः, सैनिकपदातिपुञ्जाश्च तैः मञ्जुला या गौर्याः (तीज) यात्रा(सवारी) तथा पूजनीया।वारिदरूपस्य वितानस्य तले, मेलके निबद्धा
-------------------------------------------------
भवन छत्त-रास्ते-झरोखे-मन्दिर सब जगह यह नगरी आज पुरवासिनी सुन्दरियों की रूपकान्ति से अत्यन्त दर्शनीय है। पँचरंग झण्डावालेहाथी, घोडे, रथ, सिपाहियों की पलटन आदि से मनोहर इस गनगौर कीसवारी ने इस तीज को और भी महत्व देदिया है। बादलों के कुदरतीशामियाने के नीचे यह नगरी नानारंगवाली मेले की अपारजनता से अद्भुत दिखाई पड़ती है। समग्र तिथियों में प्रथम गिनने लायक यह श्रावणकी तृतीया आज अद्वितीय मालूम होरही है । \[ प्रथम होने पर भी तृतीय,विरोध \] ॥४१॥
या जनलेखा (लोकानां पङ्क्तिः) तथा लालनीया शोभनीया पुरी भाति।समग्रतिथिमध्ये उत्सवसंभारात् प्रथमत्वेन गणनीयाऽपि सेयं तृतीयेतिविरोधः॥४१॥
'तृतीयामहोत्सवोचिता जयपुरीयहिन्दीसंस्कृतयोर्लहरिरचना ( 'लहरिया' )।'
**त्यारी हुई तीजकी तमासो तिरपोलै जुड्यो
सागै सहणायामें मलाररागणी बाजी
पश्य पञ्चरङ्गध्वजवाही वारणोऽयं भाति,
कौतुकं ददाति पदा सोयमुच्छलन् वाजी।
वाजी वा ! जम्यो छै म्हांटो मे भी किस्यो मौका मालै
लैर्याचूँदड्यां भी आज भीजै भोत भायाजी
राजद्युतिराजन्मञ्जुमेलकसमाजमनु
राजतेऽम्बुपूरैरियं राजवीथिकाराजी॥४२॥**
मेलके मिलिताः स्वस्वभाषया तं वर्णयन्ति—गौर्याः (तीज) आगमनस्य वेला जाता। 'त्रिपोलिया'समीपे कौतुकसामग्री संघटिता। पश्य,सहनायिकासु स्पष्टं मल्लाररागो वाद्यते। एकेन पदा उच्छलन्। अहो मेघोपि
-------------------------------------------
देखो, पँचरंग झण्डा लिये यह हाथी कैसा सुन्दर है। उधर देखो,आबे के पैरों से उछलता हुआ यह घोड़ा क्या तमाशे दिखला रहा है।राजवैभव से शोभित इस मेले के जमघट में यह बाजार मेघ की झडी सेऔर भी सुशोभित हो गया है ॥४२॥
कीदृशे समये समागतोस्ति, अद्य बहूनां लहरिया-चुँदडीचित्रवस्त्राण्यार्द्राणिभवेयुः। राज्ञः शोभया राजति मेलकसमाजेऽस्मिन् राजमार्गपङ्क्तिःअम्बुपुरैःशोभते॥४२॥
**रक्षाबन्धनम्**
**मङ्गलमनोज्ञवेषशोभमाननागरीभि–
र्द्वारोपान्तलिख्यमानश्रवणा विभासते
पाविता पुरस्तात्पुरः श्रावणीनिलीनैर्द्विजैः,
योजिता नवीनैर्गीतिसंसदः समासते।
शोभमानरक्षाबन्धबन्धुरकराग्रा नराः
प्रमदपरायणाः सुमङ्गलमुपासते
तूर्णमात्मदक्षिणायै घूर्णमानदीनद्विजा
पूर्ण-मा-समिद्धा रक्षापूर्णिमा प्रकाशते॥४३॥**
नगरवासिनीभिः सुवासिनीभिर्द्वारदेशे लिख्यमानः श्रवणो यस्यां सा।पुरःनगर्याः श्रावणीकर्मणिसंलग्नैर्द्विजैः पवित्रीकृता।नवीनैः केवलं विला-
--------------------------------------------------
मङ्गल और सुन्दर वेष से भूषित नगरवासिनियों ने अपने अपने घरके दरवाजों पर दुतरफा 'श्रवण' लिखे हैं। 'श्रावणी' में लगे ब्राह्मणों नेवेदध्वनि से नगरी को पवित्र कर दिया है। नवीन विलासियों के यहां गानेके जलसे होरहे हैं। हाथ में बँधी चमकीली राखियों से शोभित ये प्रसन्नचित्त पुरवासी मंगलकार्यों में लगे हैं। राखी की दक्षिणा न डूब जाय इस भयसे दीन ब्राह्मण जल्दी जल्दी घूम रहे हैं। पूर्णशोभा से युक्त यह राखीपूनों सुशोभित है॥४३॥
सिभिः योजिताःउत्सवार्था गानसभाः समासते अधिविष्टा भवन्ति। रक्षाबन्धेन सुन्दरं कराग्रं येषां ते सुमङ्गलम् उपासते अनुतिष्ठन्ति। पूर्णया मयाशोभया समिद्धा आढ्या॥४३॥
**केचित्करनीतरम्यरक्षान्द्विजदक्षान्वीक्ष्य
यान्ति किल कक्ष्यान्तरे भीता इव दुर्गमे
नाऽभ्युत्थातुमन्ये क्षमाः पक्षाऽऽघातरुग्णा इव,
दुरितविलक्षाःकेपि भुग्ना भयविभ्रमे।
केषांचिद्वचनमपि नैति नयरूक्षाऽऽनने
गमनप्रतीक्षाः केचिदासते बुधाऽऽगमे
याचन्ते न भिक्षां कलयन्ति किन्तु दक्षा इमे
योग्यता परीक्षां रक्षाबन्धनदिनाऽऽगमे॥४४॥**
करे नीता रम्या रक्षा (पट्टनिर्मिता राखी) यैस्तान् वीक्ष्य, भीताः इवदुर्गमे गृहकचयान्तरे यान्ति। अन्ये पक्षाघातरोगिण इव अभ्युत्थानेपि नक्षमन्ते। ये ब्राह्मणान्वीक्ष्य नोत्तिष्ठन्ति तदर्थमिदम्। केचिद्विप्रान् वीक्ष्य
---------------------------------------------------
कितने ही धनी हाथ में राखी लिये हुये ब्राह्मणों को देखकर डर सेजनानेरूपी किले में जा छुपते हैं। कितनों ही से लकवे के रोगी की तरहउठा ही नहीं जाता। कितने ही अपने अपराधों से झेंपे हुये की तरह भयसे नीचे पड जाते हैं। कितनों ही के नीति से रूखे मुख से वचन तक नहींनिकलता। ब्राह्मणों के आने पर कितने ही उनके जाने की प्रतीक्षा ही कियाकरते हैं।रक्षाबन्धन के दिन ब्राह्मण भिक्षा नहीं करते, किन्तु ये चतुरताकेसाथ लोगों की योग्यता परीक्षा करते हैं ॥४४॥
संकुचन्ति तदर्थमाह—दुरितैः विलक्षाः (लज्जिताः) केचिद् भयविलासेनभुग्ना अधोमुखीभूता इव। नीतिरूक्षेकेषांचित् आनने वचनम् अपि न एति(निःसरति)।बुधानाम् आगमने केचित् तेषां गमनमेव प्रतीक्षन्ते। अतएव चतुरा इमे विप्रा लोकानां योग्यतापरीक्षां कुर्वन्ति॥४४॥
राजसभा ( दरबार )
**सर्वविधसम्पत्सर्वतोभद्राऽऽख्यहर्म्यतले
सर्वतो विभाति सभा करदमहीभृताम्
मध्ये मणिमण्डितमहाऽर्हहेमसिंहासने
मानमेदिनीशो भाति शोभामुपनीय ताम्।
मञ्जुनाथ संमुखे समिन्धे मञ्जुमल्लारोऽय–
मेषा कविमल्लानां सदुक्तिरवधीयताम्
'जयपुरधरणिमानरक्षावीरबाहुभृतो
मानभूभृतोऽद्य रक्षामङ्गलमुपैधताम्॥४५॥**
शोभायाः सर्वविधा सम्पत्तिःयस्मिन् ईदृशे 'सर्वतोभद्र' ('सर्वता'-)
--------------------------------------------------------------
सब प्रकार की राजशोभा से संपन्न इस 'सरबता' नामक सभाभवनमें प्रतिष्ठित सरदारों का दरबार होरहा है। रत्नों से जड़े सुवर्णसिंहासनपर सकल राजशोभा को लिये मानमहीन्द्र मध्य में विराज रहे हैं। सामनेवाराङ्गना और गवैयों में मलार राग का समा जमा है। इधर कवियों कीउक्तिपर भी ध्यान दीजिये। वह कह रहे हैं-जिनका भुजदण्ड जयपुरधराकी मानरक्षा करनेवाला है उन मानमहाराज को यह रक्षामङ्गल(राखी का मङ्गल) मुबारक हो॥४५॥
नामनि सौधे करदायिनां भूम्यधिकारिणां सभा भाति। तां (प्रसिद्धां वर्णनीयाम्) शोभामुपनीय अधिष्ठाय।संमुखे नृत्यन्तीनां वारवधूनां मुखात्मल्लाररागो विजृम्भते। तद्दिने आशीर्वादार्थमुपस्थितानां कविश्रेष्ठानां एषासूक्तिर्निशभ्यताम्, का सा ? तामाह–'जयपुरभूमेः सम्मानरक्षायां वीरंबाहुदण्डं त्रिभर्ति तस्य'॥४५॥
सो०—**मानसिंह नरनाथ ! जयपुररक्षाकरण हे ।
रक्षावहरक्षाऽथ रक्षतु रक्षाबन्धने॥४६॥**
रक्षाकारिणी इयं विप्रकरस्था रक्षा त्वां रक्षतु॥४६॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697257673Untitled116.png"/>गणेशचतुर्थी <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697257673Untitled116.png"/>
**द्वारि द्वारि धूप-दीप-सिन्दूरादिसंभारेण
संभावितलोको गणनाथमर्चयत्यहो
दण्डाऽऽरवनृत्यद्बालवृन्दपरितोषी पश्य
सोयं वृद्धजोषी गुडधानान्संनयत्यहो।
सायं वृद्धजोषी गुडधानान्संनयत्यहो।
सायं गणनाथं पश्य मोतीडूंगरीस्थं सखे
योऽतीव प्रसिद्धोऽभीष्टसिद्धिं रचयत्यहो
व्यर्थीभूतयत्नः किमु सीदेत्सम्पदर्थी गण-
नायकचतुर्थी चतुरर्थी घटयत्यहो॥४७॥**
------------------------------------
जयपुर की रक्षा करनेवाले हे मानसिंह नरनाथ ! रक्षाबन्धन के दिनसब विघ्नों से रक्षा करनेवाली यह रक्षा (राखी) श्रापकी रक्षा करै॥४६॥
अच्छे लोग अपने अपने घरके दरवाजे पर धूप दीप-सिन्दूर आदिसामग्री से गणेशजी का पूजन कर रहे हैं। देखिये-डंकों की तालपर नाचते
दण्डानां (डंका) आरवेण नृत्यति बालवृन्दे परितोषयुक्तः। अथवाबालवृन्देन लोकान्परितोषयति तच्छीलः। वृद्धो 'जोशी'ति प्रसिद्धो बालकानामध्यापकः।वृद्धपदेन 'साम्प्रतमियं रीतिर्विरलीभवती'ति ध्वन्यते। चतुरर्थी चतुर्णामर्थानां समाहारः, धर्मार्थादीन् सर्वपुरुषार्थान् घटयतीत्यर्थः ॥४७॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697257673Untitled116.png"/>**परिक्रमा**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697257673Untitled116.png"/>
**नानाविधवाद्यानां निशम्यतां समिद्धो ध्वनि-
र्विद्युद्विनिबद्धोऽयं प्रकाशः सुपरीक्ष्यताम्
स्कन्धैरुह्यमानमणिसिंहासनगानामहो
भगवत्सरूपाणां सुसौष्ठवं समीक्ष्यताम्।
मञ्जुनाथ मन्दिरेषु रथ्यामुख-चत्वरेषु
मार्गाणामुपह्वरेषु नारीततिरीक्ष्यताम्
भूरिभक्तविक्रमाय भजनसमाजक्रमा
लोकदुरतिक्रमा परिक्रमा प्रतीक्ष्यताम्॥४८॥**
------------------------------------------------------
हुए बालकों को प्रसन्नता से साथ लिए हुए ये पुराने जोशी गुडधानियों कीउगाही कर रहे हैं। मित्र सायंकाल के समय मोतीडूंगरी के गणेशजी कादर्शन करिये, जिनकी सर्वत्र प्रसिद्धि ही नहीं, जो सबकी अभीष्टसिद्धि भीकरते हैं। अपने प्रयत्नों को निष्फल देखकर ये धनार्थी क्यों उदास होते हैं। यह गणेशचतुर्थी चारों अर्थोंको (धर्म अर्थ आदि) पूर्ण करती है ॥४७॥
(पहले) बैण्डआदि नानाबाजों की आवाजों को सुनिये, (फिर) बिजलीके हण्डों की इस रोशनी को देखिये।कन्धों पर रखे जडाऊ सिंहासन पर बैठेस्वरूपों के शृंगारवगैरह पर विचार करिये। मन्दिरों पर, रास्तों के मुहांनोंपर, चौराहों पर, रास्तों के आसपास स्त्रीसमूह को देखिये।जिसके भजन-
लोकानां स्कन्धैः उद्यमानेषु सिंहासनेषु स्थितानां भगवत्सरूपाणाम्राम-कृष्णादिसमानं रूपं येषाम् तेषाम्। उपह्वरेषु समीपेषु।बहूनां भक्तवणिजांपराक्रमप्रदर्शनाय भजनगानक्रमो यस्यां सा। अत्र हि भक्ताअतीव तारस्वरेणगायन्तः स्वपराक्रमं प्रदर्शयन्ति। अतीव संकुलतावशात् लोकैःदुःखेनउल्लङ्घयितुं शक्या नगरपरिक्रमामण्डली प्रतीक्ष्यताम्।प्रतीक्ष्यतामिस्यनेनसन्ध्यासमये साङ्गानेरगोपुरसमीपे स्थितास्तदागमनं प्रतीक्षन्ते इति तत्स्थितिःसूचिता॥४८॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697257673Untitled116.png"/>सन्ध्या (साॅंझी)<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697257673Untitled116.png"/>
**कुत्रचित्कदलिपल्लवानाम्, क्वचित्तूलिकानाम्
रङ्गाणां क्वचित्तु शुभशिल्पमुपदीयते
द्वासप्ततियन्त्रैः, क्वचिच्चित्रैः, क्वचिन्मूर्तिचयैः,
कुत्रचित्तुसिंहेनैव विस्मयो विधीयते।
वैदेशिकवैभवेन देशे भृशमल्पायित-
शिल्पानां प्रदर्शनीव किमियं न गीयते
वर्तमानविज्ञवरैर्वन्ध्या विदिताऽपि सखे
सन्ध्याशिल्पचातुरी न किं ध्यानेऽद्य नीयते॥४९॥**
----------------------------------------------------
समाज में भजनगानेवाले भक्तों का पराक्रम (अतिजोर से गाने के कारण)देखने ही योग्य होता है, ऐसी इस भीड़भाड़वाली परिक्रमा की साँगानेरदरवाजे पर प्रतीक्षा करिये ॥४८॥
कहीं केले के पत्तों की, कहीं तुलियों (सरकंडों की सींक) की, कहींरङ्गों की अद्भुत कारीगरी दिखाई जाती है। कहीं बहत्तर कलों से, कहींमट्टी के खिलौनों से, कहीं केवल एक बड़े भारी सिंह (मट्टी का बना) से
क्वचित्कदलिपल्लवानांखण्डैर्नानाविधगृहोद्यानादिचित्राण्युत्कीर्यन्ते (केलकी संभया)। घाटगोपुरे जायमाना 'तुलीकी संझ्या'।व्यासानां गृहेगोपीनाथमन्दिरादिषु च जायमाना 'रङ्गकी सांझी'। द्वासप्ततियन्त्रैः क्वचिल्लोकानां विस्मयो विधीयते 'बहत्तर कलकी सांझी।' मूर्तिचयैः 'बांदरी केनासिक' स्थाने जायमाना 'रामसिंह की सांझी', 'चौडेरस्तान्तर्जायमानाभट्टानां सांझी' सूच्यते। सिंहेन विस्मयः, महाविशालः'देवादास का नाहर'सूच्यते। इयं सन्ध्या हि, यदा वैदेशिकराज्यवशात् देशीयशिल्पानि देशेअल्पतामभजन्, तदा लोकेषु तदुत्साहप्रवर्तनाय आश्विनकृष्णे कौतुकरूपेण'सन्ध्या'व्यपदेशात् देशीयशिल्पानां संक्षिप्ता प्रदर्शनीव चतुरैः प्रचारिताइति सूच्यते। वर्तमानाःये विज्ञवराः(साकूतमिदम्) तैरियं सन्ध्यानिष्फला विदिता, परमुपयुंक्तरीत्या उपयुक्तासेयं शिल्पचातुरी भवता वधाने किमिति न नीयते ? अपि त्ववश्यमवधाय उन्नतिं नेयेत्याशयः॥४९॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697257673Untitled116.png"/>आश्विननवरात्रेषु जायमानः पष्ठीमेलकः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697257673Untitled116.png"/>
**प्रातर्नरसिंहमेक्ष्य, यामद्वयीमध्ये मनो
मातरं शिलामयीमवेक्ष्य सफलं कुरु
देलरामरम्याऽऽरामदेशे पुञ्जीभूतजमे
ह्यम्बरनगरमंञ्जु'गुञ्जी'कवलं कुरु ।**
------------------------------------------------
ही लोगों को आश्चर्यचकित किया जाता है। विदेशियों की कृपासे जब देशके शिल्प अल्प हो चुके हैं तब इस (सांझी) को शिल्पों की प्रदर्शनी क्योंन कहा जाय।नई रोशनी के समझदारों ने चाहै इसे वन्ध्या (निष्फल) समझा हो, पर आप इस सन्ध्या (सांझी) की कारीगरी पर क्यों नहींध्यान देते॥४९॥
**सायंकालपूर्वमेव कालमहादेवं प्राप्य
वीक्ष्यबालवामा नेत्रयुग्मं तरलं कुरु
स्पष्टीकृतवृष्टिफल-मेलकमहिष्ठीभूत-
माश्वयुजशुक्लषष्ठीमेलकमलङ्कुरु॥५०॥**
प्राचीनजनोपात्तः षष्ठीमेलकदर्शनक्रमो वर्ण्यते—प्रातः नरसिंहदर्शनं कृत्वा (यतः अष्टवादनात्पूर्वमेव तत्र दर्शनादिकं भवति), द्विप्रहरसमीपे 'शिलामयी'मातरं वीक्ष्य, मनः सफलं कुरु। ततः अवतीर्य, पुञ्जीभुताःलोकाःयस्मिन्नीद्दशे 'दलारामोपवने' आम्बेरनगरप्रसिद्धानांगुञ्जीनाम् ('गूंजी' पयःसारनिर्मिताः'पेटक' विशेषाः) कवलं भोजनं कुरु।स्पष्टीकृतं वृष्टिफलं येन तम्।(तत्र हि 'मावटा'ह्रदे यावज्जलमायातितावती वृष्टिः परिज्ञायते)।सर्वमेलकेषु अतिशयेन महान्तम्॥५०॥
----------------------------------------------------
प्रातः(आठ बजे के पहले) नृसिंहजी का दर्शन करके दोपहर केसमीप शिलामयी के दर्शन से मनको सफल करो। (फिर वहां से उतर कर)मनुष्यों से भरे 'दलाराम' के बाग में आम्बेर की गूंजियों (गुझिया) काभोजन करिये। सायंकाल से पूर्व ही 'काले महादेव' में पहुंच, सुन्दरियों सेभरे मेले में नेत्रों को चंचल करो। जहां चातुर्मास्य की वर्षा का फल स्पष्टप्रतीत होता है ('मावटा में जलके भराव से)', मेलों में जो नामी है, उसआश्विनशुक्ल 'छठ के मेले' को अलंकृत करो॥५०॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697258003Untitled116.png"/>**दशहरा**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697258003Untitled116.png"/>
**चञ्चत्पञ्चरङ्गनवपृथुलपताकावहा
रोचते चतुष्पटी नटीव रङ्गरुचिरा
तोपध्वनिधीरमर्चयन्ते गिरिदुर्गाऽङ्गणे
वीरराजपुत्रा मञ्जुदुर्गां मन्त्रमुखराः।
मञ्जुनाथ मानमेदिनीन्द्रहर्म्यमालाऽन्तिके
वाजि-गजमाला भाति पूजापुष्पविकिरा
दिव्यरवदीर्घं घोषयन्ते दिवि दुन्दुभयो
'दीव्यति दिगन्ते दिव्यदशमी दशहरा'॥५१॥**
चश्चन्तः पञ्च रङ्गाः (वर्णाः) यासु एवंविधाःनवीनाःपृथुलाःराजपताका वहन्ती चतुष्पटी 'चौपड़' रङ्गरुचिरा नटीव रोचते। नटी यथा नवरङ्गाणि वस्त्राणि धारयति तथा चतुष्पटी अपि महादीर्घा नवीनपताका धारयति(तद्दिने नवा राजपताकाः(झंडा) स्थाप्यन्ते)।तोपध्वनिभिर्धीरं यथास्यात्तथा दुर्गेषु राजपुत्रवीरा दुर्गां पूजयन्ति। मध्याह्ने दुर्गेषु भगवतीपूजा
-----------------------------------------------------
नये और विशाल पँचरङ्ग झन्डे से युक्त यह चतुष्पटी (चौपड़) नटीकी तरह रङ्ग से मनोहर है \[ उस दिन चौपडों में लगे झंडों पर नया पँचरंगी वस्त्र चढ़ाया जाता है \]।मध्याह्न के समय पहाड़ी किलों पर किलेदारराजपुत्रलोग तोपध्वनि के साथ मन्त्रविधि से दुर्गा का पूजन करते हैं।मानमहाराज के राजमहल में पूजा में पहनाये पुष्पों को बरसानेवाली हाथीघोडे आदि की पङ्क्तिअद्भुत शोभा देती है। दिव्य-दीर्घध्वनि से दिगन्तोंको प्रतिध्वनित करती हुई ये नौबतें घोषणा कर रही हैं कि आज'दशहरा'नामक दिव्य दशमी है॥५१॥
भवति, तदवसरे च दुर्गेभ्यः तोपध्वनयो भवन्ति। सायं च पूजापुष्पाणांविकिरा (प्रवर्षिणी) वाजिनां गजानां च पङ्क्तिर्भाति। तद्दिने अश्व-गज-रथादीनां राज्ञा पूजा क्रियते। दिवि आकाशे प्रतिध्वनिता दुन्दुभयः दिवि स्वर्गेदेवैः कृतेन रवेण दीर्घं यथा स्यात्तथा इदं घोषयन्ति यत्–'अद्य दशहरादीव्यति शोभते। देवा अपि जयपुरेन्द्रस्याभ्युदये संमिलिता भवन्तीतिध्वन्यते॥५१॥
राजसभा (दरबार)
**सामन्तैः समेतः सर्वतोभद्रे विधाय सभां
शिञ्जितैरनिद्रे याति सैन्धवपूजोत्सवे
शिञ्जारवनिर्भरांस्तुरङ्ग-दन्ति-पुष्यरथान्
युञ्जानोऽधिकारिचयैरर्चति सुखोत्सवे ।
तस्यान्तरे तोभध्वनौ भरति नभस्यान्तरे
याति जयनगरनरेशो विजयोत्सवे
मानमेदिनीन्द्रजययात्राऽऽलोकलोभाऽधिका
भाति कापि शोभा जयदशमीमहोत्सवे॥५२॥**
--------------------------------------------------
सामन्तों के साथ 'सरबता' में दरबार करके, गहनों की झनझनाहटसे गूँज रहे ऐसे हाथी-घोड़ा आदि के पूजास्थानमेंमानमहाराज पधारते हैं।वहां मन्त्री आदि अधिकारीवर्गों के साथ विराजकर रत्नजटितगहनों कीध्वनि से पूर्ण घोडे–हाथी–पुण्यरथ (सिंगारा हुआ जो रथ मेले की सवारीके लायक हो, युद्ध के लिये नहीं) आदि की पूजा करते हैं। इसके अनन्तरआकाश में तोपध्वनि के छा जानेपर श्रीमान् जयपुराधिपति विजयदशमी कीसवारी में पधारते हैं। (इस तरह) विजयदशमी के उत्सव में–मानमहा-
सामन्तैः सहितः(जयनगरनरेशः) सर्वतोभद्राख्यहर्म्ये सभां विधाय,हय-कुञ्जरादीनां भूषणझणत्कारैःअनिद्रे मुखरिते पूजोत्सवे याति। सुखेसुखकारके तस्मिन्नुत्सवे अधिकारिवर्गैः सह युञ्जानः संगच्छमानःतुरङ्गादीनर्चति।पुष्यरथः शृङ्गारितो यः शोभायात्रायां याति न समरे।तस्य अन्तरे(पश्चात्), नभःसम्बन्धि नभस्यम् तस्मिन्नवकाशे (गगनदेशे इत्यर्थः)तोभध्वनौ भरति सति। तोभः'नभ तुभ' हिंसायाम् ॥५२॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697258003Untitled116.png"/>**शलकमेलकम्**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697258003Untitled116.png"/>
**दशम्या द्वितीयेऽस्मिन्नतीवाऽऽमोददायिदिने
बालुकया पीवा फतेटीबासमुपेयताम्
'रामबाण' 'घूमबाण' जाग्र'ज्जयसिंहबाण'-
प्रमुखोऽत्र प्राणलोपितोपगणो वीक्ष्यताम्।
मध्ये युज्यमानदन्तिवाह्येन्द्रविमानमुखे
श्रीमन्मानमेदिनीमरुत्वान्समवेक्ष्यताम्
नालकमुखोद्गतनिनादनदनालमिदं
कलकलशालि शलकमेलकमवेक्ष्यताम्॥५३॥**
------------------------------------------------
राज की सवारी देखने की उत्कण्ठा जिसमें अधिक रहती है ऐसी एक अपूर्व शोभा होती है॥५२॥
अतिहर्ष देनेवाले विजयदशमी के दूसरे दिन बालू से भरे 'फतहटीबा' में जाइये। (वहां) 'रामबाण' 'घूमबाण' 'जयसिंहबाण' आदि प्राणसुखानेवाली तोपों को देखिये मध्य में-जुते हुए हाथियों से चलनेवाले'इन्द्रविमान' नामक दोखने रथपर मानमहाराज का दर्शन करिये।तोप और
बालुकया पीवा पुष्टः।तोपमण्डलस्य मध्ये युज्यमानाभ्यां दन्तिभ्यांवहनीयो यः 'इन्द्रविमानः' (तन्नामको महत्तमो रथः) तस्थाग्रभागे। तोपबन्दूकादीनां नालकस्य ('नाली') मुखात् उद्गताःनिनादरूपा नदाः नालकाश्च ('नाले') यस्मिन् तत्। महातोपानां मुखाद् घोरनादरूपा नदाः प्रादुर्भूताः, लघुनलिकास्त्राणां च मुखात् लघुनादरूपा नालकाःसमुद्गता इतियथायथं योग्यम्॥५३॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697258003Untitled116.png"/>**नगरे आगमनम् (सवारी)<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697258003Untitled116.png"/>**
**चत्वर-चतुष्पथ-चतुष्क-चित्रशाला-स्थिताः
काश्चिच्चारुचैत्यचन्द्रशालाचयमासते
विपणि-विटङ्क-वप्र-वातायन-मन्दिरेषु
काचिद्वासवीथीवेश्ममालान्तराद्वीक्षते।
देवगृह-गोपुर- गवाक्षचक्रवालान्तरात्
काचित्केलिसद्ममञ्जुजालात्प्रसमीक्षते
पश्यत्पुरबालानयनारविन्दमालाऽङ्किता
नगरीह मानभूमिपालाऽऽगममीक्षते॥५४॥**
-----------------------------------------------
बन्दूकों की नालियों से जहां नाद (शब्द) रूप नदी और नाले निकलते हैं \[ छोटी नालियों से नदी और नालोंका निकलना ही आश्चर्य है। (नालीतोपों आदि की नली और जलप्रणाली)।ऐसे इस कलकल से भरे 'शलकके मेले' को देखिये॥५३॥
कई सुन्दरियां चौगान-चौराहे-चौक और चित्रसारियों में बैठी हैं तोकई महल और चांदनियों (ऊपर के खन का खुला मकान) में बैठी हैं।
चत्वरं विस्तृतं प्राङ्गणम्। चतुष्कं 'चौक' पदवाच्यम्।काश्चिच्चचैत्यानाम् (पूज्यगृहाणाम्) चन्द्रशालानां च चयं समूहम् आसते अध्यासते,'आस्' मात्रस्य उपसर्गसहकृतोर्थो विवक्षितः। विटङ्कः'छज्जा' प्रभृतिरुन्नतोदेशः। वप्रंप्राकाराधारः। वातायनं वातागममार्गः 'खिडकी'। गवाक्षः'झरोखा' पदवाच्यः। मेलकं पश्यन्तीनां पुरबालानां नयनारविन्दमालयाऽङ्किता चिह्निता (नगरी)।निजस्वामिनः कण्ठे परिधानार्थं हस्तयोर्मङ्गलमाल्यं वहन्ती शृङ्गारयुक्ताकाचिन्महिला उत्सवदिने यथा तदागमनं प्रतीक्षतेएवमुत्सवसंभारैरलङ्कृता जयपुरनगरी हर्षविकसितनारीनेत्रकमलमालामाददती मानभूपस्यागमनं प्रतीक्षत इत्याशयः॥५४॥
अस्य मेलकस्यान्योपि यात्रोत्सवः (सवारी) चित्रचत्वरे '२८' पद्ये विलोक्यः।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697258003Untitled116.png"/>**शरत्पूर्णिमा**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697258003Untitled116.png"/>
**(दरबार)**
'**प्रियतमनिवास'हर्म्यमालामञ्जुमौलिगता
विशदविशाला चन्द्रशाला भूरि भासते
स्वच्छपयःफेनपाण्डुरेऽस्मिन् विपुलाऽऽस्तरणे
शुभ्रमञ्जुलाऽऽभा इमे सामन्ताः समासते ।**
---------------------------------------------------
कोई दुकान-छत-परकोटा-खिडकी-और मकान पर बैठकर सवारी देख रही हैंतो कोई निवासस्थान के मकान से ही। कई देवमन्दिर, नगरद्वार औरझरोखों से देख रही हैं तो कोई अपने केलिभवन की जाली से ही। जैसेकोई नायिका हाथ में कमलमाला लिए नायक की प्रतीक्षा करती है इसतरह यह नगरी मेला देखती हुई बालाओं की नयनरूपी कमलमाला से अङ्कितहोकर मानमहीपाल के आगमन की प्रतीक्षा कर रही है॥५४॥
**मध्ये रौप्यसिंहासने मानमेदिनीश एष
पूर्णरजनीशरम्यरोचिषिविभासते
चूर्ण्यमानचन्द्रचयपूर्ण-मा-प्रमोदवहा
मानमहसाऽद्य शरत्पूर्णिमा प्रकाशते॥५५॥**
चन्द्रशाला 'चांदनी'। सर्वश्वेतवस्त्रधारणात् शुभ्रा मञ्जुला च आभा(कान्तिः) येषां ते।चूर्णीक्रियमाणो यो बहूनां चन्द्रमसां समूहस्तस्य पूर्णशोभायाः प्रमोदवाहिनी। श्रीमन्मानसिंहदेवस्य कीर्तिप्रकाशेनशरत्पूर्णिमा तथा प्रकाशते यथा ह्येषा चूर्णीकृतानामनेकचन्द्रमसां पूर्णशोभायावाहिनी भवेदित्याशयः॥५५॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697258003Untitled116.png"/>**दीपमालिका**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697258003Untitled116.png"/>
**खचितविचित्रचित्रजाला भाति भूमिरियं
सद्वन्दनमाला द्वारराजिरसौ भासते
बालाऽऽमोदवार्द्धिनी विशालाङ्गणवेदिकासु
सूतपुष्पजाला पुष्पझरिका प्रकाशते।**
----------------------------------------
'प्रीतमनिवास' महल के ऊपर इस विशाल और स्वच्छ चांदनी (महल के आगे खुली हुई छत) की आज अनुपम शोभा है। दूध के फेन की तरहसफेद इस बिछायत पर सफेद वस्त्र धारण किये सब सामन्त नियमानुसारबैठे हैं। मध्य में–चांदी के राजसिंहासन पर पूर्णचन्द्रमा की इस मनोहरचांदनी में श्रीमाननरेश शोभित होरहे हैं। यह शरत्पूर्णिमा मानमहाराज केतेज से, चूर्णीकृत अनेक चन्द्रमाओं की पूर्णशोभा और आह्लाद को धारणकरनेवाली की तरह आज प्रकाशित होरही है॥५५॥
**मञ्जुनाथ मञ्जुचन्द्रशालामभिमण्ड्य जनाः
प्रतिगृहमेते किल कमलामुपासते
बालाकरदत्ता दीपमालादिनदैर्घ्यकरी
राजत्सौधमाला दीपमाला भूरि भासते॥५६॥**
सुवासिनीभिः उत्सवनिमित्तं खचितानि (लिखितानि) विचित्राणिचित्रजालानि यस्यामेवंविधा सेयं गृहभूमिर्भाति। उत्तमा वन्दनमाला ('बंदनवार') यस्यां सा द्वारपंक्तिर्भासते। बालकानाम् आमोदस्य आनन्दस्य वर्द्धिनी,सूक्तानि (उत्पादितानि) पुष्पजालानि यया ईदृशी पुष्पझरिका ('फूलझडी'अग्निकीडनकविशेषः) प्रकाशते। जनाः चन्द्रशलां (उपरितनं गृहम्)अभिभूष्य कमलां उपासते (पूजयन्ति)।स्त्रीणां करैर्दत्ता, दीपमालादिनस्यदीर्घताकरी (दीपानां तथा प्रकाशो भवति यथा रात्रावपि दिनमिव प्रतीयते, अत एवदिनस्य दीर्घता), राजन्ती सौधमाला यया ईदृशी दीपानां पङ्क्तिः भासते॥५६॥
-----------------------------------
स्त्रियों के लिखे विचित्र चित्रों (चौक आदि) से भूमि, और अच्छीअच्छी बंदनवारों से यह द्वार शोभित है। बालकों के आनन्द कोबढ़ानेवाली, फूल बरसानेवाली यह फूलझडी (बारूद का खिलौना) विशाल आंगनों में शोभित है। घर घर में ऊपर के मकानों को सजाकर लोग लक्ष्मीपूजा कर रहे हैं। नवबालाओं के हाथ से रक्खी गई दीपमालिका के दिनको दीर्घ बनानेवाली \[ दीपकों के प्रकाश से रात भी दिन होजाता है \] महलों को शोभित करनेवाली यह दीपपङ्क्तिअति शोभित होरही है॥५६॥
दीपावल्याः सायंकाले नगरशोभा
**हर्म्यमौलि-मन्दिर-गवाक्ष-गेह-गोपुरेषु
देवशिखरेषु दीपपद्धतिरूदीक्ष्यताम्
आपणेषु दर्शितनिवेशनैपुणेषु भृशं
पित्तलादिपात्रभूरिवैभवं परीक्ष्यताम्।
मञ्जुनाथ सिंहदुर्गदीपद्युतिरेषा किमु
दृश्यते सुरेशादिकनगरे ? समीक्ष्यताम्
राजमार्गपालीभासिविद्युद्दीप्रदीपालीयं
जयपुरनगरदुर्गदीपाली निरीक्ष्यताम्॥५७॥**
दर्शितं पित्तलादिपात्राणां निवेशस्य (स्थापनप्रकारस्य) नैपुणं येषुईद्दशेष्वापणेषु। सिंहदुर्गस्य 'नाहरगढस्य' दीपकान्तिः सेयमिन्द्रादीनामपिकिं नगरे दृश्यते? अपि तु नास्तीत्यर्थः। राजमार्गपाल्यां (राजमार्गपङ्क्त्याम्)भासिनी विद्युतः दीपप्रदीपानामालिर्यस्यां सा, जयपुरनगरस्य नाहरगढदुर्गस्यच दीपालिर्द्दश्यताम् ॥५७॥
--------------------------------------
महलों की छत, मन्दिर, झरोखे, घर, नगरद्वार और शिखरबन्धों परदीपपङ्क्तिदेखिये।सजावट का अनुपम चातुर्य जहां दिखाया गया है ऐसीइन दुकानों में पीतल आदि के पात्रों का वैभव परखिये।आलोचना करिये नाहरगढ़ की सी रोशनी क्या इन्द्रादि के नगरों में भी होगी ? राजमार्गों कीदोनों पट्टियों में जहां बिजली की दीपपङ्क्तिप्रकाशित है ऐसी इस जयपुरशहर की और किले (नाहरगढ़) की दिवाली देखिये॥५७॥
**राजरुचिरोचितसुरङ्गहर्म्यमालिकासु
चञ्चत्काचकान्तिदीपरुचिरुपभासते
राजमार्ग-वीथी-वणिगापण-गृहाजिरेषु
काञ्चिद्रुचिमेक्ष्य रविरुचयोऽप्युदासते।
मञ्जुनाथ सम्यगेव मन्यसे समक्षमियं
मानराट्प्रतापपुञ्जमञ्जुभा विभासते
चत्वर-चतुष्पथ-चतुष्क-चित्रशालिकासु
हर्म्याट्टालिकासु दीपमालिका प्रकाशते॥५८॥**
राज्ञः शोभया दीप्तासु सुरङ्गहर्म्यमालासु, चञ्चन्ती काचावरणानांकान्तिर्येषु ईदृशानां दीपानां रुचिः कान्तिः भासते। राजप्रासादे काचाच्छादितदीपपङ्क्तिःशोभते इत्याशयः। राजमार्गादिषु काञ्चित् अपूर्वां कान्तिंआ-ईक्ष्य भानुकान्तयोप्युदासीना भवन्ति। मञ्जुनाथ त्वं सम्यगेव मन्यसेयत् इयं दीपावलीदीप्तिर्नास्ति किन्तु मानसिंहदेवस्य प्रतापषुञ्जस्य मञ्जुलाभा (प्रभा) अस्ति। चत्वरो विस्तृतं प्राङ्गणम्। चतुष्कं 'चौक' पदवाच्यम्॥५८॥
---------------------------------------
राजशोभा से अलंकृत सुन्दररङ्ग के महलों में (अर्थात् राजमहलों में)चमचमाते काच के गिलासों की रोशनी होरही है। बाज़ार, रास्ते, दुकान,घर, आंगनों की इस रोशनी को देखकर सूर्यकान्ति भी मात होजाती है।मञ्जुनाथ तुम ठीक ही कल्पना करते हो कि 'यह रोशनी नहीं, माननरेशके प्रताप की मञ्जुल कान्ति प्रकाशित है'। (इस तरह) चौगान, चौराहे,चौक, चित्रसारियों में महल और अटारियों में दीपमालिका (दिवाली) दरस रही है॥५८॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697261604Untitled116.png"/>**राजसभा**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697261604Untitled116.png"/>
**काचमणिमञ्जुलसुदृश्यदीपशाखिचयै-
र्विजितदिनेशविभा भूरि सभा भासते
सजलजलदभासि-वसनविभासिनोऽमी
सामन्ताः समन्तादिह मोदोन्मदमासते।
मञ्जुनाथ राजोचिततेजसा महेन्द्रसमो
मध्ये जयनगरनरेशोऽयं प्रकाशते
राजन्ते महीपा बत दीपावलीवैभवेन
मानमेदिनीपादद्य दीपावली राजते॥५९॥**
दीपशाखिनः('झाड') इति प्रसिद्धाः तेषांसमूहैर्विजिता सूर्यस्यापिविभा यया सा, अतिप्रकाशवतीत्यर्थः। जलवद् भासन्ते यानि वसनानितैर्विभासिनः, अतिश्यामवस्त्रधारिण इति भावः। दीपावल्यां सर्वैः श्यामान्येव
**------------------------------------------**
'जगमग जोति जगी झाड औ फनूसन की,
दमितदिनेसद्युति द्योत दरबारी है
सजलजलदरंग सुन्दर बसन साज,
सोहत समाज के उभंग उर भारी है।
मध्य में विराजमान मानवसुधेन्द्र राजैं,
महितमहेन्द्रसम राजतेजधारी हैं
औरैं मेदिनी के पति दिपत दिवारी पाय,
मानमेदिनीपति सों दीपति दिवारी है ॥५९॥
वस्त्राणि धार्यन्ते। मोदोन्मदं यथा तथा आसते तिष्ठन्ति। अन्ये राजानोदीपावल्या राजन्ते मानभूमिपात्तु स्वयं दीपावली राजते। राज्ञां शोभाप्रदातुरप्ययं शोभादायक इति महातिशयो ध्वन्यते॥५९॥
भ्रातृद्वितीया मसीपात्रपूजा च
**भ्रातरः प्रयान्ति भगिनीनां भवनेषु यत्र
सौभ्रात्रं भजन्तो धारयन्तो मञ्जुमालिका
भोज्यव्यञ्जनानि भूरि भूरि भजमाना स्वयं
भोजयति भ्रातॄन् भगिनीयं भव्यभाविका।
मञ्जुनाथ यद्दिने मिमेल मसीपात्रपूजा
कार्यालय-भू-जागृतपूजाविधिसाधिका
भ्रातृभगिनीनां स्नेहभावैर्भावनीया भूरि
किं भ्रातृद्वितीया गणनीया न गुणाधिका ? ॥६०॥**
सौभ्रात्रम् प्रशंसनीयं भ्रातृभावम्। मञ्जुमालिकाः सुवर्णादिनिर्मितमालिकाः धारयन्तः, शृङ्गारयुक्ताइत्यर्थः। 'मालिकाः' इति विसर्गस्यपादान्तरभकारपरत्वाल्लोपः। कार्यालयभूमिषुजागृतस्य पूजाविधेः साधिका मसीपूजाऽपि यद्दिने मिलितास्ति। तद्दिन एत्र यवना अधिष्ठितेष्वपि न्यायालयकार्यालयादिषु कर्मकाण्डविधिर्जागरूक इव दृश्यते इति सूच्यते॥६०॥
--------------------------------------------
भ्रातृभाव को रखनेवाले सोने की कंठी आदि से सजे भाई जिस दिनभगिनियों के घर जाते हैं। स्नेहभाव रखनेवाली भगिनी नानाप्रकार केव्यञ्जनबनाकर भाइयों को जिमाती है। कार्यालयों (कचहरी दफ्तर आदि)की भूमि में पूजाविधि को साधन करनेवाली 'कलमदानपूजा' भी जिस दिनआमिली है। भाई बहिनों के स्नेहभाव से भरी इस 'भाईदोज' को क्यागुणाधिक नहीं मानोंगे ? ॥६०॥
**मकरसंक्रान्तिः**
**प्रतिगृहमेव मोदमुत्साहं विमार्ग मनाक्
स्त्रीषु सुखसंनाहं समीक्ष्य मुदुन्मुद्र्यताम्
प्रतिगृहदीयमान'फेनी'तिलमोदकाऽऽद्य-
धीनीकृतकारुजने साधय सुभद्रताम्।
मञ्जुनाथ पश्य पुरः पौराणां पतङ्गसुखं
बालानामिहोर्ध्वमुखं धावतामनिद्रताम्
श्रान्तिमपनीय पतङ्गेषु पराक्रान्तिमेहि
घेहि न संक्रान्तिदिव्यदिवसे दरिद्रताम्॥६१॥**
विमार्ग पश्य। सुखसंनाहं सुखोत्तेजनाम्। मुत् (हर्षः) उन्मुद्र्यताम्।रमणीषु सुखपूर्णमुत्साहं वीक्ष्य हर्षो विकास्यतामित्याशयः। प्रतिगृहं दीयमानैः 'फेनी'–(गोधूमातिसूक्ष्मचूर्णनिर्मितः पिष्टकविशेषः'सूत्रिका'-) तिलमोदकादिभिः अधीनीकृते कुम्भकार-नापितादिगृहकार्यकरजने भद्रतांसाधय। फेनिकादिप्रदानेन तान्वशीभूतान्कृत्वा तेषु व्यवहारे भद्रतां स्थापय।अप्रदाने तु ते न विनयं भजन्तीति भावः। पतङ्गानाम् 'कनकौआ' इत्यादि-
**——————————————————————————————————————**
प्रत्येक घर में आनन्द और उत्साह को लक्षित करिए। स्त्रियों में सुखके साधनों को देखकर हर्ष को उल्लसित करिये। प्रत्येक घरमें ही दिये गयेफेनी, तिलके लड्डू आदि से अधीन किये गये का कामकरनेवालों (कमीनलोंगों)में भद्रभाव स्थापित करिये \[ देने से वह भद्रता से पेश आते हैं \]।सामने ही पुरवासियों का पतङ्ग का आनन्द और ऊँचा मुँह किये छतों पर दौडनेवाले बालकों का उत्साह देखिये। थकावट को दूर फैंक आज पतङ्गों में पराक्रम दिखाइये संक्रान्ति के इस दिव्य दिन दरिद्रता को दूर करिये ॥६१॥
नाम्नां दोरकोड्डायनीयानां क्रीडनकानां सुखम् आनन्दम्। ऊर्ध्वमुखं यथास्यात्तथा भवनपृष्ठेषु धावतां बालकानामनिद्रताम् (उत्साहं) च पश्य।पतङ्गदर्शनार्थमुन्मुखाः धावन्तो बहवो नीचैर्निपन्तीति घटनापि सूच्यते। श्रमंदूरीकृत्य पतङ्गोड्डायने पराक्रमं स्वीकुरु॥६१॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697135029Screenshot(15"/>.png)**जयपुरप्रसिद्धा अन्ये उत्सवाः**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697135029Screenshot(15"/>.png)
**वरयात्रा (निकासी)**
**अहह निशम्यतां सवाद्यसहनायीस्वरो
रुचिर'हवाई'ध्वनिर्दूरतः प्रतीक्ष्याताम्
मध्यतः प्रविश्य सखे दृश्या वरयात्रिच्छटा
नृत्ये निकटाऽऽगतापि गणिकेयमीक्ष्यताम्।
मध्येसभं निन्दतां च बालकविवाहमहो !
भव्यवरवेषवहो बालोऽसौ निरीक्ष्यताम्
पात्राऽपात्रनिःस्पृहा सुभूरिधनमात्राव्यया
जयपुरविवाहवरयात्राऽसौ समीक्ष्यताम् ॥६२॥**
**—————————————————————————————————**
आहा ! छुकड़े पर चलनेवाले नगारे और सहनाइयों का स्वर सुनिये।चमत्कृत करदेनेवाली 'हवाइयों' की ध्वनि तो दूर से ही सुनिये। मित्र! बरात की सजावट के लिये दुतरफा जमी सिपाहियों की पङ्क्तिमें घुसकरबरातियों की शोभा देखिये। बरात के मंडल में खड़े होने पर, निकट आईइस नांचती हुई वेश्या को भी निहार लीजिए। सभा पञ्चायत में जो बालविवाह की निन्दा किया करते हैं उन्हीं के घर के दूलह के वेष धारण करनेवाले इस बालक को भी देख लीजिए।यह इतने खर्चे के योग्य है या नहीं
दुन्दुभिवाद्येन सहकृतः 'सहनायिका' वाद्यस्वरः श्रूयताम्, यद्वादक–मण्डली शकटस्था अग्रे चलति। 'हवाई' गगने दूरं गत्वा सशब्दं चमत्कुर्वत्तारकाप्रकाशकोऽग्निक्रीडनकविशेषः। मध्यतः उभयतो बद्धराजपदातिश्रेण्यामध्ये प्रविश्य।वरयात्रिणामग्रतो निबद्धे मण्डले संमुखतो नृत्यन्ती गणिकादृश्यताम्। अहो समाजसंशोधनसभाया मध्ये बालविवाह निन्दतां वरपक्षीयाणामेव सज्जनानां मध्ये वरवेषवाही असौ बालो वीक्ष्वताम्। ये सभायांबालविवाहंनिन्दन्ति त एव मध्येराजमार्गंभेरीनादपुरस्सरं बालकवरस्यवैवाहिकयात्रांनयन्तीति बालपदस्वाऽऽकृतम्।धनव्ययस्य इदं पात्रम् अपात्रंचेति विवेके निःस्पृहा, भूरिधनमात्राया व्ययो यस्यां सा।सेयं विचारपुरस्सरंसमालोचना दृग्गोचरीक्रियते न कौटिल्यभावेनेति 'समीक्ष्वतां' पदेनसूच्यते॥६२॥
प्रथमप्रथमं विद्युतः (Electricity) प्रवर्तने अधिजयपुरं जायमानोविद्युत्प्रकाशोत्सवः (पौषस्यामामारभ्य, संवत् १९८३)
**विद्युत्प्रभाभासिता विभाति स्वर्गशूली भृशं
श्रीरामनिवासाऽऽद्यस्ति विस्मितसमस्तसूरि
विद्युदियं चारुचांदपोलयाता संचकास्ति
त्रितलत्रिपोलियाऽपि तडिता तमोविदुर ।**
**——————————————————————————**
इस तरह पात्र अपात्र का जहां विचार नहीं, धनमात्रा का जिसमें पूर्ण व्ययहै, ऐसी इस जयपुर की वरयात्रा (विवाह आदि की निकासी) को देखिए ॥६२॥
**जयपुरवैभवम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697262737Untitled208.png"/>**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697136088Screenshot(16"/>.png)**
**'त्रिपोलिया'**
**मन्ये साक्षादिन्द्रमेव मत्वा मानमेदिनीन्द्र–
मेषा मुहुर्विद्योतते विद्युद्हृदयाऽवपूरि
तस्मादेव चञ्चलाऽप्यचञ्चलायितत्वमाप्य
स्वामिसदनानामञ्चलाऽऽगता विभाति भूरि॥६३॥**
रामनिवासोद्यानहर्म्यम् (म्यूजियम), तत्समीपस्थं घण्टागृहम् एतदादि स्थानम्, विस्मिताः समस्ताः सूरयो यस्माद् ईदृशमस्ति। मर्मरपाषाणनिर्मितस्य सप्तभूमस्य लोकप्रसिद्धस्योद्यानहर्म्यस्य सर्वतो व्याप्तैर्विद्युद्दीपैरभूतपूर्वा शोभाऽभवदित्याशयः। त्रितलं त्रिपोलियाख्यगोपुरमपि विद्युता(करणेन) तमः विदूरयति तादृशमस्ति।आमूलचूडं विद्युद्भासितस्य तस्यापिअनुपमा सुषमाऽभवदित्यर्थः। मानभूमीन्द्रं साक्षादिन्द्रमेव मत्वा मेघवाहनस्य इन्द्रस्याधीना एषा (विद्युत्) हृदयाऽत्रपूरि यथा स्यात्तथा (पूर्णहृदयेन)विद्योतते। तस्मादेव (तत एव) स्वामिनः (माननरेशरूपस्य निजस्वामिनइन्द्रस्य) सदनानाम् अञ्चलाऽऽगता प्रान्तोपस्थिता चञ्चलाऽपि सेयंस्वामिसेवाभयेन निजस्य चञ्चलत्वं त्यक्त्वा भूरि भाति। स्वामी अप्रसन्नोभवेदिति भयेन स्वाभाविकीं चञ्चलतां त्यक्त्वा सुस्थिरतया प्रकाशतइत्याशयः। क्षणप्रभायाःसुस्थिरं प्रकाशं वीक्ष्य सेयमुत्प्रेक्ष॥६३॥
**—————————————————————————————————————————**
बिजली की रोशनी से जगमगाती हुई यह 'सरगासूली' अत्यन्त सुहावनी मालूम होती है। रामनिवास के महलवगैरह भी (बिजली की रोशनी से) चतुरों को चकित कर देनेवाले हैं। चांदपोल दरवाजे पर लगाई यहबिजली की रोशनी भी प्रति शोभित है। तिक्खना तिरपोलिया भी बिजलीसे जगमगा रहा है। मानों-मानमहीन्द्र को आज साक्षात् इन्द्र ही मानकरयह बिजली हार्दिक प्रसन्नता से जगमगा रही है। तब ही तो यह चंचला(बिजली) अचंचला (स्थिर) बनकर स्वामी (इन्द्र) के सदन के पास उत्साहसे चमचमा रही है॥६३॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697202337Untitled116.png"/>**'हेडा' (भूरिभोजनम्)**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697202337Untitled116.png"/>
**प्रथमं प्रवेशद्वारि देयं भोजपत्रमिदं
भूरिभोज्यपेयं पटमण्डपमथेक्ष्यताम्
'भो भो देहि मोदकान्' 'निधेहि भूरि कर्चूरिकाः'
'शीघ्रतां विधेही'त्यादि कौतुकमपेक्ष्यताम्।
पटवृतिछिद्रेभ्यो निरीक्षमाणनीचजनं
निर्गमं प्रतीक्षमाणनापितं निरीक्ष्यतां
रथ्याधूलिधोरणीषु हेडाभोज्यमानजनं
जयपुरनगर'हेडा'भोजनमवेक्ष्यताम्॥६४॥**
प्रवेशस्यद्वारे 'नाका' इति प्रसिद्धे भोजनस्य पत्रं 'टिकट' इति प्रसिद्धं देयम्। अथ पत्रदानोत्तरं भूरि भोज्यं पेयं च वस्तु यस्मिन्नीदृशं पटनिर्मितं मण्डपम् 'कनातान्तः ' प्रविश्यतामित्यर्थः। निरीक्षमाणाः भोज्यसामग्रीं सलालसं पश्यन्तो नीचाः (चाण्डालादयः पात्राद्बहिष्कृताः) जना यत्र तत्। भोज्यस्थाने संमार्जनीं दातुं जननिर्गमं प्रतीक्षमाणाः नापिता यस्मिन् तत्।
**—————————————————————————————————**
पहले प्रवेशद्वार (नाका) पर टिकट दीजिये। फिर जहां खाना पीना होरहा है उस पटमण्डप (कनात) को देखिये। 'अजी लाडू ल्याओ' 'कचोर्यांऔर मेल जाओ' 'जल्दी करो' इत्यादि कौतुकों पर कान दीजिये। कनात के छेदों से जहां बाहरवाले (अस्पृश्य) देख रहे हैं, जगह साफ करनेवाले नाई जहां लोगों के निकलने की ही प्रतीक्षा किया करते हैं। रास्ते की धूलि में हेला से (उपेक्षापूर्वक) जहां हज़ारों आदमी जिमाये जाते हैं, ऐसे इस जयपुर के 'हेडाभोजन' (श्लेष में 'ड' 'ल' का भेद नहीं, अतः हेला अर्थात् अवहेलापूर्वक भोजन) को देखिये॥६४॥
रथ्यायाः धूलिधोरणीषु (समूहे दिवस्याशयः)। हेडया हेलया (डलयोरभेदः) भोज्यमानाः जना यस्मिँस्तत्। येषां चण्डालादीनां गृहे आगमनमपि सदर्पं वयं निषिध्यामस्तेषां भोज्यनिरीक्षणम्, आवरणपटस्पर्शश्च, ये नापिताः स्पर्शेपि निषिद्धास्ते भोज्यखण्डसंकुलामुच्छिष्टस्थानधूलिं केवलं संमार्जन्या इतस्ततः कुर्वन्ति, धूलिंचोड्डाययन्तीत्यादिदुर्दशाभिः सुस्पष्टा निमन्त्रितानाम् अवहेला॥६४॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697202337Untitled116.png"/>प्रसङ्गतो दाक्षिणात्यानां भूरिभोजनम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697202337Untitled116.png"/>
**केचिन्मुखमानयन्ति मोदकमुदस्य मुदा
केचित्तन्निरस्य नीरमापिबन्ति वीक्ष्यताम्
वारयन्ति केचिन्नतनेत्रं परिवेषयन्ती–
मन्ये भोजलग्नास्तन्न पश्यन्तीत्युदीक्ष्यताम्।
वामपङ्क्तिमध्ये मञ्जु यो जन इहाऽस्ति तस्य
भोजनेन साकं नेत्रयोजनमपीक्ष्यताम्
सौरभसुवासि भव्यभवनविभासि भूरि-
दक्षिणदिग्वासि-विप्रभोजनमवेक्ष्यताम्॥६५॥**
**———————————————————————————————————**
कितने ही प्रसन्नतापूर्वक मोदक को उठा मुंह में दे रहे हैं। देखिये– कितने ही उसे छोड़ जल पीरहे हैं। कितने ही नीचे नेत्र किये परोसनेवाली महिला को मना कर रहे हैं। भोजन में लगे कितनों ही की इस पर दृष्टि ही नहीं। बाँई पङ्क्ति में जो एक महात्मा बैठे हैं, भोजन के साथ साथ उनका नेत्रयोजन (आंख मिलाना) भी देख लीजिये। धूपबत्ती आदि से सुगन्धित, रङ्गवल्ली (भोजनस्थान के आसपास रंगों के चित्राम) से सुशोभित, भव्यभवन में होनेवाली दाक्षिणात्यब्राह्मणों की भोजनपङ्क्ति को देखिये॥६५॥
केचित् उदस्य उत्क्षिप्य मोदकं मुखं (मुखे) आनयन्ति, केचित् तत् (मोदकम्) त्यक्त्वा जलं पिबन्ति। शिष्टतया नतनेत्रं यथा स्यात्तथा परिवेषयन्तीं वारयन्ति। भोजे संलग्नाः अन्ये केचित्तुतत् (परिवेषणादिकम्) न पश्यन्ति। चित्रे वामपङ्क्तौ यो जनोऽस्ति तत्कर्तृकं मञ्जु नेत्रयोजनं परिवेषयन्तीं प्रति नेत्रपरिचालनमपि ईक्षयताम्। अगरुसौरभेण सुवासि सुगन्धितम् ॥६५॥
**पूर्वस्मृतिः**
**ते केचिद्विलासाः समुदूढघनस्नेहरसाः
ते वै परिहासा ये प्रमोदमवहन्नहो
तत्तत्समयेषु सुहृद्गोष्ठीसुखसंभृतानि
तानि रमितानि यानि चिन्तामहरन्नहो।
मञ्जुनाथ निध्यानेन किमपि नवीनानीव
कौतुकमिदानीमपि चित्तेऽजनयन्नहो
कानिचित्सुखानि तानि पूर्वमनुभूतान्यपि
साम्प्रतमतीतवृत्तभूतान्यभवन्नहो॥६६॥**
समुदूढः धृतः सान्द्रः स्नेहरसो यैः। तानि रमितानि यानि हि निध्यानेन विचारणेन नवानीव (भूतवन्ति) वर्तमानकालेपि कौतुकमजनयन्। अतीतवृत्तभूतानि अतीतकालस्य कर्णश्रुतघटनासदृशान्य भूवन्नित्याशयः॥६६॥
**———————————————————————————**
घने स्नेहरस से युक्तवे विलास, वे परिहास, जो आनन्द देते थे। समय समय पर मित्रगोष्ठी के सुख से भरे वे आमोद प्रमोद जो कि सब चिन्ताओं को दूर कर देते थे। विचार करने पर नवीनसे मालूम होते हुए जो आज भी चित्त में कौतुक पैदा करते हैं, हा हन्त! वे सब सुख पूर्वानुभूत होने पर भी आज अतीतकाल के इतिहास की तरह होगये ! ॥६६॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697203945Untitled119.png"/> **नागरिकवीथी <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697204141Untitled120.png"/>**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697204216Untitled116.png"/>विशिष्टजनचत्वरः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697204216Untitled116.png"/>**
सो०— **विश्वविदितविभवेषु वरनरेषु विलसितविभा।
मद्वाचां विसरेषु वाग्देवी विलसतुतराम् ॥१॥**
श्रेष्ठपुरुषेषु शोभमाना विभा यस्याः सा। तथा च लोके यद्यत् वैभवं तत्तद् भगवत्या विलास इत्यर्थः॥ १ ॥
**क० नव्यन्यायशास्त्रे यो हि 'शास्त्री'तिप्रकर्षवहो
ज्ञाने काव्यशास्त्रीयेऽपि योऽसावभिभासते
प्रौढे वयसीह राजगौरवप्रमोदं प्राप्य
वीणया विनोदं वहन् वेलां यो विगाहते।
मान-भूमिशक्राश्रितमान्यमहद्वृन्दे बृह-
च्चक्राकारमुष्णीषं दधानोऽसौ सुखायते
विबुधगणेषु यस्य वृत्तिरतिनम्रा भाति
राजगुरु–गोपीनाथसम्राडेप राजते॥२॥**
प्रकर्षवहः'शास्त्री'ति उत्कर्षधारकः। ज्ञाने अभिभासते प्रकृष्यते। श्रीमानसिंह एवं भूमीन्द्रः, तम् आश्रितं यत् मान्यानां महताम् ('सन्तमहन्त') वृन्दं तस्मिन्। सुखायते सुखकारको भवति॥२॥
**नियमानुसारं शब्दशासनमधीत्य ततो
भूयः काव्यसाहित्यावकलनमनोहरे
विद्वज्जनसंगमसुखानि नोपलभ्य भृशं
राजगुरुगौरवतो गेहान्तरसुस्थिरे।
अन्धबधिरेऽपि पूर्वसंस्कारोपबन्धवशा-
न्मञ्जुनाऽथ कवितागुणेन सुयशस्करे
नारायणभट्टसिन्धुरे याऽमन्दलक्ष्मीरभू-
न्नन्दतीह सा मुकुन्दरामपर्वणीकरे॥३॥**
अन्धबधिरेऽपि सति मञ्जुलेन कवितागुणेन यशोभाजने नारायणभट्टप्रवरे या राजगौरवस्य लक्ष्मीरभूत्सा मुकुन्दरामपर्वणीकरे शोभते इति योजना। नारायणभट्टानां परिचयो 'जयपुरविलासात्' प्राप्यः॥३॥
**धार्मिकपदस्थैर्भूरि मार्मिकतयैव वेद्यां
संस्कृतसरस्वतीमदभ्रमुपजीव्य ताम्
लब्ध्वाऽऽचार्ययोग्यतामथाऽऽधुनिककालोचिता-
मिङ्गलिशभाषाम् एम्.ए. पर्यन्तं प्रणीय ताम्।
लब्धोचितज्ञानो विबुधेषु नाऽभिमानोद्धतः
सरलतयैव सुखं संचरन्प्रतीयताम्
मन्वानो महत्त्वं विद्ययैव, श्रमं तन्वानोऽत्र
मन्वास्थानगोपी गोपीनाथः परिचीयताम्॥४॥**
मार्मिकतया बोध्यां संस्कृतभाषाम् अदभ्रं पूर्ण यथा स्यात्तथा। मन्वानः जानन्। अत्र विद्यायां श्रमं तन्वानः कुर्वन्। 'मन्वाजी' इति प्रसिद्धस्य पुरा-
सनराजगुरोः स्थानाधिष्ठितः। 'राजगुरुसाहित्याचार्यगोपीनाथद्रविड एम्.ए.एल्. एल्. बी.' ॥४॥
**अम्बरविचुम्बि चारुवातायनवर्गोद्धुरं
दुर्गोपममेतन्मञ्जु मन्दिरमुपेयताम्
भोजनवशेन दीनछात्राश्रितमेतत्सदा
प्रायोऽपररात्रान्तेऽस्य मङ्गलार्थमीयताम्।
जयपुरनरेशायाऽपि रक्षाऽभयमेव दिशे-
न्नाशिषमित्वादि चास्य गौरवमभीयताम्
मालानन्दयोगादेव बालानन्दलीनः सदा
बालानन्दमन्दिरमहन्तः संनिधीयताम्॥५॥**
बातायनवर्गेण उध्दरम् (उन्नतधुरायुक्तम्) उत्तुङ्गमित्यर्थः। अत एव दुर्गोपमं दुर्गसदृशम्। दीनच्छात्रेभ्यो भोजनं दत्त्वा तेऽत्र न्यवास्यन्तेति सार्वदिको नियमः। शीतादिष्वृतुषु अपररात्रान्ते (द्वित्रियादन एव) अस्य मन्दिरस्य मङ्गलाख्यं दर्शनं भवति। प्रणताय जयपुरनरेन्द्राय अभयमुद्रया रक्षायै अभयमेव ददाति, आशीःप्रदानं तु लिप्सादैन्यचिह्नमित्याशयः। जपमालायाः आनन्दयोगेन बालवत् निर्मल स्वाभाविकानन्दे लीनः। 'मालस्य' धनस्य आनन्द इत्यादिस्तु व ॥५॥
**संगीते प्रवीणो, मञ्जु वाद्यमानवीणोऽप्यथ
शास्त्रेष्वग्रहणो यो व्यतारीद्भूरि संपदम्
मल्लकर्मदक्षाचार्यतल्लजानामन्यतमो
हरिवल्लभार्यो भूषयांबभूव यत्पदम्।**
**तस्मिन्नेव रामानुजाचार्यवर-पीठेऽधुना
विधिना निवेशितः प्रयाति सुखसंमदम्
धनबलताण्डवेन लब्धोज्ज्वलतातपदे
गलताऽधिपेऽस्मिन् मञ्जु मिलताऽऽहितोन्मदम्॥६॥**
वाद्यमाना वीणा येन। अप्रहीणः अनिकृष्टः, शास्त्रज्ञ इत्यर्थः। तथा च–गीतवाद्ययोः प्रवीणः, शास्त्राभिज्ञः संपद्वितरणशाली चेत्यर्थः। मल्लविद्यायां दक्षः, आचार्यश्रेष्ठानां च अन्यतमः। अयं हि श्रीमान् हरिवल्लभाचार्यो गीतिनिर्माणे, ताल-लयादिविज्ञाने, शारीरिकबले चाऽपरिमित आसीत्। एष हि रूप्यकम् (रजतमुद्रा) अङ्गुष्ठतर्जनीभ्यां निष्पीड्य आमोटयामास, अक्षराणि च अपमार्जयामासेति प्रसिद्धिः। भारतवर्षस्य सर्वेपि संगीतज्ञा मल्लाश्चैनं जानन्ति स्मेत्यादयो हरिवल्लभाचार्यमहोदयस्य विशेषाः सांप्रतं भारतवर्षे दुर्लभा इति नातिशयोक्तिः। लब्धम् उज्ज्वलं तात-पदं पितुर्हरिवल्लभाचार्यस्य स्थानं येन, तस्मिन्। आहितोन्मदं सप्रमोदम्॥६॥
**हवामहलमभिवसन् वैभवाऽनुकं धरते
कुण्डलमण्डितगण्डयुगो दृशमाराद्धरते।
औदुम्बरभूदेवसमाजाऽग्रण्यो निवसति
जयपुरराजाश्रितो 'भट्टराजा' स हि विलसति॥७॥**
वैभवानूकं वैभवानुकूलम् अनूकं शीलम्। आरात् दूरात् दृशं हरते, मौक्तिककुण्डलमण्डित इत्यर्थः। श्रीमान् केसरीलालमहोदयः। अधुना तु निःस्वामिकमिदं स्थानं राजायत्तं जातम् ॥७॥
**क०—उत्सवदिनेऽसौ नरस्कन्धैर्मुहुरूढो भृशं
शिबिकाऽधिरूढो याति राजद्राजमन्दिरम्
जीविकाबहुत्वेऽप्यप्रबन्धेनैव नित्यमयं
दुर्बलतामेति द्रव्यसंबन्धे सुनिर्भरम्।
स्वीकुरुते कार्यंनिजगौरवाऽवलेपात्पुरा
वितरणकाले पुनस्तिष्ठेन्मौनमन्थरम्
'दाहिमा'समाजान्तः प्रतिष्ठाभोगभाजामयं
मान्यो '**मिश्रराजा**' बत राजति निरन्तरम्॥८॥**
शिबिकास्थितत्वात् नरस्कन्धैः ऊढः। द्रव्यसंबन्धे दुर्बलताम् एति, शनैः शनैः रिक्तो भवतीत्यर्थः। 'दाहिमा' दाधीचेति ख्याता ब्राह्मणजातिः। प्राक्तनः श्रीव्रजपतिरायमहोदयः। इदानीं तु दत्तकपुत्रस्यापि विलोपे इदं स्थानं राजायत्तमभूत्॥८॥
**चन्दनरचितभाल एष नासानालतले
कण्ठलम्बिपुष्कराक्षमाल इह दृश्यताम्
भक्त्या सेवनीयनिजदेवमन्दिरेऽपि सदा
केवलाऽधिकारिपरतन्त्रोऽसौ परीक्ष्यताम्।
व्यसनिजनेभ्यो जातमानसविनोदो भृशं
विबुधजनेभ्यो भूरि बिभ्यदिव वेष्यताम्
बाष्परथगामी मदादामीलितनेत्रयुगो**
गोपीनाथमन्दिरस्य गोस्वामी **गवेष्यताम्॥९॥**
भालः बाणफलकाग्राकारो गौडीयवैष्णवानां तिलकः। वेष्यताम् वा इष्यतां प्राप्यताम्। बाष्परथो मरुत्तरशकटिः॥९॥
**प्रथमं दिवानिशं खवासवरसेवावशाद्
ये वा प्राप्तमानास्तेषु मुख्यं मानयत तम्
औदुम्बरभट्टानां प्रतिष्ठितपदानां श्रियं
भुङ्क्ते निजपाटवेन स्थापितवान् यः सुतम्।
श्वेतोज्ज्वलचारूष्णीषमौलिं बिन्दुमालान्वितं
विद्रुमाऽक्षमालाशोभिकण्ठं निभृताद्भुतम्
कृष्णीकृत–श्मश्रुयुगमोटनप्रकारपटुं
तं कृष्णकुमारभट्टमालोकयत द्रुतम्॥१०॥**
प्राप्तमानाः खवासश्रेष्ठस्य सेवनेन प्राप्तसंमानाः। सुतं स्थापितवान्, सुतं दत्तकपुत्रत्वेन तस्मिन् स्थाने संस्थाप्य प्रतिष्ठितस्थानानां लक्ष्मीमनु–भवति। द्वित्रस्थानेषु दत्तकीकृतपुत्र इत्यर्थः। निभृते एकान्ते अद्भुत चरित्रम्। खिजाबद्वारा कृष्णीकृतं यत् श्मश्रुयुगं तस्य मोटनप्रकारे पटुम्।'मूंछमरोडभट्टजी' इति प्रथितम्॥१०॥
**राजद्राजचिह्नैर्भूरि भाति राजधानी यस्य
पदतोऽपि मानी यः स्वगौरवमवेक्षते
संमानं समेति यो हि सचिवसभायां गतो
दत्ते सर्वतोऽपि यः सहायतां प्रजाहिते।**
**उन्नतपदस्थसुतसंपद्भाग्यशाली भृशं
विनयविशालीकृतवैभवः प्रकाशते
सामन्तान् समस्तान्बत योऽमूनतिशेते श्रिया
चौमूपतिरेष भूरिभूतिः प्रतिभासते॥११॥**
राजचिह्वानि—गोपुरोपरि जयपुरवत् समये समये भेरीध्वन्यादीनि।मानी यः राजदत्तस्यअधिकारपदस्यापेक्षया स्वकीयं गौरवमेव अधिकं पश्यतीत्याशयः।उन्नतपदेषु स्थिता ये सुताः तादृशसुतसंपद्भाग्यशाली। एकःपुत्रो रावलपदाधिष्ठितः, अन्येप्यन्यस्थानाधिकारिण इत्यर्थः। यः अमून् सामन्तान् श्रिया उत्कर्षेण अतिशेते अतिक्रामति॥११॥
**प्रबलप्रतापोऽभवद्यस्य पूर्वजानां गणे
जयपुरमहीन्द्रमणेःसचिवसहायके
वैभवोपभोग-दानशक्तिरसमानाऽभवद्,
यामद्याऽपि गायन्त्येकतानास्तत्र नायके।
मञ्जुनाथ यायात्पूर्वपद्धतिमपीह भवा-
नाशिषो भवन्तु नृणां त्वयि सुखदायके
विनयाभिरामोदात्तकीर्तौ गुणभूमोदया–
दामोदा लसन्तु हन्त सामोदाधिनायके॥१२॥**
जयपुरपतेःसचिवे सहायके च यस्य पूर्वजानां समूहे प्रबलप्रतापोऽभूत्। तथा च रावलवैरीसालसिंहशिवसिंहादीनां विभूतिः सूचिता।वैभवोपभोगस्य दानस्य च शक्तिःअनुपमाऽभूत्? नगरे प्रात्यहिक-साधारण-
यात्रायामपि रावलशिवसिंहस्य पृष्ठतः शतमश्वाश्चलन्ति स्म, धनं चाग्रतोविकीर्यते स्म। यां दानादिशक्तिंतन्नायकविषये एकतानाः सन्तो जनाः अद्यापिगायन्ति-'रावल स्योसिंहसो सरदार फेर नहिं होयसी' इत्यादि। भवानपि पूर्वपद्धतिमनुसरेत्। गुणभूम्नःगुणबाहुल्यस्य उदयात् उदात्तककीर्तौ उत्कृष्टयशसि सामोदपतौ श्रीसंग्रामसिंहमहोदये ग्रामोदा लसन्तु हर्षाभवन्तु॥१२॥
**पद्धरि–युधि यस्य पूर्वजैः समयमेत्य
कलकीर्तिरापियोधनमुपेत्य।
संप्रति बहु यो धनमादधाति
अचरोलभूमिभर्ता स भाति॥१३॥**
समयं प्राप्य यस्य पूर्वजैः युधि समरे योधनमुपेत्य युद्धं कृत्वा शोभनाकीर्तिः अपि प्राप्ता॥१३॥
**क०– वैवाहिककङ्कणममुक्तवद्भिरेव रणे
यद्वंश्यैः पणेन परिलेभे जयसंमदः
चामुण्डामठान्तिकतश्चक्रे जट्टराजो दल-
त्सैनिकसमाजो येषां शस्त्रैः प्रचलत्पदः।
तीर्थस्थाननिर्माणादिकार्यैर्यस्य वंश्यैः सदा
कुर्वद्भिर्धनोपयोगमाप्तो मानसोन्मदः
साम्प्रतमनेकवधूलावण्योपभोग एव
धूलाभूमिभर्तुः शौर्यमूला यान्ति संपदः॥१४॥**
चामुण्डामठः'चाँवड का मठ'। येषां धूलाधिपवंशजानां शस्त्रैःक्षीयमाणसैनिकसमाजःजट्टराजः (भरतपुरीयः) प्रचलत्पदश्चक्रे, युद्धाद्विमुखीकृत इत्यर्थः। तीर्थस्थाननिर्माणादिकार्यैर्धनस्योपयोगं कुर्वद्भिः मानसोन्मदःहार्दिकानन्दः आप्तः प्राप्तः, वृन्दावने यमुनातीरे तन्निर्मापितघट्टादिकंप्रमाणम्॥१४॥
**नेत्ररहितेभ्यो नेत्रदाता, परिपाता सतां,
नैरोग्यं विधाता यो हि कुष्ठिजनसंचये
दूरदूरदेश्यैर्जनैः कृतगुणगानमिमं
कल्याणाभिधानं हरिं यत्पुरेऽवलोकये।
प्रायो धर्ममर्यादानुयानादथ, सत्कार्येषु
समुचितदानाल्लब्धकीर्तिं तं प्ररोचये
चारणचयेन हि चतुर्दिग्गीतगाथमिमं
डिग्गीभूमिनाथमतिमोदादनुमोदये॥१५॥**
कुष्ठिसमूहे नैरोग्यं विधाता, तृन्। कृतं गुणगानं यस्य (कल्याणनाम्नोहरेः)। प्ररोचये अभिरोचये। चतुर्दिक् गीता गुणगाथा यस्य।'दिग्गी, डिग्गी' इति प्रासः॥१५॥
**दो०– अभिनन्दनभूनीतमपि यत्पूर्वैः परिशोध्य।
अपटुतया न्यूनीभवति दूनीशस्य यशोऽद्य॥१६॥**
यस्य वर्तमानस्य 'दूनी स्थानाधिपतेः पूर्वजैः परिशोध्य कलङ्कापनयनद्वारा निर्मलीकृत्यअभिनन्दनभुवं प्रशंसास्पदतां नीतमपि यशः स्वस्यअपटुतया (शिक्षाद्यभावेन) न्यूनीभवति॥१६॥
**क०– वीरता तु राज्यस्याऽस्य किं वा वर्णनीया यस्य
वणिजोऽपि लक्ष्मीमधिलुण्ठयाऽऽददतेऽद्भुतम्
विरलजलाऽथ भूरिबालुकामयीयं धरा
श्रेष्ठिवैभवेन परां धत्ते धनसंपदम्।
जयपुरमहीन्द्रमणेः सामन्तेषु शक्तिशाली
सोयं विबुधाऽऽलीवर्णनीयो भाति संततम्
लक्ष्मीकरपङ्केरुहसीकरसमीरसुखो
राजतेऽद्य सीकरधराधिपतिरुद्धतम्॥१७॥**
वीरराज्याणां क्षत्रिया लक्ष्मींविजित्य आनयन्ति, अस्य राज्यस्य तुवाणिजोऽपि कलिकत्तादिस्थानेभ्यो लक्ष्मीमानयन्ति। लक्ष्म्याः करघृतकमलस्य मकरन्दसीकरविशिष्टसमीरवत् सुखकरः॥१७॥
**प्रायः पूर्वकालादेव खेतरीनृपाला इमे
सामन्तोचितां स्म गुणमालामलंकुर्वते
गुणिनां गुणज्ञोऽधुनैवाऽभवदजितसिंहो
यस्य यशोगीतिर्गुणिलोकानवलम्बते।
साम्प्रतमनेकविधव्यासङ्गोपसक्तमना
नूनमधुनातनो विनोदमवष्टम्भते
नेतरीह यौवने सुखे तरीरणेच्छ इव
खेतरीधरित्रीशो विशोकमुपजृम्भते॥१८॥**
अधुनातनः खेतरीस्वामी विनोदं प्रति अवष्टम्भते सुस्थिरो भवति।
यौवने नेतरि सति, सुखे तर्याः नौकायाःईरणेच्छःप्रेरणेच्छःविशोकं यथास्यात्तथा उपजृम्भते प्रबलो भवति। यौवनप्रेरितः सुखप्रवाहे चरित्रनौकांप्रवाहयतीति भावः। (इतः पूर्वस्य अमरसिंहमहोदयस्य वर्णनम्) ॥१८॥
**यस्य पूर्वजानां शेखावाटीयेतिहासे भूरि-
वीरताविलासेनाऽग्र्यकीर्तिरभिरोचिता
जयपुरराज्यान्तर्गतस्य यस्य काले पुरा
प्राज्या नयलक्ष्मीः कविलोकैः सततोदिता।
संप्रति सुखोपभोगमात्रलवलीनमतेः
सूरिजनसंगते विरलताऽधुनोदिता
भ्रातृभिः समन्तादवहेलाप्रविभक्तश्रियः
खंडेलाधिपस्य हन्त खण्डेला विलोकिता॥१९॥**
अग्र्या श्रेष्ठा कीर्तिः अभिरोचिता शोभिता। जयपुरराज्याधीनस्य यस्य(खण्डेलाराज्यस्य) प्रभूता नयलक्ष्मीः कविभिः सततम् उदिता वर्णिता।सूरिसमागमे विरलता न्यूनता उदिता जाता।खण्डेला खण्डभूता इलाभूमिः, भूमेर्विभागा जाता इत्याशयः॥१९॥
**दो०– श्रेष्ठिशबलनिजभूमितः कनककवलमधियाति।
नवलगढाऽवनिपतिरसौ प्रबलगतिः प्रतिभाति॥२०॥**
कनककवलं धनोपहारम्॥२०॥
**नेयान्युपयोगे स्वयं परभोगे व्ययितानि।
उनयाराधरणीपतेः सुनयाराध्यधनानि॥२१॥**
सुष्ठुनयेन आराध्यानि उपार्ज्यणि धनानि॥२१॥
**क०– सूरिजनसङ्गात्काव्यरङ्गान्तः प्रवेशमाप्य
सूक्तीनां विविधसंग्रहः स्म येन तायते
प्राचीनेतिहासपटुश्चारणनिचयबलात्,
संस्कृतोक्तिसंग्रहेण संप्रति सुखायते।
दानाऽवसरेऽपि बाह्यसंमानाद्विमोही विदां
स्वच्छताप्रियोऽसौ सुपरिच्छदो विराजते
अलसीकृतोऽपि वार्द्धकेन बलसीमां दधन्–
मलसीसरस्य भूमिभर्ता भूरि भासते॥२२॥**
'विविधसंग्रहः' (पिङ्गल-डिङ्गलसूक्तिसंग्रहः) तन्यते स्म।सांप्रतं कृतः'श्लोकसंग्रहः'। बाह्यंसंमानं प्रदर्श्य विदां विदुषां विमोहकः॥२२॥
**दो०–शेखावत-राजन्य-नयरेखां निर्वहतोऽद्य।
'खाटू'पति-हरिसिंहतो मोद्यं मनो विनोद्य॥२३॥**
नयरेखां नीतिमर्यादाम्। 'खाटू' एतदधिकृतो ग्रामः। सुसंगेतिविषयिणीभिर्वार्ताभिः मनो विनोद्य हरिसिंहतः प्रमोद्यम् आनन्दनीयम्॥२३॥
**क०–इङ्गलिशभाषामाप्य बी.ए. पदजुष्टो नव्य–
सभ्यतानिविष्टो लेखकार्ये व्यवसीयते
कतिपयपुस्तकाऽनुवादलब्धकीर्तिर्भृशं
नूतनयुगेऽस्मिन् साधु लेखक-कवीयते।**
**अर्थमनुसंधायैव कार्यारम्भशूरो मनाग्-
दर्शितमहत्त्वगर्वपूरो गुणैर्गीयते
चञ्च'च्चीफकोर्ट'शासनस्य सुविलासमाप्य
खाचरियावासशासकोऽसौ मुदमीयते॥२४॥**
आप्य आ-आप्त्वा (ल्यप्)। कतिपयपुस्तकानि 'आनन्दकी पगडण्डियां' प्रभृतीनि। ईयते प्राप्नोति, ईङ्गतौ॥२४॥
**सो०–जयपुरनृपासनाय विफलमुद्यमं दर्शयन्।
बहुतरहानिमियाय स किल झिलायधरापतिः॥२५॥**
नृपासनाय जयपुरराज्यसिंहासनं प्राप्तुम्॥२५॥
**दो०– यो नवाबमन्त्रित्वमनु व्यतनुत सचिवसुखानि।
स हि सिवाडपतिरवति पुनरसिवाडपि भवनानि॥२६॥**
नवाबमहोदयस्य मन्त्रित्वकाले सचिवसुखानि कौंसिलसदस्यतामन्वभूदित्यर्थः। 'सिवाड–असिवाड' इति विरोधः।असिंखङ्गं वहतीति असिवाट्, ईदृशोऽपि सिवाडपतिः स्वभवनान्येव अवति रक्षति। खङ्गादिवीरसज्जाभूषितोपि शासनाधिकारच्युतो भवने तिष्ठतीत्याशयः। श्रीमान् महताबसिंहमहोदयः॥२६॥
**क०– सप्रशंसमेष मेयोविद्यालयशिक्षामाप्य
शासनाऽध्वशिक्षां बहुकालं बहिर्विन्दते
नौत्सुक्यं प्रयाति सर्वकार्येष्वपि धीरमना-
स्तत्त्वमनायासाद्बोद्धमेष प्रमनायते।**
**तेजोमञ्जुमूर्तिरूर्ध्वतिलकमनोज्ञमुखो
लोकहितकार्ये संमुखोऽसौ सुमनायते
भक्तिपथगामी भूरिनव्यविभामीलितोऽपि
गण्यगुणो गीजगढस्वामी नः सुखायते॥२७॥**
शासनाध्वनःराज्यशासनमार्गस्य शिक्षाम्।बहिःलखनऊप्रभृतिषु।अनायासादेव कस्यचिद्विषयस्य तत्त्वंवास्तवरहस्यं बोद्धुंप्रमनायते प्रकृष्टमनःशाली भवति। नव्यविभा 'न्यूलाइट' तया मीलितोपि भक्तिपथगामी,नवयुगप्रभावमतिक्रम्य भक्तिमार्गोपासक इत्याशयः॥२७॥
**दो०– कुलकीर्त्या जयपुरपतेः सविधरूढमहिमाऽस्ति।
चलन्मौलिनगरूपधृग् बगरूपतिरधिशास्ति॥२८॥**
वंशगतप्रतिष्ठया जयपुरेन्द्रस्य सविधगतमहिमा, राज्ञः समीपे 'अधराजा' उपाधिवाहीत्यर्थः। चलन्मौलिदेशस्य नगस्य वृक्षस्य रूपधृक्। दीर्घःकम्पमानशिरोधरश्चेत्यर्थः। सवि'धरू'ढ, न'गरू'प, 'वगरू' प्रासाः ॥२८॥
**जाता यल्लक्ष्मीर्निजत्रातायापि न शास्ति।
दातारामगढेशितुर्दातानाम मृषाऽस्ति॥२९॥**
संचिता यस्य लक्ष्मीःनिजसमूहार्थमपि अर्थात् स्वकीयवर्गार्थमपि नशास्ति, योगक्षेमं नाऽधिकरोति। अत एव तस्य नाम्नि 'दाता' इति विशेषणंमृषा॥२९॥
**क०–श्रीमद्रामसिंहनरपाले राज्यमातन्वति
यत्तातस्य कीर्तिं पुराकाले समाकर्णये
यस्य बहोःकालादधिकारपदमातिष्ठतः
संपदं प्रतिष्ठां चापि श्रवसोरभ्यर्णये ।**
**खड्गबद्धमुष्टिं दत्तदृष्टिं द्रव्यराशीकृतौ
दृष्टगृहाऽऽरामसुविशिष्टिंबत वर्णये
जयपुरनरेन्द्ररूप–सिंहसेवनाऽवहितं
चाँपावतरूपसिंहमेतमुपवर्णये॥३०॥**
यत्तातस्य फतेसिंहमहोदयस्य।श्रवसोः अभ्यर्णये कर्णगोचरं करोमि।दृष्टा गृहाणामारामाणां चसुविशिष्टिःविशदता स्वच्छता च यस्य तम्।जयपुरेन्द्ररूपो यः सिंहस्तस्य सेवने॥३०॥
**सो०–प्रगुणपीनपरिणाहि-वपुः सभ्यसरलः सदा।
जोबनेरनेता हि शिक्षासचिववरो लसति॥३१॥**
'परिणाहो विशालता'॥३१॥
**सवै.—नवचित्रकलाचयने चतुरं वरवाद्यविनोदविशेषितचर्यं
समयोचितलेखविधौ निपुणं कृतवारवधूसुरहस्यसपर्यम्।
पटुपद्यशतैः समनूदितगीतमतीतमनन्तर सङ्गमजर्यं
गुणभूम्नि तिरोहितवाच्यचयं श्रय रामप्रतापपुरोहितवर्यम्॥३२॥**
नवचित्रकला 'फोटोग्राफी।विशेषिता चर्या यस्य, जीवनचर्यायांवाद्यविनोदो विशेषरूपेणासीदित्यर्थः। समयोचिता लेखा मासिकपत्रादौनिबन्धाः। वारवधूरहस्यं 'वाराङ्गनारहस्य' 'मेरीसूरज' प्रभृति।समनूदितागीता येन, 'श्रीकृष्णविज्ञान'रूपेण। अजर्यम् अनन्तरसङ्गम् अतीतम्, यानवयौवनकालिकी संगतिः सुदृढाऽऽसीत्तामपि उल्लंघितवन्तमित्यर्थः॥३२॥
**सो०–तत्तनयः स प्रताप-नारायण इति विश्रुतः।
यः किल काव्यकलाप-कलनाभिः कविकीर्तिभाक्॥३३॥**
कलना रचना।काव्यानि तु-नलनरेश-रघुराजवाजिमेध-काव्यकानन-प्रभृतीनि॥३३॥
**क०– एम्.ए. पदमण्डितो नवीनशिक्षानीतौ यथा
तद्वद्देशभाषापण्डितोऽसौ परमायते
संप्रति सतर्कभावरक्षणीयामेतामहो
जयपुरराज्यधुरां धैर्याद्योऽवलम्बते।
विनय-विवेक वयो-विज्ञानैरलंकृतिमान्
पण्डितसभासु मतिमान्यः प्रतिभासते
नीतिनैपुणेन भूरिभीतिलवलोपी श्रील-
गोपीनाथप्रवरपुरोहितो विराजते॥३४॥**
एतद्रचनायाम्-भर्तृहरेःशतकत्रयस्य हिन्दी-अंग्रेजीभाषयोरनुवादः,शैक्सपियरस्य कतिचिन्नाटकानां हिन्द्यनुवादः, 'समालोचक'नाम्नि हिन्दी-पत्रे प्रकाशिताः काश्चित्कविताश्चोल्लेखितुं शक्याः॥३४॥
**कुण्ड०– खिन्नः खलु नाऽऽलोकि यः शासनघने प्रयस्य।
कान्तिचन्द्रकृतिनः सूतः सचिवकुञ्जरेन्द्रस्य॥
सचिवकुञ्जरेन्द्रस्य तस्य पद्धतिमनुगच्छन्।
अचलो यो निजनिश्चये न पदमग्रे यच्छन्॥
मन्दो दाने भाषणे च गमने स्मृतिविन्नः।
स्वस्ति गृहे लभतेऽद्य हस्तिबाबू बहुखिन्नः॥३५॥**
राज्यशासनरूपे घने वने प्रयासं कृत्वापि यः सचिवकुञ्जरेन्द्रः कान्ति परिश्रान्तो न दृष्टः। स्मृतिविन्नःअसाधारणस्मृतियुक्तः अधिकरणे अभियोग-
श्रवणसमये प्रसिद्धान्वेतन्निदर्शनानि। खिन्नः जयपुरस्य प्राचीननीतेःपरिवर्तनादसंतुष्टः। ईशानचन्द्रमुकर्जीमहोदयः ॥३५॥
**क०–'कौंसिल' समक्षेऽप्यतिनिर्भयवचनचयं
पितामहमस्य मोतीलालमभिवीक्षध्वम्
निर्भयसुशासनात्प्रसिद्धगुणगाथं ततो
जनकममुष्य जयनाथं च समीक्षध्वम्।
एम.ए. पदधारी निजपूर्वजाऽनुकारी क्वचि-
न्नव्यव्यवहारी सोऽयमसकृत्परीक्षध्वम्
वैभवभरेण दूरोदात्तदृक्पटलमिमं
सांप्रतममरनाथमटलमुदीक्षध्वम्॥३६॥**
अतिनिर्भयेति०–'दीवानी'शासनं कुर्वतोऽस्य प्रतिभावतः'कौंसिल'-निर्णयेष्वपि सुदृढा विप्रतिपत्तयो राज्यरहस्याभिज्ञेषु प्रसिद्धाः। दूरोदात्तःअत्युदारः दृक्पटलो यस्य॥३६॥
**माधवेन्द्रशासनेऽमुना का नोपभुक्ता रति-
र्नाकाधीश एव सोयमासीत्सर्वमानसे
किं शासनकार्यंकिं नु राजसौधकार्यंहन्त
नैपुणेन सोयं सर्वराज्यमात्रमानशे।
नानाविधोपायनानि नित्यं लभमानो निशि
पानोत्सवगोष्ठीतः प्रसन्नोऽगान्महानसे
माधवेन्द्रराज्ये सुख-वास-रसविज्ञोऽप्यद्य
खिद्यते खवासबालाबख्शो निजमानसे॥३७॥**
अमुना का रतिर्न उपभुक्ता? अपि तु सवैंव सुखसामग्री अनुभूतेत्यर्थः।मनःसमूहो मानसम् सर्वेषां मनोवृन्दे अयं नाकाधीशवत् शक्तिशालीअभूत्। अत्र मनःसमूहः, अग्रे मानसं (मनः) इति न पुनरुक्तिः। 'नाका'चन्द्रमहलस्य अमुखभागस्तस्य प्रबन्धकर्ता च। माधवेन्द्रसमये 'नाका'स्थानमधितिष्ठन्नयं राज्यमात्रस्य प्रबन्धं चकारेति सूज्यते। सर्वं राज्यम्आनशे स्वाधिकारेण व्याप्नोति स्म। 'अशू व्याप्तौ' लिट्। महानसे अगात्,पानं कृत्वा भोजनार्थमगच्छत्। सुखपूर्वकं यो निवासः तस्य रसाभिज्ञः। 'खवासः' जयपुरेन्द्रस्य प्रधानपरिचारकः॥३७॥
**दो०– देया निजसम्मतिरहह देश-नरेश-हिते हि।
मुंशीरामप्रतापतोऽमुं शीलय नयमेहि॥३८॥**
देशो जयपुरराज्यम्। एहि आगच्छ। अमुं नयं नीतिं शीलय शिक्षस्व।रायबहादुरमुन्शीरामप्रतापखूँटेटामहोदयः॥३८॥
**सवै०–शिक्षणमुच्चमवाप्य पुरा रुचिराचरणात्पदमावहते
न्यायविधौ सततश्रमतः क्रमतः पदमुन्नतमाभजते।
लोकहितावहकार्यभरान्नितरामयमान्तरमुत्पवते
यः सुतरामपगर्वमनाः स हि नानगरामकृती रमते॥३९॥**
पदम् अधिकरणे स्थानम्। पुरा आवहते, पूर्व प्राप्नोति स्म, पुरायोगे'लट्'। अयम् आन्तरम् अन्तःकरणम् उत्पवते पुनाति। सर्वत्र वर्तमानकालोपि हन्त! 'काल'कौटिल्येन संप्रति भूतकालोऽभवत् !! ॥३९॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1703057010aaaaa.png"/>
**भुतपूर्वः प्रधानसचिवः सरमिर्जाइस्माइलमहोदयः**
**येन भूमिकायां 'प्रजामण्डल'मखण्डि, ततोऽ
दण्डि शनैर्नेतृजनो मूले न्यस्य वै घुणम्
दूर्वामात्रमाधायाऽत्र भूर्याटकरूपा कृता
श्री रामनिवासे पर्यवर्ति वीक्ष्यवैगुणम्।
भाविरूपरेखाभिर्व्यवारि राष्ट्रवृद्धिः, पूर्व-
कृतयो निरस्ता व्यये कृत्वापि व्रत द्वैगुणम्
जयपुरपुराणगतिस्मारकमिहाऽस्मादृशान्
विस्माययति स्माऽखिलान् इस्माइलनैपुणम्॥१॥**
भूमिकायाम् (आरम्भे एव) 'प्रजामण्डल' नाम्नी संस्था— हीरालालशास्त्रिप्रमुखान्संचालकान् वशीकृत्य-खण्डिता पूर्वपरिगृहीतनीतितोनिरस्ता।भूमिकायाम् वनस्थलीग्रामस्य भूमिं कन्याविद्यालयादिकृते प्रदायप्रजामण्डलमानसात्कृतमित्यन्ये।प्रजामण्डलस्य मूले धुणं (तदनुयायिषुपरस्परद्वैविध्यरूपं शनैः शनैर्धातकम्) प्रदाय शनैः (प्रजास्वसंतोषो न प्रसरेत्तथा) तन्नायकजनो, (यःस्वाभिमतनीति नाङ्गीकृतवान्) अदण्डिदण्डितः । दुर्वा०—पुरातनान्छायावृक्षान्विच्छद्य स्थाने स्थाने दुर्वाक्षेत्राणिसंस्थाप्य भूमिर्वाटक('बाडा')रूपा कृता। मध्याह्नेपि रविरश्मयो नप्रसरन्तीति उपवनानां शोभा, किन्त्वत्र छायाद्यभावात्केवलं वृतिभावमित्यर्थः।पूर्वसंनिवेशे वैगुणं विगुणतां वीक्ष्य रामनिवासस्य श्री पर्यवर्ति परिवर्तिता।वाद्यवेदि (बैण्डस्टैण्ड)पशुसंनिवेश—प्रवेशद्वारादिविरूपीकरणेन शोभाअन्यादृश्येव कृता। 'श्रीः परिवर्तितैव अन्तः प्रविशन्त्येव बहिःपरावर्तिता'
अत एवं साम्प्रतं वाटकमात्रमुद्यानमिति बहुनामाशयः। भाविरूप०–'माधव पुरादिस्थानेषु महान्तो जलबन्धाः क्रियेरन् क्षेत्रसेचिन्यःकुल्याः (नहर)निर्भीयेरन्, कृषिकार्यादिसमुन्नतेर्बहून्यायोजनानि क्रियेरन्,शिल्प-व्यापारादि-प्रसाराय वस्त्रवानादियन्त्रगृहाःस्थाप्येरन् विद्युदपि जलप्रपातादिनैवोत्पाद्येत' इत्यादिरूपरेखाभिः 'स्कीम' द्वारा राष्ट्रस्योन्नतिरग्रेभाविनी व्यवारि प्रकाशिता।भविष्यदुन्नतिप्रदर्शनेन लोकानां वर्तमाने संतोषणं नैपुणमेवेत्यर्थः। पूर्वकृतयो०—सचिवमन्त्रणभवन-'महकमाखास'-अधिकरण'कचहरी'-आतुरालयादि-पूर्वकार्याणिस्थाने स्थाने परिवर्तितानीति निदर्शनेन जयपुरीयपूर्वकृतयःनिरस्ताः।जयपुरपुराणगति०—यावच्छक्यं देशीयानामेव राजकार्येषु समावेशः,मितेन व्ययेन मार्मिक्तयैव कार्यपरिचालनं, न बाह्यशोभाप्रदर्शनसंरम्भेण,गृहारामादीनां बाह्यपुरुषदर्शननिवारिका उन्नतैववृतिनीत्यनुकूला, इत्यादि जयपुरस्य पुरातनव्यवस्थानां स्मारकम् (अमिमं ग्रामं गत्वा पुरातनः स्मर्यते इतिन्यायेन) नैपुणं अस्मदृशान्अखिलान् (प्राचीनव्यवस्थावेदिनोहितचिन्तकान्) विस्माययति। अहो अपारेण दृश्येनापि पूर्वा रीतयः क्थपरिवर्तिता इतिविस्मितान्करोति।
**आगत्यैव येनाऽऽरम्भि पौरपरिष्कारः पुरा-
वृक्ष-मन्दिराणां स्वैरमारब्धाऽपसारणा
नगराद्बहिष्ठाद्राजमार्गान्नवानाविष्कृत्य
रचिताश्चतुष्पथाश्च सूचिता सुधारणा।**
**वृद्धानपि वैदेशिकान् संगृह्यापि नागरिकाः
सेवातो निरस्ताः, कृता विपणिविधारण।**
**नव्यनव्यनित्यपरिवृत्तिकेलिमन्दिरजा
मिरजासदृक्षेनैक्षि स्थिरजा विचारणा॥२॥**
पुरस्यायं पौरः, पुरसंबन्धी परिष्कारोयथा---चतुष्पटीनां रूपपरिवृतिः, राजकीयसंस्थानां मार्गपरिवर्तन-शोधन-जीर्णोद्धार-सुधालेपादिस्तिथा भवनोपवनादिवृतीनामपसारणलघुकरणादिः। एवं गोपुरेषुजलकुण्ड-दूर्वा-प्रदीपाद्यरोपः।अथवा पौराणां जनानां परिष्कारःशोधनं येन हि नागरिकाःपञ्चपञ्चाशद्वर्षनियमात्सेवातो निरस्ताः, बाह्याश्चाऽऽहूता।पुरातनपिप्पलादिवृक्षाणांदेवमन्दिराणां च नगरस्य स्थानस्थानतोऽऽपसारणंयथेच्छम्(जयपुरसदृशधार्मिकराज्यस्य नीतिमविचार्यैव) आरब्धम्, यदर्थंनागरिकसंघेन (डेपुटे०) मुहुराक्रोशःप्रार्थनं चापि व्यधायि।सुधारणा'सुधार'। ततश्चरात्रौ विद्युत्प्रदीपानां प्रकाशे द्विगुणं वेतनं प्रदायाऽपि कर्मकरैश्चतुष्पटी--(नगराद्बहि)आदीनां सरभसविरचनादिर्नगरसुधारइति आख्यायते। वैदेशिकाःअन्यतो विश्रमवृत्तिम् (पैन्शन) प्राप्नुवन्तो वृद्धा अपि संगृह्यन्ते किन्तु नगरवासिनः कार्यसमर्थाः अपि ५५ वर्षादुत्तरंसेवा (सर्विस)तः पृथक्कृताः। विपणीनांपण्यवीथीनां विधारणांस्थिरस्थानवधारणम् \[ यथा शाकापण (शाकमार्केट) प्रभृतेर्नूतननिर्माणं रूपपरिवृतिश्च तथा राजमार्गाणांमुखभागनिर्माणादि\]। नवनवनित्यपरिवर्तनरूपा केलिर्यथा---अधिकरणानामेकस्थानादपसार्य इतस्ततो दूरे स्थापनादिः।
**चलति चतुर्दिक्चिराच्चूर्ण-सुधासत्रं यत्र
खनतां खनित्रं यत्र विश्रमं न चोपयाति।
स्थाने स्थाने भूमयो निखन्यन्ते, विरच्यन्तेऽथ
मण्डलानि, स्थण्डिलानि स्थपतिगणो निर्विमाति॥
मानयजमानमाऽऽप्यमिरजाप्रजापतिको
हूयमानविपुलवनस्पतिको विस्तृणाति।
नूतनयुगेऽस्मिन्नपनीतसर्वयज्ञोऽधुना
नर्तितनयज्ञो नूनमेष कारुयज्ञो भाति ॥३॥**
चूर्णम् ('चुना' 'सुरखी') सुधा ('कली' सफेदी)। खनित्रम् खननशास्त्रं'गैती, कुदाली'। यज्ञेऽपि कुण्डादिनिर्माणार्थ भूमिखननम्, मण्डल-स्थण्डिलनिर्माणं च भवति। स्थपतिःगीष्पतियागकृत् 'स गीष्पतीष्टयास्थपतिः' अमरः। शिल्पयज्ञेपि-भवन-रथ्यादिमूल'बुनियाद, नींव' निर्माणाय भूमयः खन्यन्ते, मण्डलानि संसरणानां मध्ये मण्डलाकाराणि चतुष्पथानि (चौराहे, यथा स्टेशन' मानगार्डमार्गादिषु ), स्थण्डिलानि चत्वराणि 'चौंतरा, चौराहे वा' निर्मीयन्ते। स्थपतिःगृहादिनिर्माता 'कारीगर, राज'। आऽऽप्य आ-आप्य। प्रजापतिर्यज्ञे ब्रह्मा। इह तु सर्वतः प्रधानम्। हूयमान०–यज्ञे वनस्पतिहोमः प्रसिद्धः। अत्रापि रथ्यासु स्थाने स्थाने विपुलानां वृक्षाणां विलोपः। विस्तृणाति प्रत्यहं विस्तारं गच्छति। नर्तिताः राजनैतिकसमस्यया \[ एवंविधनिर्माणादिकार्याणि न चाल्यन्ते चेद् महर्घतायुगे भृतिजीविनां न निर्वाहः, निर्वाहश्चेत्साध्यते तर्हि न सिध्यति अनिर्वाह-
चिवशीकृतानां लोकानां सेनायामापूरणम् \] चञ्चलीकृता नीतिज्ञाःयेन सः।कारुयज्ञःगृहनिर्माणादिकार्याणां महासमारोहः(सन् १९४३-४४) ॥३॥
**नवीना जागर्तिः**
**परितो नगरं वसतिर्वितता, धनिनी जनताऽरचि नः पुरजा
सुपरिष्कृतिरेकपुरे न कृताऽपि तु राष्ट्रभरे कृतिरान्तरजा।
अपि शासनसीम्नि प्रजाऽधिकृताऽनुकृता नवरीतिरुपान्तरजा
चिरजा स्थिरजागृतिमातनुयात्परिवृत्तिरियं मिरजाकरजा॥**
परितो०–येन हि नगरस्य दूरदूरपर्यन्तं वानादियन्त्रालय-- कार्यालयादीनां प्रतिष्ठापना।धनिनी०–कलिकात्ता-बम्बई- शेखावाट्यादिजयपुरनगरबहिर्वासिनः श्रेष्ठिनः पूर्णमूल्येन भूभागं ('प्लाट') प्रदाय अस्माकं पुरवासिनः कृता इत्यर्थं। किञ्च–'अस्माकं पुरे जाता जनता धनिनी अरचि, अर्थात् इयं जनता अस्मिन्पुरे एव जाता, धनोपार्जनादीन् बहिर्जायमानलाभादीन्परित्यज्यराजच्छत्रच्छायायामेव जन्मभूमिवात्सल्यादुषिता, एतस्येदं फलं जातं यद् धनिभिर्यथा अन्न- शाक-फलादीन्यतिमहर्घाणि क्रीयन्ते तथा अस्याअपिभाग्ये अतिमहर्घवस्तुक्रयणमापतितम्। भूमूल्यसंग्रहः, व्यापारादिवृद्ध्याशुल्कादिलाभश्चान्यस्य, महर्घताजनितक्लेशानुभवश्चास्याः, कामं शिक्षाधुपजीविनां जीविका पुरातन्येव भवेदित्यप्याकूतम्। सुपरिष्कृतिः अर्थात् नानासरणीनां। निर्माणम्, रथ्यानामायतीकरणम्, गृहादीनां परिष्कारःइत्यादि रचनात्मकं कार्यं न केवलम् एकस्मिन् पुरे एव, अपितु शतक्रोशव्यापिनि जयपुरराष्ट्र-
मात्रेपि सेयम् आन्तरजा अभ्यन्तररूपेण प्रचलिता क्रिया संपद्यत इति नून विचारणीया शक्तिरित्याशयः। अपि शासन०- शासनादिराजकार्यसीमायां प्रजायै अपि अधिकारोदत्तः। अर्थात् अस्यैव समये राजकीयशासनादिकार्येषुप्रजानामपि सहयोगाधिकारः प्रचलितः। अत एव हि नगरनिर्माणसमितेः प्रमुखः, शिक्षासचिवः, एतप्रभृतयः प्रजाभिनिर्वाचिताः स्वीक्रियन्ते राजतन्त्रेण। अनुकृता नवरीति०-उच्चतल-सुविशालवातायन-नानाविधस्थापत्यकलादिभिर्यथा गृहनिर्माणरीतिः उपान्तरजा उपप्रान्तरे मोहमयीकलकत्तादिबहिः प्रान्ते जाता सा अनुकृता। तथा कॉफीपानगृह-होटल-एतावन्मात्रनगरे अष्टाष्ट'सीनेमा'निर्माण-नृत्यमन्दिरादिस्थापन-प्रभृतिभिः सुस्फुटं नवसभ्यतापरिगृहीता रीतिःअनुकृता अनुकरणेन श्रिता। बहिर्देशादागतः स्पष्टमत्र नवसभ्यतारीतिं प्रचलन्तीं स्थिरीकुर्यादित्याशयः। चिरजा०-इयं मिरजामहोदयस्य कराज्जाता परिवृत्तिः (परिवर्तनम्) चिरजा जयपुरराज्येऽस्मिन् प्रतिचिरकाले जाता \[ माधवेन्द्रादिसमये अन्यभारतीयनगरेषु प्रचलितापि नाद्यावधि अत्रावकाशंलेभे \] ततोप्यग्रेस्थिरांजागृतिं कुर्यात्।अग्रेसेयंनवपद्धतिः सुस्थिरैव भवेदित्याशयः। अत एव नवपद्धतिवर्णनेऽत्र नवपद्धतिप्रचलितः 'जागृति' शब्दः सूचितः। व्याकरणाऽऽग्रहे तु 'चिरजा स्थिरजागरणं तनुयात्' इति पाठो बोध्यः ।
किंच-व्यवसायवृद्धि-प्रदर्शनाय कालिकत्ता-मोहमयीप्रभृतिधनिकबहुलनगरेष्ववात्रापि रौप्यसुवर्णादिकानां
काल्पनिकक्रयविक्रय (सट्टा) - करणायाज्ञां प्रदाय रत्नापणवीथ्यां (जौहरी बाजार) जनसंमदरूपां जागर्तिंप्रादर्शयत्।
**स्वतन्त्रभारते साम्प्रतिकं शासनम्**
**छप्पय - भारतमिदमतिचिरात्पुगऽभूत्पूर्णस्वतन्त्रम्।
बहुतरवत्सरशते गतेऽपि च यत्परतन्त्रम्॥
तदिह दैवगतिवशाद्विभाजनदुर्नयदीनम्।
चतुरधिकद्विसहस्रवत्सरेऽभूत्स्वाधीनम्॥
सम्प्रति विशिष्टराष्ट्रान्तरेप्रजातन्त्रपरिभासनात्।
इह जयति जयपुराभ्यन्तरे नव्या श्रीर्नवशासनात्॥**
बहुतर०- अनेकशताब्दीषु व्यतीतात्वपि यद् (भारतम्) परतन्त्रमभूत्तत् दैवगत्या देशस्य विभाजन (हिन्दुस्तान- पाकिस्तान इति) रूपेण दुर्नयेन दीनं सत् चतुरधिकद्विसहस्रवत्सरे \[ २००४ संवत्, अर्थात् १५ अगस्त स० १९४७ \] स्वाधीनमभूत्। संप्रति तु विशिष्टानां राज्यानाम् अभ्यन्तरे प्रजातन्त्रस्य समुत्थानात् इह जयपुरराज्यमध्येऽपि नवीनशासनात्\[ प्रजानिर्वाचितसचिवादीनां नियमनात् \] नवीना लक्ष्मीर्विलसतीत्यर्थः।
कीदृशं तन्निर्वाचनमित्याह-
**येन पुरा देवभाषादीक्षा परिशोलिताऽभूत्
सामयिकशिक्षामुच्चकक्ष्यामप्युपास्य ताम्
लोकहितकार्येष्वेव पत्नी-परिवरवृतो**
**योऽभूद्दृढसंगतोऽन्यसेवां विनिरस्य ताम्।**
**जयपुरराष्ट्रस्य प्रधानमन्त्रिणोऽद्य यस्य**
**पूर्वा 'प्रजामण्डल'स्यसेवा वरिवस्यताम्**
**देशसेवाव्रतमेव भुवने भृताऽस्त्रीकृत्य
हीरालालशास्त्री किल कैःशब्दैःप्रशस्यताम् ॥**
देवभाषा०—संस्कृतस्य शिक्षा शास्त्रिपरीक्षापर्यन्तमिति यावत्। उच्चाकक्ष्या उन्नता कोटिःयस्याः (बी० ए० पर्यन्तमित्यर्थः) सामयिकींशिक्षाम् आङ्गलभाषाशिक्षामपि ताम्उपास्य।अद्य \[ २७ मार्च सन् १९४८\]वरिवस्यतांसत्क्रियताम्। भृशास्त्री०– भृशम्अस्त्रं (विजयसाधनं) कृत्वा।
***वनस्थली***
**छात्रावासपूर्वंयत्राऽऽभाति शिक्षा बालिकानां
भेदभावनानां हवनस्थली प्रकाशते
भारतीयवीरनारीप्राक्तनचरितबलाद्
वीरवनितानां भवनस्थली विभासते।
सम्प्रति स्वतन्त्रभारतस्य स्तवनस्थलीयं
राजपुत्रप्रान्तजीवनस्थलीव जायते
प्रेङ्खत्पवनस्थली सुखानां सवनस्थलीव
पुण्योपवनस्थली वनस्थली विराजते॥**
वीरनारीणां चरितेषु यथा अश्वारोहण-खड्गपरिचालनदीनि श्रूयन्ते तन्निपुणानां वीरवनितानां भवन (उत्पत्ति)स्थली। स्तवनस्थली– एवंविधसंस्थाभिरेव स्वतन्त्रभारतस्यस्तुतिरित्यर्थः। प्रेङ्खतः (अनिवारितस्य) पवनस्य स्थली। पुण्यानां सुकृत्यानां उद्यानस्थली।
# Please dont Edit this page (Blank Page)
**जयपुरवैभवम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697252481Screenshot(19"/>.png)**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697252552Screenshot(18"/>.png)
**वर्तमानः प्रधानसचिवः वी.टी. कृष्णमाचार्यमहोदयः**
**जयपुरवैभवम्**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697252773Screenshot(20"/>.png)
**गृह-सैन्यसचिवः श्रीअमरसिंहमहोदयः**
# Please dont Edit this page (Blank Page)
**भारतराष्ट्र'विधानपरिषदः' प्रमुखमहिष्ठे**
**रुद्धकरेऽप्यन्यत्र शिक्षणादौ सुपटिष्ठे।**
**संस्कृतविज्ञे, क्रान्तिमये समयेऽप्यचलिष्ठे**
**नीतिकृष्णिमा नैति कृष्णमाचार्यवरिष्ठे॥**
प्रमुख०–प्रमुखेषु महिष्ठे संमाननीये, उपाध्यक्षे इत्यर्थः।
रुद्ध० - अन्यत्र अन्येषु कार्येषु निरुद्धहस्तेऽपि, शिक्षादिकार्येषु मुक्तकरे। मैडिकलकॉलेज, आयुर्वेदिकातुरालय-प्रारम्भिकशिक्षाया अनिवार्यताप्रभृतयोऽस्यैव समये जाता इत्यर्थः। वर्तमानः प्रधानसचिवः\[ प्राइममिनिस्टर \] V.T. कृष्णमाचार्य महाभागः।
**गृह-सैन्य-सचिवपदमण्डितस्य**
**दृढराजभक्तिरुपभाति ग्रस्य।**
**यो ह्यमरबलं धीरो दधाति**
**वीरोऽयममरसिंहो विभाति ॥**
गृहसैन्य०----गृहसचिवः 'होममिनिस्टर', सैन्यसचिवः'आर्मीमिनिस्टर'
एतत्पदाभ्यां भूषितस्य।
**विनत-विज्ञ-वाक्कीलवरो विस्तृतपरिवारी**
**निश्छलसेवाव्रतात्क्रमप्रान्नतपदधारी।**
**सरल-शिष्ट-मितभाषि-प्रजामण्डलहितकारी**
**जनमतशिक्षासचिव- देविशङ्करस्तिवारी॥**
विस्तृत०--पिता,पञ्चषाभ्रातरः, भगिन्योभगिनीपतयश्चेत्यादिर्महाभागस्यास्यभूयान्परिवारः,सर्वे च
सद्भावेन सह निवसन्तीति
नवीनयुगेस्मिन्नवीनप्रायावार्ता।निश्छलसेवा०-एतस्यप्रमाणम्-'धन्वन्तर्यौषधालय'-'जयपुरराज्यप्रजामण्डल'प्रभृतिसंस्थानामयं
चिरकालिको
मन्त्री।इतोऽन्यान्येष्वपिप्रजाहितकार्येषुसोयंसद्भावेनप्रवर्तते
स्म।क्रमप्रोन्नत०-पूर्वमयंसर्वस्यापिनागरिकसंघस्य(भ्यूनीसिपलबोर्ड)सर्वाभिःप्रजाभिनिर्वाचितःप्रमुखः
(चेयरमैन)आसीत्,साम्प्रतं चनिर्विरोधंसर्वप्रजानिर्वाचितःसचिवः(शिक्षासचिवः)अस्ति।
**शिष्टो मोदविदोहि-गोष्ठीरुचिरपि नयपटुः।
जनसंमतसचिवो हि दौलतमलभण्डारिकः॥**
मोदवि० - प्रमोदप्रपूरिका या गोष्ठ्यःतद्रुचिः।
**\[ एवं प्रमुखैर्मन्त्रिगणैर्मन्त्रितनयवाही
नवपद्धत्या निचितसचिवशुभमतिपरिणाही।**
**अनुदिनमुन्नतिमभ्युपयन् हितपथमनुगामी**
**सोयं शासनतरुः फलतु मधुफलपरिणामी ॥**
मन्त्रित० - मन्त्रितः मन्त्रणया स्थिरीकृतो यो नयः (नीतिः) तं वहति।युगानुकूलया नवीनप्रणाल्या निर्वाचिता येसचिवाः तेषां शुभमतेः परिणाहः (विशालता) यस्मिन्। मधुफल० मधुराणि फलानि परिणामो यस्य सः। \]
**क० - प्राचीनाःपरिष्कृताः, नवीनाः पुनराविष्कृता**
**विद्यालया येन नगरेऽथ ग्रामसंचये**
**भाषायामभिज्ञो देवभाषाया रसज्ञो भृशम्**
**एम.ए.पदभूषितोपि वैदेशिकवाङ्मये।**
**निःस्वार्थाऽनुरागाद्भूरिसंस्थापरिचालकं यं**
**गुणिषु विनीतचर्यापालकंविलोकये**
**शिक्षणविभागभरितोदये मनोऽद्य मुहु-
र्मोदयेयमस्मिन् श्यामसुन्दरमहोदये ॥४०॥**
भाषायां हिन्द्यां। शिक्षाविभागे भरितः कृतः उदयः उन्नतिर्येन, भूतपूर्वःशिक्षाविभागाध्यक्षः॥४०॥
**दो०-यस्य शासने सुरगवी न सौभाग्यमभियाति।
संस्कृतशिक्षाकञ्जदृक्कचलूःकिचलूर्भाति ॥४१॥**
सुरगवी संस्कृतम्। संस्कृतशिक्षैव कञ्जदृक्(स्त्री) तस्याः केशलुञ्चकः ॥४१॥
**सो०-विद्या-विनय-सुधर्म्यशीलो हरिनारायणः।
राजान्तःपुरहर्म्यमालाप्रमुखप्रबन्धकृत् ॥४२॥**
विद्यानिधि-पुरोहितश्रीहरिनारायणबी.ए. महोदयः'मुन्तज़िम जनानीड्योढ़ी' ॥४२॥
**क०-आधुनिकशस्त्रक्रियाचतुरेषु डाक्तरेषु**
**दूरदूरतोपि यस्य नाम प्रतिभासते**
**नयनचिकित्सायामतीव लघुहस्तो यो हि**
**सत्कार्ये प्रशस्तो धनं प्रायः प्रतिदासते।**
**स्पष्टोचितवादी सदा सरलः प्रसन्नमना**
**वार्द्धकेऽपि सबलः सुधीषु प्रमनायते**
**सर्वविधरङ्गसङ्गिसुजनानुषङ्गिमनाः
सोयं दलजङ्गसिंहसुमनाः सुखायते॥४३॥**
प्रशस्तःयःप्रायः सत्कार्येधनं प्रतिदासते ददाति, 'दासृ दाने'। प्रमनायते उत्कण्ठते, विद्वदनुरागीत्यर्थः। सर्वविधरङ्गेषु विविधविषयेषु सङ्गिनो ये सुजनाः तदनुसङ्गि तदास मनो यस्य सः॥४३॥
**सो०-नयविचारचयरोपि-शिक्षोपि च नयपथमवति।
विश्वेश्वरनाथोपि चौबेगतचातुर्यभृत्॥४४॥**
नीतिविचारसमूहस्य आरोपिणीशिक्षा यस्य सः। चौबेजातिगतं यच्चातुर्यंतद्धारकः ॥४४॥
**क०-'भावयेत भव्यमिति' भावनावशेन येन**
**सा 'भारतभारती' विचित्रा स्म विधाप्यते**
**स्वल्पविद्यासारे यः समाजेऽप्युच्चशिक्षितोऽभू- द्धार्मिकविचारे यः स्वतन्त्रः समुपेयते।**
**श्रीमज्जयपत्तनेन्द्रशिक्षणनियुक्रोऽप्यद्य
गौराङ्गाधिकारीङ्गितयुक्तोऽसौविचेष्टते**
**एम्.ए.पदालंकृतो बुधेषु निरहंकृतोऽथ
सोयं सूर्यनारायणसुकृती समेधते॥४५॥**
'मनुष्यः सर्वदा शुभविचारानेव कुर्यात्' इति सिद्धान्तं स्थापयता येन मैथिलीशरणगुप्तनिर्मितायाः'भारतभारत्याः' अतीतखण्डःस्थाने स्थाने परिवर्त्य विचित्र एव निर्माप्यते स्म। समाजे 'बागडा'ब्राह्मणाख्ये। वर्तमानजयपुरेन्द्रस्य 'गृहशिक्षकः''ट्यूटर'श्रीयुतसूर्यनारायणशर्मा एम.ए.।
**दो०- दीनदयालुतिवारि-तनयस्तथ्यविचारधृक्।
सरल-संयताचारि-शिवकिशोरशर्मा लसति ॥४६॥**
एतत्पिता दीनदयालुतिवारी अधिकरणकार्येषु लब्धकीर्तिन्यायपरः स्वयोग्यतया जयपुरेन्द्रं प्रीणयन् सचिवपदमप्यलंचकार॥४६॥
**क०-गाम्भीर्य-प्रभावशालिवाक्कीलेन येन पुरा**
**लेभे नगरान्तः सुप्रतिष्ठेत्युपवीक्षध्वम्**
**हिन्दी-संस्कृतादिभव्यभाषास्वनुरागवतोऽ**
**प्युर्दूशब्दमिश्रा गीतिरचना निरीक्षध्वम्।**
**साम्प्रतमबाधेऽस्मि'न्नपील' न्यायशासनेऽद्य**
**राधेश्यामनामध्वनिसत्संगं समीक्षध्वम्**
**भक्कमण्डलीषु मिलद्भूरिभक्तिनादमिमं
मथुराप्रसादमञ्जुमुंशिनमुदीक्षध्वम्॥४७॥**
गीतिरचना तु 'मथुरेशभजनमाला'दिका बहुशः प्रसिद्धा॥४७॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>तोमरच्छन्दः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**पुरप्रथितपुरन्दरकुलभवस्य।कृतसुरसरस्वतीपरिचयस्य॥
विबुधेषु यस्य विनयः पुनाति। भगवानदीनसुकृती स भाति॥४८॥**
पूर्वार्द्धाेक्तंषष्ठ्यन्तं पदद्वयं यस्येत्यस्य विशेषणम्।जयपुरेन्द्रमहाराजरामसिंहदेवस्य कृपापात्रं पुरन्दराख्यः पूर्व प्रभावशाल्यभवत्, तत्कुलजातः सोऽयम्॥४८॥
**दो०-न परिजनाः कवलीकृता न गृहमरण्यमुशन्ति।
पुण्यालय'नायब'मिमं कथमु नृसिंहमयन्ति॥४९॥**
नृसिंहःनृणां कृते सिंहः। उशन्ति इच्छन्ति, 'वश' कान्तौ।अयन्तिजानन्ति, गत्यर्था ज्ञानार्थाः॥४९॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>सुधीचत्वरः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
गुरुवरश्रीलक्ष्मीनाथशास्त्रिचरणाः
**येषामाधिपत्ये पाठशाला पाठशालाऽभव-
त्पाण्डित्येऽद्वितीयांस्तान्नकीर्तयन्प्रयस्यामि
शब्दशास्त्रशैलीपरिशोधकानधिकतमं
जयपुरशिक्षाप्रतिबोधकान् वदिष्यामि।**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702965350aaaaa.png"/>
**स्वर्गिणोऽद्य लक्ष्मीनाथशास्त्रिणो नमस्मामि**
**वात्सल्यानुरक्तशिष्यकृतपरिचर्यान् सदा
मन्त्रशास्त्रधुर्यान् गुरुवर्यान् वरिवस्यामि
नित्यमेव निर्मलनिसर्गिणो निपुणगणे
स्वर्गिणोऽद्य लक्ष्मीनाथशास्त्रिणो नमस्यामि॥५०॥**
पाठशाला (राजकीयसंस्कृतकॉलेजः) पाठशाला उत्कृष्टपाठशालाऽभवत्। कीर्तयन्
न प्रयस्यामि, माहात्म्यातिशयशालिनां तेषां कीर्तने मे प्रयासो न
भवतीत्याशयः। परिशोधकानिति० पूर्वंहि व्याकरणपाठनशैली जयपुरे
अन्यादृश्येवाऽभवत्। गुरुचरणैरेव काशीप्रक्रियया परिष्कृतमध्यापनं प्रचारितमित्याशयः। अधिकं किम्, न केवलं व्याकरणशिक्षाया एव अपि तु,
शिक्षामात्रस्य प्रतिबोधकान् उन्नायकान् वदिष्यामि। यतो हि
पाठ्यक्रमपरिशोधनम्, सुव्यवस्थितः श्रेणिविभागः, नियमानुसारंपरीक्षाव्यवस्था च श्रीमतामेव समये समभवत्। निपुणगणे
निर्मलस्वभावान् ॥५०॥
**सो०-जटिलविषयगहनेषु संचरतामपि संततम्।
सुप्रसन्नवचनेषु येषाममृतमिवाऽस्रवत्॥५१॥**
व्याकरण-धर्मशास्त्रादीनां जटिलविषयाणां गहनेषु सततं संचरतामपि येषां सुष्ठुप्रसादगुणयुक्तेषु वचनेषु। एतस्य निदर्शनं 'चरित्रसंग्रहे' द्रष्टव्यम्।
**चरित्रसंग्रहः**
श्रीमत्पूर्वजानामादिनिवासो मद्रासप्रान्ते त्वासीदेव परमुत्तरभारते
सर्वतः पूर्वंकाश्यामागमनमभूत्, यत्र हि रामघाटसविधे श्रीमतां
पारम्परिकं गृहमद्यापि विद्यते। जयपुरे तु पारम्परिकनिवासो
ब्रह्मपुर्यामासीत्। श्रीमदुरुचरणपितामहानां द्राविडब्राह्मणानां पं० काशीनाथशास्त्रियां राम-
नाथशास्त्री (अन्नाजी), कामनाथशास्त्री (मनवाजी), इति द्वौ पुत्रावभूताम्। तयोर्ज्येष्ठेभ्यः श्रीरामनाथशास्त्रिभ्यः१९०८ तमे विक्रमवत्सरे श्रीगुरुचरणानां जन्माऽभवत्।
जन्मत एव मेधाविनः श्रीगुरुचरणाः भारते सुप्रसिद्धवैयाकरणानां प्रातःस्मरणीयश्रीबालशास्त्रिणां शिष्या आसन्। स्वर्गीयश्रीतात्याशास्त्रिदामोदरशास्त्रिगोविन्दशास्त्रि, म.म.शिवकुमारमिश्रमहाभागप्रभृतयः श्रीमतां सहाध्यायिनोऽभूवन्। स्वर्गत-म०म० श्रीगङ्गाधरशास्त्रिप्रभृतयस्तु श्रीमतामुत्तरकालपाठिनः सतीर्थ्या बभूवुः। १९३० तमे वि०वत्सरे व्याकरणादिशास्त्राणां पूर्ण पाण्डित्यमधिगम्य श्रीमन्तो गुरुचरणा जयपुरंपराववृतिरे। श्रीमतां ख्यातिस्तस्मिन्समये प्रसिद्धप्रसिद्धपण्डितेष्वामीत्। शास्त्रार्थप्रक्रियायां व्याकरणकोडपत्रेष्वपि च श्रीमतामसाधारणी मेधा बभूव। किन्तु जयपुरमागतानां श्रीगुरुचरणानां विद्याप्रसारप्रसङ्गेऽपि सुमहानेको विघ्नः प्रथममुपस्थितोऽभवत्। अत्रागत्यैव जयपुरराज्यदत्ताया ग्रामादिसंपत्तेरधिकारप्राप्त्यर्थमधिकरणेऽभियोगप्रचालनमावश्यकमभूत्। यतो हि श्रीमतांपितृव्या मन्वाजीति प्रसिद्धा जयपुरेन्द्रात् ग्रामाष्टकं
गुरुपदवीं चाधिगत्य पारम्परिकग्रामसंपत्तेरपि संपूर्णाधिकारियो बभूवुः।
पारम्परिकजीविकायां गुरुचरणानां यो भागोऽभवत्सोपि न तैः समदीयत। अत एव अनिच्छायामपि निजस्वत्वप्राप्तये श्रीमतामभियोगप्रचालनमनिवार्यमासीत्। अस्मिन् दुःप्रसङ्गे बहूनि वर्षाण्यत्यगुः नास्मिन्नवसरे कदाचिदपि
विद्याप्रसारायाऽवकाशः सममिलत्। या हि शास्त्रार्थप्रक्रिया
(व्याकरणपरिष्कारस्य कोटित्रोटयः) तस्मिन्समये देशे
प्रचलिताऽऽसीत्तस्यां हि इयतां वर्षाणामेवमन्तरायः कियन्मलिनीकारको भवेदिति तु जानीयुर्मार्मिका एव। किन्तु स्वाभाविकमेधासंपन्नाः
श्रीगुरुचरणास्तदनन्तरमपि तथा शास्त्राण्यपाठयन्, दृढं च निजपाण्डित्यं तथा प्रासारयन् यथान्तःकषायितमनसोपि विपक्षपण्डिता हतप्रतिभा इव समभवन्।
स्वर्गीयो महाराजाधिराजः श्रीरामसिंहदेवो जयपुरमागतेभ्यः श्रीमद्भ्यः स्वाज्ञया नवीनं निर्मीयमाणस्य धर्मशास्त्रग्रन्थस्य निर्माणमाज्ञापयद् यत्रहि पं०श्रीराजीवलोचनमैथिलाः, गुरुवरश्रीकृष्णशास्त्रिचरणा अपि सह न्ययम्यन्त। श्रीरामसिंहमहाराजस्य श्रीमत्सु पूर्णा गौरवदृष्टिरासीत्। महाराजे दिवंगते गुरुचरणाःकियन्ति वर्षाणि केवलं 'मोदमन्दिर'नाम्न्या धर्मव्यवस्थासभाया एव सदस्याः समभवन्। यदा तु बाबूहरिदासशास्त्रिमहोदयो राजकीयाङ्गलकालेजस्याध्यक्षोऽभवत्तदाऽसौ गुरुचरणान् कालेजे संस्कृताध्यापकानकरोत्। अनन्तरं च १९४८तमे वि० वत्सरे पण्डितवरश्रीरामभजनशर्ममहाभागेषु स्वर्गमधिरूढेषु श्रीमन्तःसंस्कृतकालेजस्याऽध्यक्षा अभूवन्।आगत्यैव श्रीमद्भिः संस्कृतपाठशालायाः सुमहान् परिष्कारोऽक्रियत। सर्वतः पूर्व पाठ्यप्रणाल्याःशोधनं विधाय परीक्षाप्रणाली प्राचार्यत। व्यवस्थितः श्रेणिविभागः पर्यकलप्यत। व्याकरणादिप्रसिद्धशास्त्राणामध्यापनस्य रुचिरा शैली निरधार्यत। शास्त्रिपरीक्षातोऽधिकः, आचार्यपरीक्षापर्यन्तः पाठ्यक्रमः प्रथमतया श्रीमद्भिरेव प्रवर्तितः। अन्यथा पूर्वंशास्त्रिपरीक्षापर्यन्त एवाध्ययनक्रमः समभवत्, यस्य हि सर्वतः प्रथमं शास्त्रिपदवीं लभमानाः पं० श्रीरामचन्द्रशर्माणः(ज्योतिषिकाः) भूतपूर्वप्रवेशिकागणिताध्यापकाः प्रमाणं सन्ति।
लेखे विस्तरो भवेत्, परं जानीयुस्तदभिज्ञा यद् राजकीयसंस्कृतकालेजस्योन्नतिक्रमः श्रीगुरुचरणैरेवतथाऽऽरभ्यत यः संप्रति पूर्णमात्रायां वर्तते, येन चायं कालेजः काशीकालेजकरूपःकल्प्यते कोविदैरद्य। श्रीमतामध्यक्षताकालो यथा नियमसौष्ठवस्याऽऽरम्भकोभूत्तथैव व्युत्पन्नानां दृढपाण्डित्यानां सर्वतो लब्धकीर्तीिनां स्नातकानां बाहुल्यार्थमपि प्रशंसनीयोऽभवत्। एतस्मिन् काल एवते विद्वांसो निरमीयन्त ये साम्प्रतं जयपुरराजकीयसंस्कृतकालेजस्य प्रायःसर्वेष्वेव विभागेषु अध्यापकपदमधितिष्ठन्ति। एतदतिरिक्तंभारतस्य दूरदूर-
प्रदेशेष्वपि जयपुरराजकीयकालेजतो लब्धविद्याः पण्डिताः प्रतिष्ठितपदान्यधितिष्ठन्ति। यस्मिन् कालेजे ३२ अध्यापकाःभवेयुः सर्वेपि च ते तस्मिन्नेव कालेजे अधीतवन्तोऽपि स्युः, किमिदं सौभाग्यं यस्य कस्यचिद्विद्यालयस्य भवेत् ?
श्रीमतां शिष्येषु प्रधानतया उल्लेखनीया इमे सन्ति—
व्याकरणशास्त्र–पं० लक्ष्मीनारायणशर्मा चतुर्वेदी।
पं० रामकुमारशर्मा गौडः।
जयपुरराजगुरुश्रीहरिदत्तशर्ममैथिलाः।
दाधीच पं०भवदत्तशास्त्री (अजमेर-गवर्नमैण्टकालेजस्य भूतपूर्वः प्रधानपं०)
पं० रूपनारायणशर्मा दाधीचः।
पं० गोविन्दरामशर्मा गौडः।
म०म०पं० गिरिधरशर्मचतुर्वेदः (राजकीयसंस्कृतकालेजस्य वर्तमानोऽध्यक्षः)
वर्तमानराजगुरुपं० श्रीचन्द्रदत्तमैथिलमहोदयः।
पं० सूर्यनारायणाचार्यः(महाराजाकालेजस्य प्र० सं० पण्डितः)
पं० मदनाचार्यः (सं० कालेजे धर्मशास्त्राध्यापकः)
मन्दमतिः एतासां पङ्क्तिनां लेखकः।
एते संस्कृतकालेजेऽधीतवन्तः श्रीमतां शिष्याः सन्ति। ये तु आङ्गलविद्यालये श्रीमतां शिष्याः समभवन्, तेषु जयपुरराज्यस्य भूतपूर्वःप्रधानसचिवः श्रीईशानचन्द्रमुकर्जी, अविनाशचन्द्रसेनः भगवान्दास बी.ए एल. एल. बी, आदयः समुल्लेखनीयाः स्युः।
गुरुचरणानां व्याकरणधर्मशास्त्रादिषुप्रकृष्टं पाण्डित्यं तु विश्वविदितमासीदेव, परं साहित्ये काव्यनिर्माणेपि च श्रीमतां तथा प्रौढिरासीद् यां दृष्ट्वा आजन्मतस्तस्कर्म कुर्वाणा अपि भृशं विसिष्मियिरे। अध्यक्षताकाले
श्रीमद्भिः कतिचित्संस्कृतपाठ्यपुस्तकानि निरमीयन्त। यथा-
'भारतीयेतिवृत्तसारः (भागचतुष्टयम्, भारतीयमैतिहासिकवृत्तम्,
संस्कृतभाषाया इतिहासश्चापि यथोपलब्धं संस्कृते समुपनिबद्धोऽस्ति। सुरुचिरयाग्रस्य भाषया मार्मिका अपिहृदयतः प्रसीदन्ति), प्रवेशिकापाठः(अस्मिन् प्रवेशिका-प्रधानश्रेण्याः कृते गद्य-पद्य-काव्यानां संग्रहः कलितोऽभूत्)।
राजाज्ञया निर्मितो धर्मचन्द्रोदयस्तु श्रीमतां लेखसौष्ठवसाक्षीस्यादेव, किन्तु नाऽसावस्माभिरालोकितो दृग्भ्याम्। परं स्वर्गीयमहाराजाधिराजश्रीमाधवेन्द्रस्याज्ञया निर्मितो जयपुरराजवंशस्येतिहासो मया न केवलमालोकित एव,अपि तु लेखन्या
लिखितोऽप्यस्ति, यस्मिन् हि श्रीगुरुचरणानां चरमं
काव्यनिर्माणमार्मिकत्वं प्रत्यक्षरं खेलति स्म।
तद्वृत्तान्तस्त्वयम्- यन्महाराजश्रीमाधवसिंहदेवेन कतिपयवर्षेभ्यः पूर्वं संस्कृतभाषामयंजयपुरेतिहासं लेखितुं तस्मिन्काले
प्रसिद्धास्त्र्यःपण्डिताआज्ञप्ता आसन्। तेषु सूर्यवंशादारभ्य पौराणिकराजानां कालं यावत् आदिमभागनिर्माणं श्रीगुरुचरणैरङ्गीकृतमासीत्। मध्यस्य निर्माणंगुरुवरश्रीकृष्णशास्त्रिचरणानामधीनम्, चरमंच म० म०
पं० श्रीदुर्गाप्रसादद्विवेदानामायत्तमासीत्। मध्यं च चरमं च
कियच्च कीदृशं च निर्मितमितिनास्ति विदितम्, परमादिमभागः सोयं मयास्वलेखन्याप्रायो भूयान् लिखितः। कारणमेतस्य-मदुपरि आरम्भादेव गुरुचरणानां विशिष्टोऽनुग्रहः समभवत्। प्रत्यक्षमेतस्य प्रमाणमिदमेव-यद् गुरुवरैः पाठशालानियतकालादृते स्वगृहे व्याकरणस्य सर्व एव ग्रन्था मे पाठिताः सन्ति। ममैवेदं सौभाग्यं येन सिद्धान्तकौमुदी, मनोरमा, परिभाषेन्दुशेखरः, शब्देन्दुशेखरः, वैयाकरणभूषणम्, महाभाष्यं चापि श्रीमतांगुरूणामेव सकाशादधीतम्। अस्तु.
ममाक्षराणि सुन्दराणीति केवलं मदुपर्यनुग्रहं प्रकाशयन्तः श्रीमन्तो बहुधा मत्सकाशादेव यत्किञ्चिदलेखयन्। अन्यथा श्रीमच्चरणानामेव तथा
सुभगानि सुभङ्गीनि चाक्षराण्यासन्यान्यालोकयतांचित्रीयते स्म चतुराणामपि चेतः। हा हन्त ! पारितोषिकपत्रेषु यानि श्रीमतामक्षराणि साम्प्रतमपि विलोक्यन्ते तानि श्रीमतां लेखसौष्ठवं यथा, तथाऽन्तेवासिजने असाधारणींकृपामपि अन्तःकरणे अकस्माज्जागरयन्ति। अस्तु.जयपुरराजाज्ञया निर्मीयमाणस्य तत्काव्यस्यादिमो भागः, यावत्स्मरामि तावत् सोयं सर्गद्वयेपूरितोऽभूत्। तयोर्मध्ये प्रथमस्तु समग्र एव सर्गे मया लिखितः, द्वितीयस्य तु कश्चिदंशः। नासीदिदं पूर्वं विदितं यदस्मद्दौर्भाग्यात्तदिदं काव्यं केवलं परिश्रमप्रसूरेव भवेत्, न प्रकाश्येत, न वा लिखितमेवोपलभ्येत। अन्यथा मनोहरतमस्यास्य एका प्रतिलिपिरन्याऽध्यकारिष्यत। किन्तु हा हन्त साम्प्रतं तरसमग्रमेव लुप्तमभूत्। गुरूणां गृहमेव बद्धतालकमासीत्। एवं राजेच्छा 'क्षणे क्षणे नवा नवा भवति जायमाना' इति प्रसिद्ध्यनुसारं जयपुरेन्द्रस्यापि सा इच्छा अन्याभिर्लहरीभिरभिभूयमानाऽभवत्। अत एव तत्समग्रंकाव्यवैभवमनन्तकालार्थंकालस्य क्रोड एव लीनमभूत्।
मनोरारभ्य सूर्यवंशः श्रीमद्भिराख्यातोऽभूत्, तत्र प्रथमं पद्यमद्यापि मे मनसिं वर्तते। पावनी सेयंस्मृतिरिति कृत्वा, अदर्शविधया तदिदं लिख्यते। काव्यमार्मिकाः अनेनैव निर्मातुरसाधारणमधिकारम्, समञ्जसां च शब्दशय्यामंशतःपरिचितुयुः—
**'आसीदसीमसौभाग्यनिधिर्विधिरिवाऽपरः।
आद्योऽस्य नरसर्गस्य जाम्ना वैवस्वतो मनुः॥'**
श्रीमद्भिर्लेखिताः परिभाषेन्दुशेखरोपरि परिष्कारास्त्ववद्यापि विद्यन्ते
ये हि वादसमयस्याऽतिक्रान्तत्वादग्रे च तदाशाऽभावात्केवलं मूषकमहोत्सवायैव मे मन्दस्य गृहे दृश्यन्ते। श्रीमतामन्तरङ्गसुहृत्सु गुरुवरश्रीकृष्णशास्त्रिचरणा आसन्। परिडतवरश्रीशिवराममहोदयान् स्वर्गीयगुरुवरश्रीजीवनाथमैथिल-
प्रभृतींस्तु गौरवदृष्ट्याऽपश्यन्।श्रीमतां धर्मश्रद्धा,
मन्त्रशास्त्रेऽभिनिवेशश्च विशेषतयोल्लेखनीय आसीत्।शिवस्तोत्रेषु
स्तुतिकुसुमाञ्जलिः श्रीमतां परमप्रियोऽभूत्। हन्त संप्रति मे
चक्षुषोर्गुरुचरणानां सा मूर्तिः प्रत्यक्षमुत्कीकीर्णेव दृश्यते,याहिअध्यापनार्थमस्मदादीन् निरीक्षमाणाऽतिष्ठत्।संस्कृतपाठशालायाः कार्यालये (श्रीमतामध्यापनस्थानमपीदमेवाऽऽसीत्) वेत्रासनमधितिष्ठन्तःश्रीमन्तःपाठनादवकाशसमये—
**'यस्य शस्यमहसो निरर्गलं योगमाप्य चरणाब्जरेणुभिः।
अद्भुतां दधति नीरजस्कतां तं जगत्पतिमुमापतिं नुमः॥**
इति कुसुमाञ्जलीयं पद्यं सभक्तिंसस्वरं च जगुः। अन्तेवासिनामुपरिश्रीमतामसाधारणः स्नेहो दया चासीदिति जानन्त्येव तद्विदः। 'गुरुर्न कञ्चिच्छात्रं विद्यां पानकमिव पाययतीति' लोके
कथ्यमानं श्रूयते। परमहं तु इदं सत्यं सत्यमेव जाने यस्योपरिश्रीमतां हार्दी कृपा समभवत्, स विद्वानप्यभूदिति
प्रत्यक्षमेवाऽऽलोकितमस्तिमार्मिकैः। गुरुचरणानांमध्यसमयस्यशिष्याः कृपाभाजनंच म० म० पं०गिरिधरशर्म-राजगुरुश्रीचन्द्रदत्तमैथिलपं० सूर्यनारायणशर्म-मदनाचार्याःसन्ति,येहिसोत्साहंचसदयं चसोचैःस्वरंचस्नेहेन पाठिताः समभवन्।किन्तु-आसां पङ्क्तीनां लेखकोयं
श्रीमतामन्तिमः शिष्योऽस्ति यस्योपरि असाधारणी विशेषकृपाऽऽसीत् यस्या उल्लेखः पूर्व कृतः। स समयो गुरुचरणानां वार्द्धक्यस्यासीत्, नासीत्पूर्वंइव सकिल यौवनसहचरः समुत्साहः। परं कर्तव्यवशाद्दयावशात् मत्सौभाग्यवशाद्वा यद् यद्गुरुचरणैःपाठितं तत्तत्सर्व वरप्रदानमिव मेसुस्थिरविद्यावताराय चिराय सममवत्। प्रतिदिनव्यावहारिकविषयेष्वपि
स्नेहेन भर्त्सनया च यद्यत्शिक्षितंतत्तन्मे जीवनसाफल्याय समभूत्। अस्तु-पावनं तदिदं स्मरणमप्यंहसां निवृत्तय एवेति यदप्यनुकूलं तथापि
स्मर्यमाणेनानेन हृदयान्तस्तले काचित्पीडेव समुदेतीति विरम्यते विक्षोभात्।
गुरुचरणानां पौत्रः श्रीविश्वनाथः साम्प्रतं मानामहाभिजने यवतमाल-(बरार)-प्रदेशे निवसन् व्यवसायकार्यंकरोतीति श्रूयते।
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**गुरुवरश्रीकृष्णशास्त्रिचरणाः**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**येषां धर्मकर्मणि तपसि सत्यनिष्ठाऽभव-
त्पाण्डित्यप्रतिष्ठाऽतो गरिष्ठाऽभूद्विसंदेहम्**
**चर्याव्यवहारे चतुराणां शुद्धभावोऽभव**
**द्ब्राह्मणोपकारे येषां मानसममन्देहम्।**
**राजकीयविद्यालये साहित्योपदेशकास्ते**
**गुणगणनीयं स्मरणीयंयेऽवहन्देहम्**
**नानादेश-नानाजन-नानाकथा-नानारस**
**वर्षिणोऽद्य श्रीमत्कृष्णशास्त्रिणोऽभिवन्देऽहम्॥५२॥**
अतः (निष्ठातः) पाण्डित्यप्रतिष्ठा निःसंदेहं प्रभावशालिन्यभवत्। अमन्देहम् अमन्दा ईहा चेष्टा यस्य तत्। ब्राह्मणोपकारे सदा सचेष्टमानसा अभूवन्नित्यर्थः। नानादेशादीनां या नानाकथास्तासु नानाविधरसवर्षकान् ५२
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>** संग्रहः**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
तैलङ्गब्राह्मणानां श्रीमतामादिमो निवासो मद्रासप्रान्तस्य कुम्भघोणेऽभवदिति श्रूयते। श्रीमन्तो हि निजदेशं विहाय बाल्यादेवोत्तरभारतेन्यवसन्। गृहस्थाश्रमप्रवेशात्पूर्वंभूयांसि वर्षाणि यावत् श्रीमद्भिर्बदरिकाश्रमप्रान्ते ब्रह्मचर्यनियमेन तपश्चरणमक्रियत।जयपुरेऽपि यदा प्रथमप्रथममुपयाताः (सं० १९४८ वि०) तदापि श्रीमन्तो ब्रह्मचारिवेष एवासन्।
एतस्मात्कालपूर्वमुत्तरस्यां दिशि कुल्लू-मण्डीराज्येष्वपि श्रीमतां निवासोऽभवत्। मण्डीराज्ये तु कतिचिद्वर्षाणि श्रीमद्भिर्धर्मशासनपदमपि किञ्चिदधिष्ठितमिति श्रूयते। जयपुरमागतेषु श्रीमत्सु स्वर्गीयमहाराजाधिराजश्रीरामसिंहदेवस्य विशेषतः कृपा समभवत्। श्रीमता हि धर्मचन्द्रोदयस्य निर्माणाय पूर्वमेते न्ययम्यन्त,'मोदमन्दिरसभायाः सदस्याश्चाकल्प्यन्त।अनन्तरं तु १९४८ तमे विक्रमवत्सरे कालेजाध्यक्षेण श्रीहरिदासशास्त्रिमहाशयेन इमे संस्कृतपाठशालायां साहित्यप्रधानाध्यापका नियमिताः। श्रीमतां धर्मश्रद्धापरोपकारादिषु सुतरां व्यासक्तिरभूदिति तु सर्वत्र सुप्रसिद्धम्। विश्वविदितं पाण्डित्यमप्यस्मादृशैरकिञ्चित्करैःप्रस्तूयेत, एषापि लघोर्मुखान्महती वार्तास्ति। द्वयोरपि शास्त्रिचरणयोर्विषये जयपुरविलासे प्रोक्तम् - 'राजीवलोचनबुधेन समस्तशास्त्राण्यालोच्य रामवचसाऽरचि धर्मचन्द्रः। याभ्यामपूरिसततोऽन्विह कृष्ण-लक्ष्मीनाथौ बुधौकथय कस्य न संमतौ तौ॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>** पण्डितवर-श्रीशिवरामशर्ममहाभागाः**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**येषांशब्दशास्त्रे प्रौढपाण्डित्यं प्रसिद्धमभू-
द्वेदान्तेऽपि मार्मिका न केन स्माऽभिनन्द्यन्ते
राजमोदमन्दिरेऽपि मान्या यद्व्यवस्थाऽभव-
द्विद्यायै वदान्या येऽद्य विद्भिर्मुहुरिन्द्यन्ते।
अध्यापनसिद्धाः शान्ति-धैर्यार्जवमुख्यैर्गुणैः**
**सर्वविधसौख्यैर्जीवने ये स्माऽतिचन्द्यन्ते
आदर्शायितोच्चसदाचाराञ्चितचर्याःसदा
श्रीश्रीशिवरामसूरिवर्याः प्रणिवन्द्यन्ते॥५३॥**
व्यवस्था धर्मशास्त्रीया।'मोदमन्दिरं'जयपुरराज्यस्य धर्मव्यवस्थापक-
सभा। वदान्यादानशौण्डाः, यः कोऽपि विद्यार्थी व्याकरणस्य लघुंवा महान्तं वा ग्रन्थमपठत्, सप्रेम तमपाठयन्।इन्द्यन्ते परमैश्वर्येण स्तूयन्त इत्याशयः, 'इदि परमैश्वर्ये'। ये सर्वविधैः सौख्यैः जीवने अत्यन्तं चन्द्यन्तेस्म आह्लाद्यन्ते स्म। चदि 'आह्लादे'।सदाचारेण अञ्चितापूजिता।
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>** **संग्रहः <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
पर्वतीयसारस्वतब्राह्मणाःपं०श्रीशिवराममहाभागाः त्रिगर्तदेशस्य (काङ्गडाप्रान्तीय'गुलेर' ग्रामाञ्चलस्य) राजपुरोहितवंशजाः समभवन्। तत्र हि श्रीमद्वंशजानां 'मणिवन्तः, 'मणिवाले' इति प्रसिद्धिरासीत्। बाल्यावस्थायां गृहगतामतिविषमां दीनदशामनुभूय परमं विरज्यन्तः श्रीमन्तो विद्याध्ययनाय काशीं प्राऽतिष्ठन्त।
**कौमार एव जगतीतलजागरिष्य-
त्कीर्तिप्रभाप्रकटनेऽस्य मतिर्बभूव।
तस्मादसौ गुरुजनाऽविदितोऽन्वयासी-**
**द्वाराणसीमखिलवाङ्मयलास्यभूमिम्॥१॥**
नासीत्तस्मिन्समये यात्रार्थं बाष्पशकट्यादीनां सौकर्यम्, नापि चासीदार्थिकी शक्तिरेव। अत एव सुदूरतमादपि देशात्पद्भ्यामेव व्रजन्तोतिक्लेशेन चिरास्काशीमुपागमन्।
**तत्र प्रसिद्धबुधमण्डलमान्यगौड-
स्वाम्यन्तिके विभवरामसमीपतश्च।
शब्दागमप्रमुखदुर्गमशासनेषु
प्राशस्त्यमाप स हि षोडशभिः समाभिः॥२॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702965704aaaaa.png"/>
**पं० चन्द्रधरशर्मा गुलेरी बी० ए०**
तत्र हि 'भाष्यब्रह्मचारी'ति प्रसिद्धेभ्यःश्रीअभयराममहाभागेभ्यः साङ्गं व्याकरणशास्त्रमपाठि। भूतपूर्वजयपुरराजकीयसंस्कृतपाठशालाध्यक्षाः पं० श्रीरामभजनसारस्वतमहाभागाः श्रीमतां सहाध्यायिनोऽभूवन्। समापितविद्याःश्रीशिवराममहाभागास्तस्मिन्समये काशिकपण्डितानां संतोषभाजनमभूवन्। सभायां वादपाण्डित्यमालोक्य परमं प्रसन्ना जयपुरमहाराजाधिराजाःश्रीरामसिंहदेवाःपण्डितमहोदयान्निजराधानीमानयन्। १९२५ तमे त्रिंशे वा विक्रमवत्सरे श्रीमतामत्रागमनमभूदिति श्रूयते ।
अत्रागताः श्रीमन्तो राजकीय संस्कृतपाठशालायामध्यापकाः, 'मोदमन्दिर' सभायाः सदस्याश्चाऽभवन्। प्राचीनव्याकरणे श्रीमतां सुदृढं ज्ञानमासीत्। अध्यापनकाले च प्रसन्नमुखाः श्रीमन्तोऽतिशान्त्या परमप्रेम्णा च विद्यार्थिनः समबोधयन्निति प्रत्यक्षमनुभूतम्। गुरुचरणानामध्यक्षतायां पण्डितमहोदयाःपाठशालायां वेदान्ताध्यापकपदमधितिष्ठन्तो दृष्टाः। महाराजश्रीरामसिंहदेवानां श्रीमाधवसिंहदेवानां चापि समये श्रीमतांपरमःसम्मानः समभवत्। भूतपूर्वोजयपुरराज्यप्रधानामात्यः श्रीकान्तिचन्द्रमुकर्जी महोदयः पण्डितमहोदयानां परमं गौरवमकरोत्। राज्ये
साधीयसी प्रतिष्ठा, लक्ष्मीदेव्याःकृपा, आज्ञाकारिणो विद्वांसश्च
पुत्राः, नैरुज्यपूर्णं पूर्णं च वयः, इत्यादि सर्वविधमेव लौकिकं सुखं श्रीमतामुपपन्नमासीत्। अत एव 'सर्वसुखिनः' इति सुहृत्पण्डितगोष्ठयां श्रीमन्तोऽभ्यनन्द्यन्त।
पण्डितमहाभागानां त्रयः पुत्राः समभवन्। तेषु ज्येष्ठःश्रीचन्द्रधरशर्मा गुलेरी (बी० ए०) अजमेरनगरस्थमेयोकालेजस्य जयपुरराजकीय भवनप्रबन्धकर्ता (मोहोतमिद जयपुरकोठी) तात्कालिक'खेतडी'नरेशस्याऽध्यापक आसीत्। एष हि महाभागो यथाऽऽङ्गलविद्यायां तथा संस्कृत पाण्डित्ये हिन्दीसाहित्ये चापि परमं परिनिष्ठितोऽभवत्। अयं जयपुराप्रकाश्यमानस्य 'समालोचक' पत्रस्य काशीनागरीप्रचारिणीपत्रिकायाश्च
सम्पादकोऽभवत्। एतल्लिखिताः 'पुरानी हिन्दी' इत्यादयो गवेषणापूर्णा निबन्धाश्चमत्कृतवन्तो मार्मिकसमाजम्।हन्त हन्त यस्मिन्समयेऽस्य प्रतिभा प्रकामं प्रौढिमध्यगच्छत्तस्मिन्नेव समये सोयं महाभागो माननीयश्रीमदनमोहनमालवीयमहाभागेन काश्यां नीत्वा हिन्दूविश्वविद्यालये संस्कृतविभागस्याध्यक्षो नियमितः। परं विद्वत्समाजस्मरणीयस्य सरलोदारचरित्रस्यास्य हन्त स्वल्प एव काले सर्वदार्थंकाशीवासोऽभवत्। हिन्दीसाहित्ये प्रसिद्धस्यास्येतिवृत्तं 'हिन्दीकोविदरत्नमालायाम्' मुद्रितमपीति किञ्चित्स्मराभि।
पण्डितमहाभागानां मध्यमः पुत्रश्च पं० सोमदेवशर्मा गुलेरीति प्रसिद्धो मोदमन्दिरसदस्यतां संस्कृत पाठशालाध्यापकतां चात्रैवाध्यतिष्ठद्विति जानन्त्येव तद्विदः। परं सोऽप्यकाल एव परलोकमगात्। कनिष्ठस्तु पुत्रः पं० जगद्वरशर्मा गुलेरी एम० ए० सम्पति लायलपुरनगरे (पंजाब) राजकीयस्य
कृषिमहाविद्यालयस्य (एग्रिकल्चर कॉलेज) प्रबन्धकपदमध्यापकपदं च
ससंमानमधितिष्ठतीति हर्षास्पदम्। पण्डितमहाभागानां विषये
प्रोक्तं जयपुरविलासे—
**'आस्ते महाभाष्यमहाचमत्कृतिः स्फुरन्महा व्याकृतिप ठिनां गुरुः।
सारस्वतो रामभजः स यस्य स सखा सतीर्थ्यःशिवरामपण्डितः॥'**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**विद्यावाचस्पतिपं० श्रीमधुसूदनशर्ममैथिलाः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**धार्मिकविमर्शनेष्वभिज्ञाः सर्वदर्शनेषु
वेदान्तेष्वधर्पितमनीषा उपनम्यन्ताम्।
वेदेष्वसमानां 'यज्ञमधुसूदन' नामाऽऽकरो
नूनं ब्रह्मविज्ञानादिग्रन्था अवगम्यन्ताम् ॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702968680aaaaa.png"/>
**श्रीमन्मधुसूदनमहाशयाः प्रणम्यन्ताम् ।**
**मञ्जुनाथ सांख्यदैशिकानां चतुराणां नये
निगमपुराणाऽद्भुततत्वानि निशम्यन्ताम्।
वादिमदसूदनसमञ्जससमीक्षाचयाः
श्रीमन्मधुसूदनमहाशयाः प्रणम्यन्ताम्॥५४॥**
वेदेषु वेदविज्ञानेषु असमानाम् अनुपमानां येषाम्। आकरः यज्ञविषक आकरग्रन्थः। सांख्ये दैशिका गुरवः। किञ्च मञ्जुनाथस्य सांख्यशास्त्राध्यापने गुरवः। वादिगर्वनिराकर्ता समञ्जसः
समीक्षाचयोयेषाम्, अत एव 'समीक्षाचक्रवर्तिनः'। एतन्निर्मिता ग्रन्थाः वैदिककोष-प्रत्यन्तप्रस्थानमीमांसा-शतपथव्याख्या-गीताभाष्य- आशौचपञ्चिका-वर्णसमीक्षा छन्दःसमीक्षापुराणसमीक्षा-इन्द्रविजय-प्रभृतयः श्रीमतां सकाशादेवाधिगन्तव्याः। श्रीमतां जीवनचरितादिकं तु 'संस्कृतरत्नाकरस्य' 'वेदाङ्के' विलोकनीयम् ॥१४॥
राजगुरुश्रीहरिदत्तशर्ममैथिलाः
**दो० - विवृतशब्दशास्त्रोदयान् परमसहृदयान् स्तौमि।
श्रीहरिदत्तमहोदयान् सदयान् संप्रति नौमि ॥५५॥**
विवृतः कृतः व्याकरणशास्त्रस्य उदयः प्रचारोयैस्तान्, एतेषामेव द्वितीयाध्यापकतायां व्याकरणस्य मार्मिकाः साम्प्रतिकविद्वांसो निरवर्त्यन्तेति सूच्यते। परमसहृदयान्, इत्यनेन तेषां नैषधमाघादिकाव्यरसिकत्वं रसानुभवमार्मिकत्व चाभिव्यज्यते।
राजकीयसंस्कृतपाठशालायां परम्परातो व्याकरणाध्यापकानां
जयपुरराजगुरुश्रीनरहरिशर्ममैथिलमहाभागानां ज्येष्ठतनुजम्मान
एतेपैतृकमध्यापकपदंराजगुरुत्वं चाऽध्यतिष्ठनपूर्वम्। दिवं
गतानामेषामनुजन्मानः
श्री चन्द्रदत्तमहोदयाःसाम्प्रतं व्याकरणाध्यापका राजगुरवश्च सन्ति, येषां परिचयोऽग्रे। श्रीनरहरिशर्मणां विषये तु प्रोक्तंजयपुरविलासे–
**'सिद्धान्तकौमुद्युचितो बुधग्रणीःसमुच्छलच्चामरवीजितच्छविः।
सन्मैथिलःसौम्यपवित्रदर्शनो राज्ञो गुरुः श्रीनृहरिर्विराजते' ॥**
**प्रवेशिकाध्यापकाः काशीनाथशास्त्रिणः**
**व्याकरणाधानात्पठदन्तेवासिमानसेषु
प्रोद्भासितसंस्कृताग्र्यमार्गा ये समर्ह्यन्ते।
कविताविमर्शेसानुरागाः शब्दशास्त्रपरा-
मर्शे नानुमेनिरे गरिष्ठबुधवर्यंते।
मञ्जुनाथव्युत्पत्तेः प्रवेशहेतवस्तेऽभव-**
**न्येषामुपदेशगिरः प्रायो नातिचर्यन्ते।
सरलतयैव सुप्रकाशीकृतदेवगिरः**
**काशीनाथशास्त्रि महाभागा मुहुः स्मर्यन्ते॥५६॥**
व्याकरणस्य आधानात् दृढसंस्कारात्। संस्कृतस्य अग्रयःश्रेष्ठो मार्गोयैः। कविताविमर्शे सानुरागाः, अनेन रत्नाकरादिषु कवितासमस्यापूर्त्यादिकं सूच्यते। शब्दशास्त्रस्य विचारे प्रक्रान्ते, कस्मिन्नपि पक्षे दृढाग्रहे संजाते गरिष्ठमपि बुधवर्यंतेन प्रमाणीचक्रुः। न अतिचर्यन्ते उल्लङ्घ्यन्ते॥५६॥
एते हि संस्कृतकालेजे प्रवेशिकाप्रधानश्रेणौव्याकरण -काव्याध्यापका आसन्। सुदृढाभ्यासद्वारा विद्यार्थिनः परिश्रमपूर्वकमपाठयन्निमे।
दतियाप्रान्तादुपागता एते। इमे हि गुरुवराणां
श्रीलक्ष्मीनाथशास्त्रिचरणानां सम्बन्धिनोऽभवन्। गुरुपितामहानां काशीनाथशास्त्रिणां पुत्री 'मङ्गलाबाई'
नाम्नी आसीत्। एतस्याः पुत्रींभाऊशास्त्री परिणीतवान् यो हि श्रीकाशीनाथचरणानां लघुभ्राताऽऽसीत्। एतेषां विषये जयपुरविलासे प्रोक्तम् —
**'जीयादजस्रं जिनपाठशालागुरुः पुरुप्रीतिचरुर्गुरुश्रीः।
भङ्गाप्रकाशी कविरेष काशीनाथः सनाथः प्रततैर्यशोभिः॥'**
**शब्दशास्त्रबोद्धारोऽपि हेलयाऽन्यशास्त्रगतं
पाण्डित्यं प्रदर्शयन्तः कैर्न वरिवस्यन्ते
स्थूलकृष्णकायैर्ज्ञातनानाविधोपायैरहो**
**चाणक्यैरिवैतैः किल के वा न निरस्यन्ते।**
**'श्रीजीकी मोरी'मभिमण्डयन्तो हवनभरै-**
**र्येरीतिं श्रयन्तो वैदिकानामनुदृश्यन्ते**
**निशितसमीक्षाशराः कुपितदृशाऽस्त्रिणोऽमी**
**द्राविडास्ते वीरेश्वरशास्त्रिणोऽद्य शस्यन्ते ॥५७॥**
निरस्यन्ते तिरस्क्रियन्ते । 'श्रीजीकी मोरी' इति निवासस्थाननिर्देशः । क्रूरसमालोचनैव शरो बाणो येषाम् । कुपितां दृशम् अस्त्रमिव क्षिपन्तः ॥ ५७॥
**ज्योतिःशास्त्रसिद्धान्ताऽवबोधनप्रसिद्धान्, भूरि-
तन्त्रमन्त्रदीक्षाऽऽगमसिद्धान्प्रसमीक्षध्वम्
दुर्गमत्रिकोणक्षेत्रमितिकलनाढ्यान्पुन-
श्चातुर्वर्ण्यवर्णनाप्रवीणान् सुपरीक्षध्वम्॥**
**\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_**
_(**\***) **ग्रन्थकर्तुर्वंशजानां संबन्धिनां च परिचयस्तु साहित्यवैभवस्य 'वंशवीथ्याम्' द्रष्टव्यः।**
**काव्यमर्मविज्ञान् श्राव्यरचनाचमत्कृतिकान्।
महामहोपाध्यायान्मुनिप्रायानपेक्षध्वम्
राजकीयपाठशालाऽध्यक्षान् स्थूललक्ष्यान् सदा
श्रीदुर्गाप्रसादकृतिदक्षानभिवीचध्वम्॥५८॥**
सिद्धान्तावबोधनेति-सिद्धान्तग्रन्थाध्यापने प्रथितान्। काव्यमर्मेति०अनेन साहित्यदर्पणटिप्पणभूमिकादिकृतिर्ध्वनिता। त्रिकोणमिति-क्षेत्रमित्योः संकलनममीभिः कृतम्। चातुर्वण्येति०-एभिः कृता
'चातुर्वर्ण्यसमीक्षा'परीक्ष्यग्रन्थेषु नियता।रचनेति० देवराजचरित-प्रसादशतक दशकण्ठवधाद्याः प्रथिताः। स्थूललक्षान् वदान्यान् ॥५८॥
**दुर्लभमहार्हग्रन्थसंपादनसिद्धहस्त-
मेतत्कृतटिप्पण-सुशोधनमिहाऽऽनुवे
ओर्येण्टलविद्यालयाध्यापनप्रसिद्ध-**
**मर्थसंग्रहसुसिद्धमथ सरलमतिं ब्रुवे।**
**वार्द्धकेपि बाल्य इव व्याकरणोत्सेधवशां-**
**न्नानाविधशब्दवेधसंसक्तं न संह्नुवे**
**महामहोपाध्यायाख्यसत्तमपदकपदं**
**श्रीमच्छिवदत्तपटुपण्डितमुपस्तुवे॥५९॥**
आनुवे स्तौमि, 'आङि नुपृच्छ्योः'। अर्थसंग्रहे धनार्जने। बाल्यइवेति० व्याकरणस्य पठनदशायामेव तदुत्सेधस्य (व्याकरणोत्कर्षस्य)वशात् नानाविधः
शब्धवेधो भवति। (वीन्लुनातीति विलावी मार्जारी, जयेन ऊर्जते इति जयोर्जः 'जॉर्ज' इत्यादि) परम् अयं वार्द्धकेऽपि तत्संसक्तः। अत एव
एतं न संह्नुवे, न गोपयितुमिच्छामि। एतत्सूचनायैव 'श्रीमच्छिवेऽति व्याकरणानुकूलः संधिः।संग्रहे द्रष्टव्यमिदम्। पदकस्य पदम् आस्पदम् ॥५९॥
**चरित्रसंग्रहः**
श्रीमतो जन्म सं० १९०८ तमे वि० वत्सरे मार्गकृष्णदशम्यां समभवत्। राजकीयपाठशालायास्तात्कालिकाध्यक्षेभ्यः पं० रामभजनमहाभागेभ्यस्तदनन्तरं च पं० श्रीशिवरामशर्ममहाभागेभ्यः श्रीमद्भिर्व्याकरणादिविद्याध्ययनमकारि। वैदुष्यसंपादनोत्तरं सं० १९४७ तमं वत्सरमारभ्य पञ्चवर्षाणि यावत् राजकीयसं० पाठशालायां स्वपितुःस्थानेऽध्यापनकार्यमकुर्वन्। एतदनन्तरं सं० १९५२ तः १६८४ पर्यन्तं लाहोरनगरे ओरिएण्टलसंस्कृतकालेजस्य प्रधानसंस्कृताध्यापकपदमध्यतिष्ठन्।
म०म०पं० श्रीदुर्गाप्रसादमहोदयैः संपाद्यमाना अनेकेषां दुर्लभसंस्कृतग्रन्थानां प्रकाशयित्री 'काव्यमाला' समयेस्मिन् भूयस्तरां प्रसिद्धिमलभत।पञ्चविंशतिवर्षाणि यावत् श्रीमतापि तत्संपादनमकारि। शोधनादिकार्ये श्रीमतः प्रावीण्यं सहृदयैर्भूयस्तरामभ्यनन्द्यत। एतदतिरिक्तम्-निर्णयसागरे मुद्रितानां सटीकाऽमरकोष-शिशुपालवध-सिद्धान्तकौमुदी-काशिका- निरुक्तादीनां बहूनां संस्कृतपुस्तकानां श्रीमता संपादनं शोधनं चाऽकारि। सिद्धान्तकौमुद्याः'सरला' नाम धृत्वा रूपान्तरमेवाऽकारि, यत्रतिङन्तं पूर्वमवस्थाप्य षड्लिङ्ग-कारक-समासादीनां पश्चान्निवेशोऽक्रियत। परं सेयं प्रक्रिया जनतायाः कृते कठिनाऽभवदिति नाऽस्याः प्रचारोभवत्। व्याकरणमहाभाष्यस्य तु सत्यं सत्यमुद्धार एव चिकीर्षितोऽभूद् यत्र हि (एकदेशिभाष्यम्) (आक्षेपभाष्यम्) (सिद्धान्तिभाष्यम्) इत्यादि शीर्षकं पृथक् पृथक् प्रकोष्ठके दत्वा भाष्यविषयस्याऽत्यन्तं सुबोधता कृताऽऽसीत्। किन्तु दुर्दैववशादध्यायद्वयमेवैतादृशं मुद्रितमभवत्। अस्मिन्कार्ये महानध्यवसायः, पूर्णा च तत्वज्ञात, अपारश्च परिश्रमः समपेक्षितोऽभूत्। अनया विधया संपूर्णंचेदमुद्रयिष्यत
तर्हि भाष्यस्य भूयस्तरां स्पष्टता श्रीमतां चाऽऽकल्पममरता समभविष्यत्। श्रीमतां वैदुष्यतः संतुष्टेन राजतन्त्रेण श्रीमद्भयः 'महामहोपाध्याये'तिविद्वत्पदकमदायि।
वार्द्धक्येऽपि पुस्तकप्रकाशनादिषु श्रीमताममन्द उत्साहोऽभूत्। व्याकरणविषये चाधीयानानामिव स्फुरत्प्रतिभता चानल्पं च परिज्ञानमासीत्। आसीत्किल श्रीमतो विचारो यद्भाषान्तरस्थाः सर्वेपि शब्दाःशुद्धसंस्कृतस्यैव सन्ति। अत एव स्वर्गवासात्कतिपयवर्षेभ्यः पूर्वंतादृश्येका पुस्तिका प्राऽकाश्यत यत्र हि हिन्दी-उर्दू-अंग्रेजी आदिशब्दानां व्युत्पत्तिःसंस्कृतव्याकरणतोऽकारि। यथा- मज़ादार (मचाधारः), जोरुः (जयोरूःजयौ ऊरू यस्याः सा), खरचः (खं शून्यतां रचयति) काइण्डली'Kindly (काण्डंलिनातीत्यादि)।
महामहोपाध्यायमहाभागस्य स्वभावः अतिसरलो निरभिमानश्चासीत्। वस्त्रविन्यासादिष्वतीव सारल्यमलक्ष्यत। अन्तिमे वयसि संन्यस्तचिह्नानां श्रीमतां १९८६ तमे वि०वर्षे पुण्यधामनि काश्यां कैलासवासोऽभूत्। पं० भवदत्तशास्त्री, पं० विष्णुदत्तशास्त्री चेत्यग्रे उपवर्ण्यमानौ श्रीमतां विद्वांसौ द्वौ पुत्रौ। श्रीमद्भिर्या किल संस्कृतभारत्याः सेवा कृता सा हि चिरकालं यावत्सहृदयानां स्मरणीया भवेत्। प्रोक्तं जयपुरविलासे—
**'व्याख्या विशेषैर्लघुकौमुदीं स्फुटीचकार यो व्याकृतिकल्पितश्रमः।
व्युत्पत्तिवित्तोऽमरवृत्तिशोधको न स्तूयते कैः शिवदत्तपण्डितः॥'**
**उल्लाला —भङ्गाऽभङ्गश्लेषपरंभङ्गारससङ्गात्
चङ्क्रमन्तमन्तर्गृहं तु मातङ्गाऽऽरङ्गात्
यस्य हि 'जयपुरपञ्चरङ्ग'मुखगुम्फमुदीक्षे।
बुधतल्लज-कविमल्लमिमं हरिवल्लभमीक्षे॥६०॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702966520aaaaa.png"/>
**चामीकरतुल्यतनुः स्वामी स हि लक्ष्मीरामसुक्तती प्रशम्यते**
सभङ्गे अभङ्गे च श्लेषे तत्परम्। एतस्योदाहरणानि रसिकेषु प्रसिद्धानि, तल्लिखितपञ्चिकासुस्थितानि च। मातङ्गारङ्गात् हस्तिन इव मदानुगुणप्रकारात्, हेतुः। गुम्फो रचना-जयनगरपञ्चरङ्ग-कान्तावक्षोजशतोक्ति-लोचनोल्लास- श्लोकबद्धदशकुमारचरितप्रभृतिः प्रकाशिता। सं० रत्नाकरेपि च समये समये मुक्तकसूक्तयः प्रकटिताः।सूक्तिनिदर्शनसापेक्षमेतस्य जीवनवृत्तं विस्तृतमुचितं स्वादिति स्थानान्तरे प्रकाशनस्येच्छा।
**क०— आयुर्वेदसंहितासु मार्मिकःप्रमितवचा
धार्मिकःसमस्तसाधुलोकैरपि शस्यते**
**भारते चिकित्साकर्मचतुराणामन्यतम-**
**श्छन्दोविचिकित्सा विदाममुना निरस्यते ।**
**मञ्जुनाथ शिष्यगणघोषितविपुलयशा**
**धीरशान्तसत्यब्रह्मचारी वरिवस्यते**
**नामी वैद्यपण्डितेषु चामीकरतुल्यतनुः
स्वामी स हि लक्ष्मीरामसुकृती प्रशस्यते ॥६१॥**
प्रमितवचाःप्रमितं वचो यस्य सः। विदां विदुषां छन्दोविचिकित्सा छन्दःशास्त्रविषयकः संदेहः छन्दःशास्त्रपाण्डित्यमिदं श्रीमतः
पारम्परिकम्।श्रीमतांगुरवश्चन्दनदासस्वामिनश्छन्दसि निपुणा आसन्।
'छन्दोविन्मण्डन' नामक एतेषां ग्रन्थः समुद्रितोऽप्यस्ति। एते च सुप्रसिद्धकवि-श्रीकृष्णभट्टमहाभागैः 'छन्दश्चन्दनदासतः' इति छन्दोगुरुत्वेन गीताः। चामीकरं स्वर्णम्॥६१॥
**कुण्डलि— अव्याजं बुधसमुदये समयमवेक्ष्यददाति।
आर्थिकसाहाय्यं सदा सोयं स्वामी भाति ॥**
**सोयं स्वामी भाति संदधत्सर्वान् सुधियः।
औषधजातममूल्यमेव दीनेषु दिशति यः॥
विद्यालयमुपरोप्य चोन्नयन् स्वामिसमाजम्।
लक्ष्मीरामस्वामिवरः श्लाघ्योऽस्त्यव्याजम् ॥६२॥**
अव्याजं निष्कपटम्, वृद्धिं विना च। संदधदिति०-ये ये विद्वांसः प्रथिताः सन्ति ते ते श्रीमतः सुहृत्कोट्यामिति।अमूल्यं बहुमूल्यम् विनामूल्यं च। विद्यालयः 'दादूमहाविद्यालयः'।धन्वन्तर्यौपधालयस्थापनादिवृत्तावगतये स्वामिमहोदयस्य विशेषपरिचयार्थं च रत्नाकरस्य 'आयुर्वेदाङ्कः' संद्रष्टव्यः।
**क०— साहित्यादिमार्मिकोऽथ दर्शनविमर्शवहो
महामहोपाध्यायादिविरुदोऽयमिष्यताम्**
**रत्नाकरवाही महाकाव्यसंग्रहादिपरः**
**प्रायशःप्रवासी वक्तृताऽर्थेऽयाद्यशस्यताम्।**
**ग्रहिलः कदाचिदेव, सरलः स्मिताऽऽस्यः सदा**
**कार्यशतव्यापृतः सुदीर्घाह्निको दृश्यताम्**
**वेदोदितविज्ञानप्रकाशनेष्वखेदोदयो
गिरिधरशर्मचतुर्वेदो भूरि शस्यताम् ॥६३॥**
संस्कृतरत्नाकरस्य वाहकः(प्रकाशकः)। महिलःआग्रही।अखेदोदयःनास्ति खेदोदयो यस्य ॥६३॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702966733aaaaa.png"/>
**म० म० पं० गिरिधर शर्मा चतुर्वेदी**
**प्राप्य संनिधाने यस्य काव्य-कथाऽऽलापादिभिः
सकलजनस्य मनस्तोषं प्रसमीक्षध्वम्।**
**तन्त्रे सुप्रगल्भं शब्दशास्त्रपरिष्कारे पटु-**
**मौचित्योपचारे परिनिष्ठितं परीक्षध्वम्॥**
**पाठशालावातायनमध्ये मञ्जुमूर्त्या स्थित-**
**मध्येतृषु भृत्येष्वपि मृदुलमुदीक्षध्वम्।**
**शान्तिकरीं मुद्रामाप्य विबुधकरीन्द्रसमं**
**राजगुरुचन्द्रदत्तचौधरींनिरीक्षध्वम्॥६४॥**
आ-आप्य। विबुधेपु करीन्द्रसमम्, ऐरावतसमं वा। चौधरीति मैथिलजातीयोपाधिः ॥६४॥
**माध्यन्दिनशाखामाप्य काश्यां समधीत्य श्रुतिं
व्युत्पत्तिप्रकाश्यामथ विद्यामधिगत्य ताम्**
**सदसि घनान्तवेदपाठी पुनः श्रौतविधा-**
**वग्निचयनान्तक्रियाकुशलोऽवधार्यताम्।**
**जयपुरराजकीयशालावेदपाठकोऽयं
शिरसि विशालां दधदुष्णीषिकामिष्यताम्
व्यञ्जन्नात्ममानं वैद्यसंमेलने षोडशेऽथ**
**गोडशेगणेशशास्त्री वैदिको विभाव्यताम् ॥६५॥**
आ-आप्य अवलम्ब्य।व्युत्पस्या प्रकाश्या विद्याव्याकरणकाव्यकोषादिः। जयपुरे जायमाने षोडशे वैद्यसम्मेलने (प्रारम्भे) वेदोक्तमङ्गलं
कर्तुं प्रार्थितो गोडशेमहोदयः-'ईदृश्यां सार्वजनिकसभायां वेदश्रवणाऽनधिकारिणो यवनादयोपि तिष्ठन्ति। अत एव वेदमर्यादाभिज्ञस्य वैदिकस्य मे नेदं कर्तव्यम्' इति सविनयं प्रत्याख्यत्। अयमासीत्पूर्वंसंस्कृतकालेजस्य यजुर्वेदप्रधानाध्यापकः। इदानीमेतत्स्थाने वेदाचार्यःशिवप्रतापमहोदयः पाठयति॥६५॥
**अध्यापकमुच्चराजकीयाङ्गलविद्यालये
भाषामेतदीयामाप्य सिद्धं सभ्यसंचये
सरलसरलसाधुसंस्कृतशिक्षापर-**
**मविरलगाम्भीर्याभिमानमुन्नताशये।**
**हेलयैव कवितागवीनां मूर्ध्निकेलिपरं**
**सूरिसमुद्वेलितसभासु भान्तमुक्तये**
**सामाजिकशोधकरणाय मण्डलान्तः स्थितं
व्याकरणाचार्यसूर्यनारायणाख्यं श्रये ॥६६॥**
उच्चो राजकीयाङ्गलविद्यालयः 'महाराजाकॉलेज'। एतदीयाम् अङ्गलभाषाम्। सरलसरलेति० संस्कृतशिक्षायां सारल्यपक्षपातिनम् 'सरलसंस्कृतशिक्षक' विधातारं च। उन्नते निजस्याशये अविरलःअनल्पः गाम्भीर्यस्याभिमानो यस्य तम्। कवितागव्यः कवितागिरः। किञ्च-वराक्यः कविताः गोसदृश्यो दीनाः, अत एव तन्मूर्ध्नि यः कोपि केलिकरो भवति। विद्वत्पूरितसभासु उक्तये व्याख्यानाय भान्तम् शोभमानम्। सामाजिकेति० पूर्वमयं 'समाजसुधारकमण्डलस्य' मन्त्री आसीत् ॥६६॥
**न्यायशास्त्रशैलेभ्योऽथ भाईनाथमैथिलेभ्योऽ
धीततर्कतन्त्रं नीतमन्त्रं प्रसमीक्षध्वम्**
**तत्तत्कालिकेभ्यो राजतन्त्रपरिचालकेभ्यो**
**गाढव्यवहारात्प्राप्तलाभमभिवीक्षध्वम्।**
**व्यङ्ग्यवाग्रसिकमानुकूल्ये मित्रगोष्ठीप्रियं**
**स्वल्पप्रातिकूल्ये रक्तवदनं परीक्षध्वम्**
**बद्धसुहृद्भावं भूरि वैयाकरणानां गणे
नैयायिकवर्यंतं कन्हैयालालमीक्षध्वम्॥६७॥**
शैलेभ्यः शैलवत् अविचलेभ्यः। नैयायिकप्रवराणामेतेषां विषये प्रोक्तं जयपुरविलासे —
'यो जागदीशीं सगदाधरीं विदन्नैयायिको मैथिलविप्रपुङ्गवः।
प्रियाद्वयीलालितपादपङ्कजः स भायिनाथोऽस्ति सभासभाजितः॥'
'स्वल्पेऽपि प्रातिकूल्ये सति क्रोधोदयेन रक्तवदनता भवतीति परीक्षध्वम् ॥६७॥
**लब्धाचार्यगौरवो यो ज्यौतिषेऽप्यमन्दीभवन्
पत्रादिषु दर्शनीयहिन्दीलेखमर्माऽयम्
सर्वविधसाहित्यानुरागी लघुलेखपटु-
र्मित्रमण्डलीषु मिलन्मर्मस्पर्शिनर्माऽयम्।
चक्रोष्णीषधारी भाति गुरुतां दधानोऽधुना
प्राप्तराजविद्यालयाध्यापकत्वकर्माऽयम्
वार्ताप्रौढिभावाद्भरिवेदी परामृश्यतां च
दृश्यतां द्विवेदी गिरिजाप्रसादशर्माऽयम्॥६८॥**
पत्रादिषुसरस्वती-माधुरी-आदिमासिकपत्रादिषु। सर्वविधं संस्कृत-हिन्दी-बङ्गला-अंग्रेजीमयम्। नर्म हासपरिहासः। गुरुताम् उभयथा, शरीरेण अध्यापनेन च। यो भूरिवेदी सद्विवेदी कथमिति विरोधः, बहुज्ञो यो 'द्विवेदी'त्ववटङ्क इति तत्परिहारः ॥६८॥
**सर्वविधपुस्तकसंग्राहकस्य यस्य गृहे
परितोऽप्युदस्य पत्रराशिमुपलालय
आगन्तुकलोकेभ्यः प्रदर्शयितुर्यन्त्रगृहं**
**गेह एव यस्य मुद्रायन्त्रमुपभालय।**
**ज्यौतिषे गरिष्ठमथ साहित्ये निविष्टतमं**
**तं हब्बुलगारकुतुकस्थमनुपालय**
**'काव्यमाला'संपादनगीतगुणगाथमिमं**
**पण्डितकेदारनाथमचिरान्निभालय॥६९॥**
यदि किञ्चित्पुस्तकं पत्रं वा तव जिघृक्षितं तर्हि गृहे परितोपिविकोर्णंपत्रराशिम् उदस्य इतस्ततः प्रक्षिप्य उपलालय अन्वेषय। यन्त्रगृहं राजकीयज्योतिर्यन्त्रशाला 'ऑब्जरवेटरी', अन्यत्किचिन्न बोध्यम्। मुद्रायन्त्रम् 'पण्डितप्रेस'। हब्बुलगारं त्वस्मदविदितः कश्चित्पदार्थोऽस्ति, यस्य सहयोगेन पुष्टदर्पणोपरि मन्दाघाते कृते वृष्टिर्भवतीति महोदयस्याऽस्य कौतुकास्पदं विज्ञानम् ॥६९॥
**फलितोपसन्ना मतिरस्ति तव ज्यौतिषे चे-
ज्जगन्नाथज्यौतिषिवरिष्ठमुपढौकय
ज्यौतिषे गृहीताचार्यपदमुपनीताऽऽगमं
राजभाषाविज्ञमेतत्सूनुमनुमोदय।**
**राजकीयशालां दर्शनोपलक्ष्ये गच्छसि चे**
**दुत्तरदिक्कक्ष्ये तर्हि दृशमुपरोपय।**
**आयसशलाकान्तिके मत्तगजतुल्यस्थितं**
**दुर्गादत्तगणकवरेन्द्रमवलोकय ॥७०॥**
फलितोपसन्ना फलितज्यौतिषानुगामिनी । उपढोकय अनुगच्छ । उपनीतागमम् अधीतशास्त्रम् ।राजभाषा अंग्रेजी । एतत्सूनुम् एतस्य श्रीजगन्नाथज्यौतिषिवरिष्ठस्य पुत्रम् । अनुमोदय अभिनन्द । राजकीयशाला संस्कृत पाठशाला । उत्तरदिशः प्रकोष्ठं तदस्ति यस्मिन् साम्प्रतं पुस्तकालयोस्ति । तत्रैव लोहशलाकावेष्टितस्य महावातायनस्य सविधे महोदयस्यास्य पूर्वमासनमासीत् । अत एव आलानस्य सविधे मत्तकुञ्जरवदास्थितम् ॥७०॥
**श्रीमत्कृष्णशास्त्रिमहाभागाज्ज्ञातसाहित्यं हि**
**मुन्शिप्रवरेण नित्यं मुदितमपेक्षेथाः**
**वृत्तावुन्नतत्वेपि च वस्त्राद्युन्नतत्वे सदा**
**भूरिसरलत्वेन प्रवृत्तं सुपरीक्षेथाः ।**
**आलङ्कारिकत्वेपि च वेषेङ्गितसाम्यवशाद्**
**वाक्यसंनिवेशेऽपि च स्थौल्यगुणं वीक्षेथाः**
**नस्यभराऽऽधारीकृतनासिका निकटतटं**
**काव्यशास्त्रपारीणं विहारीलालमीक्षेथाः ॥७१॥**
मुन्शिप्रवरः स्वर्गीयो रामप्रतापमहोदयस्तत्प्रतिवेशी । वृत्तावुन्नतत्वेति० संस्कृतकालेजे अध्यापकानां मासिकवृत्तौउन्नतिर्जाता किन्तु असौ वस्त्रादीनाम् उन्नतिविषये सरलतया प्रवृत्तोऽभवत् अर्थात् न चकार । हन्त
जीवितदशायामुपनिबद्धःसोयं सुहृत्परिहासः स्वर्गं गते तस्मिन्प्रकाश्यत इति खेदः ॥७१॥
**गणितविभागे यथा भुरिपरिणद्धमतिं**
**फलितविभागे तथा विज्ञतमं जानीथाः।
जाग्रज्ज्यौतिषागमनिविष्टमतेरस्य मुखा–
दद्भुतविशिष्टशतश्लोकानुपगृह्णीथाः ॥**
**उज्जयिनी-देहलीप्रभृतियन्त्रशालासखं**
**वार्द्धकेऽप्यखण्डगतिशक्तिमिमं मन्वीथाः।**
**राजकीययन्त्रशालातन्त्रपरिभावनाय**
**श्रीगोकुलचन्द्रभावनाय नमस्कुर्वीथाः ॥७२॥**
यन्त्रशालाः जयपुरराजकीयज्यौतिषयन्त्रशालाः, तत्सखं तासां जीर्णतोद्धारकर्तारमित्यर्थः । सखम् अखम् इति प्रासः । अखण्डा गतिशक्तिः यातायातसामर्थ्यं यस्य । तन्त्रपरिभावनाय प्रबन्धपरिचालकाय, ज्यौतिषयन्त्रशालाया ज्यौतिषिकायेत्यर्थः । 'भावन' इति 'गौड' ब्राह्मणानामवटङ्कः । 'मावनाय' इति चतुर्थी तु 'नमस्कुर्मो नृसिंहाये 'तिवत् ॥७२॥
** \* संग्रहः \***
महोदयस्यास्य जन्म १९०९ तम विक्रमवर्षस्य शिवरात्रिदिनेऽभवत् । एष हि प्रथमप्रथमं जयपुरराज्यान्तर्गते सवाई माधवपुरे राजकीयप्राथमिकविद्यालयेऽध्यापनमकरोत् । ततो मथुरायाः प्रसिद्धश्रेष्ठिमनीरामस्यायं प्रधानज्यौतिषिकोऽभवत् । अनन्तरमेतस्य ज्यौतिषपटिष्ठतामवगत्य जयपुरनरेशेनास्मै १९५५ वि० वर्षे ज्यौतिषयन्त्रालये ज्यौतिषिकपदमदीयत । एष हि यथा
गणिते तथा फलितज्यौतिषेऽपि स्फुरत्प्रतिभोऽभवत् । 'पञ्चाङ्गशोधनसमित्या' मोहमय्यामस्मै भूयसी प्रतिष्ठा 'विद्याभूषण' इत्युपाधिश्चादायि । एष
ज्यौतिषयन्त्रशोधनादिकार्येषु नितरामनुभवी समभूत् । विश्वविश्रुतेन
सधाईश्रीजयसिंहमहाराजेन जयपुरे दिल्लयां काश्याम् उज्जयिन्यां न ज्यौतिषयन्त्रशालानिरमीययन्त । तासां जीर्णोद्धारः अनेनैव महाभागेन पुनरक्रियत । उज्जयिनीयन्त्रकार्यात्संतुष्टेन गवालियरनरेशेनाऽस्मै सुमहत्पारितोषिकमभिनन्दनपत्रं चादीयत । शेखावाटीप्रान्ते फतहपुरनगरेऽपि रामप्रतापचमडियामहोदयेन स्वोपवने ज्यौतिषयन्त्राणि कानिचिदस्थाप्यन्त ।तेषामपि स्थापना भावनमहोदयस्य हस्तेनैवाऽभवत् ।
अनेन महाभागेन-पञ्चाङ्गकल्पवल्ली-ग्रहलाघवसारिणी-मेलापकसारणी-आदयो ज्यौतिषनिबन्धा निरमीयन्त। बालबोधनामकं प्रारम्भिकहिन्दीशिक्षकं प्राणायि । मिथ्याज्ञानविडम्बनप्रहसनस्यपूर्तिः संशोधनं चाकारि । एतल्लिखितो 'भारतीयवेधपथप्रदर्शक' नामको हिन्दीग्रन्थः स्मरणीयोऽस्ति, यस्मिन् ज्यौतिषयन्त्रद्वारा वेधप्रकारस्तद्विषयकं विज्ञानं च प्रदर्शितमस्ति । अनेन सहैव 'ताराविलास' नामको नक्षत्रविद्याग्रन्थोपि मुद्रितोस्ति । एष महोदयः सरलस्वभावः साहित्ये च परमसहृदयः समभूत् । संस्कृतस्य हिन्द्याश्च चमत्कृत–मनोरञ्जककवितानां तु भाण्डागार एवासीत् । सरलतमो धन्यश्चायं ७६ वर्षवयस्कः सन् १९८४ तमे वि० वर्षे लोकान्तरमगात् । परलोकप्रयाणमप्यस्याश्चर्यजनकमेवासीत् । एष हि शिवरात्र्यामेव जन्म लेभे, शिवरात्रिदिन एव च कैलाशवास्यभवत् ।
**संस्कृतसरस्वतीप्रविष्टोपि रसातिशया–**
**दिंङ्गलशपयस्वतीनिष्टोऽसौ निरीयते।
गौडब्राह्मणेषु 'बालवल्या' प्रसिद्धियुक्तोऽप्येष
विद्याग्राहणे तु सावधानो व्यवसीयते॥**
**लक्ष्मणपुरस्थराजकीयाङ्गलविद्यालये–
ध्यापनं प्रणीयाऽधुना सुस्थमवस्थीयते**
**पूर्वं न्यायशास्त्रीभवन् एम. ए. पदजुष्टस्ततो**
**बद्रीनाथशास्त्री सप्रशंसं संनिधीयते ॥७३॥**
यः एकस्यां नद्यां प्रविष्टः सः अन्यनदीतः कथं निर्गच्छेत् । परमयं संस्कृतसरस्वतीप्रविष्टोऽपि विद्याध्ययने तथा रसाविष्टोऽभूद् यथा तदनुषङ्गेण इंग्लिशसरस्वतीप्रविष्टः सन् निरीयते निर्गच्छति । चतुर्थचरणे स्पष्टीकृतमेतत् । 'बाबल्या' प्रमत्तः ( जयपुरीयहिन्दी), गौडब्राह्मणानामवटङ्कश्च । लक्ष्मणपुरम् लखनऊ॥७३॥
**छप्प०-–धीरभावमयमुक्तिनिकरगधिसभमुपयुञ्जन् ।**
** संततसुजनसभासु साधुसहभावं युञ्जन्॥**
** मुद्रायन्त्रयुतोऽपि शिथिलतन्त्रं मुहुरश्चन् ।**
** चतुरतया तु धनस्य मूलमन्त्रं न विमुञ्चन्।**
** रामसभासंयोजनात्प्रकृतधर्ममल्लो जयति।
सपदि तु जपमालां करे बालचन्द्रशास्त्री नयति ॥७४॥**
धीरभावमयम् धीरस्वरयुक्तम् । अधिसभं सभामध्ये । मुद्रायन्त्रं
'बालचन्द्रयन्त्रालयः' । शिथिलतन्त्रं मुहुः गच्छन्, वारंवारं तत्प्रबन्धे प्राचीनगतिमनुसरन्नित्यर्थः । प्रकृतधर्ममल्लः सत्यो धर्मवीरः ॥७४॥
** \* संग्रहः \***
१९१२ तमस्य विक्रमवर्षस्य पौषशुक्लचतुर्थ्यां श्रीमतो जन्माऽभवत् । श्रीमता हि भारतप्रसिद्धगुरूपनामक– श्रीजीवनाथमैथिलेभ्यस्तथा तर्कमूर्ति–
श्री भाईनाथमहाभागेभ्यश्च न्यायशास्त्राध्ययनमक्रियत । यस्मिन्समये श्रीमतो यौवनमासीत्तस्मिन्नेव समये भारते श्रार्यसमाजस्यापि प्रसृतिरभवत् । प्रसङ्गतश्च आर्यसमाजस्य प्रवर्तकः स्वामी श्रीदयानन्दमहोदयो जयपुरं प्रापत् । धार्मिकजनतायां मा किञ्चन शैथिल्यं भूदिति विचारेण धार्मिकविदुषां साहाय्याच्छ्रीमता 'रामसभायाः' स्थापनाऽकारि, सदाचारमार्तण्डनामकं मासिकपत्रं च हिन्द्यां प्राकाश्यत । अतिसफलतापूर्वकं सेयं सभा बहूनि वर्षाणि जयपुरे धर्मप्रचारमकरोत् । धार्मिकविषयेषु व्याख्यानादिनापि श्रीमता भूयसी धर्मसेवा कीर्तिश्चातुला समपादि ।
एष हि महोदयः खेतडीनरेशस्य अन्यान्येषां च कतिचित्सामन्तानां मन्त्री गुरुरासीत् ।सर्वतः पूर्वं श्रीमतैव १९०३ तमे वि० वर्षे प्रजापक्षान्मुद्रणालयस्थापना जयपुरेऽकारि । एष हि महाभागो गौडजातिपरिष्कारेऽपि भूयांसं भागमग्रहीत् ।जातौ कुरीतिनिवारणस्य यानि यानि कार्याण्यभवन् तेषु तेषु श्रीमत एवं प्रधानं हस्तावलम्बोभवत् । सोयं धार्मिकमल्लः श्रीमान् श्रावणशुक्लद्वादश्यां ( १९९१ वि० वर्षे ) धर्मसेवायाः प्रसिद्धं पन्थानं प्रदर्श्य वैकुण्ठवास्यभवत् । एतस्य पं० हरिश्चन्द्रशर्मा बी. ए. एल. एल. बी., पं० मोतीलालशास्त्री (शतपथब्राह्मणादिभाषान्तरकर्ता ) इति पुत्रद्वयमस्ति यद्धि पितुः कीर्तिमुज्ज्वलामेव कुर्यात् ।
**सर्वदा प्रसन्नमुखमुद्रादर्शनीयतमं**
**वार्तारसविद्रावितरोगिरोगमीक्षेथाः।
जयपुरराज्यपूर्वसामन्तप्रदत्तभूरि–
भूभिमपि सरलनिसर्गं प्रसमीक्षेथाः ॥**
**रामानुजसम्प्रदायसारं वहदस्य गृहं**
**विद्युच्चमत्कारं भेषजागारं परीक्षेथाः।**
**रुचिरचिकित्सयैनमाबालप्रसिद्धनाम–**
**श्यामलालराजवैद्यमौलिमभिवीक्षेथाः ॥७५॥**
सामन्तः प्रदत्ता भूरिभूमिः यस्मै, तादृशमपि सरलस्वभावम् । रामानुजेति०– साम्प्रदायिकशैलीचित्रादियुक्तंमन्दिरं वहद् गृहम् । चिकित्सया आबालं प्रसिद्ध नाम यस्य, ईदृशम् एनम् । एतस्य महोदयस्य जीवनवृत्तादिकं तु 'आयुर्वेदाङ्के' द्रष्टव्यम् ॥७५॥
**आयुर्वेदतन्त्रे प्राप्य मान्यमिहाचार्यपदं**
**कार्यनैपुणींयो बहिर्भ्रान्त्वा परिचीय ताम्**
**नव्यरीतिभव्यभेषजालयमुञ्चन्निह**
**दीर्घरोगदावदृढाऽऽघाती संनिधीयताम् ।**
**अर्थेऽवदधानः क्षेमेन्द्रोक्तिचञ्चरीको भृशं**
**जोषं प्राप्य भूरिवैखरीकोऽसौ समीयताम्**
**औषधालयैकनिलयत्वाच्चारुचर्यः सदा**
**श्रीदुर्गाप्रसादवैद्यवर्यः परिचीयताम् ॥७६॥**
बहिः हरिद्वार-देहल्यादिषु । तां नैपुणीम् ।उदञ्चन् उद्घाटयन् । दीर्घरोगरूपो यो दावः ( अनलः ) तस्य दृढतथा प्रतीकारकर्ता, प्रसिद्धश्च वयस्येषु तथा । क्षेमेन्द्रोक्तिःसमयमातृकादिः तत्र भ्रमरः । जोषं प्रीतिम्, भाषाप्रसिद्धाम् उत्तेजनां वा। भूरिवैखरीकः सोत्तेजनोत्साहबहुवक्तृताकः । निलयः स्थानम् ॥७६॥
**सवै.— चरकादिपुराणभिषङ्निगमे भृशमेतमुपेतमतिं ह्यवगच्छत
गुरुदत्तसमस्तभिषग्विभवं नृपवंशचिकित्सकमच्छलमृच्छत ।**
**सरलस्मितभाषिणमृद्धमिमं गुणिगायकगीतिगुणानपि पृच्छत
तनुशोषक-रुक्परिशोषपहुं ननु नन्दकिशोरभिषङ्मणिमिच्छत ॥७७॥**
चरकसुश्रुतसंहितादिर्यः प्राचीनो भिषनिगमः वैद्यकशास्त्रं तस्मिन् । एतम् भृशम् उपेतमतिं अनुगतबुद्धिम् । गुरुणा स्वामिमहाभागेन समर्पितसकलवैद्यकत्त्वम् । अच्छलं यथा स्यात्तथा गच्छत। ऋद्धं धनशालिनम् इमं गुणिनां गायकानां गीतिवैशिष्ट्यमपि पृच्छत, संगीततत्त्वज्ञमित्यर्थः । तनुशोषिका या रुक् तस्याः निर्मूलनपटुम् ॥७७॥
**सो०—योयं युगलकिशोरनामा एम्. ए. पदवहः ।
अनुजः सोऽस्य किशोर–वयसैव हि विनयोज्ज्वलः ॥७८॥**
अस्य नन्दकिशोरवैद्यस्य । श्रयं संप्रति राजकीयसंस्कृतपाठशालानां निरीक्षकः॥७८॥
**क०— व्याकरणाचार्यतया व्याकुर्वन् सुरत्नमिव**
**सूत्रवृत्तिसाधनिकासाधनेऽद्वितीयताम्**
**शुद्धतया यत्किञ्चिन्मुखाग्रगतमुच्चारयन्**
**धारयन्निजाऽधिकृतकार्ये माननीयताम् ।**
**मञ्जुनाथ पण्डितेषु पञ्चरङ्गहस्तिसमो**
**रक्तहस्तिमन्दिरसमीपे परिचीयताम्**
**प्रख्यापितप्रश्नवरपण्डितसमाजोन्मेष**
**एष हि मदनमहाराजोऽमन्दमीयताम् ॥७६॥**
सुष्ठु रत्नं यथा प्रोयमानस्य सूत्रस्य व्यापारसाधनिकासाधने अर्थात् सूत्रगुम्फनसौकर्ये अनुपमतां प्रकटयति, तथा पाणिनीयव्याकरणस्य सूत्राणां वृत्तीनां साधनिकानाम् ( सिद्धिप्रक्रियाणाम् ) च साधने सम्पादने अनुपमतां
प्रकटयन् ( मदनमहाराजः ) ।निजाधिकृतेति०—अध्यापनादिस्वाधिकारकार्ये प्रामाणिकतां धारयन् । पञ्चरङ्गहन्तीति०**—**पञ्चरङ्गशालिजयपुरराजपताकाचिह्नितो हस्ती यथा सर्वेषून्नतो भवति, तथा सर्वपरिडतेषूत्तुङ्गः । रक्तहस्तिमन्दिरं 'लाल हाथी मन्दिर' एतन्निवासस्थलम् । प्रश्नवर : 'प्रश्नोरा' इति गुर्जरजातिभेदः । मदनाचार्यमहाभागः ईयताम् उपगम्यताम् ॥७९॥
**जयपुरराजकीयपाठशालामध्यागतो**
**व्याकरणाध्यापनतो नन्दति गतच्छलम्**
**सायं पुनः कालीमन्दिरान्तर्मौनमुद्रासने**
**सेवते गरुडमुद्रां प्रत्यहमचञ्चलम् ।
पञ्चकेशवैभवात्प्रपञ्चयन् स्वतान्त्रिकतां
नानाविधवार्तारसं योऽञ्चति निरञ्चलम्
मानसोपनीतचन्द्रशेखर–मधीतचन्द्र–
शेखर–मभीत चन्द्रशेखरमनर्गलम् ॥८०॥**
शालाम् अध्यागतः प्राप्तः । कालीमन्दिरान्तः, तस्मिन्समये मन्त्रगुरोस्तत्रैवाधिष्ठानात् । मौनमुद्रासने स्थितः । निरञ्चलं
निरवसानम् अञ्चति अनुसरति । मानसे उपनीतः चन्द्रशेखरः शिवो
येन । अधीतः चन्द्रात्
( चन्द्रदत्तमहोदयात् ) शेखरो येन । ईदृशंचन्द्रशेखरनामानं विद्वांसम् अनर्गलं निष्प्रतिरोधम् अभीत अभिगच्छ॥८०॥
**सो०– अपि नववयसि विराम–विद्या–विनय–विवेकभृत् ।
रञ्जयते जयराम–दासः स्वामिसमाजगः ॥८१॥**
नववयसि अपि । विरामः विषयेश्य उपरामः । रञ्जयते गुणैः सर्वाननुरक्तीकरोति लक्ष्मीरामस्वामिमहोदयानामुत्तराधिकारी सोयं संप्रति संस्कृतकालेजे आयुर्वेदद्वितीयाध्यापकः ॥८१॥
**दो०–धन्वन्तरिभेषजभवनभव्यभिषक्प्रवराय ।
स्पृहय सुकृतसेवाय शुभमति–मुकुन्ददेवाय ॥८२॥**
सुकृतं सेवतेऽसौ सुकृतसेवः । निम्बार्कसंप्रदायानुगतधर्मकार्याण्यनुतिष्ठतीत्यर्थः ॥८२॥
**सो०–चन्दनचर्चितभालमालम्बितहयरश्मिकम्।
गोपीनाथमिहाऽलमालक्षय भिषजां वरम् ॥८३॥**
** **आलम्बितः हयस्य रश्मयः प्रग्रहाः ( रास ) येन, अग्रासनमारुह्य स्वयमेव हयशकटिं चालयन्तमित्यर्थः । राजवैद्यश्यामलालमहाभागानां भ्रातृव्यःखाण्डलविप्रवरः सोयं वैद्यके प्रसिद्धः ॥८३॥
**क०–चिरमजमेरुराजकीयाङ्गलविद्यालयेऽ**
** ध्यापननियुक्तो युक्तियुक्तोयं विमृश्यताम्**
** वैयाकरणोपि चित्रमादधाति रात्रिन्दिवं**
** मीमांसां प्रतन्वन्नर्थसंग्रहसुजुष्यताम् ।**
**तत्रैवातिसक्तो जातु जयपुरमागतोऽपि**
**पण्डितसमाजे याति बहुलमदृश्यताम्**
**व्यञ्जितविभवदत्तगौरवाभिमानभरो**
**नूनं भवदत्तनामसूरिवरो दृश्यताम् ॥८४॥**
युकिर्मितव्ययिता, तद्युक्तः। यः वैयाकरणः सः 'अर्थसंग्रहस्य' लौगातिकृतग्रन्थस्य सुजुष्यताम् उपगम्यतां कुर्वन् रात्रिदिवं मीमांसां ( तन्नामक शास्त्रम् ) कथम् आदधाति ? इति चित्रम्, विरोधः । धनसंग्रहप्रीयमाणतां धारयन् अहर्निश तद्विषयिकां मीमांसामेव (विचारम्) धारयतीति तत्परिहारः ।तत्रैव अर्थसंग्रहे एव । व्यञ्जितः धनवैभवदत्तस्य गौरवस्य ( शारीरिकस्य प्रतिष्ठाकृतस्य चेत्युभयविधस्य ) अभिमानभरो येन ॥८४॥
**कुहचन रम्यस्थले मोदकरगोष्ठीमाप्य**
**विविधविनोदपूर्णवार्ता हृदि नीयताम्**
**शनैः शनैः कालक्रमसंचितोऽर्थकोष इव**
**निकटगतोऽस्य गुप्तकोषोपिप्रतीयताम् ।**
**विजयां निषेव्य नवव्याडीव प्रचण्डवचा**
**रेवाडीपुरेऽयं चिरात्पाठयन्नभीयताम्**
**प्रायः प्रभविष्णुदत्तसुरुचिरचित्तवहो**
**ऽवश्यं विष्णुदत्तपण्डितोयं परिचीयताम् ॥८५॥**
मोदकरी सुहृद्गोष्ठी, मोदकचिह्नेन भोजनगोष्ठी च । गुप्तकोषः एतन्निर्मितो बृहत् त्रैमासिककोषः यो बहुवर्षेष्वतिक्रान्तेष्वपि न प्रकाशितः, अत एव गुप्तः । प्रचण्डवचाः दुर्धर्षवचनः ।नवव्याडीति०–संग्रहकर्ता मन्ये
अभिनवो व्याडी एव समागतः । अभि ईयताम् अभिगम्यताम् । प्रभविष्णुना ईश्वरेण दत्तं निश्छलं चित्तं वहति सः ॥८५॥
**सो०–न्यायालयाऽनुबन्धि–धर्मविषयनिर्णयकरः ।
भाति निर्भरानन्दि–लालचन्द्रमैथिलवरः ॥८६॥**
'अदालतदीवानी' स्थानस्य धर्मशास्त्री ( व्यवस्थाकरः ) ॥८६॥
**क०–जानुदघ्नमेकमङ्गरक्षकं विधाय तनौ**
** शिरसि निधाय चायमुष्णीषं युगन्धरम्।**
** साक्षात्सुराचार्य इति प्रणगतिप्रतीक्षयैव**
** नमति न पण्डितान्, निरीक्षते तु निर्भरम् ॥**
** 'बादरमहल' वरणेन मन्त्रमूर्तिः स्वयं**
** नाऽऽदरमुपैति मार्मिकेषु प्रमदोत्तरम्।**
** ओजातिकार्येष्वपि यो भावुकमूषसमः**
** सेव्यतां स ओझावंशभूषणो निरन्तरम् ॥८७॥**
जानुदघ्नं जानुपर्यन्तम् अत्युच्चमित्यर्थः । अङ्गरक्षकम् 'अँगरखी' वस्त्रम् । युगन्धरम् युगयुगान्तरस्य तैलचिक्कण– मतिप्राचीनमित्यर्थः । अयं साक्षात् सुराणां प्राचार्यः बृहस्पतिः, न तु सुरायाम् । अत एव अन्यपण्डितकृतायाः प्रणतेः प्रतीक्षामेवकरोति न तु पण्डितान् स्वयं नमति । एवं स्थितावपि अन्यदिङ्मुखो भवति इति न, अपि तु अप्रणमन्नेव तान् निर्भरं निरीक्षते । 'बादरमहल' स्थानकृतेन राजकीयजपदुर्गापाठवरणेन । अत एव मार्मिकेष्वपि पण्डितेषु हर्षपूर्वकम् आदरभावं न उपैति । ओजायितं वीरता । झावुकमूषः 'भाऊमूपा' आत्मगोपने प्रसिद्धः ॥८७॥
**उ०–वेदाचार्यकपदमयन् वित्सु विनयमयमभिनयन् ।**
** काश्यामध्यापनकरो विजयचन्द्रवैदिकवरः ॥८८॥**
'वेदाचार्य' इति उपाधिम् अयन् प्राप्नुवन् । वित्सु पण्डितेषु । काशीराजकीयविद्यालये वेदाध्यापकः ।हन्त सोयं स्वरूपवयस्येव दिवमारूढ इति खेदः ॥८८॥
**छप्प०–हिन्दीसंस्कृतपद्ययोजनेऽमन्दीभूतम्**
** अधिसभमेतच्छ्रावणे च निःस्पन्दीभूतम् ।**
** प्राक्तनवैयाकरणकेसरित्वं कलयन्तम्**
** आङ्गलविद्यालये धनिकबालान्विनयन्तम् ।**
** श्लाघयामि कृतिहेतवे सर्वजनश्लाघाकरम् ।**
** सरभसमन्द्रध्वनिधरं विजयचन्द्रपण्डितवरम् ॥८६॥**
अधिसभम् सभायाम् एतेषां पद्यानां श्रावणार्थं निःस्पन्दीभूतं सुस्थिरम् । धनिकबालान् सामन्तकुमारान् विनयन्तं शिक्षयन्तम्, 'नोबिलस्कूलपण्डितम्' । कृतिहेतवे स्वकार्यसिद्ध्यर्थम् ॥८६॥
**राजकीयविद्यालयमध्ये काव्यशास्त्रमध्येजयते यः ।**
**विविधोपायसमाहृतलक्षमीर्लक्ष्मीनाथबुधो ह्यवसेयः ॥९०॥**
अध्येजयते अध्यापनेन प्रभासयतीत्यर्थः । 'एजृ' दीप्तौ । विविधोपायैः अध्यापन–ज्यौतिष–कर्मकाण्ड–महानसप्रबन्धादिभिः अर्जितलक्षमीकः । पं० लक्षमीनाथशास्त्री दाधीचः । अवसेयः ज्ञातव्यः ॥९०॥
**क०— शास्त्रिपदधारी काव्य-साहित्यागमे श्रमेण
प्राप्ताचार्यचिह्नः पुनर्व्याकृतिमधीत्य ताम्।**
**शुष्यन्मुखमण्डलस्य यस्य भ्रुवोर्मध्येशोण-**
**शोभनस्त्रिकोणतिग्मतिलकः प्रतीयताम्॥**
**चित्त महामहाराष्ट्रभावनया भव्यीभवन्**
**प्रावेशिकपाठने परिश्रमी प्रणीयताम्।**
**यो धर्माधिकारिपदचिह्नितो विभाति सदा
गोपीनाथशर्मा साधुकर्मा सोऽयमीयताम्॥९१॥**
व्याकृतिंव्याकरणशास्त्रम्। तिग्मःतीक्ष्णाप्रभागः। ईयतां प्राप्यताम्॥९१॥
**दो०—नेया दृङ् नैयायिके नन्दकिशोरे नाम।
यस्तर्काध्यापकपदं संप्रति समधिजगाम॥९२॥**
दृष्टिर्नेतव्या। संस्कृतकालेजे तर्कशास्त्रस्यद्वितीयाध्यापकपदम्॥९२॥
**उ०—बहुकालादध्यापयन् अधिसंस्कृतविद्यालयम्।
प्रवेशिकागणितोच्चयम् रामचन्द्रविद्वानयम्॥९३॥**
प्रवेशिकायां प्रधानगणिताध्यापको ज्यौतिषशास्त्री पं० श्रीरामचन्द्रमहोदयः॥९३॥
**क०—भ्रातृवरमन्नालालगणकमवाप्य सह
संपन्नाऽचिरप्रसिद्धिमखिलसुधीचये।
सदाचारविद्यालय- कन्यापाठशालाधिपं
व्यापारादिसंपादितसंपदमुदञ्चये॥**
**एका गृहकार्यायाऽपराऽथ शिक्षाकार्यायेति
सर्वदाऽस्य भार्याद्वयमुचितं प्रतर्कये
लोकहितकारिसभाकार्याणाममन्दमति-
मिह शिवनन्दशर्मपण्डितमुदीरये॥९४॥**
अखिलपण्डितसमूहे संजातशीघ्रप्रसिद्धिम्। अनेन हि व्यापारिणामार्थिकसाहाय्यं प्राप्य'चतुर्भुजमन्दिर'स्थः सदाचारविद्यालयोऽस्थाप्यत। ततः
स्वदत्तभवने 'सरस्वती -कन्याविद्यालयः' स्थापितः। अधुना च
'शिवरामछात्रालय'नाम्ना प्रारम्भिकशिक्षालयः स्थापितः। उदञ्चये अभिगच्छामि। लोकहितकारीति०– यथा हि बहूनि दिनानि यावत् 'सनातनधर्ममण्डल'स्य मन्त्रिताकार्यंसाभिनिवेशमक्रियत। उदीरये वर्णग्रामि ॥९४॥
**उ०–प्रहरिबदास्थितविप्रतति-महरिह वरणे योजयति।
डहरिमारुतिस्थानपति-लहरिगणकवर उल्लसति ॥९५॥**
राजान्तःपुरादिषु वरणप्राप्त्यर्थंप्रहरि (यामिक) वत् गृहे अवस्थितां ब्राह्मणमण्डलीम्। अहः एकदिनं यावत् वरणे स्थापयति। डहरिमारुतिः 'डहरके बालाजी' ॥९५॥
**पञ्चाङ्गं यो मुद्रयति, समये सुमनसि संदिशति।
केवलगणकसुकुलमवति, स हि नारायण उल्लसति ॥९६॥**
सुमनसि दिशति पण्डिते ददाति। अन्योपि निजपञ्चाङ्गं पूर्व गोपयति, ततः समयोपरि सुन्दरमानसेकस्मिंश्चित् समर्पयति ॥९६॥
**क०–कैशोरे कवित्वबीजमाप्य कृतिमाकलयन्
लोकसाधुवादैः कृतिमानी सुकवीयते
साहित्यंसमाप्य शास्त्रिपदवीप्रलब्धावेव**
**सिद्धिस्तव-वाणीलहरीषु व्यवसीयते।**
**नानाविधोपाधिभरैरुदरप्रशस्तिकरो**
**गर्वभरोन्नद्धो गुणजात्या गुरौ गीयते**
**नामावलदाधीचेषु नैपुणनिहितनामा**
**सूरिर्हरिनारायणनामा सोऽयमीयते ॥९७॥**
कृतिं कविताम्। सिद्धिस्तव-वाणीलहरीप्रभृतिरचनासु व्यवसीयते व्याप्रियते। नानाविधोपाधिसमूहैः 'कविभूषण आशुकवि महोपाध्याय' प्रभृतिभिः(उपलक्षितः)। 'उदरप्रशस्ति' नामककाव्यनिर्माता। गुरौ गुरुविषयेपि गुणजात्या गर्वभरोन्नद्धः कथ्यते। 'नामावल' इति दाधीचानां गोत्रावटङ्कः॥९७॥
**सो०–यस्य मनसि घनघोर-यत्नो वसति यशःकृते।
नन्दति नन्दकिशोरनामा नामावलवरः ॥९८॥**
साहित्याचार्य पं० नन्दकिशोरशर्मा दाधीचः, यो हि वृत्तिं प्रदाय गवेषणाकार्यशिक्षार्थं जयपुरशिक्षा विभागेन काश्यां प्रहितः। अयं महाभागः सम्प्रति राजकीयसंस्कृतपाठशालायां साहित्यद्वितीयाध्यापकः संजातः ॥९८॥
**क०–पूर्व भारतीसर्वस्वमङ्गीकृत्य, रत्नाकरे
जयपुरवस्तुसङ्गी कुम्भजमुनीयते
शब्दोच्चारणेषु बहिरङ्गीकृतरेफगणो
भङ्गश्लेषभङ्गीदत्तचित्तोऽसौ समीयते।**
**पिङ्गलादधिकमेष डिङ्गलानुरागी, सभा-
मङ्गलाय पाण्डवीयस्यन्दन उदीर्यते
कार्यसाधनाऽभिधमबाधवनमालोडय-**
**न्माधवमहोदयोऽयमारात्परिचीयते ॥९९॥**
'भारतीसर्वस्व' नाम्नो हिन्दीमासिकपत्रस्य प्रकाशनमारब्धमासीत्। जयपुरवस्त्विति०–जयपुरवस्तुप्रचारकार्यालयं विशालवीथ्यां संस्थाप्य
व्यापारः प्रारब्धोऽभूत्। रत्नाकरे (संस्कृतरत्नाकरे) अगस्त्यायते,
सोत्साहमङ्गीकृत्य तं प्रलोपयामासेत्यर्थः। भङ्गश्लेषस्य भङ्गी यथा-मदरसा, मदर-सा मातृवत् पोषकः इत्यादि। समीयते संप्राप्यते। व्रजभाषासाहित्यं 'पिङ्गल'नाम्ना, राजस्थानीय 'चारण'भाषासाहित्यं च
'डिङ्गल' नाम्ना प्रथितम्। सभासु मङ्गलाचरणे 'श्रीयदुनन्दन पापनिकन्दन पाण्डवस्यन्दन हांकन हारे'इत्यादि सवैयाछन्दः प्रायोऽधिकमाकर्ण्यते स्म। स्वकार्यसाधनरूपम् अबाधं वनं गाहमानः। माधवः(वसन्तः) वनं गाहमानो भवति। साध० बाध० माध० इति प्रासाः। 'आराहूरसमीपयोः उभयथापि ॥९९॥
**सो०–कृतिसमृद्धि-पदशुद्धि-सिद्धिषु पटुमनुविद्धि यम्।
बुद्धिषु को निरुणद्धि वृद्धिचन्द्रवरविद्धियम् ॥१००॥**
कार्यकौशलम्-शब्दानां साधुत्वम्, तेषां सिद्धिःसाधनप्रक्रिया, एतेषु व्याकृतिकार्येषु यं (वृद्धिचन्द्रम्) पटुम् अनुविद्धि जानीहि। बुद्धिविषयेषु वृद्धिचन्द्राख्यस्य वर-विदः (श्रेष्ठविदुषः) धियं को निरुणद्धि ? 'विद्धियम्' यमकः। व्याकरणधर्मशास्त्राचार्य पं० वृद्धिचन्द्रशर्मा ॥१००॥
**श्रीमधुसूदनदत्त-वैदिकविज्ञानोदये।
साशं दृशमुपदत्त मोतीलालमहोदये ॥१०१॥**
विद्यावाचस्पतिश्रीमधुसूदनशर्ममैथिलैरुपदिष्टः वैदिकविज्ञानस्योदयो यस्मै। साशम् आशया सहितं यथा तथा, एतस्मकाशात् वैदिकविज्ञानप्रचारस्य भूयसी अशेति भावः। शतपथब्राह्मणादिभाषान्तरकर्ता बालचन्द्रमुद्रायन्त्रालयाध्यक्षः पं० मोतीलालशास्त्री ॥१०१॥
**क०–यस्य हि पितामहोऽगदंकारेषु कीर्तिमधा-
त्काव्यकला-लङ्कारेषु चाऽगादुपश्लोक्यताम्**
**भङ्गारससेवकोऽपि गङ्गाधरस्तातो यस्य**
**वैदुष्याऽनुपङ्गाद्ययौ सद्भिरुपढौक्यताम्।**
**मञ्जुनाथशकटिनिधानतोऽतिहानिं गतो**
**विग्रहंविधाय वंशतोऽयात्खलभोग्यताम्**
**परिहरणीयेष्वपि पर-हरिभावाऽऽकुलो**
**नरहरिभट्टः सैषसादरं विलोक्यताम् ॥१०२॥**
पितामहःश्रीकृष्णरामभहमहोदयःअगदंकारेषु वैद्येषु उपढौक्यताम् अनुसरणीयताम्।गृहे घोटकशकट्यादिस्थापनप्रभतिभिर्व्ययबहुलकार्यैः। मञ्जुनाथस्य शकटिरिति त्वर्थो नोचितः। वंशतःस्ववंशजैः सह कलहं विधाय गृहभेदसंतोषिणां खलानामुपभोग्यताम् अयात्।गृहे कलहप्रवर्तकतया सर्वस्वभक्षकतया च परिहरणीयेषु दूरतस्त्यक्तव्येष्वपि वाक्कील'कामदार' प्रभृतिषु 'अयम् अपरः हरिः(भगवान्)' इति आदरभावाऽऽकुलः ॥१०२॥
**दो०–धनविलासविन्मतिबलात्कृतिलालित्यमुपैति।
चित्र-कलालवलास्यधृक् कलाधरः समुदेति ॥१०३॥**
कृतिलालित्यम् दोहादिकवितामाधुर्यम्। कलाधरः कलाधरभट्टमहो-
दयः। अन्यः कलाधरोपि चन्द्रोऽपि चित्रं यथा तथा कलानां लास्यधृग् सन् उदेति। किञ्च तस्मिन्समये धनविलासविदां कामिनां मतिबलात् कामकलनालालित्यं प्राप्यते॥१०३॥
**क०–बहुलं प्रजासु कर्मपाटवं विवृण्वन्नेव**
**क्रमशोऽयं राजकीयकार्यगो निरीक्ष्यताम्**
**कर्मकाण्डकूटस्थले कौशलेन जल्पन् वच-**
**श्चातुरीबलेन लब्धकीर्तिः प्रसमीक्ष्यताम्।**
**कर्मकाण्डतुल्यमेव नर्मकाण्डवेदी भृशं**
**प्रासङ्गिकवार्तापटुः प्रचुरं परीक्ष्यताम्**
**अधुनोपलभ्यमानवैदिकसच्चूडामणिः**
**सोयं बत बच्चूलालचौबे चिरमीक्ष्यताम् ॥१०४॥**
कर्मपाटवं याजमानिक कार्यकौशलम्।नर्म परिहासः। उपलभ्यमानेषु वैदिकेषु सन्॥१०४॥
**सो०–साहित्योन्नतिदायि-हिन्दीविद्यालयधरे।**
**गौरवमतिमुपयाहि गौरीलालकवीश्वरे॥१०५॥**
हिन्दीविद्यालयः 'कविमण्डल-हिन्दीसाहित्यपाठशाला', तत्परिचालके। कान्यकुब्जवंशप्रस्तो जयपुरराजकीयकवीश्वराणामन्यतमः सोयं महाभागो
निःस्वार्थभावेन हिन्दीसाहित्यपाठशालाया
अध्यापकत्वमन्यान्यन्नानुषङ्गिकं तत्कार्यं निरुद्ध तामेतां पाठशालां
बहूनि वर्षाणि यावरसाफल्यपूर्वकंपरिचालयामास। अस्यां पाठशालायामधीत्य, 'हिन्दीसाहित्यसंमेलन' परिचालिताः प्रवरपरीक्षाश्चसमुत्तीर्य बहवः स्नातका हिन्दीसाहित्यधुरांधरन्ति। हन्त सोयमकाण्ड एव लोकान्तरमुपययौ ! ॥१०५॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702965974aaaaa.png"/>
**रामनिवास बाराजयपुर**
**दो०–कविवरपद्माकरकुलज-मसहजकविता यस्य।
गणय गिराधरकविमिमं कविगणने विन्यस्य ॥१०६॥**
गोविन्दरावेतिख्यातनामकस्तैलङ्गभूसुरोऽयम् ॥१०६॥
**सो०–यत्पाठः पुनरायमिश्रो भाति फलोदयात्।
सोयं सुन्दररायमिश्रो मञ्जुमना लसति ॥१०७॥**
येन कृतो वाल्मीकिरामायणादेवरणपूर्वकः पाठःआयेन धनागमेन मिश्रः। अयं हि पारिश्रमिकं धनं नियतीकृत्य पाठपुण्येन लोकानां कार्याणि साधयामास ॥१०७॥
**उद्यानवीथी**
**रामनिवासः**
**साङ्गानेरगोपुरसमीपवर्तिद्वारदेश-
मुल्लङ्घ्येममातुरचिकित्सालयमीक्षेथाः।
'मेयो'मूर्तिमालोक्यैव जन्तुशालानिकटपथा-**
**द्वर्तुलविशालां बैण्डवेदिं प्रसमीक्षेथाः॥**
**मञ्जुनाथ नानाविधविटपिनिरुद्भरवि-**
**रश्मिपुञ्जमेतं लताकुञ्जमभिवीक्षेथाः।**
**वाञ्छसि सुखेन यदि संतापोपराममये
'श्रीरामनिवास' नामपौराऽऽराममीक्षेथाः॥१॥**
साङ्गानेरगोपुरसमीपस्थं द्वारम् उल्लङ्घ्य। एतेन इत आरभ्यैव तद्दर्शनक्रमः सूच्यते। वायसरायलाॅर्डमेयोमहोदयस्य स्मारकरूपे स्वर्गीयमहाराजाधिराजश्रीरामसिंहदेवेन 'मेयो हॉस्पिटिल' नाम्ना आङ्गलचिकित्सानुसारी सोयमातुरालयो निर्मापितः। अत्र हि नागरिका विना मूल्यमेव चिकित्सां लभन्ते। भारतवर्षीयप्रसिद्धातुरालयेषु परिगणितेऽस्मिन् सुयोग्याः सिविलसर्जना एवं प्रधाना भवन्ति। अनेके च डाक्टरास्तदायत्ता नियतचिकित्सांकुर्वन्ति। अत्र हि दूरदूरतो नेत्र-व्रणादिरोगिणः समायान्ति। प्रतिवर्षं परोलक्षमुद्राव्ययो भवति। चिकित्सालयः आतुरनिवासश्चेत्युभय संबद्धःसोयम्। वर्तुलां वृत्ताकारां विशालां च बैण्डवाद्यवेदिं 'बैण्डस्टैण्ड'। अये ! यदि संतापोपरामं वाञ्छसि॥१॥
**जन्तुशाला**
**केसरसटावान् हरिरेकतोऽयमुद्गर्जति
मृग-शश-कीशादिकमन्यतोऽपदिश्यताम्
कङ्क-कलहंस-कोक-बक-जलकुक्कुटादेः
संमुखे कपोत शुक-लावादिकमिष्यताम्।**
**~~-~~**~~------------------------------------------------------------------------------~~
साँगानेरदरवाजे के पासवाले बागके फाटकको उलाँघ, पहले 'मेयो हास्पिटिल' (अस्पताल)देखिये। लॉर्डमेयो की लोहनिर्मित मूर्तिको देख 'जन्तुशाला' (हिरन, खच्चर आदिका बाडा) के पास से गोल और विशाल बाजेघरके चबूतरे (बैण्डस्टैण्ड) को देखिये। नानाप्रकारके घने वृक्षोंसे जहां सूर्यकी किरणें भी नहीं पहुँच पातीं ऐसे इन लताकुञ्जोंको देखिये। यदि सुखसे तापको दूर करना चाहते हैं तो 'रामनिवास' नामक पुरसमीपवर्ती बागको देखिये ॥१॥
**गर्तगतभल्लूकान्तिकेऽसावुष्ट्रपक्षी भाति
नानाजातिजन्तुसहसंस्थितिर्विमृश्यताम्
लम्बलोहजालाच्छन्नजन्तुगृहमाला, पुरः
सेयं राजकीयपशुशाला परिदृश्यताम्॥२॥**
अपदिश्यतां दर्शनाय व्यवह्रियताम्। गर्तगतो यो भल्लूकः ऋक्षःतस्य समीपे, उष्ट्रपक्षी 'शुतरमुर्गः', अनेन द्वयोः स्थानसंनिवेशो दर्शितः। नानाजातीयानां शुक्र-लावक-तित्तिरादीनामेकपञ्जरे स्थितिर्जन्तुस्वभावालोचकानां विशेषकौतुकावहेति सूच्यते। दीर्घेण लोहजालेन परिवृता जन्तूनां गृहमाला यस्यां सा॥२॥
**ऐलबर्टभवनम् 'ऐलबर्टहॉल'**
**सूर्याचन्द्रमोभ्यां परिपालितमिवोपरितो
जैपुरनरेशैरग्रतोऽधिष्ठितमीयताम्
उपरिविलम्बि-विद्युद्वर्तिशतदन्तुरितं
काचमणिदीपाधारयुगलमुदीक्ष्यताम्।**
एक तरफ ये बबरीसिंह गरज रहा है \[ यहां नाहरभी समझ लेना चाहिये \]। दूसरी तरफ कई तरहके हिरन बारहसींगे नीलगाय, सुस्सेबन्दर आदि देखिये।कंक, वनराज, हंस (नकली) चकवे, बगुले, जलमुरगावी आदि के सामने कई तरहके कबूतर कोयल तोते तीतर लवा मोर मैंना आदिको (देखिये)। कुँए के माफिक बने खड्डेमें रहनेवाले भालू (रींछ) के पास ही ये शुतरमुर्ग है। अलग अलग जातिके जानवरों के एक स्थान पर रहनेकी आलोचना करिये \[ जन्तुस्वभावके आलोचकोंके लिए यह कौतुकका विषय है \]। लोहे के लंबे जालों में जहाँ जानवरों के घर बने हैं ऐसीराजकी पशुशाला (चिडियाखानाआदि) देखिये॥२॥
**श्रीमद्रामसिंहमहाराजेनैलबर्टकृते
निर्मापितमादर्शोऽयं शिल्पिकृतेर्वीक्ष्यताम्
हंहो प्रतिवत्सरं परीक्ष्यमाणवालमिदं**
**विशदविशालमेलबर्टहालमीच्यताम्॥३॥**
एलबर्टभवनस्य उपरिभागे एकतः सूर्यस्य अपरश्चन्द्रस्य रथाधिष्ठित चित्रं काचाच्छन्नजालिकायमालोक्यते, तत्रोत्प्रेक्षा। द्वाराग्रभागे च-महाराज-पृथ्वीराजमारभ्यअर्वाचीनस्वर्गीयमहाराजश्रीमाधवसिंहदेवपर्यन्तनां जयपुरराजानां विशालचित्राणि मन्ति, अतस्तदधिष्ठितमिदम् ईयता प्राप्यताम्। विद्युद्वर्तिशतैः दन्तुरितम् उन्नतदन्तशोभितम्।दीपाधारयुगलं 'झाड'द्वयम्। महामूल्यंमहाविशालं चेदं शिल्पकलाभां लोकानां विस्मापकमस्ति। इदं शिल्पिनां कृतेः रचनायाः आदर्शभूतम्। परीक्ष्यमाणाःबाला यस्मिन् तत्। प्रतिवर्षंपरीक्षाभवन-(Axamination Holl) रूपे व्यवहृतिःसूच्यते।
ऊपरके भागमें सूर्य और चन्द्रमा मानों जिसकी रक्षा कर रहे है, \[ छत के पास काचाच्छादित जालियों में सूर्य और चन्द्रमा के चित्र हैं \]। आगे के भागमें जयपुर के राजाओं से जो अधिष्ठित (रक्षित) है \[ दरवाजे के हॉलमें महाराजपृथ्वीराज से लेकर महाराज माधवसिंहजी (द्वितीय) तक सब राजाओंके आदमक्रद सुन्दर चित्र हैं \]।सैकडों बिजलीकी बत्तियों के दो कीमती
अद्भुतकाचके झाड देखिये।ऐलबर्ट (प्रिंस आफ् वेल्स) महोदयके स्मरणार्थ महाराजाधिराज श्रीरामसिंहजी के बनवाये हुए इसको कारीगरीका एक अद्भुत नमूना समझिये।जहाँ प्रतिवर्ष कालेजके विद्यार्थियोंकी उपाधि-परीक्षा ली जाती है ऐसे इस विशाल 'ऐलबर्टहाल' को देखिये॥३॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702970193aaaaa.png"/>
**श्रीरामनिवासोद्यानहर्म्यमवलोक्यताम् ।**
ऐतिहासिकवृत्तम्—प्रजानामानन्दार्थम् 'एलबर्ट एड्वर्डप्रिंसआफ्वेल्स'महोदयस्य स्मरणार्थं च स्वर्गीयमहाराजश्रीरामसिंहदेवेन तदिदं निर्मापयितुमारब्धम्। ६ फरवरी सन् १८७६ समये प्रिंसआफ्वेल्समहोदयेन निजहस्तद्वाराऽस्य शिलान्यासः कृतः। स्वर्गीयमहाराजश्रीमाधवसिंहदेवस्य समये तदिदं पूर्णतया निर्मितमभूत्। 'एड्वर्ड ब्राडफोर्ड' महोदयेन (एजन्ट गवर्नरजनरल राजपूताना) २१ फर्वरी सन् १८८७ समये स्वहस्तेनोद्घाटितम्। अस्य निर्माण ४९४५४४) रूप्यकाणां व्ययः समभूत् ॥३॥
**विचित्रवस्तुभवनम्( म्यूजियम )**
**रोचितचतुर्दिक्चतुर्गुल्मटिकागुल्मवृता
मर्मरकृताऽसौ चारुचूडा परिलोक्यताम्।
मर्मरगवाक्ष-जाल-कट्टहरश्रेणिभृता**
**शिल्पिकृता पञ्चतलपङ्क्तिरुपश्लोक्यताम्।**
**मञ्जुनाथ नीचैस्तले बौद्धकालचित्रच्छटा-**
**रुचिरपटावृतेऽत्र दृष्टिरुपढौक्यताम्**
**विभवविलासोदयात्स्वर्गपरिहासोद्यतं
श्रीरामनिवासोद्यानहर्म्यमवलोक्यताम् ॥४॥**
शीर्षदेशमारभ्य वर्णनमिदम्। रोचिताः शोभिताःचतुर्दिशो येन इंदृशेन
-----------------------------------------------------------
जिसके चारों कोनों पर चार विशाल गुंबजें(छत्री) बनी हुई हैं, ऐसी संगमर्मरकी बनी इस चूडा (शिरोमाग, ऊपरीखन) को देखिये। संगमर्मरके बने झरोखे खिड़की जाली कटहरे आदिकीपङ्क्तिसे भरे, कारीगरोंके बनाये जिसके पाँचों खनोंकी भूरि भूरि प्रशंसा करिये। बौद्धकाल
चतुःसंख्याकेन गुल्मटिकागुल्मेन (गुम्मज-बुर्ज-छतरी) वृता मर्मरपाषाणनिर्मिता चूडा शिरोभागः। कट्टहरः'कटहरा'।पञ्चतलानांखण्डानां पङ्क्तिः समूहः उपश्लोक्यतांश्लाघ्यताम्। बौद्धकालिकचित्रच्छटया रुचिरे, पटैः आस्तरण जवनिकादिरूपैः आवृते।
ऐतिहासिकवृत्तम्-स्वर्गीयमहाराजश्रीरामसिंहदेवेन फतहसिंहराठोढस्य मन्त्रित्वे १८७६ तमे ख्रिष्टाब्दे तदिदं निर्मापयितुमारब्धं स्वर्गीयमहाराज श्रीमाधवसिंहदेवेन च कान्तिचन्द्रवन्द्योपाध्यायस्य मन्त्रित्वे १८८७ तमे ख्रिष्टाब्दे च तदिदं पूरितम्। एतद्भवन्स्य निर्माणे ५१००३६ रुप्यकाणां व्ययोऽभवत्। वस्तूनि तु पृथक् समगृह्यन्त यानि अनन्तमुद्रामूल्यानि सन्ति। भवनस्य निर्माणंकर्नल एस्०एस० जेकबमहोदयस्य निरीक्षणे मीरतजम्मुलहुसेनस्य प्रबन्धे समभूत्। लालारामबख्श-शङ्करलाल-छोटीलालादिभिश्चित्रशिल्पिभिः चन्दर-तारादिभिश्चित्रकारैश्चाप्यत्र निजशिल्पं प्रकटितमस्ति। दर्शनीयवस्तूनां संग्रहस्तु लेफ्टिनेंटकर्नल टी. एच् हेंडलीमहोदयस्यनिरीक्षणेऽभवत्। अस्य कार्यारम्भः सन् १८८१ वर्षे, उद्घाटनं च १८८१ वर्षस्य फर्वरीमासे समभूत्।श्रूयते यत् तस्मिन्काले नवनिर्मिते कौंसिलभवने नानादिग्देशागतैः समृद्धव्यापारिभिः 'मीनाबाजार'नाम्ना नानाविधानि विविधदेशीयानि च शिल्पवस्तूनि प्रसारितान्यासन्। अतिबुद्धिमता यशस्विना च महाराजेन श्रीमाधवसिंहदेवेन तानि सर्वाणि राजकोषतः क्रीतानि। एतान्येव च वस्तूनि 'म्यूजियम' भवने प्रतिष्ठाप्य कार्यारम्भः कृतो यो हि सांप्रतमत्युन्नतिं गतः।एतद्भवनं विश्वविदितेषु शिल्पस्मारकगृहेषु परिगण्यते। भूमण्डलस्य
(बौद्धपीरियड) के चित्रोंकी शोभा और बहुमूल्य परदे, विछायतोंसे युक्त इस नीचेके खनपर दृष्टि दीजिये।वैभवविलासके कारण स्वर्णकेभी परिहास के लिये तय्यार इस रामनिवासके महलको देखिये ॥४॥
चतुर्दशाश्चर्येषु तदेतद्भवनमपि ससंमानमाख्यायते लौकैः। विचित्रवस्तुसंग्रहालयश्चायं भारतीयेपु एतेषु (म्यूज़ियम) अन्यतमः। अस्य हि दर्शनीयसामग्री शिल्प-इतिहास-शिक्षा-अर्थशास्त्र-इति चतुर्षु विभागेषु वर्गीकृता। या हि सम्प्रति भूयस्तरामुन्नतिंवृद्धिं च गमिता। अस्येतिहासो 'राजवीथ्यां माधवसिंहमहाराजस्य जीवनचरिते'पि द्रष्टव्यः॥४॥
**कुहचन नानाविधधातुवरशिल्पभृतं
कुहचिदनल्पशिलाशिल्पमुपभाल्यताम्
कुत्रचिदनेकदेश-भूषा-वेष- मर्त्यवृन्द-**
**मौषधिविशेष-जीवजातमधिपाल्यताम्।**
**क्वापि चैतिहासिकमनुष्य-मुद्रा-मूर्ति-युतं**
**क्वचिदुचिंत नु चित्रजातमुपलाल्यताम्**
**विश्वमिव विष्वग्विधिविरचनचित्रवृतं**
**विविधविचित्रवस्तुवेश्म विनिभान्यताम्॥५॥**
रौप्य-ताम्र-पित्तलादिधातूनां वरेण शिल्पेनमूर्ति-पात्रादिरूपेण भृतम्।शिलाशिल्पं पाषाणस्य मूर्ति-गृहादिकलारूपम्। नानादेशीयानां भूषण-वेष-
------------------------------------------------
कहीं चाँदी ताँबा पीतल आदि धातुओं पर नानाप्रकारकी कारीगरियों से भरा। कहींपर अनेक प्रकारके पत्थरों पर अनेकही प्रकारकी कारीगरियें देखिये।कहीं अनेक देशों के गहने-पहराव-मनुष्य-आदिके समूह, कहीं अनेक औषधियां, और कहीं अनेक जीवजन्तु देखिये।कहीं (यह महल) ऐतिहासिक मनुष्य-सिक्के और मूर्तियों से युक्त है तो कहीं उचित चित्रसमूह देखिये।विधाताकी चारों तरफकी (त्रिलोकीकी) सृष्टिरचनाके चित्रों (नकशे) से भरा दूसरे जगत् की तरह इस म्यूज़ियम (अजायबघर) को देखिये ॥५॥
विन्यास-मनुष्याणां वृन्दम्। अधिपाल्यतां दृश्यतामिति यावत्। विष्वक् समन्ततः विधिविरचनस्य विधातु सृष्टिरचनायाःचित्रैर्वृतं विश्वंजगत्। सर्वसृष्ट्या, चित्रःजगति आश्चर्यभूतैर्वा पाथर्वृतम्॥५॥
**क्रीडाक्षेत्राणि**
'क्रिकेट'**धावित्वाऽपरेण क्षिप्तमेतद्विकिटान्तरतो**
**लकुटाहतं चोच्छलत्खे गेन्दुकमीक्ष्यताम्**
'टैनिस'**मध्ये जलमालम्ब्याऽथ जालकाष्ठपट्टिकया**
**गेन्दुकमाहन्यमानमेतत्सुपरीक्ष्यताम्।**
'फुटबाल'**देश्यक्रीडाजातमिवपादघातमाहत्यैत-**
**दितस्ततः क्षिप्तं पादकन्दुकं समीक्ष्यताम्**
**पूर्वतनक्रीडानां प्रसह्यकण्ठपीडाकरं**
**नानाविधमेतच्छिशुक्रीडागृहं वीक्ष्यताम् ॥६॥**
अपरेण'बॉलर' इति ख्यातेन धावित्वा क्षिप्तम्। 'विकिट' उभयप्रान्ते रोपितं यष्टित्रिकम्।लकुटेन 'बैट' इति ख्यातेन आहतम् अत एव खे उच्छलत्। जालकाष्ठापट्टिका'टैनिस' क्रीडायाःरैकेट।क्रीडाजातं क्रीडा
------------------------------------
दुतरफ़ा गड़े 'विकिटों' के बीचमें दोड़कर एकने (बाॅलरने, फैंकी और दूसरे (प्लेयर, 'खिलाड़ी') ने 'बैट' से(बल्लेसे) मारी, (अत एव) आकाशमें उछलती हुई इस गैंद को देखिये।बीचमें जाल बाँधकर दौनो तरफ के खिलाड़ियों से 'रैकट' के द्वारा ताडन की गई इस गैंदकी भी परीक्षा कीजिये।देशी खेलों के समूह की तरह पैरोंसे ठुकराकर इधर उधर फैंकी गई इस फुटबॉलकी भी आलोचना कीजिये। पुरानी क्रीडा-ओंको कण्ठपीडा(गलाघोटना) करनेवाले नानाप्रकारके इस खेलघरको देखिये॥६॥
समूहः। पादघातं पादेन हत्वा, णमुल्। पादेन आहत्यइतस्ततःक्षिप्तं देशीयक्रीडावृन्दमिव स्थितं पादकन्दुकं 'फुटबाल' दृश्यताम्। आभिः क्रीडाभिः कबड्डीपालादिप्राचीनक्रीडानां निर्वासनेन तासां कण्ठपीडा कृतेत्याशयः॥६॥
**'बैण्ड'वाद्यम्**
**नानाविधपुष्पभरैर्नेत्रे परितर्प्य भृशं
शाद्वलहरित-हारि-क्षेत्रे परिघूर्ण्यताम्
शिमलागृहेऽन्तर्ग्रीष्मविद्रावणमारचय्य**
**श्रावणसुभाद्रपदसुषमा निर्वर्ण्यताम्।**
**सरलसोपानपथमारुह्याऽथ दक्षिणेन**
**मञ्जुनाथ वाग्भिर्जलकुण्डमुपवर्ण्यताम्**
**सायं सोमसौम्ययोः समन्तादवबध्येक्षणं**
**बैण्डवेदिमध्ये बैण्डवाद्यमिहाकर्ण्यताम्॥७॥**
शाद्वलेन हरितदुर्गापट्टेन हरिते हारिणि सुन्दरे क्षेत्रे 'फील्ड'। घूर्ण्यतां परिभ्रम्यताम्। श्रावण-भाद्रपदमासयोः सुषमा शोभा। अनेन-जलयन्त्र-
----------------------------------------------
नानाप्रकारके पुष्पों से नेत्रोंको तृप्त करके हरे हरे दूबोंके कित्तों से (फील्ड) में धूमिये। शिमलाघर के भीतर गरमी को दूर भगाकर सावन के भादौं की शोभा देखिये। \[ यहाँ नलकी कल मोड़ने से पलभरमें जल बरसने लगता है \]। दक्षिणकी तरफ (पशुशाला होकर बैण्डघर आनेमें) सीधी सीढियां चढ़ कर कवितावाणीमें जलकुण्डका वर्णन करिये। सोम और बुधवारके दिन सायंकाल बाजेघरमें बैठ कर सब तरफसे आँख हटा बैण्ड बाजा सुनिये॥७॥
साहाय्येन परितो भवन्ती वर्षा सूच्यते। अत एव 'सावनभादवा' इति नाम्नाऽस्य स्थानस्य लोके ख्यातिः। दक्षिणेन-मेयोहास्पिटिलद्वारतः प्रविश्य पशुशालामुल्लङ्घ्यप्रत्यङ्मुखमागच्छतः पुरुषस्य कृते दक्षिणदिशि। सौम्यो बुधवारः। ईक्षणम् अवबध्य दर्शनव्यापारं त्यक्त्वा। नेत्रे निमीलय वा। अनेन 'जय'शून्यस्य आङ्गलसंगीतस्य क्रमः सूचितो याोह्यस्मिन् वाद्ये उपादीयते। लयमाधुर्यमन्विष्यतासंगीतमार्मिकेण तदिदं वाद्यम् असह्यतया नेत्रे
निमील्या यथाकथंचिदाकर्ण्यत इत्यर्थः ॥७॥
**मानप्रकाश 'सीनेमाभवनम्'**
**सवै०-बहुदूरत एव मिलत्प्रमदैर्निनदैर्जनमानसमोदमुदीक्षे
निकटे त्विह रामनिवासतटे चपला-रुचिरुत्प्रकटेति परीक्षे।**
**स्फुटवाग्भिरुदञ्चितचित्रपटैः प्रकटैव हि नाट्यकलेति समीक्षे**
**नवकौतुकिनामभिलाषहुताशविकाशकमानप्रकाशमपीक्षे॥८॥**
मिलन् प्रमदः (हर्षः) येषु अर्थात् हर्षोत्पादकैः निनदैःगीतिस्वनैः दूरत एवजनानां मोदं पश्यामि। चपलारुचिः (विद्युत्प्रकाशः) उत्प्रकटा अत्युन्नततया दूरतो दृश्या। स्फुटा मनुष्यवाक् येषु तैःउदञ्चितैः चलद्भिः
~~------------------------------------------------------------~~
हर्षमिश्रित गीतिध्वनियों के द्वारा दूरसे ही लोगोंका आनन्द देखताहूं। समीप आकर रामनिवासके संमुख ही ऊंचेस्थानपरबिजली की रोशनी स्पष्ट
दिखाई देती है। बोलते औरचलतेहुए चित्रोंके द्वारायहांनाट्यकलाप्रकट ही है, यह आलोचन करता हूं। कौतुकी लोगोंकी अभिलाषाग्निको बढ़ाने वाले इस 'मानप्रकाश को भी देखता हूं ॥८॥
चित्रपटैर्नाटकीया लीलाऽविकलं प्रदर्श्यत इति भावः। अपि ईक्षे। 'मानप्रकाश'चित्रभवनमपि पश्यामीत्यर्थः ॥८॥
**नवनिर्मितः कालेजपरिसरः**
**स्वस्वविषयेषु भूरिनिपुणो विपश्चिद्गणो-
ऽध्यापयति च्छात्रान् यत्र हर्म्यतले निस्तुले
विज्ञानोपयोगिबहुमूल्यवस्तुजालेनेह**
**वैज्ञानिकशालेयं विभाति नित्यनिर्मले।**
**क्रीडन्ति हि छात्रा यत्र सायन्तनकाले पुरः**
**प्राङ्गणान्तराले दिव्यदूर्वाहरितस्थले**
**मानमहीपालेनोपवेशितो विशाले स्थले
राजकीयकालेजोऽयमालेख्यो मनस्तले ॥९॥**
विपश्चिद्गणः विद्वत्समूहः।निस्तुले अनुपमे 'सुन्दरे'। नित्यनिर्मले कालेजे वैज्ञानिकशाला 'लैबोरेटरी' बहुमूल्यवस्तुसमूहेन विभाति। राजकीयकालेजः 'महाराजास् कालेज', मनस्तले आलेख्यः अङ्कनीयः॥९॥
~~----------------------------------------------------------------------~~
अपने अपने विषयके पूर्ण विद्वान् अध्यापक सुन्दर भवनों में जहाँ छात्रोंके पढ़ाते हैं। सर्वदा स्वच्छ रहनेवाले इस कालेजमें वैज्ञानिकशाखा (लैबोरेटरी) साइन्सके बहुमूल्य सामानों से सुशोभित है। कालेज के आगे खुलेहुए मैदानमें सायंकाल छात्रगण हरी हरी दूबोंके फील्डमें फुटबाल आदि खेलते हैं। मानमहीपाल के द्वारा विशाल स्थानमें स्थापित इस राजकीय कालेजको हृदयपट पर अति करिये ॥९॥
**फतहटीबा 'तोपध्वनिः'**
**गगनमवाप्य गाढगन्धवहाद्वेणीभवन्**
**बाढमवगूर्णोगिरिश्रेणीमभिगम्य ताम्**
**ध्वनितो दिगन्तरेषु यातो गिरिगह्वरेषु**
**मिलितो रवेण विहगानां परिभ्राम्यताम्।**
**मारुतमहिम्ना घनवृक्षमण्डलीषु मिलन्**
**कर्णशष्कुलीषु किरन् मोदं परिभ्राम्यताम्**
**क्लीबानभिधुन्वन् फतेटीबामध्यदेशेऽधुना**
**क्षीबायितः सोयं तोभनिर्घोषो निशम्यताम् ॥१०॥**
गाढगन्धवहात् प्रबलवायोर्वशात् वेणीभवन् वेणीरूपेण उपरिगच्छन्नित्यर्थः। गिरिश्रेणौप्रतिध्वनिना बाढम् अवगूर्णः गुञ्जितः। घनासु निबिडासु वृक्षमण्डलीषु। परिश्राम्यतां श्रमजीविनाम्, पूर्वंहि मध्याह्ने तोपध्वनिश्रवणोत्तरं तेभ्यः अवकाशोऽदीयत।क्षीबयितः मत्त इव सर्वतः प्रसरन्। तुभ्यते अनेनेति तोभः। 'णभ तुभ' हिंसायाम् ॥१०॥
~~---------------------------------------------------------------------------------~~
प्रबलवायुके द्वारा आकाशमें इकट्ठे हुए, पहाड़ों में पहुँच कर खूब गूँजते हुए। दिशाओं में प्रतिध्वनित हुए, पहाडकी गुफाओं में पहुँचे, उडेहुए पक्षियों के शब्दसे मिले। हवाके झोंकों से घनी वृक्षश्रेणिमें टकराये, मजदूरों के कानोंमें आनन्द बरसाते हुए। \[ पहले दुपहरकी तोप चलनेपर मजदूरों को अवकाश मिलताथा \]। डरपोकोंको कँपानेवाले मस्तकी तरह इधर उधर खेलनेवाले इस तोपके शब्दको 'फतहटीबे' में सुनिये ॥१०॥
**श्रीमानगुल्मटिका ('स्टेच्यू-सरकिल')**
**दक्षिणतो यस्य मानसैन्योपनिवेशो भाति
नव्योपनिवेशो यस्य चोत्तरतो वीक्ष्यताम्
पश्चिमतश्चोभूपतिसदनं समीक्ष्य, ततो**
**ह्यामुखतो भव्यभेषजायतनमीक्ष्यताम्।**
**चत्वारो विशालपथाश्चञ्चन्ति हि चतुर्दिक्षु**
**यस्य मञ्जुता च महत्ता च सुपरीक्ष्यताम्**
**मानमह्यमानसरमिरजाप्रमाद्यमान-**
**मानभूरिमान'मानगुल्मट' मुदीक्ष्यताम्॥**
मानसैन्योपनिवेशः'मानगार्ड'। नव्योपनिवेशः'न्यूकौलोनी' \[ प्राचीनगन्दीमोरीसमीपवर्तिनवीनसंनिवेशः \]। भव्यभेषजा०—'लेडीविलिङ्ग्डन हॉस्पिटिल'। मानमह्यमान०—मानेन श्रीमन्मानसिंहनरपालेन मह्यमानः सत्क्रियामाणो यो मिरजा इस्माइलमहोदयस्तेन प्रसाध्यमानम् अलंक्रियमाणम्। मानभूरि०— मानेन दैर्ध्यायामादिपरिमाणेन बहुमानम् (अधिकसमादरम्, भूरिकृतादरमित्यर्थः)।
~~-----------------------------------------------------------------------------------~~
दक्षिण की तरफ जिसके 'मानगार्ड' है और उत्तर की ओर जिसके 'न्यूकौलोनी' देखिये। पश्चिमकीतरफ'चौमूहाउस' देखकरसंमुख (पूर्व) की ओर नया अस्पताल देखिये। जिसकी चारों दिशाओं मेंचारबड़ेबड़ेरास्ते सुशोभित हैं, जिस (सरकिल) की सुन्दरता और विशालता अच्छी तरह जाँचिये। श्रीमान् माननरपाल से संमानित सरमिरजाद्वारा सजाये गये, मान (विशाल परिमाण)से मानके योग्य इस 'मानगुम्मज' 'स्टेच्यू सरकिल' को देखिये ।
**'मानगार्ड'**
**'रामोद्यान' सदेशविनिवेशितपुरुपरिसरम्।
'मानसैन्यविनिवेश'मभिनिवेशतो व्रज सखे॥**
'रामबाग' समीपे स्थितः पुरुः (भूयान्, विशालः) परिसरो यस्य तम्। 'मानसैन्यसंनिवेशः' \[ 'मानगार्ड' \]। अभिनिवेशतः (आग्रहेण उत्साहन)।
~~-------------------------------------------------------------~~
'रामबाग' के समीप बड़ा लंबा चौडा जिसका घेरा है ऐसे इस 'मानगार्ड' में बड़े आग्रह और उत्साह से चलिये।
**'हास्पिटल'**
**नासा-नेत्र-कर्ण-दन्तरोगाणां चिकित्सां यत्र
रोगिणःपृथक् पृथग् विभागशोऽवकोकरेन्
विस्फोटकगुल्माश्मरीदीर्घरोगिणोऽपि यत्र**
**चित्रं शस्त्रकर्मणा सुशान्तिमुपढौकेरन्।**
**आतुरनिवासमथ 'एक्सरे' विभासमितो**
**वस्तूनां परीक्षणविलासमुपश्लोकेरन्**
**वैद्यकचिकित्साक्रमे येषां विचिकित्सा भवे-
न्नतनचिकित्सालयमेते परिलोकरेन्॥१॥**
अवकोकेरन् प्राप्नुयुः। 'कुक वृक' आदाने।उपढौकेरन् प्राप्नुयुः। वस्तुपरीक्षाविलासः 'लैबोरेटरी'। उपश्लोकेरन् श्लाघेरन्।
~~--------------------------------------------------------------------------------~~
जहां रोगी 'आईवार्ड' 'डेन्टलवार्ड' आदि विभागों के द्वारा रोगों की चिकित्साकराते हैं। फोड़े-गुल्म पथरी आदि के भयङ्कर रोग शस्त्रचिकित्सा से जहां शान्त किये जाते हैं। जहां के बीमारों के पृथक् पृथक् निवास, 'एक्सरे' विभाग, (लैबोरेटरी) आदि की प्रत्येक तारीफ करते हैं। वैद्यकचिकित्सा में जिन्हें संदेह हो वे'लेडी विलिंगडन हॉस्पिटिल' को देखें।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702970013aaaaa.png"/>
**आङ्गलचिकित्सालयमेतं परिलोकेरन्**
**मोतीडूंगरी**
**साँगनेरगोपुरमतीत्य दक्षिणायां दिशि
पक्षिरवरम्योद्यानपद्धतिरुदीक्ष्यताम्
मध्ये मञ्जुवाटिकासु पौरजनगोष्ठीसुखं**
**गायद्भूरिबिम्बोष्ठीकदम्बकमपीक्ष्यताम्।**
**मञ्जुनाथ भङ्गाघूर्णमाननयनानामिदं**
**चूर्णमादिभव्यभूरिभोजनं समीक्ष्यताम्।**
**दधती पुरस्ताद् गणनाथनाम ज्योती रहो**
**रम्याराममञ्जु'मोतीडूंगरी' निरीक्ष्यताम्॥११॥**
पक्षिरवेण रम्याणाम् उद्यानानां पङ्क्तिः। भङ्गापानेन घूर्णमाने नयने येषां (जनानाम्)।चूर्णमा 'चूरमा' 'चूरयूं'। पुरस्ताद् गणनाथ (गणेश) नामकं ज्योतिः रहः दधती। रम्यारामैः मन्जुः ॥११॥
~~------------------------------------------------------------------------------------~~
साँगानेर दरवाजे को उलाँघकर जयपुरसे दक्षिण दिशामें पक्षियों के शब्दसे मनोहर बागोंकी पङ्क्तिदेखिये। बीचमें-'लड्डूवाली' 'पताशेवाली' आदिवाटिकाओं में पुरवासियों की गोठों के आनन्द और गाती हुई सुन्दरियोंकेसमूह भी देखिये। भाँगसे जिनकी आँखें घूम रही हैं ऐसे नागरिकों का चूरमादिका भूरिभोजन भी देखिये। संमुख 'गणेश' नामकी जागती जोति(सिद्धपीठ) को धारण करनेवाली, रमणीय बागों से मनोहर, इस 'मोतीडूंगरी' को देखिये॥११॥
**टीबेश्वर**
**दो०–भ्रमणरसक्षीबेषु टीबेश्वरभूरपि सुखा।
भङ्गाऽऽश्रयिजीवेषु जीवातुर्जलमुत्तमम् ॥१२॥**
भङ्गासेविनो जीवाःउत्तमं जलमेव जीवनौषधं मत्वाएवंविधेष्वपि स्थानेषु अनुरज्यन्तीत्यर्थः ॥१२॥
**झालाना**
**प्राकृषि प्रफुल्लकच्छकेतककुसुममिदं
चक्रेजलबन्धान्मुदं नन्दनाऽवहेलकम्
निर्यज्जलनिर्झरेननन्द यत्र चोपवने**
**गोष्ठीगतमिन्दुमुखीवृन्दमतिवेलकम्।**
**मञ्जुनाथ भाग्यवैभवेन वनमेतदभू-**
**द्भग्नद्रुमभूमौ भ्रमद्भूयिष्ठक्रमेलकम्**
**बालानामिदानीं पूर्वकालानां कथेयमभू-**
**ज्झालानाधरणिजातमञ्जुतममेलकम् ॥१३॥**
नन्दनवनस्यापि तिरस्कारकमिदमुपवनं पूर्वं 'जलबन्ध'कारणान्मुदं चक्रे।
----------------------------------------
भ्रमण के शौकीनों के लिये 'टीबेश्वर' की भूमि भी सुखकारक है। (क्योंकि) भांग पीनेवाले जीवों के लिये उत्तम जल जीवनजड़ी है ॥१२॥
पहले वर्ष में यहाँ केवड़ेके फूल खूब खिलते थे जिससे यह नन्दन वनसे भी बढ़करआनन्द देता था। बागों में जलके झरने चलतेथे जिनपर गोठोंमें आई सुन्दरियोंके झुंड हरदम आनन्द करते रहते थे। अब भाग्यवैभवसे
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702966986aaaaa.png"/>
**रामबागहः लेयम्**
अतिवेलं भृशम्। उपवनमपि शुष्कवालुकामयत्वादुष्ट्रगम्यं वनमभूदित्यर्थः। झालामास्थाने जातं वनसोमवारमेलकं साम्प्रतिकानां बालानां कृते इतिहासकथेवाभूदिस्याशयः॥१३॥
**रामबाग**
**कलितकपाटतुङ्गतोरणवितानयुता
विततविटङ्कवरवातायनजालेयम्
पुष्पितपलाशिभिः प्रशस्तपवनेन सुखा**
**विद्युद्दीपदर्शनीयचारुचन्द्रशालेयम्।**
**मञ्जुनाथ नानाविधवास्तुशिल्पकौशलेन**
**प्राघुणिकीभूतभूरितोषितनृपालेयम्**
**श्रीमन्मानसिंहमहीपालेनोपनीतोन्नति-**
**मारामान्तराले रामबागहर्म्यमालेयम् ॥१४॥**
वितताः विटङ्कावराणि वातायनानि जालिकाश्च यस्यां सा। विटङ्कः
~~----------------------------------------------------------------------~~
यह ऐसा जंगल होगया है कि इस भूमि के सब पेड़ कट गये। अब और सवारियों की पहुंच नहीं, अधिकांश ऊंट घूमा करते हैं। इस समयके लड़कोंके लिये झालानेके सोमवारके वे शानदार मेले इतिहासकी कहानी होगये॥१३॥
जो सजे हुए कई तरहके किवाड, दरवाजे, महराबों हसे युक्त है। जिसके महलों की छतें बडी ऊँचीं, और खिडकी झरोखे आदि बड़ी सुन्दर कारीगरी के हैं। सुन्दर पुष्पित वृक्षों के कारण यहां की वायु प्रशस्त होने सेयह(स्वास्थ्य) सुखकारक है। यहाँके ऊपरके महलों में तथा हौज आदि स्थानों
कपोतपालिकासाम्यात् तुङ्गतमो देशः, 'किरीटवेदिकाविटङ्कपीठोल्लुठितारुणाङ्गुलि' इति बाणः। चन्द्रशालाःशिरोगृहाः।वास्तुशिल्पं भवन-निर्माण-कला। शिल्पकौशलेन-आगन्तुकीभूताः भूरि तोषिताः नृपालाः यया सा॥१४॥
**नगरसमीपस्थानि कतिचिदुद्यानानि**
**विहर विनायकास्थदेवीमुपगम्य सुखं
पश्य स्नानसेवी बलदेवदुर्गरम्यताम्
किं धावसि दूरे चन्द्रशिखरे'हजारिबुर्ज'-**
**सेतु-रङ्ग-निर्झरेषु निर्भरं विरम्यताम्।**
**मञ्जुनाथ 'वाटिकाहनूमान्' 'तातवाटिका'वा**
**'चन्दूवाटिका'वा गानगोष्ठीकृते गम्यताम्**
**हरिते दिगन्ते स्थलचिन्तेयं नु किं तेऽभव-**
**ज्जयपुरनगरपुण्यपर्यन्तेषु रम्यताम् ॥१५॥**
'विनायका'ग्रामस्था देवी। तदिदं मन्दिरं दर्शनीयवनशोभं सिंहाद्यधिष्ठितत्वात्साहसिभिर्गम्यम्। बलदेवदुर्गं ('बुर्ज') पुरातनघट्टस्योपरिष्टात्
~~--------------------------------------------------------------------~~
पर बिजली की रोशनी से यह देखने ही लायक है। यहां नानाप्रकारकी भवननिर्माणकला और कुराई आदिका वह कौशल दिखाया गया है कि जो राजा महाराजा यहाँ पाहुने होकर ठहरे वे सब प्रसन्न होगये। श्रीमान् मानसिंहमहाराजने जिसे बहुत उन्नति दी है वही यह 'रामबाग' के बीचकीहर्म्यमाला (महलायत) है ॥१४॥
'विनायका की देवी' में जाकर सुखसे विहार करिये। टाँके के स्वच्छ जल में स्नानकी इच्छा हो तो 'बलदेवबुर्जे' की रमणीयता देखो। दूर क्यों दौड़ते हो,
पर्वतकूटे वर्तते। वर्षाकाले पूरितजलटङ्कमिदं स्थानं स्नानाय वनशोभादर्शनाय चानुपमम्। 'चन्द्रशिखरं' नाहरगढीयपर्वतस्यैकतमं शिखरम्। 'सेतुनिर्झराः' 'पाजकी खोल', 'रङ्गनिर्झराः', 'रांग की खोल' इति प्रसिद्धाः। एतानि स्थानानि नाहरगढस्याधस्तात्। 'वाटिकाहनूमान्' 'बाडी का बालाजी अजमेरीगोपुराद् बहिः शाकक्षेत्रान्तरतः। तातवाटिका 'दादाबाडी', मोतीडूंगरीमार्गे। चन्दूवाटिका 'चन्दू का बाग' आम्बेरस्य मार्गे। अत्र हि विशालं हर्म्यं सुन्दरं कुण्डं चेति गोष्ठ्यांसङ्गीतप्रबन्धार्थंरम्यमभवत्सांप्रतं तु राजपरिकरप्रबन्धः। वर्षाकाले परितो दिगन्ते हरिते जाते जयपुरस्य चतुर्दिक्ष्वेव रम्यतमानि स्थानान्युपलभ्यन्ते। अतः केयं ते स्थलचिन्तेत्याशयः ॥१५॥
**चरणमन्दिरं गणेशगढं च**
**शैलशिखरेऽस्मिन्नीरनिर्झरनिनदधरे
सलिलभरेण सस्यसुषमामपेक्षेथाः
दंशरकवृक्षैभृते भ्राम्यन्भूरि शैलपथे
चरणचकासि हरिमन्दिरमिहेक्षेथाः।**
'चन्द्रशिखर' 'हजारी बुर्ज' 'सेतुनिर्झर' 'पाजकी खोल' 'राँगकी खोल' आदि नाहरगढकी तलहटी के स्थानों में पूर्ण आनन्द करिये। 'बाड़ीके बालाजी' 'दादाबाडी', और यदिगोठके साथगानेकाजलसाभीहैतो 'चंदूकेबाग'मेंजाइये। बरसातमें जयपुर के चारोंतरफ जब हरियाली होगई है तब आपको विहारके स्थानों की क्या चिन्ता है ? जयपुरनगर के आसपास हरकहीं मानन्द करिये ॥१५॥
**दूरदूरदृश्यान्यथ पश्यन् गिरिशृङ्गगतं
नत्वा गणनाथमध्वखेदमप्युपेक्षेथाः
बान्धवगणेगस्त्वं गणेश्वरचतुर्थ्याः पर**
**गहन'गणेशगढ'गौरवमवेक्षेथाः॥१६॥**
दंशाकाः 'डांसर्या' इति ख्यातास्तेषां वृक्षैर्भृते। भगवच्चरणाभ्यांचकास्ति शोभते तादृशं मन्दिरं 'चरणमन्दिरम्'। इदं स्थानं 'जयगढ' दुर्गसमीपस्थमिति न सर्वदा साधारणैर्गम्यंकेवलं भाद्रशुक्लपञ्चम्यां(गणेश चतुर्थ्यां द्वितीय दिने) मेलकदिने दर्शनीयम्। बान्धवगणे गच्छतीति बान्धवगणेगः तत्पुरुषे कृतीत्यलुक्। संघीभूतैरेव तादृशं स्थानं गम्यते विनोदाय सिंहादिभयापनोदाय च। गणेशगढवर्णनमस्मत्पूर्वजश्रीकृष्णभट्टकविलानिधीनां 'साहित्यवैभव'स्य वंशवीथी '५६६' पृष्ठे द्रष्टव्यम्॥१६॥
**लालडूंगरी**
**पूर्वदिशि सूर्यदेवगोपुरमतीत्य ततो
वामभागतोऽसौ वनमार्गः पर्यवेक्ष्यताम्
घनतमबालुकासमुद्रमवरुह्य मनाक्**
**मध्येवनमेषा वृक्षवाटिका परीक्ष्यताम्।**
जलके झरनों की मनोहर आवाजों से भरे इस पर्वतशिखर पर जलवर्षा से जो हरियाली फैली है उस पर नज़र दीजिये। 'डांसर्या' के वृक्षों से भरे इस पहाडी रास्ते से घूमते घूमते 'चरणमन्दिर' देखिये। पहाड़ों पर से दूर दूर के दृश्यों को देखते हुए (आप) पर्वतशिखर पर विराजमान श्रीगणेशजी को प्रणाम करके रास्ते की थकावट मिटाइये। गणेशचतुर्थी के दूसरे दिन बन्धुबान्धवों के साथ (यह स्थान अकेले आने योग्य नहीं) दुर्गम और घने 'गणेशगढ' का गौरव अनुभव करिये ॥१६॥
**रामगढबन्धाऽऽनीतनीरयन्त्रशालामेक्ष्य
गणपतिमूर्तिः सुबिशालाऽसौ समीक्ष्यताम्**
**धाराधरकाले दृश्यवैभवमयीयमद्य**
**मृत्तिकामयीव लालडूँगरी निरीक्ष्यताम् ॥१७॥**
जयपुरनगरस्य पूर्वदिशि 'सूर्यपोल'गोपुरम् उल्लङ्घ्यवामभागे। समीक्ष्यत मित्यनेनअपरभागे मोतीडूंगरीस्थाने यादृशी गणपतिमूर्तिस्तादृश्येव विशाला लालडूंगरीस्थाने स्थापितेति द्वयोरालोचना सूच्यते। अद्य ग्रीष्मादिकालेषु॥१७॥
**गलता**
**जयपुरनगरपूर्वगोपुरमुपेत्य पुरा-
शिल्पपरिपाटीकृता 'घाटी' स्यात्पुरोगता
मध्ये गिरिसानुगतमुन्नतमुदेति दृशोः**
**श्रीमद्भानुमन्दिरं हि यस्मै जनता नता।**
जयपुर से पूर्व दिशा में सूर्यपोल दरवाजे से निकल कर उसके बाँये हाथकी तरफ़ पहले वनमार्ग देखिये। फिर विकट बालूके समुद्र को उत्तर कर वन के बीच में यह वृक्षवाटिका देखिये।वहां से थोडी दूर चल, रामगढ के बंधे से लाये नलजल का कलकारखाना और टंकी आदि देखकर खुले स्थान में विराजी विशाल गणपतिमूर्ति का दर्शन करिये \[ यहां 'समीक्षापद' - से सूचित किया है कि जयपुर से दक्षिण 'मोतीडूंगरी' में जैसी मूर्ति है उस की संमुख दिशामें यहां भी हूबहू वेसी ही यह मूर्ति है, यह साम्य आलोचनीय है \]। वर्षाकाल में सुन्दर दृश्यों से भरी होने पर भी और समय में केवल मृत्तिकामयीइस लालडूंगरी को देखिये ॥१७॥
**मञ्जुना कदम्बकुण्डनिकटगतेन पथा
यज्ञवेदिकुण्डतटगाऽसौ सरणिर्गता
मालवमहीव नक्तमालवनविच्छुरिता**
**गालक्महर्षिमधुराश्रममही मता॥१८॥**
पूर्वदिशो गोपुरम्'सूर्यपोल'। 'पुराशिल्पपरिपाटी प्राचीनस्थापत्यप्रकारः। घाटी पर्वतारोहमार्गः। नक्तमालः चिरबिल्ववृक्षः ॥१८॥
**सवै०–परितो गिरिराजिरुदञ्चयते परितोषमियं मरुता चलता
नवनीपसमिद्धसुगन्धवहाऽप्यवनी बहु भाति विरूढलता।
अयि मञ्जुलनाथ विभाति मनाक् सरसी कृतसीकरशीतलता
गिरिगह्वरगोमुखतो गलता सलिलेन सुखं कुरुते गलता ॥१९॥**
गिरिसमूहःचलता पक्नेन परितोषं जनयति । विरूढाःलताः यस्यां
--------------------------------------------
'जयपुर के पूर्वी दरवाजे (सूर्यपोल और घाटीदरवाजा) पर पहुँचने पर पुरानीपरिपाटी की बनी घाटी सामने दिखाई देगी। घाटी के मध्यमें पर्वतशिखर पर सूर्यदेव का ऊँचा (शिखरबन्ध) मन्दिर दिखाई देगा जिसको सब लोग प्रणाम करते हैं। कदम्बकुण्ड के पासवाले सुन्दरमार्गसे यज्ञवेदी कुण्ड के जानेका मार्ग गया है। (यों) मालवदेशकी मही की तरह नक्तमाल (वृक्ष) वनसे मिली, गालवमहर्षि की सुन्दर आश्रमभूमि मिलती है ॥१८॥
चारोंतरफ पर्वतश्रेणि बहते हुए वायुके कारण बडा आनन्द देती है। बरसात में फूले हुए कदम्बों से सुगन्धित हरी भूमि लताओं से सुशोभित है। जब की फुॅंहारों से शीतलता करनेवाला कुण्ड(सूर्यकुण्ड) बड़ा सुहावना है। पर्वतगुफा के गोमुख से गिरनेवाले जलसे यह 'गलता सुख देता है ॥१९॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702968979aaaaa.png"/>
**गालवाश्रमेऽद्य संदोहंसमीक्षेथा**
सा।नीपः कदम्बः। कृता जलसीकरैः शीतलता यया ईदृशी सरसी(सूर्यकुण्डः)। गलता पतता सलिलेन ॥१६॥
**गलतामेलकः**
**क०—कोविदकमठबन्धात्सिक्तजनखण्डेऽधुना
स्वैरं सूर्यकुण्डे स्नानकौतुकमुदीक्षेथाः।**
** नीचैर्बृहन्मन्दिरेषु भूरिभक्तवृन्दोच्चितं**
** दर्शनीयहिन्दोलनसंभारं निरीक्षेथाः॥**
** कदलीकुलान्तः किल केलिकुण्डमेतं सखे**
** स्वच्छसुखसलिलसमिद्धमभिवीक्षेथाः।**
** हिन्दोलकमेलकेषु किं दोलितचित्तोऽस्यये**
** गालवाश्रमेऽद्य सुखसंदोहंसमीक्षेथाः॥२०॥**
कमठबन्धः—जले कूर्द्दनकालिकः 'कमठा' इति ख्यातो बन्धविशेषः।सिक्ताः
जनखण्डाः यस्मिन्। कमठबन्धस्य एषैव प्रशंसा यावदुपरिभागात्कूर्द्द्यतेतावत्पर्यन्तं जलोच्छलनं भवेत्। अत एव अहमहमिकया कूर्द्दनकोविदैर्घाट्या गच्छन्तो जनसमूहाःसिच्यन्ते। केलिकुण्डः 'केलका कुण्ड'। अये दोलितचित्तः इतस्ततो भ्रान्तचित्तः किम् असि।संदोहः संभारः॥२०॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
चतुरों के बांधे 'कमठे' (जलमें कूदते समय का एक आसन) से जहां घाटीपर चलनेवाले लोग भींग जाते हैं, ऐसे सूर्यकुण्डमें स्नानका कौतुकदेखिये। घाटी से नीचे—बडे बडे मन्दिरों में भक्तमण्डल से भरा, दर्शन केयोग्य, हिंडोले का समारोह देखिये। केलेके बगीचे के बीच स्वच्छ और सुखकारक जलसे भरे 'केलिकुण्ड' को देखिये। मित्र हिंडोले के मेले मेंदोलायित (डांवाडोल) चित्त क्यों होरहे हो, गालवाश्रम में आज सुखसमारोह देखिये॥२०॥
वाणी-भारती-सरस्वतीत्याद्युपनामकानामस्मत्पूर्वजश्रीद्वारकानाथ\*कवीन्द्राणां
**गालवगीतम्**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>छप्पय<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**"निर्यन्निर्झरनीरनिनदनृत्यन्मायूरे
क्वचन कोकिलाकण्ठकुहुकलनिःस्वनपूरे ।
घनतरुलताविचित्रशिखरिसुन्दरकन्दरवति
मृदुतरशाद्वललसितमृगीमृगशावकरुचिभृति ।
इति सरस्वती भणति स्फुटं गालवस्य नामाङ्किते
इह कस्य मनो नाश्रमपदे लग्नं मुक्तजनाश्रिते ॥१॥**
मायूरं मयूराणां समूहः । कुहू इति कलो निःस्वनपूरो यस्मिन् (आश्रमपदे) ॥१॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
जिस आश्रम में कहीं जलके झरनोंका शब्द होरहा है और मयूरों का कुंड नाच रहा है। कहीं कोकिलों के कण्ठसे कुहू कुहूकी मधुर आवाजें निकल रही हैं। 'सरस्वती' कहते हैं- घने वृक्ष, लताओंसे विचित्र पर्वत और सुन्दर कन्दराओंवाले, महात्माओं से आश्रित, गालवनामाङ्कित इस आश्रम में किस का मन नहीं लगता ॥१ ॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
\* जयपुरधराधिपति प्राचीनमाधवसिंह महारास्य राजसभाप्रधानकवीन्द्राणामेषां जीवनवृत्तं तु 'साहित्यवैभवस्य' वंशवीथी ५८२ पृष्ठे द्रष्टव्यम् ।
**इह पर्वतदेशेषु वृक्षवीरुद्गुल्मेषु
स्फुटबद्धेषु सुमेषु फलेषु कलेषु दलेषु ।
स्वैरं नीरनदेषु विशेषस्थलवलयेषु
स्थितिशालिषु गतिमत्सु पशुषु पक्षिषु मनुजेषु ।
प्रेमप्रियाणि 'वाणी' मुखादिति वचांसि शृणु संनिधौ
श्रीरामनाम लिखितं श्रुतं सिन्धोरिव बन्धनविधौ ॥२॥
यत्रोपक्रममेत्य कोकिलः कूजति चूते
तमनु कलापिकुलं नु गायति क्ष्माभृति पूते ।
परे पत्ररथगणा वाद्यझङ्कृतिमथ सुवते
गुणिनो मरुतः परं लतासु स्वस्ति ब्रुवते ।
श्रीराममहारसविलसिंत शिक्षन्तः किमु तत्पराः
तन्वन्ति रासमण्डलमधिस्तबकं स्तबकं मधुकुराः ॥३॥**
सिन्धुसेतुबन्धने पाषाणेषु यथा रामनाम लिखितं तथाऽस्मिन्स्थाने पर्वतदेशादिषुलिखितमित्याशयः ॥२॥ पत्ररथाःपक्षिण ।'स्तबकेषुस्तबकेषु
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
'वाणी' के मुखसे प्रेमभरे ये वचन सुनो कि जैसे समुद्रपर सेतुबाँधने के समय पत्थरों पर रामनाम लिखा गया था वैसे यहां पर्वतस्थलों पर वृक्ष, लता, झाडियों पर, खिले फूलों पर, फलों पर, मनोहरपत्तों पर, जल और नदियों पर विशेष विशेष स्थानमण्डलों पर, क्या स्थावर और क्या जंगम पशु, पक्षी और मनुष्यों पर सब जगह रामनाम लिखा हुआ सुना गया है ॥
जहाँ आम पर पहले कोकिल 'आलाप' शुरू करता है, फिर उसीके साथ
अधि'-अव्ययीयीभावः । मधुकराः कोकिलगानादिना सह रासमण्डलमिवं कुर्वन्ति ॥३॥
**रोषादिव मा कृथा वृथा नयनद्वयमरुणम्
तद्रूपं तववपुर्जातमित्यूचे करुणम् ।
वाचयमता शुभा तादृशो वाचः पक्षात्
अस्मन्मतमातिष्ठ हरित्वं भविता पक्षात् ।
किं कुहुकुहूकथने वरं कुरु चित्तं वैष्णवमखे
उपदिशति शुकः पिकनिकरमिह रामनाम वद हे सखे ॥४॥
स्यन्दन्मकरन्दस्य बिन्दुभिश्चन्दनचर्चाम्
वृन्तकच्छपीकलितपुष्पमंणिपुष्पैरर्चाम्
निर्यन्निर्यासेन सुरभिधूपं दधुरग्रा-
चम्पककोरकदीपमथो फलभोगमुदग्राः ।**
तादृश्या वाचः पक्षात् (अपेक्षया) वाचयमता शुभा ।पक्षात् (मासार्द्धात् )॥४॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
पवित्र पर्वत पर मोर गाने लगते हैं। और पक्षी बाजोंका झंकार करते हैं। गुणज्ञ हवा लताओं में 'स्वस्ति शब्द कहती है । इसतरह श्रीरामके भजनानन्द को सीखते हुए एकचित्त भौरे फूलों के प्रत्येक गुच्छे पर गूंजते हुए क्या रासमण्डल ही कर रहे है ? ॥३ ॥
रोषसे वृथा आँखें लाल मत करो। रोष करते करते तुम्हारा शरीर काला पड़ गया है। ऐसे बोलने से तो चुप रहना ही अच्छा ।हमारा कहना मानो, एकपक्ष ( पन्द्रह दिन ) में तुम्हारा हरा रंग ( 'हरित्व' हरिरूप भी हो जायगा। कुहू कुहू कथन में क्या धरा है, वैष्णवों के भजनयज्ञ में मन दो । यो तोता कोकिल समूह को उपदेश देता है कि है मित्र रामनाम जपो ॥४॥
**मैलिन्दमञ्जुगुञ्जारवैःसामस्तोत्रं पर्वते
पञ्चोपचारमिव रघुपतेरुरवस्तरवः कुर्वते ॥५॥
व्यासाश्रम इव शुकप्रचुरवचनामृतशाली
वल्मीकाश्रम इव प्राप्तकुशलवपरिपाली ।
कौशिककाश्रम इव प्रणयिलक्ष्मणानुषङ्गी
वाशिष्ठाश्रम इव स्वरसशिष्टागमसङ्गी ।
समचतुराश्रमपूजाविधौ यत्र हरिः कुक्षिम्भरिः
श्रीगालवाश्रम इति मतो वरीवर्त्ति सर्वोपरि ॥६॥**
वृन्तकच्छपी, पुष्पवृक्षविशेषः । मैलिन्दैः मिलिन्द (भ्रमर ) संबन्धिभिः । उरवः विशालाः तरवः ॥५॥ शुकादयःश्लिष्टाः ।समाःसमानतया स्थिता ये ब्रह्मचार्याद्याश्रमाः तस्कृतपूजाविधौ ॥६॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
झरते हुए मकरन्द ( पुष्परस)—बिन्दुओंसे चन्दन लगाते हैं। डंठलों में लगे पुष्पोंसे पूजा करते हैं। बहते हुए गोंदका सुगन्धित धूप और अग्रभाग में लगी चम्पाकी कली का दीपक बनाते हैं। फलोंका भोग रखते हैं । भौरों के गुंजारवों से सामवेद की स्तुति करते हैं । यों बड़े बड़े वृक्ष जहाँ रघुपति का मानों पञ्चोपचार पूजन करते हैं ॥१॥
यह व्यासाश्रम की तरह शुक (शुकदेवजी और तोता) के वचनामृतों से युक्तहै । वल्मीकाश्रम की तरह कुशलवों ( तन्नामकरामपुत्र और दर्भों के खंढ) का परिपालन करनेवाला है। विश्वामित्र के आश्रम की तरह प्रेमी लक्ष्मण और लक्ष्मणा सारसकी स्त्री से युक्तहै । वशिष्ठाश्रम की तरहआमानन्दसन शिष्टलोगों के आगमन से युक्त है । समानरूपसे चारों आश्रम ( ब्राह्मण आदि ) की पूजाविधि में जहां भगवान् फल देनेवाले हैं। इस लिये गालवाश्रम सर्वेापरि है ॥६॥
**शुकपिकचातकचटककोककलहंसचकोराः
निजनिजभावभरेण मनःकृतरामकिशोराः ।
परितो हरितो मिलत्सुधारससरितो रोधे
क्रीडन्ति स्म सुखेन मग्नकरणा भृशबोधे ।
किमुताऽनुरागशीला जना रासरसामृतचुलुकिनः
संततसमाधि-निर्बाधहरिचिन्तनधृततनुपुलकिनः ॥७॥
शिखरिणि यत्र विचित्रसानुमति सरः पवित्रम्
मणिनिबद्धनिःश्रेणि सुरभि शिशिरं मधुमित्रम् ।
गालवतपःप्रभावसदासमुदितपीयूषम्
पयोहारियोगीन्द्रकृष्णदासस्थितिभूषम् ।
नक्षत्रशतप्रतिफलमिलद्यस्य जलं जाने बुधाः !
सुस्नातदेवरमणीपतद्भूषणमिति सन्नो मुधा ॥८॥**
मनसिकृतो (ध्यातः) रामरूपः किशोरो यैस्ते । शुकादिपक्षिणः सरितो दिशश्चैव यत्रब्रह्मज्ञाने मग्नकरणाःतन्मयेन्द्रियाः, तत्राश्रमपदे जना हरिस्मरणपुलकिनः स्युः किमुत किमाश्चर्यम् ॥७॥
कृष्णदासस्य स्थितिरेव भूषा यस्य तत् ।नक्षत्रप्रतिबिम्बयुक्तं यस्य जलं
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
जहाँ तोते कोयल पपीहे चिडिया चकवा हंस चकोर अपनी भावना के द्वारा किशोरावस्थावाले श्रीराम का मनमें ध्यान करते हैं। दिशायें, अमृत रससे भरी नदियें तक आत्माके निरोध और ब्रह्मज्ञान में तन्मयेन्द्रिय हैं वहाँ अनुरागी मनुष्य यदि लीलामृतके पालन करनेवाले हों और समाधिमें निर्वि**घ्न** हरिचिन्तनसे रोमानित होजाँय तो इसमें क्या आश्चर्य ॥७॥
स्नातोत्थितदेवरमणीपतद्भूषणयुक्तमिति सत् सत्यं, मुधा नो ॥८॥
**सुकृतसमयमधिकृत्य समागतशिष्टनृदेवम्
स्नानदानजपहोममानितश्रीपतिदेवम् ।
क्वणितरणितभणितेषु यस्य शब्दितमतिमधुरम्
नामध्वनिकलितं नु लक्ष्यते कलकलविधुरम् ।
नित्यं निसर्गनिर्गतजलं यत्र गोमुखं राजते
केनापि कृता मालेव यत्परितः पदवी भ्राजते ॥९॥**
समागताः शिष्टाःनृदेवाः राजानः यस्मिंस्तत् । वाद्यादिशब्देषु सत्स्वपि यस्य गोमुखस्य शब्दितं कलकलरहितं नामध्वनियुक्तमिवलक्ष्यते । गोमुखस्य चतुर्दिक्षुमार्गःमालेव भ्राजते ॥९॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
विचित्रशिखरवाले जिस पहाड़ पर रत्नजटितसीढीवाला, सुगन्धित, ठंढा, और वसन्त का सदामित्र ।गालव ऋषिकी तपस्याके प्रभावसे सदा अमृत झरनेवाला, पयोहारि (केवल जलही पीनेवाले ) योगिश्रेष्ठ महात्मा कृष्णदासजी के निवास से भूषित, एक पवित्र सरोवर है। जिसके जल में ताराओं के प्रतिबिम्ब पड़ने से ऐसा मालूम होता है कि मानों स्नानकरके गई देवाङ्गनाओं के भूषण इसमें गिर गये हैं। यह बात सच्ची है झूँठी नहीं ॥८॥
पुण्यसमयपर जहाँ शिष्ट और राजालोग आते हैं। स्नान दान जप होममें जहाँ विष्णु की मानता होती है। जहाँ गोमुख से सदा अपने आप जल निकलता है, जिसका शब्द बाजे भूषण और बातचीतके शब्द होनेपर भी कलकलरहित और मनोहर प्रतीत होता है। मानों नामध्वनि में लीन है । जिस गोमुख के चारों तरफ का मार्ग मालाकी तरह प्रतीत होता है ॥९॥
**गालवमन्दिरमहितमेरुवरभालवकलिता
भित्तिसूत्रसंचरज्जनपदजनमणिललिता ।
अच्छाऽतुच्छसमुच्छलत्कजलसच्छविकिरणा
प्राक्तनसुकृतविपाकजातनवंगुम्फाऽऽभरणा ।
केनापि निबद्धा पद्धतिर्गोमुखस्य मालेव या ।
मणिमध्यनायकप्रतिकृतिः सरोवरस्थितिरतिशया ॥१०॥
मन्दिरमतिसुन्दरं यत्र मन्दरमनुकुरुते
दर्पणमसृणशिलासु रुचिः प्रतिबिम्बं कुरुते ।
भित्तिषु विपिनविचित्रमहीरुहलतिकाललितम्
केकिकोककलविङ्कककुभकोकिलकुलकलितम् ।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
गालवमन्दिरमेव मेरुवरःमालायां सुमेरुस्तस्य भालवेन कान्तिलेशेन कलिता ।जानपदा जनपदवासिनो ये जनाः त एव मणयः तैः ललिता । उच्छल जलमेव मालायाः किरणाः । प्राक्तनसुकृतेन अस्या मालाया गुम्फो जातः। सरोवरस्थितिः नायकः-मध्यमणिसदृशी । गालवमन्दिरं मालायाः सुमेरुः, सरोवरं च नीचैर्लम्बिततरलस्थानीयम् । सूत्र-मणि किरण - सुगुम्फनादिभिश्च गोमुख्याः सविधस्थिताया उत्प्रेक्षणमित्याशयः ॥१०॥
वह चारों तरफ के मार्गोंकी माला गालवऋषिके मन्दिररूप सुमेरुके कान्तिलेश से युक्तहै । भित्तिरूप सूत्रके सहारे चलते हुए नगरवासी (लोग ) रूपीमनियों से ललित है। स्वच्छ सुन्दर उछलता हुआ गोमुख का जल ही उसकी कान्तिकिरण हैं। प्राचीनपुण्यों के परिणाम से हुआ गूँथना ही उसका भूषण है। किसी का बनाया चारों तरफ का मार्ग माला है और सरोवरकी स्थिति मध्यमणि ( खटकन 'धुगधुगी' ) है ॥१०॥
**तुङ्गं विजेतुमुत्थितमिव प्रतिरवमिषतो गर्जयत्
दिवि मारुतधुतवसनाञ्चलैः कलिमागतमिवतर्जयत् ॥११॥
उरसि यस्य वनदाम, शिरसि शिखिपक्षापीडम्
अलिके गैरिकतिलकमीक्षते यः सवीडम्
मञ्जुलकर्णतटाऽवलम्बिगुज्जासरशोभी
मकराकृतिकुण्डलविटङ्किकर्णस्थललोभी ।
पीतोत्तरीयकच्छांशुकः शृङ्गवेणुवादनरतिः
गोपालवेषधारी सदा यत्र विहारी रघुपतिः ॥१२॥**
यस्य मन्दिरस्य कान्तिःप्रतिबिम्बम् उत्पादयति । कलिं विजेतुं तुङ्गतया उत्थितम् अत एवगर्जत् ध्वजैस्वर्जयच्च ॥ ११॥ श्रीरामोपि गोपालवेषधारी सदा विहरति । एवं हरिरपि रामवेषधारी लसतीत्यग्रे सूक्तिः॥१२॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
जहाँ अतिसुन्दर मन्दिर मन्दरपर्वत का अनुकरण करता है। दर्पण की तरह स्वच्छ शिलाओं में जिसकी कान्ति प्रतिबिम्बित होती है । जो भित्तियों पर लिखे वन विचित्रवक्षलता आदि से मनोहर है। जिसपर मोर सारस चिडे टिटहरी कोयल आदि लिखे हैं । जो प्रतिध्वनि के मिषसे गर्जना करता हुआ मानो कलिको जीतने के लिए उठा है और आकाशमें वायुके फटकारे से फहराते हुए ध्वजाओंके वस्त्रों से मानों आते हुए कलियुगको तर्जना करता है ॥११॥
जिनके वक्षस्थल में वनमाला मस्तकपर मोग्मुकुट, ललाटपर गेरुका तिलक, जो सलज्ज देखते हैं। सुन्दर कानके नीचे तक पहुँची हुई गुआमाल से शोभित हैं। मकराकृति कुंडलयुक्तकानोंसे जो मन लुभाते हैं। पीले दुपट्टे की जिनने फैट बाँध रखी है, शृङ्ग और बंसी बजाते हैं। इस तरह गोपालवेष धारण कर रघुपति जहाँ सदा विहार करते हैं ॥१२॥
**हेमहीरवरजटितकिरीटप्रसृमरकान्तिः
श्रुतिविटङ्किकुण्डलमरीचिभृतकुन्तलतान्तिः ।
कुसुमदामवक्षाललामकञ्चुकपरिधानः
कृपाशालिदृक्पालिकटाक्षच्छटा दधानः ।
सुरतरुच्छायमणिवेदिकारत्नपीठमध्यम्भरिः ।
भुवि सकलसतां निर्वाणदो धनुर्बाणहस्तो हरिः ॥१३॥
रूपजलनिधौ कोकनदप्रसरः करचरणम्
चिकुरनिकरमपि वेद्मि तत्र शैवालस्फुरणम् ।
मुखमिन्दुर्नयनद्वयं नु मीनायितमस्मिन्
वचनममृतमधरो विरोचिकुरुविन्दममुष्मिन् ।
तत्रैव कौस्तुभो भानुमान् किरतितरां परितः करान्
उल्लस्य तनुः कादम्बिनी वर्षति मधुरिमसीकरान् ॥१४॥**
कुण्डल किरणैः भृता केशान्तं तान्तिर्विस्तारो यस्यसः । दृक्पाल्याः कटाक्षच्छटाः ॥१३॥ भगवतो लावण्यरूपे जलधौ करचरणं कोकनद (रक्तकमल) विस्तारः, चिकुरादयः शैवालादयः इति ॥१४॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
हीरोंसे जडे सोनेके किरीट से जिनकी कान्ति चारों तरफ फल रही है।कानों में शोभमान कुण्डलों की कान्तिसे जिनके केश भरे हैं। वक्षस्थलमें फूलोंकी माला, सुन्दर जामा पहन रखा है। कृपा करनेवाली कटादशोभा नेत्रोंमें धारण की है। कल्पवृक्षकी छाया में मणिवेदिका के ऊपर रत्नसिंहासन के मध्य में सकल सज्जनों को मोक्ष देनेवाले श्रीकृष्ण धनुषबाण हाथ में लियें जहाँ विराजते हैं ॥१३॥
**व्यतिभाते सीतावरस्य चरणे नखललिते
स्थिते वैरमवधूय किं नु पद्म शशिकलिते ।
पुनरुद्भवति स्मरे विभौ सेवितुमभिजातम्
किं च तूणयुगलं नु पञ्चपञ्चेषुविभातम् ।
अथ सरस्वती भणति प्रियं भक्तभवाम्बुधितारणे
स्थाने सदैव जानेतरां नौके सुखविस्तारणे ॥१५॥**
नखललितयोः चरणयोः चन्द्रसहितयोः पद्मयोःसंदेहः । अत एव वैरत्यागोत्प्रेक्षणम् । एवमेव चरणयोः तूणयुगलसंदेहः । पञ्चाङ्गुलयःपञ्चबाणस्थानीयाः । किञ्च भवाम्बुधितारणे इमे चरणे नौके जानामि इति स्थाने ॥१५॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
उन श्रीकृष्ण के रूपसमुद्रमें कर और चरण लालकमल हैं। केशसमूह उसमें सिवाल हैं। मुख चन्द्रमा, नेत्रयुगल मछलियाँ, वचन अमृत, अधर कुरुविन्द का पुष्प है। वहाँ कौस्तुभ ही सूर्य है जो चारों ओर किरण फैलाता है। और शरीररूपी श्याम मेघमाला उल्लसित होकर माधुर्यरूपी कुँहारें बरसाती है ॥१४॥
नखसे सुन्दर रामचन्द्र के चरण इस तरह शोभित हैं मानों वैर छोड कर चन्द्रमा से युक्त दो कमल ही स्थित हैं। अथवा कामदेव के जन्म होने पर अपने स्वामी की सेवा करने के लिए अंगुलीरूपी पांच बाणों से युक्त मानों कामदेव के दो तरकस ( बाणरखने के घर) ही हैं। सरस्वती प्रिय बात कहते हैं कि भक्तों को भवसागर से उतारने और सुख विस्तारने के लिये दो नौका ही हैं. यह मैं जानता हूं ॥ १५ ॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>नया घाट<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**पर्यन्ते पलाशि–वरवल्लरी–वितानयुता
मध्ये मञ्जुकञ्जा जललहरी प्रकाशते
फुल्लल्लोलपाटलप्रसूनमकरन्दवहाः
सन्ततममन्दगन्धवाहाः समुपासते ।
मञ्जुनाथ गायत्कञ्जनयनाविलासवशो
निबिडनिकुञ्जमसौ लोको न जिहासते
कान्ताजनविभ्रमविराजदुदकान्ता सेयं
नौविनोदकान्ता 'नवघट्ट' भूर्विभासते ॥२१॥**
पलाशिनो व वृक्षाः । पाटलम् 'गुलाब' । निबिडनिकुञ्जं न जिहासते न हातुमिच्छति, 'ओहाङ्' । ध्वनिना समागमलालसापि सूच्यते । विराजन् उदकान्तः (अलतटम्) यस्याम् । नौविनोदेन कान्ता मनोहारिणी, सति राजपरिचये नौकारोहणसौकर्य सूच्यते ॥२१॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
जो भूमि दोनों तरफ वृक्ष और श्रेष्ठ लतावितानों से युक्तहै और जिसके मध्य में सुन्दर कमलोंवाली जललहरी (नहर) शोभित है । खिले हुए गुलाब के सुन्दर मकरन्द को लिए सुन्दर पवन जहां सदा चला करती है। जहां गाती हुई कमलनयनियों के विलास से वशीभूत होकर ये लोग इस सघन कुअ को नहीं छोडना चाहते। जिसके जलतट कान्ता (स्त्री) जनों के विलास से सुशोभित हैं, नौकाविहार से मनोहर यह 'नयेघाट' की भूमि है ॥२१॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>जलयन्त्राणि<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**पर्यन्ते बहुलतमबालुकासनाथमपि
चित्रं वीरुदन्ते जलं स्रवति समन्ततः
श्रावणसुमासि वनसोमवारदिव्यदिने
दीव्यति हि दोलारूढयुवति समन्ततः ।
मञ्जुनाथ नीचैरवरुह्य पश्य यन्त्रगृहं
विस्मयावहं यद् धृतिं धुवति समन्ततः
अनलबलेन चलन्नलजलनालमिदं
'नव्यघाट'मक्ष्णोर्मुदं सुवति समन्ततः ॥२२॥**
बालुकामये स्थानेपि जलस्रवणं चित्रम् \। वीरुदन्ते लतानामन्ति के । श्रावणस्य शोभने मासि, सुवृष्टियुक्तेइत्यर्थः । दोलारूढाः युवतयो यस्मिन् तत् । यन्त्रगृहम् ‘Water works' । धृतिं धुत्रति कम्पयति । यन्त्रप्रभावं दृष्ट्वा जनश्चित्रितो भवेदित्यर्थः। अग्निबलेन चलन्तःनलानां 'पाइप' जलनालाः यस्मिन् ॥२२॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
आश्चर्य है कि चारोंतरफ घनी बालू ( मिट्टी के टीबे ) होने पर भी लताओं के आस पास यहां चारोंतरफ जल झर रहा है। सावन के महीने में वनसोमवार के दिन चारों तरफ स्त्रियां यहां झूलों में झूलती हैं, जिससे यह सुशोभित होता है। इस (घाट) से कुछ नीचे उतर नलों का कलकारखाना (Water works ) देखिये, आश्चर्यकारक जो देखने पर लोगों के धैर्य को कँपा देता है । अग्निके बलसे जहां नलजलके नाले चलते हैं ऐसा यह नयाघाट आंखों को सबतरह आनन्ददेता है ॥२२॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>झाडखण्डःरावलजलबन्धश्च<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**मार्गे मञ्जुमीलन्मधुमालतीसुगन्धयुत-
रावलरचितजलबन्धमभिवीक्षेथाः
निर्यज्जलकोलाहलकौतुकमुदीक्ष्य ततः
समयं समीक्ष्य नवनौविनोदमीयेथाः ।
मञ्जुनाथ पश्चिमेन सेनासंनिवेशतटे
नीरनिकटेऽमुं नवप्राकारं प्रविन्देथाः
खेलत्खण्डपरशुपरीष्टये प्रयातं दिवः
खण्डमिव मोदाज्झाडखण्डमभिवन्देथाः ॥२३॥**
मीलन्त्यःउन्मीलन्त्यः (मालत्यः) । समयानुसारम् (यावान् समयो भवेत्) नौचालनविनोदम् ईयेथाः प्राप्नुयाः, ईङ् गतौ । क्रीडतः खण्डषरशोःशिवस्य परीष्टये प्रतीक्षायै आगतं दिवः खण्ड मित्र स्थितम् ॥२३॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
खिली हुई चमेलियों का जहां मधुर सुगन्ध आाता है, ऐसा रावलजी का बनवाया जलबन्ध मार्ग में देखिये। बहते हुए जल का कोलाहल और कौतुक देख चुकनेपर समय को देख कर अर्थात् जितना समय हो उसके अनुसार नौका चलानेका आनन्द भी प्राप्त करिये । बन्धके पश्चिमकी तरफ सेनानिवास ( लान्सर ) के पास जलके किनारे ही नये बनाये परकोटे में पहुँचिये। विहार करतेहुए शिवजीकी प्रतीक्षा में ( उनकी सेवा के लिये) मानोस्वर्गका एक खण्ड ही आया हो, इस तरहके इस 'झाडखण्ड' को प्रणाम करो ॥२३॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>पुराना घाट<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**परितो हरितशस्यशालिशैलमाला भाति
तदधो विशालाऽऽक्रीडसरणिर्विभासते
भ्राम्यन्ती कुसुभवाटिकासु पादपानां तले
शोभायामतुल्या जलकुल्या भूरि भ्राजते ।
मञ्जुनाथ चित्रं गिरेरङ्केचन्द्रशाला भान्ति
कर्कशशिलानामङ्के बालुका प्रकाशते
विभ्रमविहारभूमिरिव भोः प्रकृतिदेव्या
भाग्यैः सुखसेव्या घाटवसुधा विराजते ॥२४॥**
आक्रीडानाम् उद्यानानां सरणिः पङ्क्ति। यदा हि 'झालाना' जलबन्धः पूरितोऽभूत्तस्मिन् समये प्राचीनघट्टे आरामेषु वृक्षाणां तले भ्राम्यन्ती जलकुल्या भूरि शोभते स्म । पर्वतस्य अङ्के उसङ्गभागे शिरोगृहाःशिलानां समीपे च बालुका प्राप्यते इत्येव चित्रम् ।यः किल पर्वतमथःप्रदेशस्तन्न
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
चारों ओर हरियाली से भरी ऊंची ऊंची पर्वतमाला है। उसके नीचे बडे बडे बागोंकी श्रेणि चली गई है । पुष्पवाटिकाओं में वृक्षों के नीचे नीचे घूमती हुई जल की नहर बहुत सुन्दर मालूम होती है, जो कि शोभा में बेजोड है । आश्चर्य है कि पहाडकी गोदी में बडे बडे सुन्दर महल और चांदनियां सुशोभित हैं \[ देखिये रूपनिवास, व्यासजीका बाग आादि \] । और कठोर शिलाओं के पास ही सोनेकेसे रङ्ग की कोमल बालुका है। \[ यह बात सर्वत्र सुलभ नहीं \] । अत एव प्रकृतिदेवी की मानों विहारभूमि ही हो ऐसी, भाग्योंसे भोगने लायक यह घाटकी भूमि शोभित है ॥२४॥
स्वर्णसदृशी कोमलबालुका दुर्लभा, यश्च बालुकाप्रदेशस्तत्र पाषाणाः अप्राप्याः । इह तु द्विविधमपि सौष्ठवं दृश्यते, अत एव प्रकृतिदेव्याःविलाससूचिका विहारभूमिः ॥२४॥
**आरम्भादन्तपर्यन्तो घाटसंनिवेशः**
**विशदशिलाऽवबद्धमुल्लङ्घ्याऽवरोहपथं
श्रेष्ठिनिर्मितोपवने मोदमधिविन्दामः
पश्चाच्चूडसिंह-व्यास-रम्याराममुद्वीक्ष्याल-
माज्ञया निरीक्ष्यान् भूभृदारामान्निरिन्दामः ।
मञ्जुनाथ पौरन्दरमारामं निरीक्ष्य ततो
जैनचैत्यशिल्पं वीक्ष्य चेतसाऽतिचन्दामः
घाटगोपुरस्य पुरः प्राचीरं प्रलङ्घ्य परं
प्राचीप्राञ्चले प्राचीनघाटमभिनन्दामः ॥२५॥**
अवरोहपथः 'गुणी' । श्रेष्ठनिर्मितं माणिकचन्द्रस्योपवनम् ।राजाज्ञया दर्शनीयाः विद्याधर—रूपनिवासाद्याः राज्ञः आरामाः । निर् इन्दामः 'इदि
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
सुन्दर पत्थरोंसे बनी घाटी ( गूंनी ) को उलांघ, पहले सेठ मानिकचन्द और अनन्तरामके बाग में आनन्द पाते हैं। फिर चूडसिंह और व्यासजी के बागोंको देखकर राजाज्ञासे देखनेयोग्य 'रूपनिवास' 'विद्याधरका बाग' आदि सरकारी बाग देखते हैं । फिर पुरन्दरजीका बाग देखकर जैनमन्दिर (नसियां) की कारीगरी को देखकर चित्त से हर्षित होते हैं । ( इस तरह ) घाटदरवाजेको लांघकर जयपुरले पूर्वदिशा में पुराने घाटका अभिनन्दन करते हैं ॥२५॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1698160624Screenshot(74"/>.png)
परमैश्वर्ये' द्रष्टुं समर्था भवाम इति यावत् \। जैनचैत्यं 'नसिया' । चन्दामः प्रसीदामः, चदि आह्लादे ।प्राचीरं कोट्टः । प्राचीप्राञ्चले पूर्वदिग्भागे ॥२५॥
**फुल्लकुसुमासु लसदारामावलीषु यत्र
रामा विहरन्ति गीतगोष्ठ्यां मोदमागता
भूपतिनिवासोचितसौध-सुखसज्जायुता
यद्रूपनिवासोद्यानमाला महदायता ।
मञ्जुनाथ निर्यज्जलवेणीविरहेण सेय-
मद्याऽऽरामश्रेणी हन्त तान्तिं समुपागता
नन्दनवनीव मोदजननी विबुधहृदा-
मन्यथा बभूव सेयमवनी सतां मता ॥२६॥**
भोद्गागताः भूपतिनिवासेत्यत्र मध्ये विसर्गलोपो बोद्ध्यः ।जलवेणी कुल्या । तान्ति शोभाकार्श्यम् । अन्यथा जलवेणीसत्तायाम् । नन्दनवनी विबुधानां देवानां मोदजननी, इयमवतिःदेवानां पण्डितानां च ॥२६॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
खिलेफूलोंवाले सुन्दरबागोंमें गाना जहां होरहा है ऐसी गोठमें आई हुई सुन्दरियां प्रसन्नतासे विहार कर रही हैं। राजाओंके निवासयोग्य सुन्दरमहल और सम्पूर्णसुखपाधनोंसे युक्त'रूपनिवास' नामक जिसकी उद्यानमाला बड़ी लम्बी चौड़ी है। बहती हुई जल की नहर बन्द होजाने से यह उपवनपङ्क्तिआज कुमला गई है। अन्यथा नन्दनवनी ( स्वर्ग का बाग ) की तरह विबुधों ( देवता और पण्डितों ) के हृदयों को आनन्ददेनेवाली यह भूमि सब ही सहृदयोंको संमत थी ॥२६॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>घाट के बालाजी<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**वारिधरेषु वल्गुवर्षावासरेषु सखे
बालुकोत्करेषु हारि हारित्यं प्रतीयताम्
मञ्जुनाथ घाटस्योत्तरेण वनवीथिपथे
दर्शनमनोरथेन यात्रा प्रविधीयताम् ।
पर्वतसमीपे पुरः प्राकारेण गूढतरे
तुङ्गमन्दिरेऽस्मिन् साधुसोपाने ह्यभीयताम्
नूनं नेत्रराजीवेन वीक्ष्यावनराजी तर्हि
घाटोद्यानराजी बत बालाजी समीयताम् ॥२७॥**
बालुकोत्करेषु बालुकास्तूपेषु 'टीबा' ।नेत्रकमलेन यदि वनपंक्तिदर्शनीया तर्हि घाटोद्याने राजते तच्छीलः णिनिः, 'बालाजी'हनुमान् समीयताम् उपगम्यताम् ॥२७॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
हे मित्र !बहलोंसे व्याप्त वर्षा के दिनोंमें बालूके टीबोंमें सुन्दर हरियालीका अनुभव करिये। घाटके उत्तरकी तरफ वनके रास्तेमें सैर देखनेकी इच्छासे यात्रा करिये । पर्वतके पास, सामने ही परकोटेसे घिरे ऊँचे मन्दिर में इस सुन्दर सीढ़ी पर चढ़िये । नेत्रकमलसे यदि वनपङ्क्तिदेखनी है तो घाटोद्यान में विराजमान 'बालाजी' ( हनुमानजी ) के जाइये ॥२७॥
**प्रभातपुरीनिर्झरः**
**हरितमनोज्ञशस्यशाली गिरिरस्ति पुरः
पुष्पितकदम्बभूरुहालीयं विमृश्यताम्
उच्चैः शैलमौलितः प्रपातिगिरिनिर्झरोऽसौ
तत्स्रुतजलाशयोऽसौ स्नानार्थ निविश्यताम् ।
मञ्जुनाथ धारावर्षिधाराधरकालेऽधुना
किमसि विषण्णमना जोषं नोपविश्यताम्
अम्बरनगरमार्गमध्यादुपयातपथा
सुप्रभातमायेच्चेत्प्रभातपुरी दृश्यताम् ॥२८॥**
तस्मात् गिरिनिर्झरात्स्रुतस्य जलस्य आशयः हृदः । असौ निर्झरः असौ जलाशय इति प्रत्यक्षमङ्गुल्यानिर्देशः ।किमिति खिन्नचित्तः असि ? उत्तिष्ठ, जोषं तूष्णीं न स्थीयताम् ।अम्बरमार्गात् उपयातः पन्थाः यस्याः सा । यदि सुप्रभातम् आयेत् आगच्छेत् । स्थानस्यालौकिकसौन्दर्यं व्यज्यते ॥२८॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
सामने सुन्दर हरियालीसे भरा पहाड़ है, सामने फूलेहुए कदम्बोंकी यह पङ्क्तिहै, इस पर दृष्टि दीजिये। बड़े ऊँचे पहाड़के शिखरसे गिरनेवाला यह पहाड़ी झरना है, इसके झरावका यह कुण्ड है, इसमें स्नानके लिये जाइये। झडी लगी हुई है ऐसे इन वर्षाके दिनों में उदासचित्त क्यों हो ? चुप चाप मत बैठो । यदि सुन्दरप्रभात हुआ हो अर्थात् ( भाग्यसे अच्छा दिन आया हो ) तो आम्बेरके रास्तेके मध्यसे जिसका मार्ग जाता है, ऐसी 'प्रभातपुरी' देखिये ॥२८॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>आम्बेर<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**अम्बरनगरपरिदर्शनमभीप्ससि चे-
च्चेतो ध्रुवगोपुरमतीत्य बहिर्गम्यताम्
मध्ये मानसागरमवेक्ष्य जलसौधान्यपि
कालमहादेव - गोविन्दोपवने रम्यताम् ।
मञ्जुनाथ घाटीमधिरुह्य नूतनेन पथा
देलरामशिल्पपरिपाटीयं निशाम्यताम्
अम्बरनरेश-राजसौधसुषमामयीह
विपुलविभामयी शिलामयी प्रणम्यताम् ॥२९॥**
हे चेतः ! ध्रुवगोपुरम् 'ध्रुवपोल' ।जलसौधानि 'जलमहल' ।देलरामशिल्पम्'दलारामस्य आगमे । निशाम्यताम् दृश्यताम् । राजसौधस्य शोभासर्वस्वभूता शिलामयी भगवती ॥२९॥
ऐतिहासिकवृत्तम् - शिक्षामयी मानसिंहमहाराजेन उडीसादेशादानीता । इयं हिगायत्र्याः अनेकपुरश्चरणानां केवलं सिद्धशिलैवासीत् पूर्वम् । सेयं प्रतापादित्यस्य इष्टदेवताऽभूत् । पश्चाश्च कायस्थराज केदारं विजित्य आम्बेरनगर-
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
यदि आम्बेर देखना चाहते हो तो हे चित्त 'ध्रुवपोल को उलांघ कर बाहर चलो। बीचमें 'मानसागर' और 'जलमहल देखकर 'काले महादेव' और गोविन्दजी के बागमें विहार करिये। फिर नये रास्तेसे घाटी चढ़कर दलारामके बागकी यह कारीगरी देखिये । ( फिर ) आम्बेरनरेश के राजमहलोंकी शोभासर्वस्व, पूर्णकान्तिमयी इन 'शिलामयी' (देवी) को प्रणाम करिये ॥२९॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1698160874Screenshot(75"/>.png)
र्मानीय राजसौधेषु प्रतिष्ठापिता। महाराजमानसिंहस्योपरि भगवत्याः पूर्णानुग्रहोऽभूत्, अत एवतदादेशानुसारमस्या शिलायां महिषमहिर्न्यामूर्तिराम्बेरनगरे उत्कीर्णाऽभवत्। एषैव सिद्धमूर्तिराम्बेरराजभवनेषु प्रतिष्ठितास्ति, यस्या दर्शनार्थं वङ्गादिदूरदूरदेशतस्तद्भक्ताःसमायान्ति। एतस्याः पूजकाः वङ्गदेशादानीताः सन्ति ये साम्प्रतं जयपुरीयाचाराः समभवन्। शिलामच्याः कृते प्रत्यह जयपुरराजप्रबन्धतश्छागबलिर्दीयते, नवरात्रेषु विशेषतः। प्रत्यक्षप्रभावाया अस्याःमूर्तेर्विषये बह्वयः किवदन्त्यः प्रसिद्धाः सन्ति। एतस्याःप्रत्यक्ष प्रभावाया श्रस्या मूर्तेर्विषये बह्वयः विदन्त्यः प्रसिद्धाः सन्ति। एतस्याः स्तुतिपद्यं 'साहित्यवैभवस्य' छन्दोवीथी ३७३ पृष्ठे द्रष्टव्यम्॥२९॥
**आम्बेरराजभवनानि**
**कारुकार्यरम्यं राजसभागृहमेक्ष्यततः
प्रथमं गणेशगुण्यगोपुरमुदञ्चयेः
जगज्जयसौभाग्यादिमन्दिराण्यवेक्ष्य ततो
निजबहुरूपतामभैकतो निदर्शयेः
अन्तःपुरदेशे चन्द्रशालाश्चारुचित्रशाला
मञ्जनगृहेषु जलजालान्यभिलोकयेः
स्वर्गोपमालामोचितामुन्नतगवाक्षमाला-
मम्बरनरेशहर्म्यमालामवलोकयेः॥३०॥**
राजसभागृहम् 'दीवाने ग्राम', एतद्धि देहलीसम्राजो राजसौधानु-
------------------------------------
कारीगरीके कामसे मनोहर 'दीवाने शाम' नामक देहली के बादशाहीसभाभवनका अनुहारी 'सभाभवन' देखकर राजमहलों के 'गणेशपोल'
कारेण निरमीयतेति प्रसिद्धिः । गणेशगोपुरम्'गणेशपोल', एतद्धि जयपुरनगरप्रतिष्ठापकेन जयसिंहमहाराजेन निर्मापितम् ।जगन्मन्दिरम् जयमन्दिरम्, सौभाग्यमन्दिरम्, एतदादिनामकानि । एकतः काचमणिमण्डिते मन्दिरे च निजस्य बहुरूपतां पश्येः, तत्र हि काचान्येवंरूपेण भित्तौजटितानि सन्ति येष्वेकस्यैव पदार्थस्य युगपद्वहवः प्रतिबिम्बा दृश्यन्ते ।जलजालानि जलवेण्या आगमनस्य तथा जालमार्गा निर्मिताः सन्ति येभ्यो निष्पत्तजलं प्रसृतपटाकारम् 'चादर' अद्भुतं विलोक्यते । किञ्च राजमहिषीणां पदप्रक्षालनकौतुकान भुवि मर्मरपाषाणस्य सुन्दरनालिकास्तथा निर्मिताः सन्ति यासु श्यामपाषाणस्य लहरिरचना जलप्रवहणकाले अद्भुतैवालोक्यते । उन्नता उत्कृष्टा गवाक्षमाला 'झरोखे' बस्यां सा । विशालविशालेषु वातायनेषु एकस्मिन्नेवातिव्यायते बहुमूल्यमर्मरपाषाणे तथा जालशिल्पं दर्शितमस्ति यद्धि शिल्पमार्मिकानपि चित्रयते ॥३०॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
नामक सुन्दर दरवाजे पर पहुँचिये। फिर 'जगतमन्दिर’‛जयमन्दिर’ ‘सुहाग’ मन्दिर’ आदि नामके विशाल राजमन्दिरोंको देखकर 'काचमहल में अपनी बहुरूपताको देखिये । \[ इस महल में छोटे छोटे शीशे इस खूबीसे जड़े हैं कि एक चीज़के अनेक प्रतिबिम्ब दीखते हैं \]। जनाने महलों में सुन्दर सुन्दर चांदनियां, चित्रसारियां तथा स्नानके कमरोंमें जलकी जालियां देखिये । \[ यहां जलकी नहरमें संगमर्मरकी जालियां बना दी हैं जिनसे जलकी 'चादरें' गिरती हैं । फर्श में काले और सफेद पत्थरोंकी लहरियेदार जालियां हैं जल बहने पर जिनकी अद्भुत शोभा होती है \] ।जहां कारीगरी से भरी बहुमूल्य विशाल पत्थरोंकी जालियां हैं, स्वर्गकी उपमाके योग्य आम्बेरनरेशकी इस हर्म्यमाला ( महलात ) को देखिये ॥३०॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>जयगढ<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**दूरादवलोकय पताकामिवाऽऽलोकगृहं
द्वारं वैरिलोकदुर्निरीक्ष्यं सुसमीक्ष्यताम्
निशितशतघ्नीशतस्थानान्यवगच्छपुरः
प्राकारे नियच्छ दृशं शिल्पं सुपरीक्ष्यताम् ।
लक्षावधिसैन्यजलसौकर्याय सन् योऽगोपि
रत्नाकरसागरोऽपि भाग्ये सति वीक्ष्यताम्
दुर्दान्तैर्द्विषद्भिरपि दुर्ग दृढ-दीर्घतया
ध्वस्तवैरिवर्ग जयदुर्ग प्रसमीक्ष्यताम् ॥३१॥**
आलोकगृहम्—एतद्धिदुर्गस्थाग्रतस्तुङ्गेस्थाने तथोन्नतं निर्मितमस्ति यथा अस्मिन् प्रकाशे प्रज्वलिते पर्वतस्वाधस्ताद्दूरदूरपर्यन्तं प्रकाशो भवेद्येन समवेतस्य सैन्यस्यान्धकारक्लेशो न स्यात् । वैरिलोकदुर्निरीक्ष्यम्, एतद्द्वारपर्यन्तं वैरिणामागमनमेव दुःसंभवं मध्य एत्र विजितानां तेषां पलायनात् ।
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
ऊँची ध्वजाकी तरह दिखलाई पडनेवाले रोशनीके स्थानको दूरसे ही देखिये \[ एक ऊंचे गुंबज पर तेल से भिंगाये कपड़ों की रोशनी करने पर पहाड़ पर और आसपास प्रकाश होजाता है \] । परकोटेके दीखने पर भी दुश्मनोंको दिखाई न पड़ैऐसे दरवाजेकी आलोचना करिये। दूर तक मार करने वाली तोपों के स्थान ( रखने ) पहचानिये, मज़बूत कोटपर दृष्टि दीजिये, किलेकी कारीगरी की परीक्षा कीजिये ।लाखों सिपाहियों को जल देता है, तौभी जो गुप्त है ऐसे 'रत्नाकरसागर' को भी भाग्य हो तो देखिये \। हढ़ता और ऊँचाई के कारण प्रचण्ड बैरी भी जहां न पहुँच सकें, शत्रुओं को ध्वस्त करनेवाले इस 'जयगढ' को देखिये ॥३१॥
किञ्च अस्य दुर्गस्य प्राचीरे द्वारं तथा शिल्पेन निर्मितं यथा पर्वतोपरिस्थितस्याप्यस्य सर्वःप्राकारो दुरतो दृश्यते, न तु द्वारम् । शतघ्नी 'तोभः' । दुर्गे यदि सैन्यसंग्रह आवश्यको भवेत्तर्हि तस्य जलसौकर्याय 'रत्नाकरसागर' नामको जलबन्धो निर्मितोस्ति, यो हि विशेषावसरं विना न केनचिद् द्रष्टुं शक्यते । एष सागरो गुरोःरत्नाकरपौ**ण्ड**रीकस्य नाम्ना जयसिंहमहाराजेन प्रसेधितः । दुर्ग दुःखेन गन्तुं शक्यम् । एतद्धि दुर्गं प्राचीनेन मानसिंहमहाराजेन, 'मिर्जाराजा' जबसिंहदेवे चाधिकांशतो निर्मापितम्। जयपुरनगरप्रतिष्ठापकेन सवाई जयसिंहमहाराजेन चेदं सर्वाङ्गतया पूर्णीकृतम् । निर्माणारम्भः पोडशशताब्द्याम् पूर्तिश्चअष्टादशशताब्द्यामासीत् ॥३१॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>आम्बेरस्य कतिचित्स्थानानां क्रमशो दर्शनम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**दादुद्वारमालोक्यैव न्यायालयपार्श्वात्तत-
'श्छीलावाय' वाराह्यादिदेशःस्पर्शनीयस्ते
जगति शिरोमणिमवेक्ष्य महन्मन्दिरं तत्
श्रीमन्नरसिंहोऽप्यम्बिकेशो मर्शनीयस्ते ।
मञ्जुनाथ नृत्यन्नरमुण्डे स्नानकालावधि
पन्नामियाकुण्डे धर्मखेदः कर्शनीयस्ते
घर्मेपि हि भूरिवहत्पाथोरवरम्यस्ततो
गीतगुणगाथो हर्षनाथो दर्शनीयस्ते ॥३२॥**
न्यायालयः 'निज़ामत तहसील' । 'छीलाबाय' चातुर्मास्ये पूरितातिस्वच्छजला गभीरतमा वापिका । 'वाराही देवी, अत्रहि शिशुमातरः
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
'दादूद्वारा' देखकर कचहरियोंके पाससे 'छीलाबाय' (एकबावडी ) 'वराही' (देवी) आदि स्थानों पर पहुँचिये । 'जगत् शिरोमणि’ जी का
शिशूनां शीतलाद्यारोग्यार्थंयात्रां कुर्वन्ति । आदिपदेन 'बटुकभैरव-दांदूका भैरवादयो बुध्यन्ताम्'। शिल्पेन जगति शिरोमणिस्थानीयं 'जगतशिरोमणि' इति ख्यातं विष्णुमन्दिरम् । इदं हि मानसिंहमहा- राजस्य ज्येष्ठपुत्रश्रीजगत्सिंहस्य स्मरणार्थ वि०सं० १६७७ तमे तन्मातुरादेशान्निरमीयत । नरसिंहमन्दिरं प्राचीनराजहर्म्याणां सविधे वर्तते. अत्र प्रातरष्टवादनपर्यन्तमेव देवदर्शनं शक्यम् । अम्बिकेशः अतिप्रत्मः शिवः । इदं मन्दिरं भूमेरधस्ताद्वर्तते, चातुर्मास्ये जलपूरितं भवति । स्नानकालपर्यन्तं मेलकावसरेषु नृत्यन्ति तरतां जनानां मुण्डानि यस्मिन् सः । तरणसमये उपरितः पश्यद्भिर्मस्तकमात्रमेवावलोक्यते । पाथोरवरम्यः जलकलकलमनोहरः । हर्षनाथभैरवमन्दिरे 'रत्नाकरसागरस्य' कुल्या सर्वदा प्रवहति ॥३२॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>भूतेश्वरः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**हर्षनाथभैरवविभूतिमनुभूय तत-
स्तूतरेण पर्वतचरेण पथाऽभीयेथाः
शैलशिखरस्थगोप्यगोपुरमतीत्य ततो
हरितघनेषु दूरविपिनेषु लीयेथाः ।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
विशाल मन्दिर देखकर 'नृसिंहजी' 'अम्बिकेश्वरजी के दर्शन करिये। ( मेलों के अवसर पर ) जिसमें तैरनेवालों के मस्तक ही मस्तक दिखाई पड़ते हैं ऐसे 'पन्नामियांके कुण्ड में गरमीके खेदको दूर करिये। गरमी में भी बहते हुए जलकी आवाजसे मनोहर, प्रभावशाली हर्षनाथ ( भैरव ) का दर्शन करिये ॥३२॥
**हरितवनान्ते साधु सोपानं समधिरुह्य
सानन्दं शिवेन शान्तशमलो विधीयेथाः
पूर्व पुरुहूतेन प्रभूते वारि दृष्टे ततो
जीमूतेऽथ भूते भूरि भूतेश्वरमीयेथाः ॥३३॥**
हर्षनाथस्योत्तरतः । अभीयेथाः अभिगच्छ । मार्गे शैलशिखरोपरि राजप्रबन्धात् गोप्यं गोपुरं लभ्यते । शान्तशमलः शान्तपापः । पूर्वम् इन्द्रेण प्रचुरे वारि जलेदृष्टे, तदनन्तरमपि जीमूने मेघे भूतेजाते सति । प्रचुरवारि वर्षया स्थाने स्थाने जलनिर्झराश्च वनहरितता च मेघाडम्बरेण आतपरक्षा प्राकृतशोभा च । एतादृशमेव स्थानमिदम् । अत्र हि राजानुमतिपत्रं विना न गन्तुं शक्यम् ॥३३॥
**प्रसङ्गेन जयपुरराज्यान्तर्गतानामन्यस्थानानामपि वर्णनम् जमुआरारामगढ़ (बन्ध )**
**दूरदूरवर्तिशैलमालाप्रतिरोधनेन
विस्तृतिं विशालां वीक्ष्य विस्मितो विधीयेथाः
वर्षासमये तु घनघोरवावरिवर्षामाप्य
पयसः प्रकर्षात्पूरवृद्धिं प्रसमीक्षेथाः ।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
'हर्षनाथ' (भैरव) का वैभव देखकर ( अर्थात् वहां से आगे ) उत्तर की तरफ पहाडी मार्गसे चलिये । पहाड़के शिखरपर छुपे हुए दरवाजे (यह किले के समीप है अतःगुप्त रहता है, विना आज्ञा यहां नहीं जा सकते) को उलांघ हरे और घने जंगलों में लीन होज इये । हरे जंगल के किनारे सुन्दर सीढ़ियां चढकर शिवदर्शन से अपने क्लेशोंको दूर करिये ।मेह बरसनेसे खूब जल भरगये हों और फिर गहरे बादल हों, उस समय 'भूतेश्वर' में जाइये ॥३३॥
**तटनिकटे च जगदम्बामवलोक्य,** **निशि**
**केसरिकदम्बानां निनादेनापचीयेथाः**
**तिसृषु दिशासु शैलसन्धावम्बुसंधानेन**
**रामगढजातजलबन्धान्मुदमीयेथाः ॥३४॥**
जलबन्धस्य विस्तृतिम् । तिसृषु दिक्षुपर्वताः, एकतस्तु जयपुरराज्यनिर्मापिता वेला, इत्यनुमीयतां महाविस्तारः । घना निबिडा घोरा च वर्षा । सिंहसमूहानां नादेन अपचीयेथाः भयात् दुर्बलो भवेः । शैलसंधौ पर्वतानां मध्यावकाशे, जलप्रतिरोधनेन । 'कर्नलजैकब’ निर्मापितः सोऽयं जलबन्धस्तथा कौशलेन रचितो यथा वारिवृद्धौ उपरितो जलनिर्गमेऽपि नास्य भङ्गभयम् । अयं तथा विशालो यथाऽस्य भङ्गे सति भरतपुरराज्यस्याऽलवरस्य च विनाशो भवेद्रत एव एतत्कृते जयपुरस्य दायित्वम् । अस्य कुल्याभिर्बहुक्रोशपर्यन्तं कृषिसेकः समभूत् । सांप्रतं तु विद्युद्यन्त्रद्वारा जयपुरनगरे जलनलप्रबन्धः कृतोस्ति । अम्मिन् हि पञ्चाशल्लक्षेभ्योप्यधिकमुद्राणां व्ययः समभूत् ।लार्डइरविनमहोदयेनाऽस्योद्घाटनमक्रियत ॥३४॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
दूरदूरके पहाडोंको रोककर \[अर्थात् 'पाल' (तट) कायम करके \] यह बनाया गया है, इसलिये इसके विशाल विस्तारको देखकर विस्मित हो जाइयेगा। बरसात में घोर जलवर्षा के कारण जब यहां जल बढ़ता है उस समय इसके भरावपर विचार करिये । तट के समीप ही भगवती ( जमवायमाता ) का दर्शन करके ( यदि रातको वहीं सोये तो ) सिंहसमूहों की घोर गर्जना से दुबले होइये । तीन तरफ पहाडोंकी संधियोंमें जल रोकनेके कारण विशाल इस 'रामगढ़ के बन्ध' से आनन्द उठाइये ॥३४॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>सवाईमाधवपुरम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**गोपुरसमीपे तुङ्गमन्दिरमुपेत्य ततो
भैरवादिदर्शनतो भरितो भवेः सुखे
जयनगरानुकारिणीषु राजरथ्यास्वहो
चिनुहि चतुष्पटीक्रमं च बत संमुखे ।
नानाफलपुष्पशाखिशालिन्यामुपत्यकायां
सावधानमेया न चेदेया मृगराएमुखे
धावद्धूमधोरणीप्रधानस्थितिधामधरे
माधवपुरेऽस्मिन्नचिरेण विचरेः सखे ॥३५॥**
पूर्वगोपुरस्य समीप एव हस्तिद्वयाधिष्ठिततोरणमतितुङ्गं भैरवमन्दिरं तत्समीपे च गोपालादिमन्दिरमस्ति । अत्र हि राजपथानां निर्माण जयपुरवत् वर्तते, तथैव च 'चोपड'क्रमः । उपत्यकायां पर्वतासन्नभूम्यां सावधानम् एयाः (आइयाः आगच्छेः ), न चेत् मृगाधिपतिमुखे एयाः । संभावनायां लिङ् । धावन्त्याः धूमशकट्याः प्रधानं यत्स्थितिस्थानम् (जंक्शन स्टेशन ) तद्धारके ।इदं नगरं सवाईजयसिंह महाराजस्य पुत्रेण श्री माधवसिंहदेवेनावासितम् ।महाराष्ट्रान् विजित्य पूर्वं रणस्तम्भवरदुर्गमधिकृतं तत्समीपे च –१८१२ तमे विक्रमवर्षे इदं नगरं प्रतिष्ठापितम् ॥३५॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
दरवाजे के पास ही ( गोपालमन्दिर और दो हाथियोंवाले ) ऊंचे मन्दिरमें भैरवके दर्शन करके सुखी होइये । जयपुर की नक़ल पर बने बाजारोंमें जयपुर की तरह चौपड़ों का क्रम देखिये ।नानाफल फूलवाले वृक्षोंसे भरी पर्वतकी तलहटी में सावधानतासे जाइये, नहीं सिंहके मुख में पहुंचियेगा। रेलवे 'जंकशन' से युक्त इस माधवपुर में शीघ्र ही विचरिये ॥३५॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>रणथंभौरदुर्गम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**छप्पय—** **माधवपुरपश्चिममहिभृति मानसमुपढौकय
रणस्तम्भवरदुर्गसर्गमद्भुतमवलोकय ।
यत्र तडागद्वितयतटे पशुपतिरधिराजति
तत्सविधे हम्मीरवीरमस्तकमुभ्राजति ।
अतिनिबिडशैलमालावृते गणपतिमानम दिनमुखे ।
हम्मीरवीरलीलासखे दुर्गेस्मिन् विहरेः सखे ॥३६॥**
पश्चिमपर्वते मानसम् उपढौकय प्रेरय । दुर्गसृष्टौ अद्भुतता सेयं यन्महाविशालमपि तदिदं दुर्ग समीपागमनं विना दूरतो न कैश्चिद् दृश्यम् । दुर्गस्थस्तु पुरुषो बहुक्रोशान्तरितमपि पश्यति । दुर्गस्य परितः पर्वतवेष्टनानि सन्ति । तडागद्वितयम् 'जौंरा, भौंरा' । दिनमुखे प्रातः। पश्चाद् गणपतिदर्शनसौकर्यं न भवेत् ।
ऐतिहासिकवृत्तम् —हम्मीरःसम्राट्पृथ्वीराजवंशजः । अस्य पिता जयन्नसिंहोऽभूत् । पृथ्वीराजे दिवंगते तत्पुत्रो गोविन्दो दिल्ली-अजमेरादीनां राजाऽभवत् । एष हि पृथ्वीराजभ्रात्रा राज्यादपवाहितः सन्
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
माधवपुरसे पश्चिमवाले पहाडमें मनको रवाना कीजिये। वहां 'रणथम्भोर' दुर्गकी अद्भुतसृष्टि ( योजना) देखिये । जहाँ 'जौरा भौंरा' नामक दो जलाशयोंके तटपर शिवजी का मन्दिर है। उनही के पास वीर हम्मीर का मस्तक (पाषाणका ) शोभित है। प्रातःकाल के समय ( फिर दर्शन का सौकर्य नहीं होता ) अतिविकट पर्वतमालासे घिरे इसदुर्ग में गणेशजी को प्रणाम करिये । महावीर हम्मीर की वीरलीला के साक्षी इस दुर्गमें विहार करिये ॥३६॥
रणस्तम्भवदुर्गे न्यवात्सीत् । अस्यैव वंशे जयत्रसिंह आसीत् यस्य पुत्रो महावीरो हम्मीरोऽभूत् । अनेन भूयांसि युद्धानि विजितानि । अस्य प्रशंसामयानि प्रसिद्धानि बहूनि काव्यानि । अस्य दुर्गस्योपरि जलालुद्दीनस्य भलाबहीनस्य च भयंकराक्रमणान्यभूवन् । अन्ते १३५८ तमे विक्रमवर्षे हम्मीरो वीरलीलांप्राप, रणस्तम्भवरदुर्गे च खिलजीसम्राजोधिकारः समभूत् । अस्मिन् दुर्गे कियत्कालपर्यन्तं उदयपुरराजस्य बुंदीराजस्य चाप्यधिकारः समभूत् । किन्तु अकबरसम्राजः समये तेन विजित्य तदिदं दिल्लीसाम्राज्ये संनिवेशितम् । पुनश्च औरङ्गजेबोत्तरं यदा दिल्लीसाम्राज्यं शिथिलमभूत्तदा दुर्गोपरि महाराष्ट्राणामाक्रमणान्यभवन् । एतस्मिन्समये शिथिलेन दिल्लीसाम्राज्येन महाराष्ट्रानपसारयितुं जयपुरराज आज्ञप्तः । सप्तानां सेनापतीनामाधिपत्ये जयपुरस्यसैन्यं दुर्गाभिमुखं प्रतस्थे ।भयङ्करयुद्धोत्तरं महाराष्ट्रान् पराजित्य जयपुरराज्येन स्वाधिकारः कृतः । आमीत्तस्मिन् समये जयसिंहमहाराजाधिराजस्य द्वितीयः पुत्रः श्रीमाधवसिंहदेवो जयपुरराज्यस्य स्वामी ॥३६॥
**शेखावाटी**
**खेलच्चएडवेगमरुलहरीतरङ्गायिता
स्वर्णरुचिरङ्गा बालुकाऽसौ परिमृश्यताम्
वारिणे तपस्यन्निव कानने निरुद्धकरो
मार्गे चित्ररूपो दुर्गकूपोयं विमृश्यताम् ।
मञ्जुनाथ नानाविधनामभिर्विशाला मनाक्
श्रेष्ठिस्थापिताऽसौ पाठशालाततिरिष्यताम्
श्रेष्ठिगणलक्ष्मीलवलेखालालितापि मिलन्-
मरुरुचिरेखा शेखावाटी परिदृश्यताम् ॥३७ ॥**
चण्डवेगो यो मरुत् (पवनः ) तल्लहरीभिः तरङ्गायिता तरङ्गाकारयुक्ता, सुवर्णकान्तिसदृशरङ्गा बालुका । ग्राममार्गेषु–दुर्गसदृशः भस्युन्नतवेदिकः, चतुर्दिक्षुरचितचतुर्गुल्मः अत एव विचित्राकारः, चतुर्हस्तानुत्थाप्य वारिणे जलाय (बलप्राप्स्यर्थम्) तपश्चर्या कुर्वन्निव कूपः । उन्नतवेदिकायां दूरतो दृश्याश्चत्वारः स्तम्भास्तथा प्रतीयन्ते यथा हस्तानुत्थाप्य अभिसूर्य स्थितः कूपो दुर्लभजलप्राप्त्यर्थं तपश्चर्या करोतीत्याशयः। साधारणेन एकमात्रेणाध्यापकेनाश्रितापि 'वेद-वेदाङ्ग-पाठशाला' इत्यादिभिराडम्बरयुक्तैर्नामभिर्विशाला । कलिकत्तादिप्रदेशेषु धनमुपार्जितवतः श्रेष्ठिगणस्य लक्ष्मीलवलेखया (धनलेशसरण्या ) लालिता शोभितापि वास्तवे मिलन्ती मरुदेशस्य रुचिरेखा (कान्तिलेखा) यस्याम् । श्रेष्ठिनां धनवैभवतो मण्डितापि प्रकृतिनियमानुसारं शुष्कायां मरुभूम्यामियमधिविष्टेत्याशयः ॥३७॥
**दो०**—**कियदिव वीरा सा धरा यद्वणिजोऽप्यधिशान्ति ।
दूरादपि भूपरिसरान्नीत्वा श्रियमायान्ति ॥३८॥**
अन्यत्र देशेषु क्षत्रियादयो वीराः दूरदेशेभ्यो युद्धादिद्वारा श्रियं नीत्वा
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
जिनमें चलती हुई प्रचण्डवेगवाली वायुकी लहरों से लहरसी पड़ी हुई हैं ऐसी सोनेकेसे रङ्गवाली इस अथाह बालू को देखिये । गावों के मार्ग में चारों हाथ ऊंचे उठाकर जलके लिये मानों वनमें तपस्या ही कर रहा हो ऐसे, दुर्ग के समान ऊंचे इस कूपको देखिये \[ इस प्रान्त में अति ओंडे कुओं का पारा बढ़ा ऊँचा होता है और उसके चारों कोनोंपर बड़ी ऊंची ऊंची चार गुंबजे सी होती हैं जो प्यासों को बुलाने के लिये उठे हुए हाथसी प्रतीत होती हैं \] । 'वेदावेदाङ्गपाठशाला' इत्यादि बड़े बड़े नामोंसे ही विशाल, सेठ लोगों की स्थापित, बहुत सी पाठशालायें देखिये । सेठ लोगों की **ध**नलेखा ( धनप्रवाह ) से शोभित होनेपर भी प्रकृति नियमानुसार मरुदेशकी शुष्करेखापर विराजमान इस शेखावाटी को देखिये ॥३७॥
(विलित्यआयान्ति । अत्रतु हीनबलत्वेन ख्याता वणिजः अपि, अधिशान्ति युद्धादिकं विना शान्त्यैव वर्मादिदूरदूरभूप्रदेशात् श्रियं गृहीत्वा आयान्ति । अत एव इयं भूमिःकियद्वीरा स्यादित्यनुमीयताम् ॥३८॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
वह भूमि कितनी बहादुर है कि जिसके बनियें भी बड़ी शान्ति के साथ वरमा आदि दूर दूर के प्रान्तोंसे लक्ष्मी जीत कर यहां जाते हैं \[ और देशोंके क्षत्रियादि वीरही लक्ष्मी लूटकर लाते हैं, सो भी मारकाट मचाकर, न कि शान्तिसे \] ॥३८॥
**अभिनन्दनवीथी**
**चित्रचत्वरः**
**सो०—चारु चिकीर्षसि 'चित्र, चत्वर'चयनं चित्त ! चेत् ।
चरणं चित्रचरित्र, चित्रणचतुरं चिन्तयेः ॥१॥**
विचित्रस्य चरित्रस्य चित्रणे ( प्रत्यक्षप्रकटने ) चतुरम् ॥१॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>शिबिकाबन्धः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
गुणगण०—गुणगणस्य गणनाम् अतीतम् श्रगणनीयगुणमित्यर्थः । सापत्० —सापदाम् आपत्तियुक्तानां सापत्रानां ( शत्रूणाम् सपत्न एव सापत्नः, प्रज्ञाद्यण )पङक्तौ आतङ्कोत्तङ्कनकरम् आतङ्कदायकमिति यावत् ॥२॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
हेचित्त यदि इस 'चित्रचत्वर' का गुम्फन अच्छे प्रकार से करना चाहते हो तो अद्भुतचरित्रों के चित्रण में चतुर इष्टदेवता के चरण का चिन्तन करो ॥१॥
भानुवंशके अवतंस ( भूषण ), अगणितगुणयुक्त, आपत्ति से घिरे शत्रुओं की पङ्क्तिमें भय देने वाले, सकल कविकलाओं के विश्रामस्थान, वैभवयुक्त जयपुरीको आनन्दपूर्वक पालन करने और सज्जनों को आनन्द देने वाले श्रीमानसिंहजी को हयग्रीव भगवान् रक्षा करें ॥२॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702969706aaaaa.png"/>
**भास्वद्वंशावतंसङ्गुणगणगणनाऽतीतमातङ्कतङ्कं
सापत्सापत्नपङ्क्तौसकलकविकलाविश्रमास्थानभूमिम् ।
सक्षेमं पालयन्तं विपुलजयपुरीमुल्लसद्भूरिभोगां
साधून्संमोदयन्तं हयवदनहरिर्मानसिंहं विपुष्यात् ॥२॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702978490aaaaa.png"/>
**यद्राज्याऽवनिमावसन् कलयते संमोदसौख्यं जनः
यश्चायंगुणपुञ्जमञ्जुलतमः संमोदते निर्भरम् ।
स श्रीमाननवद्यनीतिललितैः प्रीणात्यलं सुव्रतै-
स्तैस्तैरायतगेयकीर्तिसरसैर्नः सत्पुरं चेष्टितैः ॥ ३ ॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702978190aaaaa.png"/>
**लोकानां भव्यदानाय यज्ञानां प्रसवाय च ।**
**समिद्धधनपूर्णश्रीर्भासते मानभूपतिः ॥ ४ ॥
अपि भूमौ च नाके च यः सदा गणनाऽतिगः ।
विभवायतधर्मिष्ठः स नः पूरयते श्रियम् ॥ ५॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702977889aaaaa.png"/>
**मानसिंहमहीपालः माननीयगुणोज्ज्वलः
वाहयन्धरणीभारं वामगुण्यो जयेच्चिरम् ॥ ६॥**
**चक्रबन्धः**
स श्रीमान् (मानसिंहदेवः) अनवद्यया निर्दोषया नीत्याललितैः, सुश्लाघ्येन व्रतेन नियमेन युक्तैः आयतया(सर्वत्र विस्तृतया) गेयया च कीर्त्या सरसैः, तैस्तैः चेष्टितैः (सत्कार्यैः) नः अस्माकं जयपुरं प्रसादयति। पूर्वार्द्धं स्पष्टम् ॥३॥
**अष्टकोणबन्धः**
सभिद्ध०—समिद्धन दीप्तिशालिना धनेन पूर्णा शोभा यस्य सः ॥४॥ गणनातिगः लोकगणनामतिक्रान्तः, अनुपम इति यावत्। विभवा०—विभवेन आयतः महान्, धर्मिष्टश्च।सः (माननरेन्द्रः) नः श्रियं पूरयति ॥५॥
**छत्रबन्धः**
धारणीभारं वाहयन् परिचालयन्। वामगुण्यः वामानां विरुद्धानामपि कृते प्रशस्तगुणयुक्तः॥६॥
------------------------------------------
जिनके राज्यमें रहते हुए लोग आनन्द भोगते हैं, गुणसमूह से मनोहर जो सदा आनन्दित रहते हैं वह श्रीमानसिंह महाराज निर्दोष राजनीति से प्रशंसनीय और विशालकीर्ति से मनोहर अपने सत्कार्यों के द्वारा इस पुरी को प्रसन्न कर रहे हैं ॥३॥
लोगों को कल्याण देने और यज्ञों को करने के लिये पूर्णधनशाली श्रीमान् महाराज सुशोभित हैं। भूमि क्या स्वर्ग तक में जिनकी तुलना नहीं, वैभवशाली धार्मिक वह महाराज हमारी श्री को पूर्ण कर रहे हैं ॥४-५॥
रमणीय गुणों से मनोहर, भूमिके भारको उठाने वाले, जिनके गुणों की विरुद्ध भी प्रशंसा करते हैं, उन महाराज का सदा जय हो ॥६॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702977702aaaaa.png"/>
**यः प्रजारञ्जनोन्माननवकीर्तिसुधालयः ।
नभस्तततमोमोकोन्नतचन्दिरसद्यशाः ॥७॥
न कोन्मो मोतततभः, नतदृक्वविवाग्वशा \।
तस्य नीतिलसच्छास्तितन्त्रस्य मतिरस्ति या ॥८॥
तद्वैभवभरा शास्ति तन्त्रस्य मतिरस्ति या॥**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>चामरबन्धः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
यः (भूपतिः) प्रजारञ्जकः(अस्ति), तथा उत्कृष्टमानायाः नवकीर्तिरूपायाः सुधायाः आलयः (अस्ति) तथा नभसि (आकाशे) ततः विस्तृतः, तमोमोके अन्धकारविनाशे उन्नतश्च, यश्चन्दिरः ( चन्द्रः) तद्वत् सत्यशो यस्य सः॥७॥
किञ्च—(सः) कोन्मः न? कवत् विरञ्चिवत् उत्कृष्टा मा लक्ष्मीर्यस्य तादृशः नास्ति ? अपि त्ववश्यमस्तीति काक्वाअर्थः। किञ्च—मया लक्ष्म्या ऊता (मोता), तता (विस्तृता) च भा (कान्तिः) यस्य तादृशः सोस्ति। नतदृशां कवीनां वाक् तस्य (राज्ञः) वशा।तस्य राज्ञो महिमानमालक्ष्य कवयो नतदृशः सन्तः प्रभावातिशयेन स्ववाचं तद्वशां कुर्वन्तीत्याशयः। नीतिलसच्छासनतन्त्रस्य तस्य (राज्ञः) या तन्त्रस्य (प्रजानियमनस्य) मतिः तद्वैभवयुक्ता, अस्तिया ('अस्ति' परलोकादिकमिति विश्वासं यातीति) आस्तिकविश्वासयुक्तामतिः शास्त्रमतिरेव शास्ति प्रजाः पालयति। राष्ट्रशासनबुद्धेर्वैभवंसहकारिरूपेण सह आदाय तस्य धार्मिकमतिरेव प्रजाः शास्तीत्यर्थः। तस्य शासने राष्ट्रशासनबुद्ध्या आस्तिकतामतिर्न अभिभूता, प्रत्युत आस्तिकतामतिरेव शासने प्रधानम्। राष्ट्रशासनबुद्धिस्तु उपकरणभूता इत्याशयः॥८॥
———————————————————————————————————————————
जो प्रजारंजक और अमित नवीन कीर्ति-सुधा के स्थान हैं, जो आकाश में विस्तृत अन्धकारनाशक चन्द्रमा के समान स्वच्छ यशःशाली हैं। क्या वह विधाता के समान उत्कृष्ट लक्ष्मीयुक्तनहीं? जिनकी कान्ति लक्ष्मी से युक्त और विस्तृत है, कवियों की वाणीजिनके वशीभूत रहती है। नीतिशालीजिन महाराज की आस्तिकता को लिये शास्त्रबुद्धि ही प्रजाका शासन करती है ॥८॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702977317aaaaa.png"/>
**सारः सर्वक्षितीशानां सम्पत्सौभाग्यभाजनम् ।
नन्दयेद्वसुधामेतां मानसिंहनृपोऽञ्जसा ॥ ९॥
साऽऽटोपाऽरिकुलध्वंसी दुर्द्धर्षः क्षात्रतेजसा ।
साडम्बराऽसिविलसद्दोर्दण्डो नृपसिन्धुरः ॥ १० ॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702976901aaaaa.png"/>
**दाक्षिण्यपुण्यविभवो विद्वत्कुमुदचन्द्रमाः ।
माराऽभिरामो जयतान्मानसिंहनृपः सदा ॥ ११ ॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702976621aaaaa.png"/>
**कच्छवाहकुलोत्तंसो दिगन्तविततप्रभः I
तेजसा सादिताऽरातिः सुचिरं रञ्जयत्विलाम् ॥१२॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702976247aaaaa.png"/>
**जयपत्तनमूर्द्धन्य धन्वदत्ताऽऽश्रिताऽभय ! \।
यज भक्ताऽऽर्तिहं शौरिममरेन्द्रसमप्रभ ॥ १३ ॥**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>खड्गबन्धः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
साटोपं सदर्पं यदरिकुलं तस्य नाशकः। सोपकरणः साटोपो वा यः असिः, तेन विलसन् भुजदण्डो यस्य सः। नृपसिन्धुरो राजश्रेष्ठः॥ ६-१०॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>धनुर्बन्धः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
माराभि०—कामवद् अभिरामः।चन्द्रमाः माराभिराम इत्यत्र विसर्गलोपो बोध्यः ॥११॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>शरबन्धः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
तेजोबलेनैवसादिताः नाशिताः अरातयः (शत्रवः) येन सः। इलां पृथिवीम् ॥१२॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>शक्तिबन्धः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
भक्तार्तिहं शौरिम् (विष्णुम्) यज पूजय ॥१३॥
——————————————————————————————————
सर्वराजाओं में सारभूत, संपत्ति और सौभाग्य के पात्र, गर्वित वैरिकुल का विध्वंस करने वाले, क्षत्रियतेजसे प्रभावशाली, भुजदण्ड में विकट खङ्गलिये, नृपश्रेष्ठ श्रीमानमहाराज इस भूमिको सदा आनन्दित करते रहें । ॥६-१०॥
चातुर्य के कारण प्रशंसनीय वैभवशाली, पंडितरूपी कुमुदों के लिये चन्द्रमा, कामदेव के समान मनोहर, श्रीमाननरेशका सदा जय हो । ॥११॥
कच्छुवाह कुल के भूषण, जिनकी कान्ति दिगन्तों में फैली है, तेजसे जिननें वैरियों का नाश कर दिया है, वे मानमहाराज भूमि को सदा अनुरक्त करें । ॥१२॥
जयपुर के मुकुट, आश्रितों को अभयदेनेवाले, इन्द्र के समान कान्तिशाली (हे राजन्) आप भक्तपीडाहारी हरिका अर्चन करें ।॥१३॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702975991aaaaa.png"/>
**राजन् जयपुरीनाथ प्रजासापेक्षकार्यकृत् ।
राकाब्जबिपुलोन्नाहा प्रशंसा रक्षणेऽर्यमन् ! ॥ १४ ॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702970916aaaaa.png"/>
**सदाशिवस्स्वयं धत्ते यदभेदमभागतः
सदा शिवमयं द्राक्ते प्रदत्तादभ्रभागतः ॥१५॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702970630aaaaa.png"/>
**समस्तसामन्तसमर्हणीयः
असीमशौर्योत्तरनीतिशाली ।
कवीन्द्रसंगीतयशःप्रशस्तिः
प्रमोदतां संततमेष देवः ॥१६॥**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>गोमूत्रिकाबन्धः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
प्रजासापे०—प्रजानाम् अपेक्षासहितानि (प्रजानुमतानि) कार्याणि करोति सः। रक्षणे अर्थमन् सूर्यरूप ! रक्षाकार्ये ते प्रशंसा (कीर्त्तिः) राकाचन्द्रवत् विपुलोत्कर्षा ॥१४॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>हारबन्धः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
स्वयं सदाशिवः (शम्भुः) अभागतःभागं विना निःशेषमिति यावत्,यस्य (तव, मानभूपस्य) अभेदं धत्ते धारयति। लोकपूज्यतायां शिवादभिन्नस्त्वमित्यर्थः। अभ्रभा-गतः कण्ठे मेघकान्तियुक्तःअयम् (शिवः) सदा सर्वदा झटिति ते तुभ्यं शिवं मङ्गलं प्रदत्तात् देयात् ॥१५॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>अष्टदलकमलबन्धः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
असीमशौर्यम् उत्तरं प्रधानं यस्यामेवंविध-नीतिशाली ॥१६॥
-----------------------------------------------------
प्रजाकी इच्छानुसार कार्य करने वाले सूर्यसमान हे जयपुरीनाथ रक्षाकरने में आपकी कीर्ति चन्द्रमा के समान विपुल है॥१४॥
स्वयं शिव आपके साथ अभिन्नता रखते है अर्थात्आप शिववत्पूजनीय हो। अत एव कण्ठमें मेघकी सी कान्ति धारण करनेवाले सदाशिवआपको सदा शिव (कल्याण) दैं॥१५॥
संपूर्ण अधीन राजाओं के आदरणीय, असीम वीरता और नीतिसेशोभित, जिनकी यशःप्रशंसा को कवि गाते हैं, वह माननरेश सदा प्रसन्नरहैं॥१६॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702966247aaaaa.png"/>
**सौभाग्यभृतराज्यश्रीः श्रीमानमरराडिव ।
बन्द्यःसुमनसां नूनं नन्दतान्मानराडसौ ॥ १७ ॥**
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702969428aaaaa.png"/>
**राकेशसुन्दरमुखः सुधोपमवचश्चयः । ।
यः सताममृतं सूते यद्गुणज्ञा वसुन्धरा ॥ १८ ॥**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**'**लाकेट' बन्धः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
सौभाग्येन युता राज्यलक्ष्मीर्यस्य सः ।अमरराट् ( इन्द्रः ) सुमनसांदेवानां वन्द्यः, अयं तु सुमनसां साधुचेतसां वन्द्यः । अत एव इन्द्रसदृशः असौ मानराजो नन्दतात् । चित्रकाव्ये विसर्गादीनां भेदो न परिगण्यत इतिराज्यश्रीः श्रीमानिति विसर्गाभावः समाधेयः ॥१७॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>श्रीफलबन्धः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
चन्द्रवत्सुन्दरमुखः, सुधोपमो वचनसमूहो यस्य सः । यः सज्जनानाम्अक्षय्यं सुखमुत्पादयति । स जयपुरेन्द्रो जयत्विति प्रकरणाल्लभ्यमेव ॥१८॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
जिनकी राजलक्ष्मी सौभाग्यपूर्ण है, इन्द्र के सामन जो 'सुमनसों' सेवन्दनीय हैं \[ देवताओं से वन्दनीय इन्द्र, सुन्दरचित्तवालों से वन्दनीय माननरेन्द्र \], यह माननरेन्द्रआनन्दित रहैं॥१७॥
जो चन्द्रमा के समान सुन्दर मुखवाले, अमृतकी तरह मधुर वचनवाले जो सज्जनों को सदा अक्षयसुख देते हैं, पृथिवी जिनके गुणो को जानती है, \[ उन माननरेश का जय हो \] ॥१८॥
**भाषासमकम्**
**'हिन्दी'**
**\[ अर्थात् हिन्दी भाषामयमपि पद्यं संस्कृतबद्धं भवति \]**
**दो०— हे शङ्कर आनन्द कर सदा सु मङ्गल चार।
मानसिंह भूपाल के अव कर जय जय कार॥१९॥**
हिन्दीभाषायां स्पष्ट एवार्थः । संस्कृते तु —आनन्दं करोति तत्सम्बुद्धौहे आनन्दकारक ! सदा सुमङ्गलं चारयति प्रजासु विस्तारयति तादृश ! । अवकर ! अवौ( रक्षकौ) करौ यस्य तत्सम्बुद्धौ, स्वहस्ताभ्यां लोकस्य रक्षाकारकेत्यर्थः । हे शङ्कर ! मानसिंहभूपालके जयकार त्वंजय । मानसिंहभूपतौविजयं सृजन्नेव त्वंसर्वोत्कर्षेण वर्तस्वेत्यर्थः ॥१९॥
**जय जयपुरधरणीधनी दारद भय कर दूर।
सदा छत्रछायातले प्रजा सु सुख भर पूर॥२०॥**
हिन्दी—जयपुरधरणी के धनी ( स्वामी ) ! प्रजा के दारद के ( दरिद्रता के ) भय को दूर करो । आपकी छत्रछाया के नीचे, प्रजा सदा सुख से भरपूर रहै।
संस्कृतम्— दारदभयकरदूर ! विषभयकारकान् दूरयति तत्सम्बुद्धौ, प्रजाऽनिष्टकारकेभ्यो रक्षकेत्यर्थः । 'दारदो वत्सनाभश्चे' त्यमरः । निजच्छत्रच्छायायास्तले प्रजासु सुखभरं पूरयति तत्सम्बुद्धौ ।जयपुरधरण्याः स्वामी त्वं जय॥२२॥
**जयपुरधरणी धरण हित, जय जय मान महेन्द्र।
सकल नरनि चित कामना पूरण कर मनुजेन्द्र ! ॥२१॥**
हिन्दी—जयपुरधरणी के धरण हित ( धारण के लिये ) हे मानमहेन्द्र आपकी जय हो २ ।सकल मनुष्यों की चित्त की कामनाओं को हे मनुजेन्द्र ! आप पूरण करो ॥
संस्कृतम्— जयपुरधरण्या धरणे हितकारक ! सकलनरनिचितकामनापूरणकर ! सकलनरैः निचितानां कामनानां पूरणकारक ! मनुजेन्द्र हे मानमहेन्द्र ! त्वं जय जय ॥२१॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>जयपुरीयहिन्दी<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**विघ्न हरण मङ्गल करण, नमेंनमो गणराज।
अव वाञ्छा पूरण करो, देवो बुद्धि दराज ॥२२॥**
हिन्दी— दराज बड़ी ( दीर्घदर्शिनी ) बुद्धि देओ। अन्यत्सुस्पष्टम् ।
संस्कृतम्—( बुद्धिदानां राजा तत्सम्बुद्धौ, बुद्धिदायकेषु देवेषु श्रेष्ठतमेत्यर्थः )वाञ्छापूरणकारकः देवस्त्वम् अव, श्रीमन्तं मानसिंहदेवं रक्षेत्यर्थः । अन्वत्स्पष्टमेव ॥२२॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>भाषाचित्रम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**\[** **अग्रतः पृष्ठतो वा पठनेन यत्र भाषान्तरवाक्यं निःसरति ।** **\]**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>विवाहकालिकं हिन्दीचित्रम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**अग्रतः**
**श्रीमद्भानुवंशवैजयन्ती भासतेऽसौ पुरो
मानमुन्नयन्ती कच्छवाहानां कुलक्रमे
नव्यसुमहार्हवरवसनविभासिनोऽमी
भूषा भूषयन्ति सभामग्र्या मानसंभ्रमे।**
**पण्डिताः प्रगल्भन्ते कवित्वे मञ्जनाथमिरा
कीर्तिस्ते दिगन्ते भातु भूयो जगत्संक्रमे
जयपुरराजमान मानमहाराजमणे!
यशसा विराजसे विवाहोत्सवसंगमे॥२३॥**
कुलक्रमे वंशपरम्परायाम् कच्छवाहानां तद्वंशीयराजपुत्राणां संमानम्उन्नयन्ती उच्चैः कुर्वती असौ भानुवंशस्य वैजयन्ती \[पञ्चाङ्गध्वजः \] भासते । मानसंभ्रमे मानमर्यादायाम् अग्र्याःश्रेष्ठाः भूपाः सभां भूषयन्ति ।जगत्संक्रमणे \[ कल्पान्तेऽपि \] ते कीर्तिर्भातु ।अत्र हि अग्रिमाक्षराणां पठनेन'श्रीमानभूप की जय' इति वाक्यं सिध्यति ॥२३॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>उर्दृचित्रम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**\[** **अग्रतः पृष्टतश्चापि पठनेन यत्रउर्दूपद्यखण्डो निःमरति** **\]**
**चैत्रे मासि मोदन्ते मृगाङ्कं वीक्ष्ययद्वन्नरा
नन्दति तथैव त्वयि वीर ! सुप्रजा प्रजा-
जैत्रीयं विभाति भूमिभर्त्री सुर धेनु विप्र-
पुञ्जपरिपालनोपकर्त्री भवतो भुजा।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
कुलमर्यादामें कच्छवाहों के संमानको ऊंचा करनेवाली, यह सूर्यवंशकीपताका फहरा रही है। नवीन और बहुमूल्यवस्त्रों से सुशोभित मानमर्यादामें श्रेष्ठ ये राजा दरबारको शोभित कर रहे हैं। मञ्जुनाथकी वाणीद्वारा पण्डित लोग अपनी प्रौढता प्रकट कर रहे हैं। वल्यान्त पर्यन्त आपकी कीर्ति दिगन्तों में शोभित रहै। जयपुरमें विराजमान हे मानमहाराज ! विवाहोत्सव मआप यशसे शोभित होरहे हैं ॥२३॥
**रञ्जयसे मर्त्यान्मञ्जुनाथ निजनीतिक्रमे
मेदिनीयमामोदं दधाति त्वयि नीरुजा
राज्यल्लोकलोचनचकोरकृते चन्द्रबिम्ब
हे नृप तवावलम्बमर्हति महाऽब्धिजी॥२४॥**
सुप्रजा सुसन्ततियुक्ताप्रजा ।देव-गो-ब्राह्मणसमूहस्य रक्षणे उपकर्त्री,भूमिभारधारिणी ते जैत्री भुजा भाति । भुजः स्त्रीलिङ्गेऽपि 'अथो भुजा । द्वयोर्बाहौकरे ॥” इति मेदिनी ।रज्यतां लोकलोचन-चकोराणां कृते चन्द्रबिम्बसहश ! हे नृप महाब्धिजा लक्ष्मीः, तवाऽवलम्बनस्य योग्या ।त्वं तस्यै अवलम्बं ददासीति योग्यमेवेत्याशयः । अत्र हि अग्राऽक्षराणां अन्त्यवर्णानां चयोगेन 'चैन जैपुरमें रहै राजा प्रजा में जा ब जा' \[ 'स्थाने स्थाने' \] इतिउर्दूपद्यखण्डो निःसरति ॥२४॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>सांकेतिकभाषाचित्रम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**दो०—जन्तयपुन्तुररन्तसारन्तमणे दन्तक्ष।
अन्तयि चिन्तिरमिन्तिमान्मन्तनुजारन्तक्ष॥२५॥**
लोकाः मध्ये 'न्त' 'द्र' इत्यादिवर्णान्संमिश्र्य सांकेतिकभाषां सुहृद्भिर्व्य-
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
चैत्रमासमें चन्द्रमाको देखकर जिसतरह मनुष्यों को आनन्द होता हैइस तरह प्रजा आपके कारण आनन्दित होती है। भूमिका भार धारण करने और देवता गौ ब्राह्मणों का पालन करने वाली विजयशालिनी यह आपकीभुजा सुशोभित है। आप अपने नीतिक्रमसे मनुष्यों को अनुरक्त करते हो ।निष्कंटक हुई यह भूमि आपसे आनन्दित होती है। अनुरक्त प्रजाकें लोचनोंके लिये चन्द्रसदृशहे राजन् ! यह लक्ष्मी आपके अवलम्बन के योग्य है ॥२४॥
वहरन्ति । तदनुसारम् - 'जयपुररसारमणे दक्ष! अयि चिरमिमान्मनुजान्रक्षे’ति वाक्यं संपद्यते ॥२५॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>बहुभाषामिश्रणचित्रम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**\[ 'जौंहरीबाजार'स्थले नानादेशीयजनाः दशहराद्वितीयदिनभावि'सलक—**
**मेलकं विलोकयन्तः संलपन्ति । \]**
**क०— 'ओह लुक दैट एलिफे़न्ट इज़ कमिङ्ग हियर'
'ज़र्क बर्क़ अस्प मानिन्दे परिन्द ये तमाम’
'एइ दिके एसो हेरो की बहार पेशाकेर'
'किंमत कुबेरनी करी छैजरा जुओ आम।’
'वाह वा सरस सहनाई ये सुनो तो सही’
'कांई खयी जाय यां चिरागच्यांको भार्यो काम'
'महाराजां चे भाऊ बन्धु आले हे पहा मित्र'
'मानमहीपाले मङ्क्षुदृष्टिर्दीयतांतमाम्’॥२६॥**
अष्टभाषामयेऽस्मिन् तत्तद्देशीयानां स्वभावरुचिः सूचितेति सूक्ष्ममालोचनीयम् । अंग्रेजमहोदयो ब्रूते—'Oh look ! that Elephant is comming bear' 'अयि पश्य, स हस्ती इत एवाऽऽगच्छन्नस्ति !' पञ्चरङ्गध्वजयुतंहस्तिनं विलोकयतो द्वीपान्तरवासिनस्तद्दर्शनात्कौतुकं प्रतीयते । उर्दूभाषामुल्लपन् 'पर्शियन'पण्डितः कश्चिन्माहम्मद आह—'ज़र्क बर्क०' 'सुवर्णमयाः सर्वेऽपीमे अश्वाः गमने पक्षिसहशाः ।' अनेन हि धनचाकचक्यलोलुपता अश्वगु-
जयपुरभूमिको आनन्दित करने में चतुर आप चिरकाल तक इन मनुष्यों की रक्षा करते रहैं ! ॥२५॥
णवेदिता च व्यज्यते । वाङ्गमहाशयो भाषते—'एइ दिके०' –'इत एहि, पश्य,वस्त्राणां कीदृशी शोभा' । एतेन वङ्गीयानां स्वाभाविकी वस्त्र'पारिपाट्य' रुचिःपरिचीयते । धनवैभवं विलोकयन्विस्मितो गुर्जरदेशीयः कथयति–'किंमत कुबेरनी०' –'कुबेरस्यापि मूल्यं कृतम्, इतस्तु किञ्चि पश्य !' । अनेन गुर्जराणां धनव्यापाररूचिः सूच्यते । ब्रजवासी जल्पति 'वाह वा सरस०’–'साधु साधु ! सरसंसहनायीवाद्यं तु शृणु तावत्’ । अनेन हि सर्वत्रापि रसिकतां प्रकाशयतो ब्रजवासिनः सहजसुभगैरक्षरैः कवितानुकूलं हृदयं परिज्ञायते । जयपुरीयः संलपति—'कांई खई जाय०'—किंवा कथ्यताम्, एतेषां दीपाधारवाहिनां विषमं कार्यम्'।पूर्वं हि राजपरिचारका द्विशृङ्गकान्दीपाधारान् \[ 'दुसंखा' \] आदाय अग्रतश्चलन्ति स्म, येषामुभयतो बद्धा लेखा रुचिरा प्रतीयते स्म । कदाचिदतिनिकटमागतानां दर्शकानामपसारणकार्यमप्यनेन अग्न्याधारेण विधीयते स्म । तादृशमेव व्यतिकरं प्रत्यक्षमात्मोपर्यनुभवतो जयपुरीयनागरिकस्य सेयमुक्तिरितिप्रायो बहुत्र व्यग्रता, व्याकुलता वाभिव्यज्यते । महाराष्ट्रमहोदयो व्याहरति–'महाराजाचे०'– 'नरेन्द्रस्य भ्रातृबान्धवाः आगताः, पश्य मित्र !' । अनेन स्वाभाविकवाक्येन मरहट्टबन्धूनां प्रेमप्रवणता प्रतीयते । 'मानमहीपाले०' –अनेनतु सर्वमवमुच्य तत्त्वोपरि दृष्टिःसंस्कृतभाषाप्रणयिनः प्रकटीभवतीत्यलंविज्ञेषु ॥२६॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>भाषाद्वयचित्रम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**कीर्तिपटलस्य यस्य सा काचन लक्ष्मीर्भाति
राकापतिरीच्यते यदग्रे पुरुपिण्याकी
ताहगमौ गीयतेऽद्य राजसम्पदायां यतो
यस्य तुलनायां नरैर्नीयते न वै नाकी।
मञ्जुनाथ यस्य यशो गीतिमुपवर्णयितुं**
**त्वमपि विभासि देशभाषासूक्तिसम्पाकी
"तेज तुङ्ग ताजा बीर विक्रमके बाजा बजैं
राजा हू नजर करैंमानमहाराजा की ”॥२७॥**
पुरुपिण्याकी अत्यन्तं खलयुक्तः । निःसार इत्यर्थः । 'तिलकल्के च पिण्याकः' अमरः । राजवैभवे असौ \[मानमहाराजः\] तादृग्गीयते यस्यतुलनायांनाकी \[ इन्द्रः \] अपि न नीयते । हे मञ्जुनाथ ! यस्य यशो वर्णयितुं त्वमपिदेशभाषासूक्तिषु सम्पाकी परिपाकयुक्तः\[ अर्थात् प्रौढः \] भासि । का सा देशभाषा, तामाह–"तेज तुङ्ग०" ।तेजोयुक्तानि तारस्वराणि वा, उन्नतानि नवीनानियस्य नरेशस्य वीरपराक्रमस्य वाद्यानि ध्वनन्ति । सीकरखेतराप्रभृतीनां राजानोऽपि यस्य महाराजस्य राजसभायामुपायनमुपहरन्ति ॥२७॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>वर्णपरिवर्तनचित्रम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**\[अर्थात् एकस्य वर्णस्य स्थाने वर्णान्तरस्थापने यत्रार्थान्तरचमत्कारः संपद्यते ।\]**
**लास्यलीलाभाजनं भृतश्रीर्बलकर्षीसद।
नूनं नव्यवाहननिविष्टोऽसौ सुखायते
मीननयनोऽथ मन्यमानो वरणीयधनो
वाहाऽऽकुलगेहो मतस्नेहो जनैः ख्यायते।**
जिनके कीर्तिपुञ्जकी वह अनिर्वचनीय शोभा है कि जिसके आगे चन्द्रमा भी खली की तरह निःसार दिखाई देता है। राजसंपत्ति में आपकीवह प्रशंसा है कि जिसकी तुलनामें लोग इन्द्र को भी नहीं लेते। हे मञ्जुनाथ जिनके यशवर्णन करने में तुम भी देशभाषाकी सूक्तिमें परिपाकयुक्तअर्थात् प्रौढ मालूम होते हो ॥२७॥
**मञ्जुनाथ तावद्वर्ण्यतेऽसौ तव वैरिगणो
यावन्मुखभागे हेतिसङ्गो न विभाव्यते
श्रीमन्मानमेदिनीश ! पश्यामोऽर्थविकलमिमं
सकलपदादौ हेतियोगो यदि जायते॥२८॥**
हे श्रीमन्मानमेदिनीश ! मुखभागे संमुखतः यावत्तव हेतीनां शस्त्राणां सङ्गः नदृश्यते, तावत्तव वैरिगणः- 'लास्यलीलाभाजनम् (नृत्यादिदर्शनपात्रम्) भृतश्रीः, ( संभृता शोभा लक्ष्मीर्वा यस्य ), बलकर्षी ( सैन्यं कर्षति सह नयतितच्छीलः ), नव्येषु अश्व-रथादिवाहनेषु निविष्टः, सुखकारको भवति । तथामौननयनः, लोकैः मन्यमानः, वरणीयं गुणिजनद्वारा प्रापणीयं धनं यस्य सः,वाहैः संकुलं गेहं यस्य, मतस्नेहः । जनैः आदृतः स्नेहो यस्य सः ) च ख्यायते । यदि तु सकलपदादौ सकलानां शत्रूणां पदादौ चरणाद्यङ्गेषु, हेतियोगःशस्त्रसम्बन्धः जायते, तर्हि तवइमम् वेरिगणम् अर्थेन पुरुषार्थेन विकलं रहितंपश्यामः ।तव शस्त्रस्पर्शे जात एव सर्वेपि वैरिणो निरर्थकाः ( मृतप्रायाः )भवन्तीत्याशयः । वास्तवे तु सकलानां कृतसमासानां पदानाम् आदौ 'ह'
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
लास्य०— नृत्यादि कौतुक देखने का अधिकारी, भृत०—लक्ष्मी अथवाशोभा से पूर्ण, बल०–सदा सेना साथ रखनेवाला, नव्य०—नवीन नवीनवाहनों पर बैठा हुआ यह सुखकारक होता है । मीन०—मछली की तरह चंचलनेत्रवाला, मन्य०— सब लोगों से संमान किया गया, वर०— गुणी लोगों सेप्रापणीय है धन जिसका, वाहा०—अश्वादि वाहनों से भरा हुआ है घर जिसका, मत०— लोगों से संमानित है स्नेह जिसका, यों प्रख्यात होता है।मञ्जुनाथ कहता है कि तुम्हारे वैरी गण का यों वर्णन तब ही तक होता हैजब तक मुख आदि अङ्गोंमें तुम्हारा 'हेति' अर्थात् शस्त्रोंका संग नहीं होता।किन्तु हे माननरेश ! ज्योंही सब 'पद' पैर आदि में 'हेति' अर्थात्
इतिवर्णस्य सङ्गो यावन्न दृश्यते तावदेव 'लास्यलीलाभाजनम् इत्यादिरूपेणतव वैरिगणः वर्ण्यते । यदि तु सकलसमस्तपदानाम् आदौ 'ह' इतिवर्णस्ययोगः जायते तर्हि पूर्वेण वाच्यार्थेन विकलं पश्यामः । अर्थात् आदौ'ह कारपरिवर्तनेन अर्थान्तरमेव संपद्यते यथा—'हास्यलीलाभाजनम् जनानाम् उपहासपात्रम्), हृतश्रीः, हलकर्षी ( राज्यच्युतत्वात् हलकर्षणेन जीवनशीलः),अत एव असौ हव्यवाहननिविष्ट एवं अग्निसात्कृत एव सुखं लभते, पूर्वमनुभूतराज्यसुखत्वादस्य मरण एत्र सुखं भवेदित्याशयः । हीननयनः हन्यमानः,वनं गतः वनेचरादिद्वारा हरणीयधनः हाहाकाराऽऽकुलगेहः, अत एव जनैःहतस्नेह : असौ ख्यायते ॥२८॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
स्त्रोंका योग होता है वैसे ही इस वैरिगण को हम अर्थ याने पुरुषार्थ से रहितदेखते हैं। दूसरा अर्थ यह है तुम्हारे वैरिंगण की तब ही तक 'लास्यलीलाभाजनम् इत्यादि विशेषणों से तारीफ़ होती है जब तक प्रत्येक पदमें 'हेति'अर्थात् 'ह इति अक्षरका योग नहीं होता। यदि प्रत्येक समस्त-पद के आदिमें 'ह का योग होजाय तो अर्थ से विकल हो जाता है। जैसे—लास्य में'ह' होने से 'हास्यलीलाभाजनम् लोगों के उपहास का पात्र, 'हृतश्रीः'( छीन ली है श्री जिसकी ), हलकर्षी( राज्यच्युत होने के कारण हलचलाकर जीवन बिताने वाला ), (अतएव ) हव्यवाहननिविष्ट एव अर्थात्पहले राज्यसुख भोगने के अनन्तर अन्त में यह दुःख भोगने के कारण अग्निमें पहुँच कर ही सुख पाता है । हीननयन, हन्यमान ( लोगों से स्थान स्थानपर ताड़न किया गया ) हरणीयधन ( हरण करने योग्य है धन जिसका )हाहाकुलगेह ( हाय हाय शब्दसे व्याकुल है घर जिसका अतएव 'हतस्नेहलोगों में यह नष्ट— स्नेह प्रख्यात होता है॥२८॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>मकारादिचित्रम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**मत्तारातिकुलस्य मानहरणो मित्रार्तिचिन्ताहरो
मीलन्मानिजनाय मुक्तविभवो मूर्द्धाभिषिक्ताऽग्रणीः।
मेधावन्मनुजेषु मैत्ररुचिरो मोघेतरश्रीसखो
मौर्वीभृन्महिपेषु मंजुमहिमोन्मः स्यात्स मानप्रभुः॥२९॥**
मत्तस्य वैरिकुलस्य मानहारकः, मित्राणाम् आर्तिचिन्ताया हारकः, मीलतेदैन्यं गच्छते मानिजनाय दत्तवैभवः, बुद्धिमत्पुरुषेषु मैत्रेण ( मित्रभावेन ) रुचिरः, अमोघायाः श्रियाः सखा, मौर्वीभृत्सु (धनुर्धारकेषु ) राजसु मञ्जुमहिम्ना श्रेष्ठमाहात्म्येन उन्मःउत्कृष्टलक्ष्मीकः सः ( प्रसिद्धः ) मानसिंहप्रभुःस्यात् । प्रार्थनायां लिङ् ॥२९॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>बहिर्लापिका<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**\[ प्रश्नस्योत्तरं पद्यतो बहिर्भूतमेवेत्यर्थः \]**
**दो०- संबोधय संमानमथकः स्वामी विपिनेषु।
जयपुरमण्डलमवति कस्तिलकः क्षितिपालेषु॥३०॥**
संमानं संबोधय, अर्थात् मानस्य किं सम्बोधनम् ? उत्तरम् 'मान ! ।
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
प्रत्येक पद के आदि का वर्ण 'म मा मि मी’ आदि होते हैं— वे मानमहाराज प्रमत्त वैरीकुल के मान और मित्रों की दुःखचिन्ता के हरण करने वाले,मानी लोगों को वैभव देने वाले, क्षत्रियों में अग्रगण्य, बुद्धिमान् पुरुषों मेंमित्रभाव से मनोहर, अमोघ लक्ष्मी के स्वामी, धनुर्धारी राजाओं में श्रेष्ठमहिमा के कारण उत्कृष्टशोभा वाले हों \[ यह भगवान् से प्रार्थना है\] ॥२९॥
विपिनेषु कः स्वामी ? उत्तरम् –'सिंह' ।क्षितिपालेषु तिलकायितः कः जयपुरमण्डलम् अवति ? संमिलितमुत्तरम् - 'मानसिंहः’ ॥३०॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>अन्तर्लापिका<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**\[ प्रश्नस्योत्तरं पद्यान्तर्गतम् \]**
**सिंहमाह मुग्धा नु किम्, मनुजैः क्व रतिरभाजि ।
क्व मुदमयति जयपुरधरा, 'मानसिंहनरराजि'॥३१॥**
मुग्धा नायिका हस्तादिषु स्पृशन्तं सिंहम् किम् आह ? उत्तरम्—'मा''न' सिंह ! ( हे सिंह ! मा स्पृश, न खेदयेत्यादि ) । प्रजाजनैः क्व प्रीतिःअभाजि (आकारि ? उत्तरम्—'नरराजि' ॥३१॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>द्वादशराशिचित्रम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**मेषयुद्धमङ्गणेषु, भूरिभारवाही वृषो,
मिथुनं तवैव, रथं कर्कोऽञ्चति सोत्सवम्
सिंहस्यापि विक्रमं विहंसि, पुरे कन्याः शतं
न्यायतुला द्वारे, याति वृश्चिकः पराभवम्।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
प्रश्न—मान को संबोधन करो। उत्तर 'मान' । जंगलों में स्वामी कौन ?उत्तर 'सिंहः’। राजाओं में तिलकायित कौन हैं जो जयपुरमण्डल की रक्षाकरते हैं ? संमिलित उत्तर 'मानसिंहः' ॥३०॥
प्र०—मुग्धा नायिका हस्तादि स्पर्श करते हुए सिंहान्तनामवाले पति कोक्या कहती है ? उ०— 'मा' ('मत छूओ) 'न' (मत दुःख दो आदि) । प्र०—प्रजाजन किसमें प्रीति करते हैं \। उ०—'नरराजि राजा में । प्र०— जयपुरधराकिस पर प्रसन्न होती है ? संमि० उ०—'मानसिंहनरराजि' मानसिंह नरेश में॥३१॥
**किं बहुना हस्ते धनुर्मकरोस्ति कुण्डलेषु
कुम्भो जलवाही, मीनमीक्षेतव दृक्स्तवं
स्फीतयशोराशिसुप्रकाशिगुणवश्यतया
भाषितमिंद ते राशिवलयेन वैभवम्॥३२॥**
तवअङ्गनेषु 'आतिश प्रभृति-पशुयुद्धक्रीडाक्षेत्रेषु मेषाणां युद्धम् (भाति) । मिथुनं तवैव, त्वमेव श्रीश्रीमत्यामहाराज्ञ्याःसहकारेण मिथुनीभूतोऽसीत्यर्थः । तव रथं कर्कः ( श्वेतोश्वः ) वहति । 'पृष्ठ्यःस्थौरी सितः कर्कः' अमरः । मृगयाक्रीडायां सिंहस्यापि पराक्रमं पराकरोषि । राशिचक्रे एकैव कन्या( राशिः ), भवतः पुरे शतं कन्या इत्याशयः । भवतो द्वारे न्यायस्य तुला,भवतः शासने विवदमानानां जनानां सुसमीक्षितो न्यायो भवतीत्याशयः ।वृश्चिकः ( तत्सदृशो दुष्टः ) तिरस्कारं गच्छति । मीनं तव दृशोः स्तुतिकारकंवीक्षे। स्तौतीति स्तवः, दृशोः स्तवः दृक्स्तवः, पचाद्यच् । विशदेन यशोराशिना सुप्रकाशिनो ये गुणाः तद्वशीभूततया, राशिवलयेन एवं ते प्रभुत्वं सू-
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
मेष आदि बारह राशियां—तुम्हारे आँगन में 'मेष' अर्थात् मैढों कायुद्ध होता है। 'वृष ( बैल तुम्हारे यहां भार ढोता है। 'मिथुन' अर्थात्श्रीमहारानीजी के सहवास से युगल तो आप स्वयं हैं। 'कर्क'
(श्वेतघोडा)आपके रथ को खैंचता है। 'सिंह' के पराक्रम को भी आप तोड़ देते हो ।राशिचक्र में एक 'कन्या है किन्तु आपके नगर में सैकड़ों हैं। न्याय की'तुला आपके दरवाजे पर है। 'वृश्चिक' ( अर्थात् विच्छू की तरह दुष्टलोग ) पराजय पाते हैं। अधिक क्या, हाथ में धनुष और आपके कुण्डलोंमें 'मकर' ( मछलियां ) हैं । 'कुंभ' ( घड़ा) तो आपके यहाँ जल भरता है !'मीन ( मच्छी ) आपके नेत्र की स्तुति करती है \[ अर्थात् आप मछली सेभी सुन्दर नेत्र वाले हैं \] । यों स्वच्छ यश से सुप्रकाशित आपकी गुणराशि
चितम्, अर्थात् राशिचक्रमपि तवानुगामि सदनुवर्तत इत्याशयः । क्रमशो मेषवृषादिराशयः सूचिता इति रत्नावली ॥३२॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>षड्रतवः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**हेमन्तागमोऽस्ति मदमत्तमल्लिकाभरेषु
क्षेमं तावदस्तं कीर्तिशिशिरेऽरिकञ्जानाम्
सूरिसहकारकुले वीक्ष्यते वसन्तोदयो
दृश्यते दुरन्तो ग्रीष्मगरिमाऽज्ञगुञ्जानाम्।
मञ्जुनाथ वैरिवधूवीक्षणेषु वर्षाऽऽगमो
लसति सहर्षा शरत्कारुकाशकुञ्जनां
सपदि समस्तानृतूनेवमिह तूल्लिखामि
मध्येऽहं महीन्द्रमानसिंहयशःपुञ्जानाम्॥३३॥**
मदोन्मत्ता जना एव मल्लिकावृक्षसमूहाः तेषु तव यशःपुञ्जाःहेमन्तर्तुविकाससदृशाः । हेमन्ते यथा मल्लिका म्लायन्ति तथा तव यशः श्रुत्वामदमत्ता भयेन स्वाविनयं त्यजन्तीत्याशयः । कीर्तिरूपे शिशिरतौं वैरिरूप-कमलानां क्षेमम् अस्तम् । शिशिरर्तौ कमलानीव, तव कीर्त्या अरयः प्राप्तपराभवाः क्लेशं लभन्त इत्याशयः । अज्ञरूपाणां गुञ्जावृक्षाणां दुरन्तो ग्रीष्ममहिमा दृश्यते । ग्रीष्मे यथा गुञ्जाः शुष्यन्ति तथा मूढास्तिरस्क्रियन्ते । वैरिवधूनेत्रेषु प्रावृडागमः, दयितविरहाकुलास्ताः सर्वदा रुदन्तीत्यर्थः । कारवः
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
से वशीभूत होने के कारण समस्त 'राशिवलय' ने आपका वैभव कहा है ।अर्थात् राशिचक्र भी तुम्हारे अनुगामी होकर चलता है ॥३२॥
कृतिशीलाः शिल्पिनस्तद्रूपाणां काशगुल्मानां शरत् भवतः सकाशात्प्राप्तपारितोषिकाः कर्मचतुराः प्रफुल्लन्तीत्यर्थः । इह तु एवं यशःपुञ्जमध्ये षडपिऋतून्समर्थयामीत्याशयः ॥३३॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>द्वादशमासाः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**चैत्ररथचारावमी आरामे विभान्ति द्रुमा
वै शाखाऽवनम्रा अपि ज्येष्ठा गुणं जानताम्
आषढोपपन्ना मुनयोऽपि यशःश्रावणाय
भाद्रपदे भान्तो यान्ति चाश्विनोपमानताम् \।
कार्तिकसमस्य ते भयेन मार्गमीयुश्चलाः
पौषकमलाकरा इवाऽगुः खला म्लानतां
माघे भानुभास इव मन्दाः संयदन्ते द्विषो
वीक्षन्तेऽनिशं ते फुल्लफाल्गुनसमानताम्॥३४॥**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
छहों ऋतु-महीन्द्र श्रीमानसिंहजी के यशःपुञ्ज में मैं समस्त ऋतुओंका उल्लेख करता हूं क्यों कि मदोन्मत्त रूपी मल्लिकाओं के लिये यह(यश) हेमन्त ऋतु है \। \[ हेमन्त में जैसे मल्लिका (बेला) कुम्हला जाती हैवैसे ही उन्मत्त पुरुषों की यहाँ गुज़र नहीं \] ।आपकी कीर्तिरूपी शिशिरऋतु में वैरीरूप कमलों का कुशलअस्त है, अर्थात् वैरियों का पूर्ण पराभवहै। पण्डितरूपी आम के वृक्षों के लिये यह (यश; बसन्त है अर्थात् उन्नतिदेनेवाला है। मूर्खरूपी घुँघचियों के लिए यह दुरन्त ग्रीष्मऋतु है अर्थात्सूखे जा रहे हैं। वैरिवधुओं के नेत्रों में यह वर्षा है \[ उनमें सदा आँसुंबहते रहते हैं\] । शिल्पी ( कारीगर )रूपी काँसकुञ्जोंके लिए यह 'शरत्'ऋतु है क्यों कि कारीगर इस समय प्रफुल्लित है ॥३३॥
वे ( निश्चयेन ) शाखावनम्रा अपि गुणाभिज्ञलोकानां कृते ज्येष्ठाः( प्रशस्ताः ) अमी द्रुमाः, चैत्ररथवत् कुबेरारामवत् चारौ सुन्दरे तवाऽऽरामेभान्ति । पालाशदण्डेन युक्ताःमुनयोऽपि, भद्राणामिदं भाद्रम्, भद्रलोकसंबन्धिनि पदे ( सिंहासन इत्यर्थः ) भान्तः सन्तः प्रख्यातस्य तव यशसःश्रावणाय शुभ्रवस्त्रावृतत्वात् आश्विनसमानतां यान्ति। श्वेतवसनधारिणोमुनयोऽपि त्वामागत्य तव प्रशस्तिं गृणन्तीत्याशयः । चपला राजानः, गुहसमानवीरस्य तव भयेन मार्गं सन्मार्गम् ईयुः अनुसस्रुः । पौषमासे कमलषण्डा इव स्वला म्लानताम् अगुः प्रापुः । माघमासे यथा भानोः भासः ( द्युतयः ) तथा मन्दीभूताः वैरिणः, संयदन्ते ( समरान्ते ) नवपराक्रमस्य फाल्गुनस्य ( अर्जुनस्य समानतां ते वीक्षन्ते । सदा युद्धे त्वामर्जुनवत्पराक्रमिणंवैरिणो जानन्तीत्याशयः ॥३४॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>सप्त वाराः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**श्रीमानयमादित्यो विभाति तव वंशधरो
नित्योदितसोमसोदरास्ते कीर्तयोऽञ्चन्ते**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
बारह महीनें— 'चैत्र'रथ अर्थात् कुबेर के उद्यान के समान सुन्दर इसआपके बाग में वो वो वृक्ष शोभित हैं जो 'वैं' ( निश्चय ) शाखाओं से नभ्रहैं तौभी गुणज्ञों की दृष्टि में 'ज्येष्ठ' याने बडेहैं । 'आषाढ' अर्थात् पालाशदण्ड से युक्तमुनि भी यशः 'श्रावण' अर्थात् सुजस सुनाने के लिये 'भाद्रपद' भद्रलोगों के पद आसन ) अर्थात् सिंहासन पर सुशोभित होकरश्वेतवस्त्रों से 'आश्विन' (क्वार ) के महिने की समानता धारण करते हैं ।'कार्तिक-( स्वामिकार्तिक )-सदृश तुझारे भय से चपल लोग 'मार्ग' ( रास्ताऔर अगहन महीना ) पर आगये । 'पौष' में कमलखण्ड की तरह दुर्जन क्लान्तहोगए । 'माघ' में सूर्याऽऽतप की तरह युद्ध में मन्द पड़गए ऐसे वैरीगणप्रसन्न 'फाल्गुन' अर्थात् अर्जुन के साथ आपकी समानता देखते हैं ॥३४॥
**मङ्गलमनोज्ञास्तव सर्वविधयोऽमी बुधा-
स्तुलितबृहस्पतयो नित्यमुपतिष्ठन्ते।
मञ्जुनाथ कविमण्डिता ते सभाभूमिर्भाति
शनिवदशनिहताः शत्रवोऽद्य वेपन्ते
अन्योन्यं विभज्यमानसेवाऽवसरास्त्वाममी
सप्ताऽपि च वासराः सरागमभिषेवन्ते॥३५॥**
अयम् आदित्यः तववंशप्रवर्तकः । नित्योदितसोमस्य ( चन्द्रस्य )सोदराः समानास्ते कीर्तयः अञ्चन्ते परितः प्रसरन्ति । प्रसिद्धश्चन्द्रः क्षयमपिगच्छति, परं नित्याभ्युदयशालिनश्चन्द्रस्य समानास्त्वत्कीर्तय इत्याशयः । तवसर्वविधयः ( सर्वकार्याणि ) मङ्गलेन अभ्युदयेन मनोज्ञाः तव सर्वकार्येषुस्वत एव मङ्गलं भवतीत्यर्थः । बृहस्पतिसमानाःअमी पण्डितास्त्वां नित्यंसंगच्छन्ते । यथा शनिग्रहेण हतास्तथा अशनिनापि ( इन्द्रवज्रेणापि ) आहतास्ते शत्रवो भयात्कम्पन्ते । एवं परस्परं त्वत्सेवावसरं विभज्य, आदित्यसोमाद्याःसप्तापि वासरास्त्वां सेवन्ते । कविः शुक्रोपि ॥३५॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
सात वार— यह 'आदित्य ( सूर्य ) तो आपके वंशधर हैं। नित्यउदय होने वाले 'सोम' ( चन्द्र ) के समान आपकी कीर्ति है। आपके सबकार्य 'मङ्गल' से मनोहर हैं और ये 'बुध' ( पण्डित ) जो कि 'बृहस्पति' केसमान हैं आपके पास नित्य उपस्थित होते हैं। आपकी सभा 'कवि' (कविता करने वाले और शुक्र) लोगों से मण्डित है। आपके शत्रु 'शनि' की तरहप्रचण्ड अशनि ( वज्र) से आहत होकर काँप रहे हैं। यों सेवा के अवसर कोपरस्पर विभाग करके सातों ही वार अनुराग से आपकी सेवा करते हैं ॥३५॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>श्लोकः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**आदित्यस्तव कीर्त्यतां कुलगुरुः,सोमोपमानं यशो
भूमौ भातु, सदैव मङ्गलमयी मूर्तिस्तवाऽऽलोक्यताम्।
स्तौतु त्वां बुधमण्डली, गुरुजनस्त्वामाशिषा मण्डयेत्
श्रीमन्मानवशक्र ! शुक्रमपि ते शत्रौ शनिर्जायताम्॥३६॥**
ते शुक्रं शौर्यम्, शत्रौ शनिः( शनिवद् भयङ्करम् ) भवतु ॥३६॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>अलङ्काराः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**उपमाविचित्रचारुचूडामणिचित्रा, श्लेष-
कुण्डलविचित्रा, हेतुहारमियमीयते
ललितललन्तिका प्रतीपपत्रपाश्यासुखा
रूपककेयूरमल्पमूर्मिकाऽप्युदीयते।
काव्यलिङ्गकङ्कणनिरुक्तियुक्तिकाञ्चीयुता
सारहंसको विनोक्तिनूपुरोऽपि नीयते
दीव्यदलङ्कारैर्भूरिझङ्कारितदेहलता
सेयं सूक्तिसुन्दरी त्वदङ्काऽऽगममीहते॥३७॥**
उपमाऽलङ्कारविचित्राऽलङ्कारावेव चारुचूडामणिस्थानीयौ ताभ्यां चित्रा
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
'आदित्य' को तो आपका कुलगुरु कहना चाहिये । सोम के समानआपका यश सुशोभित हो । 'मङ्गल’मयी आपकी मूर्ति सदैव देखी जाय ।'बुध' आपकी स्तुति करैं, 'गुरु' लोग आशीर्वाद से आपको मण्डित करैं।आपका 'शुक्र' ( शूरता ) शत्रुओं पर 'शनि' हो ॥३६॥
आश्वर्यकारिणी । इयं ( सूक्तिसुन्दरी ) हेत्वलङ्काररूपं हारमीयते प्राप्नोति ।प्रतीपालङ्कार एव पत्रपाश्या ( ललाटभूषणम् ) तया सुखकारिणी । रूपकरूपंकेयूरम्, अल्पालंकार एव ऊर्मिका अङ्गुलीयकम् ) उदीयते । काव्यलिङ्गंकङ्कणः, निरुक्तियुक्त्यलङ्कारौकाञ्ची एताभ्यां युता । सारालङ्कारो हंसकः पादकटकः । दीव्यद्भिरेभिरलङ्कारैः झाङ्कारयुक्तादेहलता यस्याः सा इयं सूक्तिसुन्दरी भवदङ्काऽऽश्रयं वाञ्छति । कविताऽधुना भवतः अङ्कागताऽस्ति, इदानींतत्सभाजनं त्वदधीनमिति सूच्यते ॥३७॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>श्लोकः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**दृष्टान्तस्त्वमिलाभृतां परिकरस्ते प्रत्यनीकापहः
सारो वाचि, विकस्वरास्तव गुणाः, कस्ते प्रतीपो भवेत्।
उल्लासो मनसि, प्रहर्षणगुणाद्वक्रोक्तिरस्तं गता
नानाऽलङ्कृतिसार भास्करकुलाऽलङ्कारजीव्याश्चिरम्॥३॥**
त्वम् इलाभृतां ( राज्ञाम् ) दृष्टान्तभूतः । ते परिकरः ( परिजनः ) श-
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
अलङ्कार–'उपमा' और 'विचित्र' अलंकार चूडामणि ( शिरोभूषण )हैं जिनसे यह आश्चर्यकारिणी है। श्लेषरूपी कुण्डल से विचित्र है । 'हेतु'अलंकाररूपी हार धारण कर रखा है। 'ललित' इसकी लम्बी माला है ।प्रतीपरूपा ललाटभूषण से यह सुखकारिणी है । 'रूपक' बाजूबन्द और'अल्प' अलंकार अँगूठी है। 'काव्यलिङ्ग' रूपी कङ्कण तथा 'निरुक्ति' और'युक्ति' रूपी काञ्ची( करधनी तगडी ) से यह युक्तहै । 'सार' पैर का कडाऔर 'विनोक्ति' पाजेब हैं। यों चमत्कारयुक्त अलङ्कारों से झंकारितशरीरवालीयह सूक्ति-( कविता ) सुन्दरी आपके अङ्क काआश्रय चाहती है \[ इसकाआदर अब आपके अधीन है \] ॥३७॥
त्रुनाशकः। प्रहर्षणगुणात् सदाप्रसन्नतारूपाद् गुणात्, वक्रभाषणं त्वयिनास्त्येव । नानाविधभूषणानां सारभूत ! ( अर्थात् भूषणानामपि भूषक ) ।पक्षेदृष्टान्तादयोऽलङ्काराः सूच्यन्त एवेति मुद्रा ॥३८॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>छन्दांसि<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**श्रीस्ते पञ्चचामरमरुद्भिर्मदलेखाऽऽवहा
लक्ष्मीरतिलेखा तव हस्ते लोकनीयेयम्
पृथ्वी त्वपराजिता जयाय ते रथोद्धताऽद्य
चित्रं स्वागताय संप्रहर्षिणी त्वदीयेयम्।
आर्याणां मनोरमा नरेन्द्र गुणगीतिरहो
चित्रा वैरिलोकेष्विन्द्रवज्रायिता जातेयं
वंशस्थाऽङ्कशालिनी सुवृत्तपरिपालिनी ते
कीर्तिर्जयमालिनी मनःसु माननीयेयम्॥३९॥**
तव श्रीः ( लक्ष्मीः शोभा वा ) पञ्च-चामराणां पवनैः, मदचिह्नधारिणी ।त्वं चामरपवनैः प्रमदितचित्तो भासीत्याशयः । तत्र इस्तै राजलक्ष्म्याः
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
आप राजाओं के 'दृष्टान्त' हैं। आपका 'परिकर' (परिजन) 'प्रत्यनीक'अर्थात् शत्रुओं को मारने वाला है। आपकी वाणी में 'सार' और गुण'विकस्वर' ( फैलनेवाले ) हैं। फिर भला कौन आपके 'प्रतीप’ ( विरुद्ध )होगा ? आपके मन में 'उल्लास' है । 'प्रहर्षण' ( प्रसन्नता ) गुण से 'वक्रोक्ति( बाँका बोलना ) आपके संमुख अस्त है। नानाअलंकारों के सारभूत हे भानुकुल के अलंकार ! आप चिरंजीव रहैं\। \[ यहां 'दृष्टान्त' 'परिकर' आदिअलङ्कारों की भी सूचना है \] ॥३८॥
छन्दों की सूचना—आपकी राजलक्ष्मी (अथवा शोभा ) पांच चँवरों की वायु से मदचिह्न धारण करने वाली है। आपके हाथ में राजलक्ष्मी
रतेः प्रीतेः लेखा ( रेखा ) दर्शनीया, तव हस्ते तथा सौभाग्यरेखास्ति यथाराजलक्ष्मीस्त्वां प्रीत्येव सदानुसरति । तव जयाय ( विजययात्रायै ) रथद्वाराउद्धृष्टा,अपराजिता अन्येन राज्ञा न विजिता, त्वदीया इयं पृथिवी, तव स्वागतविधानार्थं प्रहर्षयुकास्तीति चित्रम् ।हे नरेन्द्र ! तव गुणगीतिः आर्यजनानांमनोरञ्जिकाऽपि वैरिषु इन्द्रवज्रसदृशी पीडाकारिणी जाता इति इयं गुणगीतिर्विचित्राऽस्ति । अत एव वंशस्थेन अङ्केन ( चिह्णेन पञ्चरङ्गध्वजादिना )शोभमाना सद्वृत्तपालिका विजयमालाधारिणी ते कीर्तिः सज्जनानां मनसिसंमाननीया । अत्र हि क्रमशः श्री-पञ्चचामर-मदलेखा-लक्ष्मी-रतिलेखा-पृथ्वी-अपराजिता-जयकरी-रथोद्धता-चित्रस्वागता-प्रहर्षिणी-आर्या-मनो-रमा-नरेन्द्र-गीति-चित्रा-इन्द्रवज्रा-वंशस्थ-शालिनी-कीर्ति-मालिनी
छन्दांसिनामतः सूचितानि भवन्ति । बहूनि वृत्तरत्नाकरे, बहूनि च छन्दःप्रभाकरे( हिन्दीग्रन्थे ) द्रष्टव्यानि ॥३९॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>श्लोकः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**मन्दाक्रान्तामव तव यशःशालिनीं वीर पृथ्वी-
मार्योन्नेयां प्रथयतु भवान् भानुवंशस्थगीतिम्।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
की प्रीति की रेखा देखने योग्य है । आपकी विजययात्रा के लिए रथसेखुदी, दूसरे किसीने नहीं जीती ऐसी यह आपकी पृथिवी आपके स्वागत केलिए हर्षयुक्त है । हे नरेन्द्र ! आपकी गुणगीति आर्यजनों के लिये मनोरञ्जकहै तौभी आश्चर्य है कि वैरीलोगों में वह इन्द्र के वज्र के समान पीडाकरने वाली है। वंशस्थ अङ्क से अर्थात् खानदानी चिह्न ( पँचरङ्ग झण्डाआदि ) से शोभित, सद्वृत्तको पालन करने वाली, विजयमाला धारण करनेवाली, आपकी कीर्ति सज्जनों के मन में संमाननीय है। इस पद्य में क्रमशः-श्री-पञ्चचामर-मदलेखा-आदि छन्दों की सूचना है, जिनके लक्षण आदिहिन्दी के 'छन्दःप्रभाकर' में देखिये ॥३९॥
**विद्युन्मालाललितभवने श्रीर्जयस्रग्धरा स्ता-
त्कामक्रीडा तव रिपुगणेष्विन्द्रवज्रायिताऽस्तु॥४०॥**
हे वीर ! साम्प्रतं मन्दज्जनैराक्रान्ताम् तव यशःशोभमानाम् इमांपृथ्वीम् ( जयपुरवसुन्धराम् ) अव मन्दान् बहिर्निःसार्य रक्ष । भानुवंशस्थांयशोगीतिं भवान् आर्यजनबर्द्धनीयां विदधातु । विद्युद्दीपमालाभिर्ललितेभवद्भवने राजलक्ष्मीः विजयमाल्यधारिणी भवतु । तव कामकेलिः रिपुगणेषुइन्द्रवज्रमिव पीडाऽऽवहाऽस्तु ॥४०॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>सिंहावलोकनम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**मीयन्तां मधुद्रवेण वाचो मानभूमिपते–
र्नीतिनैपुणेन परिपन्थिनो विनीयन्ताम्
नीयन्तां समस्तसुखसौभगं विनीताः प्रजाः
कीर्तयो दिगन्तरेषु निर्भरं निधीयन्ताम्।
धीयन्तां प्रजामनःसु मुद्राः शुभकार्यशतै–
र्धर्मविपरीताः क्रूरकृतयो विगीयन्तां
गीयन्तां शुभाशिषो गृहे गृहेऽद्य मञ्जुनाथ
मानमेदिनीन्द्रगृहे संपदः समीयन्ताम्॥४१॥**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
हे वीर ! मन्द लोगों से आक्रान्त ( दबाई गई) और कीर्तिशालिनीइस पृथ्वी ( जयपुरधरा ) की रक्षा करिये । भानुवंश की यशोगीति कोआप श्रेष्ठजनों से बढाने योग्य बनाइये । बिजली की दीपपङ्क्तिसे मनोहरआपके भवनों में राजलक्ष्मी जयमालाधारिणी हो । और आपकी यथेच्छक्रीड़ा बैरीलोगों में इन्द्रवज्र के समान हो ॥४०॥
मानभूपालस्य वाचः क्षौद्रद्रवेण उपमिता भवन्त्वित्याशीः। नीतिनैपुणेन प्रतिकूला अपि विनीताः क्रियन्ताम् । आज्ञाकारिण्य इमा जयपुरप्रजाःसुखसौभाग्यं अनु । (भवता) प्राप्यन्ताम् । शुभकार्यशतद्वारा प्रजामानसेषुनिजप्रभावस्य मुद्राः अङ्क्यन्ताम् । तथाविधानि प्रजाहितावहकार्याणि क्रियन्तांयैर्हि प्रजानां मनसि भवतः प्रभावस्य मुद्रा अङ्किताभवेदित्याशयः । क्रूराःकृतयः (प्रजानामुत्पीडककार्याणि) । अत एव 'मानभूपस्य गृहे संपत्तयःसमेताः (संगताः ) भवन्तु' इति शुभाशिषः प्रजानां गृहे गृहेऽद्य गीयन्ताम् ।एवं सत्कार्यैःसुप्रसन्नाः प्रजाः गृहे गृहे भवतः संपदभिवृद्धेराशिषः प्रददत्वितिकवयितुराशीः ॥४१॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
माननरेन्द्र की वाणी शहद के समान मधुर हों । नीतिनिपुणता सेविरोधिगण जीते जाँय ।राजभक्त प्रजाओं को समस्तसुख और सौभाग्यदीजिये । दिग्दिगन्त में आपकी कीर्ति कर दीजिये ।अच्छे अच्छे कार्यों सेप्रजा के मन पर अनुराग की मुहर बिठा दीजिये । धर्मविपरीत क्रूर कार्यों को ठुकरादीजिये । घरघर मैंयह शुभ आशीर्वाद गाये जाँय कि— 'माननरेन्द्रके घर में सब संपत्तियां इकट्ठी होजाँय' ॥४१॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>नीतिनिवेदनम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>सोरठा<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**जयपुरनगरनरेश भानुवंशवारिधिविधो ! ।
अवधारय सनिवेशमेतां सुजननिवेदनाम्॥४२॥**
सनिवेशम् अभिनिवेशपूर्वकम् अवधानपुरस्सरमित्यर्थः ॥४४॥
**क०—भारतविभासमानश्रीमन्मानभूमिभुजा
कीर्तिवल्लरीयं परिगोपिता निपिच्य ताम्
विद्यास्वनुरागवता तदनु विवर्द्धिताऽसौ
जयसिंहभूमिभृता पुष्प्यन्तीं विविच्य ताम्।
गुणिजनतोषकेण श्रीमद्रामभूमिपेन
मञ्जनाऽथ माधवेन पुष्टाऽसौ विविच्यतां
भानुवंश्यभूमिपतिकुञ्जर महीप मान
सेयं भवताऽद्य दानवारिणा निषिच्यताम्॥४३॥**
भारतवर्षे सर्वत्र विभासमानेन ( प्रख्यातेन ) श्रीमता मानसिंहभूपालेन( प्रथमेन ) तां (मानसिंहकालिककीर्तिवल्लर्याः हृदये स्मरणेन परोक्षनिर्देशः)अथवा तां मूलकन्दलीं ( 'जड़' ) निषिच्य, इयं ( अस्मिन् समये वर्तमा-
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
भानुवंशरूपी समुद्र के लिये चन्द्र के समान हे जयपुरनरेन्द्र ! इससुजनों के निवेदन को अवधानपूर्वक सुनैं॥४२॥
भारत के इतिहास में सुप्रसिद्ध श्रीमान् सवाई मानसिंहजी ने उसमूल कन्दली को सींचकर इस कीर्तिलता की रक्षा की । फिर विद्यानुरागी
नेति, समक्षनिर्देशः) कीर्तिरूपा वल्ली परिगोपिता रक्षिता । तदनु तदनन्तरम्, विद्यासु अनुरागवता सवाईजयसिंहदेवेन (द्वितीयेन) तां पूर्वोक्तांकीर्तिवल्लरीं पुष्प्यन्तीं विकसन्तीं विविच्यज्ञात्वा असौकीर्तिवल्लरी वर्द्धिता । श्रीमज्जयसिंहदेवस्य प्रख्यातो विद्याऽनुरागः । अनेनैव हि स्थाने २ ज्यौतिषयन्त्रशालाः स्थापिताः सन्ति, या विस्मापयन्ते दर्शकान्विदुषः । तदनन्तरम्—गुणिजनानां सन्तोषकेण श्रीमद्रामसिंहदेवेन (अर्वाचीनेन) ।अथ पित्राप्रतिष्ठापिताया राजपद्धतेः, गुणिजनजीविकायाश्च यथावन्निर्वाहणात् मञ्जुनाअभिरूपेण (प्रशस्येन) श्रीमन्माधवसिंहदेवेन ( अर्वाचीनेन ) च असौकीर्तिवल्ली पुष्टा (सुतरां वर्द्धिता ), इति विविच्यतां विचार्यताम् । तस्मात्—भानुवंश्यानां भूमिपतीनां मध्ये कुञ्जर श्रेष्ठ ! हे मानमहीप ! सा इयं कीर्तिवल्लरी अद्यभवता दानवारिणा मदजलेन निषिच्यताम् । कुञ्जरो मदजलेननिषिच्य स्वाभीष्टां वल्लीं यथा वर्द्धयति तथा भवता दानसामयिकेन अर्घ्यजलेन निषिच्य इयं कीर्तिवल्ली वर्ध्यताम् इति माननरेन्द्रं प्रति दानौदार्यंप्रार्थ्यते । किञ्च शब्दशक्तिमहिम्ना—"भवता दानवारिणा दानवानां दैत्या-
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
श्रीजयसिंह महाराज ( जयपुर बसाने वाले ) ने इसको फूलती हुई देखकरबहुत कुछ बढ़ाया । अनन्तर गुणीजनों को संतुष्ट करने वाले श्रीरामसिंहमहाराज ( अर्वाचीन ), तथा उनकी पद्धति को अक्षुण्ण रखने वाले श्रीमाधवसिंह महाराजने इस (कीर्तिलता) को परिपुष्ट किया। भानुवंशी राजाओंमें कुअर के समान हे मानमहाराज इस कीर्तिलता को अब आप दानजलसे हाथी के पक्ष में मदजल और महाराज के विषय में दान के समय संकल्पका जल रूपका जल \] सींचिये । ( 'दानवारिणा' इस पद में 'दानव-अरि' इस पदच्छेद से दैत्यारि भगवान् का अर्थ होकर ध्वनि निकलती है कि–'समयसमय पर अंशावतार लेकर भगवान् लोक की रक्षा किया करते हैं। भगवद्विभूतिरूप आपको भी उस ही प्रकार रक्षा करनी चाहिये' ) ॥४३॥
नाम् अरिणा विष्णुरूपेण सता निषिच्यतामयमर्थोपि ध्वन्यते । समये समयेआविर्भूय यथा हरिर्दुष्टान्दमयित्वा त्रिभुवनीरूपां कीर्तिलतां गोपायति, तथादानवानामरिणा दुष्टदण्डकेन सता भवता, इयं कीर्तिवल्ली निषिच्यताम् ।”तथा च नरेन्द्रस्य विष्णुसमानत्वं ध्वन्यते ॥४३॥
**सर्वविधशोभाशालि जयपुरराज्यमहो
पालितं पुराणैः प्राज्यमेतत्परिगीयते
श्रीमद्भानुवंशोप्यद्य यावद्भाविभूपवरै-
र्लम्भितप्रशंसोऽस्तीति केन न वा स्तूयते।
मञ्जुनाथ राज्यस्याऽस्य जातः कर्णधारो भवान्
भानुकुलाऽऽधारोऽप्यद्य भवति निरूप्यते
जयपुरराष्ट्रस्याऽष्टचत्वारिंशन्लक्षदृशा-
मेकमात्रलक्ष्यमसि श्रीमन्मानभूपते॥४४॥**
प्राचीनैः राजभिः पालितं जयपुरराज्यमिदं शिल्प-कला-दिद्वारा मनुष्यकृतशोभया, गिरि-निर्झर- बालुकाप्रान्तरादिबहुलतया प्राकृतिकशोभया चभूषितं प्राज्यं सुसम्पन्नं च परिगण्यते । भानुवंशोप्ययम् अद्ययावत्संजातैःराजवरैः प्रापितप्रशंसः । एतदवधिसंजातैर्नृपैर्भानुवंशस्य प्रशंसैव प्रचारितेतिसर्वैरेव स्तुतिः क्रियते । निरूप्यते दृश्यते । राज्यनिवासि-चतुर्विंशतिलक्षसं-
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
प्राचीन राजाओं से परिपालित यह जयपुर का राज्य सर्वविध शोभाओं ( शिल्पकलाओं के कारण मानवी शोभा, पहाड़ झरने बालुका आदि सेप्राकृतिक शोभा) से भूषित और संपत्तिशाली है। इस भानुवंश को भीअब तक के राजाओं ने प्रशंसा ही दिवाई है। हे राजन् ! इस राज्यनौका
ख्याकलोकानाम् अष्टचत्वारिंशल्लक्षसंख्यानां नेत्राणां त्वमेव एकमात्रं लक्षयमसि । निजोन्नतिनिमित्ते सर्वाः प्रजास्स्वामेव साभिलाषमीक्षन्ते इत्यर्थः ॥४४॥
**राज्याऽनुग्रहेण नलयन्त्राज्जलमाप्यतेऽद्य
मार्गमार्गमध्ये दीपपङ्क्तिर्दीप्यते भृशम्
प्रान्ते प्रान्त एवशिक्षासत्त्रमुपपन्नमस्ति
यत्र निर्निरोधमेषा शिक्षां लभतेऽनिशम्।
एवमनपायां भवदीयच्छत्रच्छायां प्राप्य
भूयोऽप्युन्नतीनामद्य सैषा वहते तृषं
हंहो भूपतीनामीश ! सेयं त्वदधीना प्रजा
तव भुजदण्डोपरि दीना दधते दृशम्॥४५॥**
अग्रे यद्भवेत्तदस्तु, परम् अद्य ( वर्तमानसमये) राजतन्त्रस्यानुग्रहेणजलयन्त्रेभ्यो जलं प्राप्यते । राजद्रव्येणैव प्रत्येकमार्गस्य मध्ये विद्युद्दीपपङ्किःप्रकाशते । प्रान्तेप्रान्ते राज्यस्य प्रायो बहुषु स्थानेषु शिक्षायाः सत्त्रम् 'सदावर्तः उपपन्नं सुलभम् । सत्त्रपदेन 'शुल्कं विनैव राज्ञा विद्यालयेषु
शिक्षाप्रचारिते'ति शुल्कपक्षपातिषु राज्याधिकारिकतिपयेषु पूर्वतनराजानामौदार्यनियमः सूच्यते । एषा (प्रजा) । अनिशमिति 'हिन्दीसाहित्यरात्रिपाठशाला'प्रमुखविद्यालयेषु रात्रिशिक्षापि प्रचारितेति सूचितम् । अनपायाम् हानिभयरहितां त्वत्कृतां रक्षां प्राप्य इदानीम् इतोऽधिकानामुन्नतीनां तृष्णां धारयति ।
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
के अब आप कर्णधार हुए हैं। भानुवंश का आधार भी अब आपही पर है।( अत एव ) हे माननरेन्द्र इस राष्ट्र के अडतालीस लाख नेत्रों के (चौबीसलाख जनसंख्या के) एकमात्र लक्ष्य इस समय आप ही हैं ॥४४॥
जल-आलोक-शिक्षादीनां निःशुल्कप्राप्तिरूपा उन्नतिस्तु पूर्वत एवास्ति, इदानींश्रीमता निजराज्यप्राप्तेरुपलक्ष्ये का नवीना अस्याः प्रजाया उन्नतिः क्रियते इतिउन्नतिविषये त्वत्सापेक्षिणी अत एव दाना प्रजा तव भुजदण्डोपरि दृशं दधतेस्थापयति 'दूध धारणे । भवान् हि सीकरखेतरीप्रभृतिराजपदाङ्कितसामन्तानामीशः । अतएव अतिसमृद्धस्य तत्र प्रजानामुन्नतिकार्ये द्रव्यविनियोगःसुकर एवेति स्वत एव भवता विचार्य समयोचिता उन्नतिः कार्या । राजभक्ताजयपुरप्रजा तु प्राप्याधिकारबलं प्रदर्श्य न किञ्चित्प्रार्थयितुमर्हति, तदेव 'दीना'इत्यनेन ध्वनितम् । अन्यथा अस्मिन्समये अन्यान्यदेशेषु प्रजा तु राज्ञां सकाशाद्वलेन निजमधिकारं लिप्सते इति तां नीति प्रति जयपुरप्रजाया उपेक्षा चसूचिता ॥४५॥
**नानाविधकाम्यकरजालात्परिमोचिताऽऽसी-
न्निजनरपालादुन्नताऽसौसुकृतैरहो
निःशुल्कौषधालयादिसंस्थाभिः सुरक्षिता च
निःशुल्कं सुशिक्षिता च साधुशिक्षितैरहो।
हंहो जयपत्तनपुरन्दर ! धुरं दधत-
स्त्वत्पुरोऽर्थयन्ते बुधा विनयशतैरहो**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
राज्य की तरफ से ही मार्ग मार्ग में नलों से जल मिल रहा है, औरदीपकों की पङ्क्कि रोशन है । प्रान्त प्रान्त में ही शिक्षा के सदावर्त खुले हैंजिनमें यह प्रजा बेरोक टोक शिक्षा प्राप्त कर रही है। इस तरह हानिभय सेरहित आपकी छत्रछाया को प्राप्त करके यह प्रजा इससे अधिक और भी कुछउन्नति और लाभ की आशायें रखती है। राजाओं के राजा हे माननरेन्द्र !आपके अधीन हुई यह प्रजा आपके ही भुजदण्डपर अपनी सतृष्ण दीन दृष्टिबाँधे हुए हैं ॥४५॥
**पूर्वतोऽनुभूतभूरिभव्या भवदीया प्रजा
न व्याजेन वञ्व्या भवेन्नव्याधिकृतैरहो॥४६॥**
पूर्वैर्जयपुरराजैः नानाविधात् काम्यात् ( स्वेच्छया योजितात ) करजालात् ( 'टैक्स' समूहात् ) इयं प्रजा रक्षिता । सुकृतैः ( सौभाग्यवशात् )निजात् नरपालादेव चेयमुन्नता अभूत् । शुल्करहिताभिः औषधालय-'हॉस्पिटिल' - 'म्युनिसिपिलटी' प्रभृतिभिः संस्थाभिः इयं प्रजा पालिता,निःशुल्कम् उत्तमशिक्षणैःशिक्षिता च । हे नरेन्द्र ! जयपुरराज्यभारं गृहीतवतः तव पुरस्तात् इमे बुधाः (बुद्धियुक्ताः, अत एवैषां विनीता प्रार्थना नोपेक्ष्येति) शतविनयपूर्वकं प्रार्थयन्ते–"त्वत्कृपया, पूर्वकालादारभ्य अनुभूतनानाकल्याणा सेयं प्रजा नवीनतया अस्याआन्तरिकीमावश्यकतामजानद्भिर्नवीनैः पदाधिकारिभिः केनापि मिषेण न प्रतारणीया भवेत् " ॥४६॥
**भूरिलक्षमुद्राभिर्न्यवेशि विद्युदस्मिन्पुरे
'गैस'रुचिरेखां बहुमूल्यामपनीय ताम्
लक्षव्ययैः कृष्णश्लक्ष्णपृष्ठा कृता राजपथा
राजगृहा रङ्गादिभिर्नीता रमणीयताम्।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
प्राचीन राजाओं की कृपा से ही यह नानातरह के करों ( टैक्स ) सेछुड़ाई गई और उन्हीं से यह उन्नत भी हुई। बिना मूल्य राजकीयहॉस्पिटल आदि संस्थाओं से यह सुरक्षित और बिना फीसकी अच्छी अच्छीउन्नत शिक्षाओं से यह सुशिक्षित हुई । हे जयपुर के इन्द्र ! राज्यकी पतवार थामे हुए श्रीमान् के आगे बडी नम्रता के साथ बुद्धिमान् लोगयही प्रार्थना करते हैं कि आपकी कृपा से अबतक अनेक प्रकार के आरामपाचुकी यह प्रजाआगे भी नये अधिकारियों द्वारा कानूनी लपेट में नफाँसीजाय ॥४६॥
**किन्तु कृपानाथ ! बहिर्दर्शनीयसौन्दर्याऽपि
सेयं पुरी त्वन्तर्यातसारा परिचीयतां
शिल्पपरिष्कारं विना व्यापाराऽधिकारं विना
राजधनाऽऽधारं विना पारं कथमीयताम्॥४७॥**
बहुमूल्यां 'गैस'प्रकाशपङ्क्तिम् उत्पाट्य, बहुलक्षमुद्राणां व्ययेन विद्युत्(Electricity) न्यवेशि स्थापिता ।लक्ष-लक्षमुद्राणां व्ययैः राजमार्गाःकृष्णवर्णाः मसुणपृष्ठाश्चकृताः ।नवीनशिल्पचातुर्यमप्रदर्श्य केवलं रङ्गादिभिःउपरितनसंस्कारैः राजगृहा रमणीयतां नीताः । बहिस्तो दृश्यसौन्दर्याऽपिअन्तर्भागे तु सेयं पुरी धनवृद्धिं विना गतसाराऽस्तीति परिज्ञायताम् । पूर्वंयद्धिश्रेष्ठिनां व्यापारकार्ये प्रसृतमासीत्तस्य राजकीयद्रव्यस्य साहाय्यं विनाप्रजेयं निजनिर्वाहविषये कथं वा पारमीयताम् पारंगता भवतु, ईङ् गतौ ॥४७॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
जिस पर पहले बहुत खर्च हो चुका था ऐसी गैसकी रोशनी को हटाकरलाखों के व्यय से यहां बिजली की रोशनी लाई गई । लाखों के ही खर्चसे नई नई सड़कें बनीं और पहले की सड़कों पर डामर विछाया गया ।राजमहलों को नये रंग ढंग से सजाया गया । हे कृपानाथ ! यों बाहर सेयह नगरी बहुत सुन्दर दीखती है किन्तु भीतर से इसका सार कम होताजारहा है। जब तक यहां की कारीगरी का सुधार और विस्तार न कियाजाय,देशी व्यापार को परिष्कार और प्रसार न दिया जाय, राजकीय धन काआधार और संचार न हो ( जैसा कि पहले राजकोष का धन व्यापारियों मेंफैला हुआ था ) तब तक प्रतिस्पर्धा के इस युग में इसका बेडा पार कैसेहो ? ॥४७॥
**श्रीमन्तं समेत्य भूरि मोदते विनीता प्रजा
धार्मिकं भवन्तं वीक्ष्य विज्ञः कुरुते स्तुतिम्
शिक्षापथदीक्षितो भवानपि च राज्यं प्राप्य
जाने यत्सभाज्यं कर्म कुर्वन् लभते द्युतिम्।
मञ्जुनाथ किं जल्पामि नीतिसारविज्ञो भवान्
वारं वारमेतत्किं तु यातु भवतः स्मृतिं
तव भुजदण्डोपर्यखण्डोदयशालिन्विभो !
जयपुरभव्यभूमिखण्डो वहते धृतिम्॥४८॥**
यदि भवान् धार्मिको भवेत्तर्हि श्रीमन्तं वीक्ष्य, धर्मस्य राजनीतेश्चविज्ञो जनः स्तुतिं कुर्यात् । अहमपि चैतज्जाने यत् प्राप्तशिक्षो राज्यं प्राप्यभवान् स्वत एव सज्जनैः सभाज्यं ( अनुमोदनीयम् ) कर्म कुर्वन् कीर्तिलभते । भवतः स्मृतिं यातु, भवान् सदा स्मरतु इत्यर्थः । किं तदाह—"हेअखण्डाभ्युदयशालिन् ! तव भुजदण्डोपरि भव्योयं जयपुरभूखण्डो धैर्यंधारयति" । भारवहनक्षमेण निजकरेण त्वमेव रक्षां समयोचिताभ्युदयदानादिकं च करिष्यसीति धैर्यादेव सोयं मौनमास्ते इत्याशयः ॥४८॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
श्रीमान् को पाकर यह विनीत प्रजा बड़ी प्रसन्न हुई है। आपको धार्मिक देखकर विज्ञगण स्तुति भी करते हैं। श्रीमान् शिक्षा दीक्षा पाचुके हैंअत एव मैं जानता हूं कि राज्यभार लेने पर श्रीमान् प्रशंसनीय कार्य करकेअवश्य ही कीर्ति प्राप्त करेंगे। मैं क्या कहूं, स्वयं श्रीमान् नीति का सारजान चुके हैं। किन्तु श्रीमान् को बार बार यह स्मरण में आना चाहिये कि'अखण्ड ऐश्वर्य को भोगने वाले हे जयपुराखण्डल ( इन्द्र) आपके हीभुजदण्ड पर जयपुरभूखण्ड को घमण्ड है' ॥४८॥
**जीविकामनाप्य जना नूतनप्रबन्धोदये
यान्ति दीनबन्धो ! दूरे क्रोशकसहस्राणाम्
मासि मासि मोदन्ते विदेशाऽऽगता मुद्राशतै-
र्मासिकमलभ्यं किन्तु दीनैर्दशमुद्राणाम्।
किं कुर्युःकृपानिधान !धान्यं सुमहर्घमभू-
द्याति बहिर्भूरि ततो निद्रां विद्धि विद्राणां
यावन्न भवेयुरभिधार्याःशिल्पकार्यालया-
स्तावदपसार्या कथं दुर्दशा दरिद्राणाम्॥४९॥**
नवीनप्रबन्धे जीविकाम् न आ-आप्य (अप्राप्य) नराः क्रोशसहस्राणां दूरे यान्ति ।विदेशेभ्य आगताः पदाधिकारिणस्तु मुद्राशतैः (अपरिमितमुद्राभिः ) प्रतिमासं मोदन्ते । धान्यं भूरिपरिमाणे बहिर्देशेषु याति,ततः (तस्मादेव दुःखात् ) निद्रां विद्राणां पलायितां विद्धि । अभिधार्याःस्थापनीयाः ॥४९॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>छप्पय<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**निजकार्येष्वधिकारिजनात्सहकारमलब्ध्वा।
कृषिकाःकृषिकार्यंत्यजन्ति विनिकारं लब्ध्वा॥**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
जीविका न पाने के कारण बहुत से गरीब काले कोसों जारहे हैं।विदेशी पुरुष सैंकडों मासिक पाकर प्रसन्न हैं किन्तु गरीबों को दस रुपया मासिकभी दुर्लभ है ।क्या करें कृपानिधान ! धान्य महँगा होता जा रहा है, बाहरभी निकासी होरही है। अत एव फ़िक्र से नींद उड़ गई है। जब तकदेशी कारख़ाने नहीं स्थापित किये जाँयँ तब तक दरिद्रों की दुर्दशा कैसेहटाई जा सकती है ॥४९॥
**जन्मभूमिमवमुच्य वेतनाद्यान्ति विदेशे।
प्रचुरकृषिक्षेत्राणि वन्ध्यतां विदधति शेषे॥
अयि धरणिधुरन्धर ! धरणिरियमेति सरणिमेतां हि चेत्।
कथमृद्धिरयेन्नृपकोषजा पुनः प्रजापि च किं पचेत्॥५०॥**
निजकार्येषु कृषिकार्येषु 'नाज़िम तहसीलदार' प्रभृतिपदाधिकारिंगणात्सहयोगम् (सहायताम् कृषिकार्ये सौकर्यप्राप्तिरूपाम् ) अलब्ध्वा, प्रत्युत तिरस्कारं प्राप्य कर्षकाः कृषिं त्यजन्ति । वेतनात् वेतनं प्राप्य । ततश्च शेषे परिणामे प्रचुरकृषियोग्यानि क्षेत्राणि वन्द्यताम् अकृष्टताम् ('बंझड़' ) धारयन्ति ।इयं धरणिः शनैः शनैरेतामेव सरणि ( वन्ध्यतारूपाम् ) चेत् एति, तर्हिराजकोषजा ऋद्धिः कथमयेत् ? कृषिं विना कोषस्थापनोचितं द्रव्यं कथमागच्छेत् ? कृषिं विना दीना प्रजापि च किं पक्त्वा भुञ्जीतेत्याशयः ॥५०॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>धर्मपालनविषये निवेदनम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**क०—भारतमेवाहुर्बुधा आद्यसभ्यताया गुरुं
तस्योत्कृष्टता या मौलिमान्या सा महीयसाम्
कौटिलीयशास्त्रगतनीतिरेतदीया देव !
दर्पादर्चनीया ह्यपि पाश्चात्त्यस्थवीयसाम्।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
खेतों के कामों में प्रान्तीय अधिकारियों की सहायता न पा बल्के सब तरहतिरस्कार पाकर खेतिहर लोग खेती छोड़ रहे हैं। यही नहीं, जन्मभूमि छोड़कर नौकरी की खातिर विदेश जा रहे हैं। इस ही लिये खेती के योग्य बहुतसे खेत बंझड होते जारहे हैं। भूमि के भार को उठाने वाले हे भूमिनाथ !यदि भूमि इस ही रास्ते चली तो खजाने की समृद्धि कैसे होगी और प्रजाभी क्या पकावेगी ? ॥५०॥
**भानुवंशभूषण ! भवन्तं भूरि भाषे किमु
भारतीयरीतिः सुप्रकाशेयं गरीयसाम्
सर्वोपि हि साचीकृताऽसूयमुपयाची भवे-
त्प्राचीनप्रथायाः परिपालनपटीयसाम्॥५१॥**
तस्य भारतस्य या उत्कृष्टता सा न तिरोहिता, अपि तु अतिशयेन महतामपि जनानां शिरसा वन्दनीया । एतस्य प्रत्यक्षं प्रमाणं निर्दिशति—हे देव !कौटिलीयाऽर्थशास्त्रगता एतद्भारतसंबन्धिनो राजनीतिः पाश्चात्यानामपि गुरुपुरुषाणां गर्वपूर्वकं सत्करणीया । अत एव प्राचीनप्रथायाः पालनचतुराणांनृपाणामग्रे सर्वोपि जनः( देशवासी वैदेशिकश्च) तिरोहिताऽसूयम् ( असूयांत्यक्त्वा) उपयाची भवेत् आनुगत्यप्रार्थी भवेदित्यर्थः ॥५१॥
**किं नाऽभवन्भारतीयभूमौ भूरिभूपाला हि
कीर्तिं विना कालात्स्मृतिर्येषां मार्गणीयेयम्
कीर्तिः किल कच्छकुलजानां धर्मकृत्यैरेव
पौरपरिस्तुत्यैरिति वार्ता द्रढनीयेयम्।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
खोज करने वाले विद्वान् भारतवर्ष को ही सभ्यता का आदिम गुरुबतलाते हैं। इसके उत्कर्ष को बड़े से बड़े लोग सिर झुका कर मानते हैं।हे देव ! 'कौटिलीय अर्थशास्त्र में भारतीय वह राजनीति है जिसे बड़े गर्वसे पश्चिम देश के बड़े बड़े लोग भी संमान देते हैं । हे भानुवंशभूपण !आपसे विशेष क्या निवेदन किया जाय, भारतीय रीति बडे बडे आदमियोंमें जाहिर है। प्राचीन प्रथा का पालन करने वाले राजाओं के आगे सबलोग ईर्ष्या छोडकर अनुगत हो जाते हैं ॥५१॥
**किं बहुना श्रीमद्रामसिंह-माधवेन्द्रमुखै-
रखिलसुखैश्चरितैः ख्यातिरर्जनीयेयं
हंहो भानुवंश्यभूप ! सूरिसुविचार्यैः शुभ-
कार्यैः कला कच्छकुलकीर्तिः कलनीयेयम्॥५२॥**
भारतभूमौ बहवो भूमिपालाः अभवन् परं कीर्ति विना येषां भूपानांस्मृतिः कालवशादिदानीमन्वेषणीयैव । इतिहासेषु येषां कीर्तिः प्रख्यायते, तएवसर्वैः स्मर्यन्ते अन्येषां तु स्मृतिः कालगर्भे विलीनेत्याशयः ।सा कीर्तिस्तुकच्छवंशप्रसूतानां राज्ञां पौरजनद्वारा स्तवनीयैर्धार्मिककार्यैव भवतीत्येषावार्ता दृढीकरणीया । बहुना प्रमाणेन किम् ? श्रीरामसिंहमाधवसिंहप्रमुखैः( अस्यामेव शताब्द्यांप्रख्यातैः) राजभिः सकलप्रजासुखकारकैः धर्माचरणैरेव इयं ख्यातिः अर्जनीया अभूत् । अत एव अस्मिन्नेव भानुवंशे प्रसूत हेभूप ! सूरिभिरपि मननीयैः सुविचार्य कृतैरित्यर्थः । शुभकार्यैः कच्छवंशस्यकीर्तिः कला मनोहारिणी कर्तव्या ॥५२॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
भारतभूमि में ही क्या ऐसे बहुत से राजा नहीं होगये हैं जिनकीऐतिहासिक कीर्ति न होने के कारण कालने स्मृति ही विलुप्त करदी ।और कच्छवंशी राजाओं की कीर्ति पुरवासियों से प्रशंसनीय धर्मकार्यों से हीहोसकती है, इस बात को भी दृढ कर लेना चाहिये। अधिक क्या, महाराजश्रीरामसिंहजी और माधवसिंहजी आदि राजाओं ने भी प्रजाहित के कार्योंसे ही ख्याति पाई है। इसलिये हे भानुवंशभूषण ! अच्छे आदमी भीजिनकी प्रशंसा करें ऐसे शुभ कार्यों से कच्छवंश की कीर्ति को उन्नत बनानाचाहिये ॥५२॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>प्राक्तननीतिनिर्वाहार्थं निवेदनम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**येषां पूर्वपूरुषा नृपार्थेजहुर्जीवनानि
राष्ट्रमङ्गलार्थेभवेत्तन्मतिर्न नेया किम् ?
दूरदूरदेशान् जातिवेषान्परिहाय पुनः
प्रतननरेशानश्रिता ये तेऽद्य हेयाः किम् ?
सुप्रसिद्धग्रन्थान्स्वामिनाम्ना निर्मिमाणैर्यैश्च
कच्छकुलकीर्तिः कृता नाऽद्य जगद्गेया किम् ?
हंहोजयनगरनिवेशनौकाकर्णधार !
तेषामधिकारमनु धारणा न धेया किम् ?॥५२॥**
येषां सामन्तानां पूर्वजाःराजनिमित्तं निजजीवितानि त्यक्तवन्तः, मौलानां तेषां संमतिः राष्ट्रस्य मङ्गलार्थं किं न नेतव्या भवेत् ? अपि तु राजकार्ये तेषां संमतिरवश्यं ग्राह्या । ये च दक्षिण-कान्यकुब्जादिदूरदूरदेशान्,निजजातिस्वीकृतवेषांश्च त्यक्त्वा प्राक्तननरेशान् आश्रितवन्तस्ते हि राज्याश्रिताः पुरुषाः अस्मिन् युगे कि हेयाः ? निजजात्यां प्रतिषिद्धं भूप्रतिग्रहादिकंये गृहीतवन्तः, जयपुरराज्यस्य प्राक्तननीतेरनुसारेण \[ सर्वेपि राजपरिगृहीतंवेषं भाषाञ्चैवस्वीकृत्य राज्यहितकार्येषु एकभाषा एकवेषाश्च सन्तस्तद्देशाभि-
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
जिनके पूर्व पुरुषों ने राजाओं के लिये अपने जीवन तक देदिये हैं, राष्ट्रके कल्याण के लिये क्या उन लोगों की सलाह नहीं लेनी चाहिये ?प्राचीन राजाओं की रुचि के अनुसार अपनी अपनी जाति के वेष-भाषा-व्यवहार आदि को त्यागकर जो लोग जयपुरराज्याश्रित अर्थात् जयपुरीय होचुके हैं क्या आज उन्हें छोड़ देना चाहिये ? गुणों के कारण जो आज भी
मानिनो भवेयुरिति \] यैर्निजजातीयताभिमानं त्यक्त्वा निजस्वाम्याश्रयाऽभिमानः सबहुमानमङ्गीकृतः, ते चिरन्तनाश्रिताः साम्प्रतं कथं वा त्यागमर्हन्तीत्याशयः । यैश्च राजाश्रितैर्निजाश्रयस्य जयपुरेन्द्रस्य नाम्ना सुप्रसिद्धान् ग्रन्थान्निर्मायतस्य कीर्तिः जगद्गेया किं न कृता ? अपि तु जगत्प्रसिद्धा कृता ।अत एव जयनगरसंनिवेशरूपाया नौकायाः संचालक हे मानभूप ! तेषांचिरन्तनाश्रितानां लोकानाम् अधिकारं प्रति किं धारणा न स्थापयितव्या ? अपित्ववश्यमवधानं दातव्यम् ॥५३॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>प्रजार्थं निवेदनम्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**दैवोत्पातदस्युदुःख-दुर्भिक्षाद्युपद्रवेभ्यो
राष्ट्रोपप्लवेभ्योऽप्यसौ त्राता खलु खेलया
यूरोपीययुद्धे प्रजालोकान्माधवेशोऽप्यवन्
कोषाद्ददौ द्रव्यं दययैव समुद्वेलया।
मञ्जुनाथ नन्देन्ननु राजा प्रजासम्पदैव
शोभा कैव राज्ञां प्रजाशून्ययाऽनयेलया ?
पूर्वतः प्रजातपरिपालनप्रमोदां प्रजा-
मेवं प्रजानाथ ! किं मजानास्यवहेलया॥५४॥**
महामारीप्रभृतिदैवोत्पातेभ्यः, देशोपरि लुण्टाकादीनामाक्रमणादिदस्युदुःखेभ्यः, दुर्भिक्षाद्युपद्रवेभ्यः राज्योत्कान्तिप्रभृतिभ्यो राष्ट्रोपद्रवेभ्यश्च
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
प्रसिद्ध हो रहे हैं ऐसे ग्रन्थों की अपने स्वामी राजा के नाम पर रचना करकेक्या उनने कच्छवंश की कीर्ति को जगद्गेय नहीं बनाया ? इसलिये हे जयपुरराज्य की नौका के कर्णधार ! ऐसे पुरुषों के अधिकार के प्रति क्या ध्याननहीं देना होगा ? ॥५३॥
असौ प्रजा पूर्वतनैर्जयपुरेन्द्रैः क्रीडयैव ( न तु क्लेशं मत्वा ) रक्षिता । अस्मिन्यूरोपीयमहासमरे भारतसम्राजः साहाय्यप्रार्थनायां सैनिकसमृद्ध्यर्थं निजप्रजालोकानदत्वा, उद्वेलितया दयया निजकोषाद्बहुलं द्रव्यमेव माधवसिंहदेवोददौ, न तु दयापरवशः प्रजालोकान्प्रेषय मास। राजा प्रजानां सम्पदा समृद्ध्याएव नन्देत् । प्रजाशून्यया अनया इलया पृथिव्या ) राज्ञां कीदृशीशोभा ? अत एव पूर्वकालात् संजातः परिपालनस्य प्रमोदो यस्यास्तामिमांजयपुरप्रजामेवं साधारण्येन किं परिचिनोषि ।अपितु पूर्वजातभूपालानां समयेसभ्यगनुभूतपालनसुखामिमां प्रजां विशेषरूपेण परिजानीहि । यतस्त्वं हिसर्वस्याः प्रजाया नाथः । अत एव सावधानः सर्वदा इमां परिपालयेति प्रार्थना ॥५४॥
**आसीद्भानुवंशे भूमिभर्ता रघुवीरमणिः
स्मर्ता चरितानि यस्य लोको याति धन्यताम्
अन्येऽप्यत्रविख्याताः सुवंशे भूरि जाता नृपाः
साक्षी नो यदंशेऽद्येतिहास एव मन्यताम्।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
महामारी आदि दैवोत्पात, डाकू आदि के हमले, अकाल आदि के उपद्रवों से और राज्यक्रान्ति ( गदर ) प्रभृति झगड़ों से इसकी सहज हीरक्षा की। युरोपयुद्ध के समय श्रीमान् माधवसिंहमहाराज ने असामान्यदया के कारण अपनी प्रजा की रक्षा के लिये खज़ाने से प्रचुर धन दिया ।प्रजा की समृद्धि से ही राजा का आनन्द है। प्रजाशून्य इस इला (पृथ्वी)से कौनसी शोभा है। (अत एव ) हे प्रजानाथ ! जिसे पहिले से राजरक्षाका आनन्द मिल चुका है ऐसी इस प्रजा को अवहेला की दृष्टि से न देखें॥५४॥
**मञ्जुनाथ मध्ये मानसिंहः स बभूव नृपो
यः शत्रूनपोह्य भारतेऽयासीदनन्यतां
तस्मिन्नेव वंशे लब्धराज्यो भासि भूपमणे !
भवसि सभाज्यो यथा सर्वैस्तथा तन्यताम्॥५५॥**
भानुवंशे रघुवीरमणिः श्रीरामो भूमिभर्ता आसीत् यस्य चरितानिस्मर्ता ( चरितानां स्मारकः, तृन् ) जनो धन्यतां याति । अन्येपि बहवो नृपाअस्मिन्वंशे जाताः, यदंशे ।यस्य प्रामाण्यांशे ) अयं भारतेतिहास एव नःअस्माकं साक्षी । मोगलसम्राजां समये श्रीमानसिंहो नृपः स आसीद् यःपठानान् अपोह्य निर्वास्यभारते अनन्यतां (नास्ति अन्यः समानो यस्य,असाधारणताम् ) ययौ । अत एव सर्वैर्जनैर्यथा त्वं प्रशंसनीयो भवसि तथैवतन्यतां, किं विशेषप्रार्थनया ॥५५॥
**कच्छकुलस्य तदा कृतिता जनता यदि निर्भरमुन्नतिमेयात्
दानमपास्य न यूथपतिर्नृपतिश्च लसेत्किल केवलगेयात्।
नीतिमिमां परिचिन्त्य चलेरखिलेशहरिः करुणां त्वयि धेयात्
मानसमर्थयमानमिंद भुवि माननृपो बहुमानमुपेयात्॥५६॥**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
भानुवंश में पहले श्रीरामचन्द्र राजा हो गए हैं जिनके चरित्रों कोस्मरण करने से लोग धन्य होजाते हैं। इस वंश में और और भी सुप्रसिद्धराजा हो चुके हैं जिनके विषय में यह इतिहास ही साक्षी है। मध्ययुग मेंश्रीमानसिंह वह राजा हुए हैं जो शत्रुओं को भारत से हटाकर असाधारणगिने गये हैं। हे भूपमणि ! आप भी उस ही वंश में राज्य के अधिकारीहुए हैं। अत एव सब लोग जिस तरह आपकी स्तुति करैंवही काम होनेचाहियें ॥५५॥
जनता यदि प्रचुरं यथा स्यात्तथा उन्नतिम् एयात् (आ-इयात् प्राप्नुयात् ), कच्छुकुलस्य कच्छवंशजातस्य भूपसमूहस्य तदा कृतिता कुशलता ।दानं मदम् वितरणं च अपास्य केवलात् गेयात् कीर्तिगानात् यूथपतिः कुञ्जरोनृपतिश्च न शोभेत । चलेः व्यवहरेः (लिङ्) ।अखिलेशःसकलस्यस्वामी हरिः । ( यतो हि ) इदं मे मानसम् एतत् प्रार्थयमानम् अस्ति-यद्भूमौमाननरेन्द्रो बहुमानं प्राप्नुयादिति । लोकस्य सकाशात् भवतः संमानकामनयैव सेयमुपर्युक्तानीति-प्रार्थना मया निवेदितेति भावः ॥५६॥
**श्रीमन्मानमहीन्द्रमण्डनमणे ! भूम्यङ्गणे ते यशो
माधुर्यं हरिदन्तरेषु विलसन्नूनं वसन्तेऽप्यगात्।
तन्मार्गन्ति मृणालिनीषु मधुपाः काङ्क्षन्ति केलीशुका-
स्तद्गायन्ति कलाकलापकुशलाः प्रोद्यत्कलं कोकिलाः॥**
इह भूमौ सर्वदिगन्तरेषु यस्ते यशोमधुरिमा प्रसृतः स एव वसन्तेपिसंक्रान्तो यद्वशात् कमलिन्यादिषु मधुपादयस्तन्माधुर्यमद्याप्यन्विष्यन्तीतिभावः । प्रोद्यन् विलसन् कलो गम्भीरमधुरः स्वरो यस्मिन् तथा ॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
कच्छवंश की तब ही तारीफ़ है जब प्रजा की अधिकाधिक उन्नति हो ।दान अर्थात् मदजल और वितरण ( देना) के बिना केवल कीर्तिगान से नयूथयति ( बड़े हाथी) की ही प्रशंसा है न राजा की । इस ही नीति कोविचार कर श्रीमान् व्यवहार करैं। सर्वेश भगवान् की आप पर दया बनीरहै। हमारा यह चित्त यही प्रार्थना करता है कि श्रीमानसिंहमहाराज अधिकाधिक संमान पावैं ॥५६॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>आशीर्वादाः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**श्रीलगणनायकतो भातु गणनायकता
सकलसहायकता श्रीपतेरुदीयताम्
पारिजातपादपादुदेतु कामपूरकता
पावकता सेयं पुनः पावकात्प्रणीयताम्।
मञ्जुनाथ नित्यं महामहिमा महेन्द्रादथ
चन्द्राल्लोकलोचनचमत्कृतिरभीयतां
निर्जरनिकरदत्तसद्गुणसमूहधर-
जयपुरनगरनरनाथो मुदमीयताम्॥५७॥**
श्रीमद्गणेशात् गणस्य ( समाजस्य ) नायकता भातु । श्रीपतेःविष्णोः सकाशात् । पावकाद् वह्नेःपवित्रीकारकता। महेन्द्रात् शक्रात् ।अभीयताम् गच्छतु । पूर्वोकप्रकारेण–गणेशविष्णुप्रभृतिदेवसमूहदत्तानांसमाजनेतृत्वादिगुणसमूहानां धारको जयपुरेन्द्र मोदम् प्राप्नोतु । छन्दोऽनुरोधाद्भाषाप्रसिद्धं 'जैपुर' इति नाम पाठ्यंततश्च छन्दसि नाक्षरवृद्धिः ॥५७॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
श्रीगणनायक ( गणेश ) से गणनायकता अर्थात् समाजनेतृत्व औरश्रीविष्णु से आपको सकलोपकारकता मिलै। कल्पवृक्ष से मनोरथपूरण कीशक्ति और अग्निसे आपको पवित्रता प्राप्त हो । महेन्द्र से महान् ऐश्वर्य औरचन्द्रमा से लोचनों की सुखकारकता उत्पन्न हो। इस तरह-गणेश आदिदेवसमूह से प्राप्त हुए सद्गुणसमूह को धारण करने वाले श्रीजयपुरनरेशसदा आनन्द में रहैं॥५७॥
**श्रीमद्भानुवंशवरवारिधिरगाधतमो
महसा समिध्यमानसुषमोऽभ्युदयताम्
श्रीमतः समन्तात्सुखशासनमिहोपलभ्य
संपदमनन्तां सर्वजनता कलयताम्।
मञ्जनाथ शिक्षाऽऽगमदीक्षितेन देवेनाऽद्य
शिक्षणविभागोऽनिशमुन्नतिं रचयतां
माननीयराजोचितसद्गुणविराजमान-
श्रीमन्मानसिंहवीरतिलको विजयताम्॥५८॥**
महसा क्षत्रियोचिततेजसा समिध्यमानसुषमः वर्द्धमानशोभः, अगाधतमो वंशगतगौरवेण अतिंगभीरः भानुवंशरूपः श्रेष्ठो वारिधिः अभ्युदयंगच्छतु । श्रीमतः ( माननरेन्द्रस्य ) । शिक्षितेन मानसिंहदेवेन ( कारणभूतेन ) शिक्षाविभागः प्रतिदिनमुन्नतिं यातु ॥५८॥
**जृम्भतां जनेषु जयपत्तनविकासिविभा
भानुवंशभासा भूमिरेषा सुविश्रम्भताम्
श्रम्भतां विरोधिलोकलक्ष्मीर्मानभूमिपते !
भूरिविभवस्ते सतां यायादवलम्बताम्।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
क्षत्रियोचित तेज से बढ़ी हुई शोभावाला भानुवंशरूपी यह अगाधसमुद्र अभ्युदय को प्राप्त हो। श्रीमान् के सुखकारक शासनको प्राप्त करके यहसकल प्रजा अनन्त संपत्ति को पावै । सुशिक्षित हुए श्रीमान् मानसिंहदेवसे यह शिक्षाविभाग उत्तरोत्तर उन्नति पावै । माननीय राजाओं के योग्यसद्गुणों से भूषित, वीरश्रेष्ठ श्रीमान् मानसिंह का विजय हो ॥५८॥
**लम्बतां प्रजासु गुणमाला तब भूपमणे !
धर्माचरणेषु भवत्प्रीतिः प्रतिजम्भताम्
जम्भतां जगत्सु जयलक्ष्मीस्तव पुण्यफला
काम्यकला कीर्तिः किञ्च भूरि समुज्जृम्भताम्॥५९॥**
जयपुरस्य प्रसरणशीला विभा लोकेषु जृम्भतां वर्द्धताम् । भानुवंशस्यभासा कीर्त्या भूमिः सुविश्रम्भतां विश्वसितु । विरोधिलोकानां लक्ष्मीः श्रम्भतां प्रतिहता भवतु । 'श्रम्भु' प्रमादे । प्रतिजम्भतां प्रवर्द्धताम् । पुण्यं पवित्रंफलं परिणामो यस्याः ईदृशी जयलक्ष्मीः जम्भतां वर्द्धताम् । काम्या कामयितुंयोग्या, कला मनोहारिणी च ॥५९॥
**सवैया ( दुर्भिल)**
**हरहाससुधासितयद्यशसा
वसुधा परितो भरिताऽतिमदा
अपि भानुकुलोज्ज्वलकल्पलता
हरिता यमवाप्य न भाति कदा।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
उत्तरोत्तर बढ़ने वाली जयपुर की शोभा लोगों में सुप्रसिद्ध हो । भानुवंश की कीर्ति पर यह भूमि पूर्ण विश्वासयुक्त हो । हे माननरेन्द्र, विरोधीलोगों की लक्ष्मी नष्ट हो और आपका वैभव सज्जनों को अवलम्ब देनेवाला हो । हे भूपश्रेष्ठ आपकी गुणमाला प्रजा के हृदय पर लूमती रहै\[ अर्थात् आपके गुण प्रजा के हृदय पर स्थायी प्रभाव डालें \]। धर्माचरणमें आपकी प्रीति बढ़ती रहे । उत्तमपरिणामवाली आपकी विजयलक्ष्मी जगत्में उत्तरोत्तर बढै । प्रजाप्रिय हुई आपकी कीर्ति सर्वत्र फैले ॥५९॥
**बत मञ्जुलनाथमनोघटना
प्रमना यमवेक्ष्यन माति मुदा
मतिमानवनीन्द्रगुणैद्युतिमा-
निह माननृपः सुखमेतु सदा॥६०॥**
यम् अवाप्य हरिता ( नवीभूता ) भानुकुलकल्पलता कदा न भाति,अपि तु सर्वदैव भातीत्यर्थः । यम् ( माननृपम् ) अवेक्ष्यप्रमनाः हृष्टमानसामञ्जुनाथस्यमनःकल्पना, मुदा आत्मनि न माति । अवनीन्द्रगुणैः राजोचितगुणैर्द्युतिशाली ॥६०॥
**क०—श्रीमन्मानमेदिनीपुरन्दरमधिपमाप्य
यातु महिमानमिह सुजनसमाजोऽयम्
भाविनि प्रकर्षमये समये प्रमोदयता-
ज्जयपुररत्नगर्भां सहयुवराजोऽयम्।
मञ्जुनाथ शिक्षापथगौरवं विभावयता
देवेनाऽभ्युदेतु शिक्षायज्ञगोऽनुयाजोऽयं
रञ्जयताञ्जनतामथोन्नतिमुदुर्जयता-
ज्जयतान्महीन्द्रमानसिंहमहाराजोऽयम्॥६१॥**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
शंकर के हास्य और सुधा की तरह श्वेत जिनके यश से यह पृथिवीसब तरह आनन्द से भरी है। जिन ( माननरेन्द्र ) को प्राप्त कर हरी हुईयह भानुकुलरूपी उज्वल कल्पलता कब नहीं शोभित होती ? जिनको देखकरप्रसन्न हुई यह मञ्जुनाथ की मनःकल्पना आनन्द के कारण आपमें नहींमाती । मतिमान् तथा राजोचित गुणों से कान्तिमान् ये माननरेन्द्र सदासुखी रहें ॥६०॥
श्रीमन्मानसिंहरूपं मेदिनीपुरन्दरम् ( भूमीन्द्रम् ) अधिपं प्राप्य ।अभ्युदयशालिनि भाविनि समये युवराजसहितः अयं जयपुरवसुन्धरां प्रमोदयतात् । अग्रेकुमारो जायतां सोऽपि च श्रीमदग्र एवं यौवराज्योचितो भवत्वित्याशीर्वादः । 'प्रकृत्याशिषी'ति सहस्य प्रकृतिभावः । शिक्षाया गौरवंविचारयता भवता ( कारणभूतेन ), शिक्षायज्ञसंबन्धी अनुयाजः ( शिक्षाऽभिवृद्धिरूपः ) अभ्युदयं गच्छतु । अयं मानसिंहमहाराजः जनतां रञ्जयतात्,तस्या उन्नतिम् उत् ( अत्यन्तम् ) ऊर्जयतात् वर्द्धयतात्-अत एव मानमहाराजः अयं जयतात् ॥६१॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>श्लोकाः<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**श्रीमद्भास्करवंशवारिधिसमुल्लासाय कीर्तिच्छटा-
विन्यासाय, सतां मनः कुमुदिनीसंपद्विकासाय च।
उद्भासाय विशुद्धनीतिसरणेः संविद्विलासाय नः
श्रीमान्मानमहीन्द्रशारदशशी शश्वत्समुज्जृम्भताम्॥६२॥**
शशिनःसमुज्जृम्भणं वारिधेरुल्लासाय, अस्य शशिनःपूर्णोपचयस्तुभानुवंशरूपस्य सागरस्याभिवृद्धये इत्यादि । कीर्तिरूपायाः छुटायाः (कान्तेः ) स्थापनाय ।नः अस्माकं संविदः प्रेक्षायाः प्रतिभाया इतियावत् । विलासाय॥६२॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
श्रीमान् माननरेन्द्रसदृश स्वामी को प्राप्त करके यह सज्जनसमाजमहिमा को प्राप्त हो । अभ्युदय देने वाले भावी समय में युवराज सहित येमहाराज इस जयपुरभूमि को आनन्दित करैं। शिक्षापद्धति के गौरव को समझनेवाले इन महाराज से यह शिक्षा-यज्ञ अभ्युदय को प्राप्त हो । इनमहीन्द्र मानसिंह का विजय हो, इनसे जनता अनुरक्तहो, तथा उन्नति केकार्य अधिकाधिक बढैं ॥६१॥
**श्रीश्रीमानयमिह मानमेदिनीन्द्रो
गोपाय्याज्जयपुरमण्डलं चिराय।
किं चेयं रविकुलकीर्तिकल्पवल्ली
संभूयादमितफलप्रहर्षिणी नः॥६३॥**
रविकुलस्य कीर्तिरूपा कल्पवल्ली, अमितेन फलेन नः प्रहर्षकारिणीभूयात् । छन्दश्च तन्नामकमिति मुद्रा ॥६३॥
**सोल्लासप्रसृमरसद्गुणैकसिन्धोः
श्रीश्रीमज्जयनगराऽधिराजमौलेः ।
सोन्नाहामनुदिनमुन्नतिं समन्ता-
दाशास्ते मतिरतुलप्रहर्षिणीयम्॥६४॥**
सोल्लासं यथातथा प्रसरणशालिनां सद्गुणानां सागरायितस्य श्रीजयनगराधिराज श्रेष्ठस्य ( मानभूपस्य) वास्तविकाऽभ्युदयसहितां समन्तात्( सर्वेषु विषयेषु ) उन्नतिम् इयं नः अतिहर्षशालिनी मतिराशास्ते ॥६४॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
भानुवंशरूपी समुद्र को उमड़ाने के लिये, कीर्तिरूपी चन्द्रिका कोफैलाने के लिए, सज्जनों के मनरूपी कुमुदिनी के विकास के लिये, विशुद्धनीतिमार्ग के प्रकाश के लिये, और हमारी प्रतिभा के विलास के लिये, मानमहीन्द्ररूपी शरच्चन्द्र सदा पूर्ण बना रहे ॥६२॥
ये श्रीमान् माननरेन्द्र जयपुरमण्डल की सदा रक्षा करैं। और भानुकुल की यह कीर्तिरूपी कल्पलता अपरिमित फल से हमारे लिए महर्षिणी( हर्ष देने वाली ) हो \[ यहां छन्द भी 'प्रहर्षिणी' है \] ॥६३॥
अपरिमितप्रहर्षिणी ( हर्षवाली) यह हमारी मति, उल्लास के साथ सर्वत्रप्रसिद्ध होने वाले सद्गुणों के एकमात्र समुद्र श्रीमान् जयपुरराजाधिराज की
**श्रीमद्भानुकुलस्य भूषणसमो भाग्यायितो भूभृतां
दिक्कान्तामुखमण्डनायितलसत्कीर्तिप्रभाभासुरः।
विभ्राजज्जयपत्तनाऽवनिमुदे राकासुधादीधितिः
श्रीमान्मानमहीन्द्रमण्डनमणिः शश्वद्विजेजीयताम्॥६५॥**
भूभृतां राज्ञां भागधेयसदृशः, नरपतीनां महद्भागधेयं यत्तेषु श्रीमान्माननरेन्द्रोपि परिगण्यत इत्याशयः । दिक्कान्तायाः मुखमंडनसदृश्या कीर्तिप्रभया भासुरः, राजमानायाः जयपुरवसुन्धरायाः आनन्दाय पूर्णिमाचन्द्ररूपः, मानाभिधो महीन्द्र मण्डनमणिः अतिशयेन विजयताम् ॥६५॥
**लक्ष्मीरुन्मदमेतु कच्छकुलभूसौरभ्यसंभारिणी
भूमेर्जाड्यमपास्य भातु भुवने नित्यं प्रतापस्तव।
मोदन्तां जनतालतास्तव यशोज्योत्स्ना भ्रमेद्भूतले
श्रीमन्माननरेन्द्र ! ते गुणगणैर्भूयाद्वसन्तः सदा॥६६॥**
वास्तववसन्ते सौरभसंभारिणी लक्ष्मीरुन्माद्यति । ते गुणगणैः कच्छकुलजानां कीर्तिसौरभ्यसंभारिणी राजलक्ष्मीः उत्कर्षं यातु । वसन्ते शैत्यं
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
सब विषयों में प्रतिदिन उन्नति का आशीर्वाद देती है \[ यहां भी 'प्रहर्षिणी'छन्द की सूचना \] ॥६४॥
भानुकुल के भूषणसमान, राजाओं के भाग्यसदृश, दिशारूपी नायिकार्यों के मुलमण्डनसदृश सुन्दर कीर्ति से विराजमान, जयपुरभूमि के आनन्द के लिये पूर्णचन्द्रसदृश श्रीमान् माननरेन्द्र सदा विजयी हों ॥६५॥
कच्छवंशियों के मुणसौरभ से भरी लक्ष्मी(शोभा) उत्तरोत्सर बढै।बसन्त में भूमिकी जड़ता ( शीत ) को दूर कर जैसे ताप सुहाता है ऐसे
निरस्य तापो भुवने भाति । एवमत्रापि पृथिव्याः जडतां ( उचितशिक्षणद्वारा)अपास्य तव प्रतापो भातु । एवमादिभिस्ते गुणगणैःसदा वसन्तो भवतुलोके शोभाप्रसारकत्वात् ॥६६॥
**श्रीमत्समस्तगुणगौरवगुम्फितश्री-
र्वीराग्रणीर्विजयतां जयपत्तनेशः।
यद्भूरिभीमभुजदण्डपराक्रमेण
प्राप्ताऽभया प्रमदमावहते प्रजेयम्॥६७॥**
भयदायिनां कृते भूरिभीमस्य यद्भुजदण्डस्य पराक्रमेण प्राप्ताऽभया जयपुरप्रजा आनन्दं धारयति ॥६७॥
**श्रीमद्भानुकुले सुकीर्तिकृतिमान् मर्मस्थले नीतिमान्
विद्यायां मतिमान् कलासु रतिमान् पूर्वक्रमे प्रीतिमान्।
धात्रीधूर्भरधारणेऽथ धृतिमान् धर्मोत्कमे भीतिमान्
श्रीमान् मानमहीपतिः सहसुतः संजायतां स्वस्तिमान्॥६८॥**
सुकीर्तिकृतिमान् सुकीर्तिसंपादिका या कृतिस्तद्वान् \। मर्मस्थले अतिसा-
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
ही उचितशिक्षण के द्वारा जडता ( अज्ञान ) को हटाकर आपका प्रताप भुवनमैं फैले । प्रजारूपी लताएँ लहलहाएँ । यशरूपी चन्द्रिका सर्वत्र फैले । हेमाननरेन्द्र आपके गुणगणों से यों सदा वसन्त रहै॥६६॥
समस्तगुणों के गौरव से बढी हुई शोभावाले वीराग्रगण्य श्रीजयपुरेन्द्र का विजय हो । शत्रुओं के लिये प्रचण्ड जिनके भुजदण्ड के पराक्रमसे निर्भय हुई यह प्रजा आनन्दित हो रही है ॥६७॥
भानुकुल में कीर्तियुक्त कृतिमान् (अच्छे कार्य करने वाले), बारीकी के
वधानतास्थाने ।पूर्वक्रमे प्राचीनपद्धत्याम् । धर्मोत्क्रमे धर्मस्य लंघने ॥६८॥
**राज्यश्रीर्विततेयमस्तु महिते वंशेऽत्र भासां पते-
र्लक्ष्मीलाभवते सदाऽस्तु भवते स्नेहः सतां संगते।
प्रीतिः पूर्वजसंमते मुनिमते निर्धूतशङ्कास्तु ते
श्रीमन्मानमहीपते तव सुते लक्ष्मीपतेः स्याद्दया॥६९॥**
भासां पतेः सूर्यस्य महिते पूज्ये वंशे अत्र अस्मिन् । भवते तुभ्यं त्वांतोषयितुमित्यर्थः, क्रियार्थोपपदस्येति चतुर्थी ।सतां संगते मैत्र्याम् । पूर्वजानाम् अभिमते मुनिमते ऋषिप्रतिपादिते राजधर्मे । निर्धूतशङ्का निःशङ्का ॥६९॥
**श्रीमद्भास्करवंशवैभवकरे साद्गुण्यरत्नाकरे
दृष्ट्या दूरितदुर्नयव्यतिकरे विद्वत्प्रतिष्ठाकरे।
नीत्या निर्जितनिष्ठुरारिनिकरे दानाय राजत्करे
श्रीमन्मानसुधाकरे विजयतां लोकस्य नेत्रोत्सवः॥७०॥**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
स्थल पर नीतिमान् विद्या में मतिमान् कलाओं में रति ( अनुराग ) मान्,प्राचीन पद्धति में प्रीतिमान्, भूमि के भार उठाने में धृति ( धैर्य ) मान्,धर्मोल्लंघन में भीतिमान् ये श्रीमान् मानमहीपति राजकुमारसहित स्वस्ति( कल्याण ) मान् हों ॥६८॥
लोकसंमानित इस सूर्यवंश में यह राजलक्ष्मी बढ़ती रहै । लक्ष्मीकेभाजन आपको सज्जनों की मैत्री में स्नेह हो । पूर्वजों से स्वीकृत प्राचीनराजधर्म में आपकी निःशङ्कप्रीति हो । हे मानमहीपति आपके कुमारों परलक्ष्मीपति ( भगवान् ) की दया हो ॥६९॥
प्रतिष्ठायाः करे कारके । राजन् शोभमानः करो हस्तो यस्य ॥७०॥
**पृथ्वी भातु रथोद्धता तव सदा सुस्वागतोपस्थिता
वाणीयं प्रमिताक्षराऽथरुचिरा मूर्तिर्जयस्रग्धरा।
आर्याणां प्रमदाय वंशलतिका ते पुष्पिताग्रा भवेत्
श्रीमन्मानमहीप शत्रुषु भवेच्छार्दूलविक्रीडितम्॥७१॥**
रथेन उद्धता क्षुरणा ।सुस्वागताय उपस्थिता ( पृथ्वी ) । जयस्रग्धरारुचिरा ते मूर्तिर्भातु । श्रत्र क्रमशः– पृथ्वी-रथोद्धता-स्वागता-उपस्थिता-प्रमिताक्षरा-रुचिरा-स्रग्धरा आर्या-प्रमदा-वंशस्थ०-पुष्पिताग्रा-शार्दूलविक्रीडितच्छन्दसां सूचना ॥७१॥
**वीराणां द्युमणिः सुधैर्यधरणिद्वेषिद्विपानां सृणि-
र्दैन्यापत्तरणिः परार्थघटनाचातुर्यचिन्तामणिः।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
सूर्यवंश के वैभव को बढ़ाने वाले, सद्गुणों के समुद्र दृष्टि से हीकुनीति को दूर करने वाले, विद्वानों की प्रतिष्ठा करने वाले, निष्टुर वैरियोंको नीति से जीतने वाले, दान के लिये शोभित हस्तवाले श्रीमान् मानसुधाकर ( चन्द्र ) में जनता का नेत्रोत्सव मुबारिक हो ॥७०॥
आपके रथ से क्षुण्णहुई यह पृथ्वी आपके विजयस्वागत के लियेउपस्थित होकर सुशोभित हो । परिमित अक्षरवाली आपकी वाणी औरजयमाला धारण करने से मनोहर आपकी मूर्ति सुशोभित हो । यह आपकीवंश-लता सज्जनों को सुख देने के लिए सदा फूलती फलती रहै । हे मानमहीन्द्र शत्रुओं पर सिंह की तरह आपकी क्रीड़ा होती रहै \[ यहां भी पृथ्वीरथोद्धता आदि छन्दों की सूचना है \] ॥७१॥
**सत्संपत्सरणिर्विवेकविपणिर्मानीन्द्रचूडामणिः
श्रीमान्मानमहीन्द्रमण्डनमणिर्विभ्राजतां भूतले॥७२॥**
द्युमणिः सूर्यः । सृणिः अङ्कुशः। दारिद्र्यापत्तिरूपायाः सरितः तरणिर्नौका । परार्थसाधनचातुर्ये चिन्तामणिः ॥७२॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>दोहा<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**सुविमलदिनकरकुलजलधिविशदशरत्कुमुदेश।
जयनगरीनायक नमय मत्तान्माननरेश ! ॥७३॥**
दिनकरकुलरूपस्य जलधेः कृते शरच्चन्द्र ! माननरेश अभिमानमत्तान्नमय ॥७३॥
**कच्छवंशवरवारिरुहविलसत्सुदिनदिनेश।
मानसिंह नृपकुलतिलक जय जयपुरपरमेश॥७४॥**
कच्छवंशरूपं यद् वरं वारिरुहं तस्य कृते विलसतः सुदिनस्य ( न तुमेघच्छन्नदिनस्य ) दिनेश सूर्य ! ॥७४॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
वीरों में सूर्य धैर्य की भूमि, वैरीरूपी हाथियों के लिये अंकुश, दरिद्रता से उबारने की नौका, दूसरों के मनोरथसंपादन की चतुरता में चिन्तामणि, उत्तम संपत्तियों के मार्ग, विवेक के स्थान मानियों में शिरोमणि,महीपतियों के मण्डनमणि माननरेन्द्र भूतल में चमकते रहैं ॥७२॥
निर्मल सूर्यवंशरूपी समुद्र के लिये शरच्चन्द्रसदृश हे जयनगरेन्द्रअभिमानियों को आप नमावैं॥७३॥
कच्छवंशरूपी कमल के लिये निर्मेघआकाश के सूर्यसदृश, राजसमूहमें श्रेष्ठ, जयपुर के स्वामी हे मानसिंह आपक\। जय हो ॥७४॥
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>बरवै<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**मिहिरवंशमणिमण्डन तुलितमहेन्द्र।
प्रकृतीश्चिरमनुरञ्जयजयनगरेन्द्र॥७५॥**
सूर्यवंशस्य शोभायै मणिमंडनसदृश ! ॥७५॥
**क—हंहो भानुवंशभानु-श्रीमन्मानभूमिपते !
स्यूता संस्कृतेन स्तुतिभारती मदीयेयम्
नव्ययुगवैभवान्न भायात्तव चेतसि चे-
त्तदपि न खेदश्चित्तरचना स्वकीयेयम्।
किन्तु नरनाथ बहोः कालान्मञ्जुनाथकुले
भास्करकुलेशनृपकीर्तिः कवनीयेयं
तस्मादेव नूनं नरदेव ! दिव्यदेवगिरा-
ऽप्याशीर्वादमाधादेवमुक्तिरस्मदीयेयम्॥७६॥**
भानुवंशस्य प्रकाशकरत्वाद् भानुरूप हे मानभूपते ! संस्कृतभाषयास्यूता संग्रथिता इयं मे स्तुतिवाणी नव्ययुगस्य वैभवात् तव चेतसि चेत् नरोचते, तदपि खेदः न । यतः इयम् चित्तस्य स्वकीया रचना ।चेतसस्तरङ्गेणस्वत इयं रचना जाता । अत एव कस्यापि तोषो भवतु मा वा भूदित्याशयः ।
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
सूर्यवंश के भूषण, महेन्द्र के समान, हे जयपुरनरेन्द्र आप प्रजाओंको चिरकाल तक अनुरक्त करते रहें ॥७५॥
भानुवंश के भानु (सूर्य) हे माननरेन्द्र ! संस्कृतभाषा में गुम्फित कीहुई यह मेरी स्तुतिरचना नवीनयुगके प्रभाव से यदि आपके चित्तमें न
किन्तु हे नरनाथ ! मञ्जुनाथस्य कुले बहोः कालादारभ्य भास्करकुलस्य ईशावे नृपास्तेषां कीर्तिः इयं कवनीयाऽभूत् । मञ्जुनाथकुलस्य पूर्वजैः श्रीकृष्णभट्ट-द्वारकानाथ-जगदीशादिभिः सूर्यवंशीयराजानां श्रीजयसिंहदेवादीनांकीर्तिः कवितया निबद्धेत्याशयः । तस्मादेव कारणात् हे नरदेव ! इयम् अस्मदीया उक्तिःदिव्यया देवगिरा ( संस्कृतया ) अपि एवम् ( पूर्वोक्तप्रकारेण )आशीर्वादम् आधादेव अस्थापयदेव । पूर्वजरीत्यनुसारं भानुवंशीयस्य भवतःआशीर्वादरूपेण कीर्तिः संस्कृतभाषयाऽपि कर्तव्यानुरोधेन न्यबध्नामित्याशयः ।'देव' पदस्य चतुर्वारं चतुर्धा निर्वाहः प्रेक्ष्यः॥७६॥
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
भावै तौभी मुझे खेद नहीं, यह मेरे चित्तके तरङ्ग की एक खास रचना है।हे नरेन्द्र मञ्जुनाथ के कुलमें भानुकुल के राजाओं की कीर्ति चिरकाल सेकविताओं में बाँधी गई है। इस लिए हे नरदेव ! इस मेरी रचनामें अपनेअनुराग के कारण इस देववाणी में भी आपको यों आशीर्वाद दियाही है । ॥७६॥
**व्रज-कविता-वीथी**
\[हिन्दी ( ब्रजभाषा ) कविता में नये प्रकार के चमत्कारका संचार भीजयपुर का एक वैभव है \। कवितागुणग्राही यहाँ के महाराजाओं के समय मेंयहाँ वो वो कवि हुए हैं जिनकी कलमने कविताचित्रकारी में एक अद्भुत हीउजास ( लाइट ) पैदा कर दिया ।शृङ्गारादि रस, भगवद्भकि, ऋतुवर्णनआदि विषय तो थे ही किन्तु ध्वनि अलंकारादि के द्वारा राजाओं का वैभवभी राजस्थानी कवियों की लेखनी ने वह चित्रित किया है जो धीरे धीरेसाहित्य की शोभासामग्री बन गया। क्या वीरता, क्या राजवैभव, क्या नगरादिवर्णन जहाँ भी समर्थ कवियों की प्रतिभा एकाग्रता से लग गई है उस हीविषय को चमका दिया है। फिर कहिये, जिन्हें पढ़ते ही लोगों का हृदयचमत्कार से फड़क उठता है क्या वह उक्तिकाव्य के दायरे में नहीं आयेगी ?काव्य में चमत्कार ही तो सार माना गया है । भूषण की कविता को सुनकर और और अङ्गों में पहुँचने वाला हाथ भी मूँछों पर पड़ता था यह पुरानीप्रसिद्धि तो है ही किन्तु क्या आज भी उस कविता को सुन कर जीवित हृदयमें जोश नहीं उमँडता ?
सुधरे दिमागवाले इस कविता को 'भटैती' कह कर आज हटा रहेहैं, इटायें । रहे पहे इस भारतीय साहित्य को भी लुप्त करना चाहते हैं,करैं। उन्हें रोकने वाला है ही कौन ? भाज भारतीयसाहित्य के दिन हीयह हैं कि वह 'अनन्त की ओर’ जबरदस्ती लेजाया जा रहा है। किन्तु
राजस्थानी कवियों के सिर ही इस दोषको मँढनेवाले बेचारे भारतीयसाहित्य से बिलकुल कोरे हैं। पुराने से पुराने भारतीयसाहित्य में भीराजवर्णन इतना ऊँचा है जहाँ हिन्दी के कवि पहुँचे तक नहीं ।
साहित्यशास्त्र के मूलस्तम्भ श्रीआनन्दवर्धनाचार्य, श्रीमान् मम्मटभट्टआदि के अलंकारग्रन्थों में भी राजवर्णन साहित्य का एक अङ्गहै, और बहुत उच्च कोटि का है—
"–'हे पृथ्वी ? तुम्हारे ऊपर बड़े बड़े ऊँचे पहाड हैं, तथा अतिविस्तृत समुद्र हैं। इन सब का बोझ धारण करने पर भी तुम ज़रा नहीं थकती ।आपकी इस महिमा के कारण आपको बारंबार प्रणाम है यों जैसे ही पृथिवीकी स्तुति करता हूं वैसे ही हे वीर ! तुम्हारे भुजदण्ड का स्मरण हो आया जोइस तरह की महिमाशालिनी पृथ्वी को भी अनायास धारण किये हैं। बसफिर क्या था । पृथ्वी की स्तुति के लिये वाणी ने तो धृष्टता की थी । यहाँउसपर भी मुहर लग गई। आपकी स्तुति के लिये मेरे पास शब्द ^(१)कहाँ ?'
'हे राजन् ! कोई कवि आपको चाहैत्रिलोकी का स्वामी ही कहते होंकिन्तु अलौकिक प्रभाव के कारण तीनों लोक (पाताल, पृथिवी और स्वर्ग) स्वयंआपके स्वरूप हैं। क्यों कि आप ही 'पातालम्' 'अलम्' सब तरह से 'पाता'रक्षिता रक्षा करने वाले हैं। आप ही 'आशानां निबन्धनम्' 'आशा' दिशाओं के निबन्धन अर्थात् नियमस्थान भूलोक हैं। भूलोक ( मध्यमलोक ) मेंही सूर्य की गति से दिशाओं का विभाग प्रतीत होता है। यहां भी कवि का
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
१ 'अत्युच्चाःपरितः स्फुरन्ति गिरयः स्फारास्तथाऽम्भोधय-
स्तानेतानपि बिभ्रती किमपि न श्रान्तासि, तुभ्यं नमः ।
आश्चर्येणमुहुर्मुहुः स्तुतिमिति प्रस्तौमि यावद्भुव-
स्तावद् विभ्रदिमां स्मृतस्तव भुजो वाचस्ततो मुद्रिताः॥'
तात्पर्य है—लोगों की आशा (उम्मीद ) ओंके निबन्धन (निर्वाहक) आपही हैं। और 'त्वंचामरमरुद्भूमिः त्वं च अमरमरुद्भूमिः आप ही अमर( देवता ) और मरुद्गणों की भूमि स्वर्गलोक हैं । कवि का तात्पर्य है–'त्वंचामरमरूद्भूमिः’आप चामर अर्थात् चँवरों की जो हवा उसकी भूमि, पात्रहैं। राजविभूति आपकी सेवा ^(१)करतीहै।'
कहिये, ध्वनिकार और श्रीमम्मटभट्ट को किसकी दाब थी जो वे'भटैती' को अपने ग्रन्थमें प्रश्रय देते?
बात यह है कि राजा और प्रजा का संबन्ध भारतीय सभ्यता में बहुतउच्च है। राजा जैसे अपनी प्रजाको अपने स्त्रीपुत्रादि से भी बढ़कर समझते थे,उस पर प्राण तक न्योछावर कर देते थे, वैसे ही प्रजा भी राजाको न केवलपिता ही बल्के ईश्वरस्वरूप समझती थी—
'यस्य प्रसादे पद्मा श्रीर्विजयश्च पराक्रमे।
मृत्युश्च वसति क्रोधे सर्वदेवमयो हि सः^(२)॥'
न सही, इस धार्मिक नीतिपर न झुकैं तौभी काव्य, साहित्य तो सहृदयों केहृदय को रञ्जन करने की सामग्री है । 'उदात्त' 'अत्युक्ति' आदि अलंकारोंकी बन्दिश यदि साहित्यशास्त्रमें स्वीकृत है तो समझ लीजिये, राजवर्णनके बिना मैदान ख़ाली रहेगा । और यदि वैभववर्णन से काव्यचमत्कारउत्पन्न होता है तो फिर वहाँ किसी की 'दुहाई देने से भी क्या होगा ?
जो कुछ हो । राजस्थान और उसमें भी विद्या और कलाओं को सदा
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
१ 'देव त्वमेव पातालमाशानां त्वं निबन्धनम्।
त्वं चामरमरुद्भूमिरेको लोकत्रयात्मकः॥'
२ जिसकी प्रसन्नता में लक्ष्मी, पराक्रम में विजय ( फतह ) और क्रोधमें मृत्यु रहता है वह राजा सब देवतास्वरूप है।
से उन्नति देनेवाले जयपुरराज्य के कवि हिन्दीसाहित्य में अपना एक विशेष स्थान रखते हैं। राजकीय संरक्षणनीति के कारण बहुत से कवियों कापरिचय अभी हिन्दीसाहित्यसेवियों को नहीं । किन्तु जिनको लोग जानतेहैं उनकी योग्यता से अनुमान कर सकते हैं कि जयपुरराज्य के आश्रय में कैसे कैसे कवि हुए होंगे। भला कहिये, महाकवि बिहारी औरपद्माकर को कौन नहीं जानता ?
इन पङ्क्तियों के लिखनेवाले के पूर्वज संस्कृत, प्राकृत तथा व्रजभाषा( हिन्दी ) के केवल असाधारण विद्वान् ही नहीं, सफल ग्रन्थकार भी हुएहैं। अपने आश्रयदाता महाराजाओं की आज्ञा से उन्हों ने 'अलंकार कलानिधि’जैसेबहुत से ग्रन्थ व्रजभाषादि में बनाये हैं। उन कवियों का जीवनचरित तथा उनकी रचनाओं का परिचय 'साहित्यवैभव' की 'वंशवीथि' मेंमैं पहले दे चुका हूं ।उनके जानने की इच्छा रखनेवाले वहाँ देख सकतेहैं । यहाँ दुबारा देने से नाहक्त विस्तार होगा ।
संस्कृत का समय निकल गया। व्रजभाषा पर भी 'खड़ी बोली' खड़ीखड़ीहोगई । किन्तु व्रजभाषा की कविता में जो मिठास और 'लोच' है वह खढ़ीबोली के सिपाहियाना ठाठ में आज भी नहीं, इस मर्म को अब भी बहुतसे परखते हैं। उसही व्रजभाषा में जयपुरराज्य के द्वारा क्या क्या साहित्यसेवा हुई है, इसका कुछ परिचय मैं समझता हूं साहित्यरसिकों के लिये अरोचक न होगा। इस ही लिये- लाल ( श्रीकृष्णभट्ट कविकलानिधि ), सरस्वती वाणी भारती ( श्रीद्वारकानाथजी), महाकवि जगदीश, ब्रज (निधि)लाल, मण्डन, आदि पूर्वजों की कुछ कविता नमूने के रूप में यहाँ दी है,जिससे इस विषय में 'जयपुर का वैभव' अधूरा न रहै । \]
-----------------------------
***व्रज-कविता-वीथी***
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>भक्ति<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**विशद भाल पर चन्द्र, इन्द्र सुर मुनि पद परसत
अष्टसिद्धि नवनिद्धि ऋद्धि निजजन पर बरसत।
शुण्डादण्ड प्रचण्ड करत अरि अघगन[^33] खण्डन
कविमण्डन राजत अखण्ड साँपनके मण्डन।
मद बहत कपोलन पर तहाँ भ्रमरपन्ति[^34] सरसन्त की।
शिवसूनु कन्त बलवन्त जय, जयति जयति इकदन्त की॥१॥**
[^33]: "बैरी और पापों के समूह ।"
[^34]: "पङ्क्ति।"
**बरन[^35] का विचार ।")विचार लघु गुरु लोक लीकन[^36] ।") कों
साधि सोधि रसना के सुबरन पत्र पर
कर[^37] चितहीतें चतुरांई चारु लेखनि लै
सबद अरथ[^38] का उजास( चमत्कार ) ।") रंग, व्यङ्ग्यनि उजास धर।**
[^35]: "वर्ण्य अथवा वर्ण( रंगत
[^36]: "लघु, गुरु यही लीक ( रेखा
[^37]: "चित्तरूपीकर सें । "
[^38]: "शब्द अर्थरूप रङ्ग, और उनमें व्यङ्ग्य ( ध्वन्यर्थ
**सरसुति राधिका कुँवर व्रजचंद जू के
रूप की घटानि बरसावैंरस रङ्गझर
नेह कें नगर जग जगरमगर ऐसे
सुघर सुघर बन्दौं भारती के चित्रकर॥२॥**
**कैधोंदेवदेवन के पालक प्रबीन बनें
कैधोंसुखसंपति के हेत गुन धारे हैं
कैधोंहृषिकेश[^39] औस्वयंभू नीललोहित[^40] के
कारन प्रकट कैधोंकैधोंसोभभारे हैं।
कैधों प्रेमतरुकों बनाये आलवाल[^41], कैधों
मंडन सरन तिहुँ लोक में हमारे हैं
कैधोंमकरन्दभरे अम्बुज खिले हैं आनि,
कैधों जगदम्ब अम्ब चरन तिहारे हैं॥३॥**
[^39]: "विष्णु ।"
[^40]: "शिव।"
[^41]: "पेडके लियें थाँवले ।"
**केसरियापाग पर चन्द्रिका सुहाग पर
कलंगी की लाग पर रतनारी दामरें
बंदन की झूम पर मोतिन की लूम पर
अलकन धूम पर भौंहनकी भाँवरें[^42]।
जामा फुलकारी[^43]ंपर बनमाला भारी पर
भूषन उजारी पर बैन के बनावरें**
[^42]: "भ्रुकुटियों का भ्रमण । इन चीज़ों पर भ्रुकुटि आनन्द से घूमती हैं ।"
[^43]: "फुलडी, बूँदें ।"
**आँखें अरविन्द पर चारु मुखचन्द पर
राधिका गुविन्दपर नैंनन निछावरैं[^44]॥४॥**
[^44]: "नयनों को निछावर करैं ।"
**कनककिरीट मणि मानिक बनक[^45] बन्यो
रुनुक झुनुक पग नूपुर अनन्द कों
बानी कहैंखुले केस झूलैं कान कुण्डलन
मनमथ डूलै धुज[^46] है ।") बाढत अमन्द कों।
ललित त्रिभङ्ग अङ्ग कासमीरी चारु चित्र
गुञ्जमाल गरैंधरैं बैन छवि छन्द कों
भोंहधनुरेखैं[^47]नैन बानन बिसेखैं, ठाढ़ो
नटवर भेखैंचलि देखैंरी गुविन्द कीं॥५॥**
[^45]: "मणि माणिक्यों का बनाव बना ।"
[^46]: "कान के कुण्डल मकर की प्राकृति के हैं। कामदेव का ध्वज भी मकर है। अत एव मन्मथ का ही ध्वज डूलै ( फहरा रहा
[^47]: "भोंहों की धनुषलेखैंअर्थात् धनुष देखते हैं। नैनों को बाणों से भी विशेष मानते हैं।"
**सोसनी पाग लपेटा बन्यो, तुररा कलँगी सिर पेच दराज है
केसर खोरतें भाल लसै, गल मोतिन माल विसाल बिराज है।
को ति[^48] विना मोल नहीं बिकती। सब ही स्त्रियाँ रूपमोह सेबिना मोल की दासी हो जाती हैं।") अमोल बिकात नहीं छिन देखत होत न गेहको काज है
देखरी ठाड़ो है सुन्दर साँवरो ओपसो[^49] गोपनमें व्रजराज है॥६॥**
[^48]: "कौन ति ( स्त्री
[^49]: "शोभा ।"
**माथे जराउ किरीट लसै, गल गुञ्ज की माल बिसाल बनी है
बानी कहैं मुख बैन बजाय ठगीं व्रज की अमनी रमनी हैं।
नन्द के लाड़ले प्यारे गुविन्द की यों अँखियाँ भ्रुकुटीन तनी है
खञ्जन बाँधन मैनखिलारनैं[^50] रूप खिलाड़ी ने खंजनोंको बाँधने के लिए पिंजरे कीकल लगाई है। नेत्र खंजन, भ्रुकुटि पिंजरे की कल ।")पिञ्जर की कल मानों ठनी हैं॥७॥**
[^50]: "मैन ( मदन
**मञ्जुल मोरकिरीट तरैं, बनगुञ्जलरैंलटकैंछबि छाई
फूल के चौसर हार हिये, नक बेसरकेसर अङ्ग लगाई।
बानी कहैं पियरी कछनी, उपरैन बनी मुख बैन सुहाई
भायी गुविन्द की मूरति ऐसी बसो मेरे नैंनन माँझ सदाई॥८॥**
**केसरानी जालदार पगिया सुहानी सिर,
तैसो पचतोरिया[^51] को बागो छापेदार है
बानी कहैं ललित त्रिभंग तनु, मुसकात
बैनमें बजात मोहिनी को मन्त्रसार है।
फूलन के सिरपेच लटकन फूलमाल
अगरजा चोली में लगायो इकसार है
आनँद अपार, सुकुमारपन जीतैं मार,
व्रजके हिये को हार नन्दको कुमार है॥९॥**
[^51]: "वस्त्र की जाति ।"
**सुन्दर सुरंगी सपतालू[^52] पगिया पै लगी **
[^52]: "शफतालूरंग की ।"
**मानिक कलंगी सिरपेच मोरचंद की
बन्दी रतनारी, मुकताहल ढरारे कांन
बानी कहैं कुन्तलनि कैयो छबि छन्दकी।
कोरदार जामा फुलकारी को दिपति मनि-
माल बनमाल, पग नूपुर अमंद की
बैनसुर साजैं, देखि कोरि मैंन लाजैंबसो
नैंनन के छाजैंयह मूरति गुविन्दकी॥१०॥**
**केसर की खोर भाल, मोतिनकी माल उर,
उर बसी जालनि बिसाल की जु पहरी
पहुँची जराऊ गजराऊ[^53] और कराऊ[^54] हू ।"), पग
पैंजनी ढराऊ बजैंबानी की चुपहरी[^55]।
जालदार सोसनी बनी है पाग खूँटेदार
बँटेदार बागो खुले बन्द को रुपहरी
मानिक जटित सिर सोभा श्री गुविन्द जूकें
मानों फूल फूले हैं तमालपै दुपहरी॥११॥**
[^53]: "गजराहू ।"
[^54]: "करा ( कडा
[^55]: "बानी की चुप्पी मौन कोहरनेवाली ।"
**लाल पगिया पै कैयो कलँगी रतन पेच
तुररा तुलत आन खयै[^56] ।") पै झिलतु है
चिलकत हीरे को तिलक भाल गोविदँ के**
[^56]: "खवा ( कन्धेपै
**अलकनि मोतिन की झलक झिलतु हैं।
बानी नैन कोरन भोहैं भौंरपाँति[^57] ।") भँवैं
अधर पियूख मंद हास उझलतु हैं
ऐसें स्वेत बागे पै मिलति मनिआभूखन
जैसें चैत चांदनी में नखतु[^58] खिलतु हैं॥१२॥**
[^57]: "भौंहैंरूपी भ्रमरपङ्क्ति, भँवैं(भ्रमती हैं
[^58]: "नक्षत्र ।"
**को है भटू इत[^59] आन कढ्यो वह नैंन नचावत साँवरोसो है
सोहैमनोहर मोरपस्वासिर, बैन बजाय रिझायकें मोहै।
मौहै भटू सुधि नाँहि रहै, वह बारहि बार कटाच्छन जोहै
जो है सो है सुनि मोरी लली जिन झाँक झरोखै न जानिये को है॥१३॥**
[^59]: "स्नेह सेस्त्री को संबोधन ।"
**नीकी ब्रजललना झुलावैंरंगपलना में
सोहैं कोरि चंदसम सीस मोरपंखियाँ
राजैरंगरूली सी जरूली[^60] अलक ( केश ) ।") अलकनि अंग,
'झूना की झँगूली तामें पीरो रंग नखियाँ।
रुचि रचि खोंडा[^61] भाल, अंजन दृगनि, उर
हेम-मनि-हीर-हार मिली बघनखियाँ
तात तात बैन तुतरात जात, मात कर
खात जात मांखन, सिरात जात अँखियाँ॥१४॥**
[^60]: "जडूले (मुंडन संस्कार से पहले के
[^61]: "चंदन की खोर ।"
**प्रथम पयान कीनों कर-वलयानि, पुनि
पीतम के मीत अँसुवानि गोंन ठान्यो है
धीरज अधीर एक छिन हू न रहि सक्यो
चित्तने अगाऊ ही चलन मन मान्यो है।
करि सुख सूनो मौंन पीतम विदेस गौंन
करत, सबनि चलिबोई उर आन्यो है
तो हूचलिबोही तो उचित मेरे प्रान !, प्राण-
नाथसाथ तजि किहिं लालच लुभान्यो है॥१५॥**
**डोलि कटिकाछनी में नाभी सर न्हाइये री,
त्रिवली तरंगनि में अति सरसाइये
रोमावली रूखतर[^62] नेंक बिरमाइये री-
राची उरकेसरि के रंगनि रचाइये।
बाँकी बनमाल सौं लपटि उरझाइये री
अंग के त्रिभंग पर वारि वारि जाइये
तेही छिन तन मन ताप बिसराइये जू,
प्यारे व्रजचन्द को दरस नैंक पाइये॥१६॥**
[^62]: "वृक्ष के तले ।"
**एक कुलकानि की खरी ये अकुलानि इतै,
दूजै लोकलाज घेरि नैनन लई लई**
**तीजै कोरि कोरि मैंनमाधुरी तिहारे रूप
हियो हरैंलेत हरि जीजत[^63] जीजत ( जीयत, जिया जाता है )") दई दई।
इतैब्रजबाथिन विथारी इन[^64] ।") बिथा, पिय-
संग छबि छाकी रहैछतियाँ छई छई
रंगभरी बाँसुरी अनेक गुनगाँसुरी,
नि[^65]") पाँसुरी पुरानी पीर पारती नई नई॥१७॥**
[^63]: "दई दई ( दैव दैव कहके
[^64]: "व्यथा विथारी विस्तारी ( विस्तृत की
[^65]: "इन ( पुरानी पँसलियो में
**चंदन गुलाब घनसार धार[^66] दीजियत
कीजियत सेज जलजातन के पात की
सीरे उपचारनमें बार बार राखियत
त्यौं त्यौं अति दौरे तनताप अधिकात की।
रंगभरी रावरे की बाँसुरी को नाद सुनि
तेही छिन प्यारे ! सुधि भूली सुख सात की
देखो पत्भात की परी है, बडे तातकी न
सुधि गोरे गात की न बातकी न घातकी॥१८॥**
[^66]: "कपूर ।"
**एक दोय पैंड पर केलिको सरोज तजि
तीन चार पैंड पर डारी फूलमाल कों
पांच छैक पैंड पर डारी मनिमोती माल**
**अङ्गनि बिहाल धरैं बादलाई[^67] ।") सालकों।
प्रेममदमाती अरसाती अतिबेग चलि
देख्योई चहत प्रान प्यारे नँदलाल कों
उरज उतुङ्गताई नितम्बन गुरुताई
कटि लघुताई दुखदाई भई बाल को॥१९॥**
[^67]: "जरी की ( साल
**जोग के जँजार जिन डारिये हो दीनबन्धु !
भोगहू के मारगमँझार मति नाखिये
तीरथ भगीरथ दैआदि भटकाइये न
बडे व्रत हूके नाथ जतन न भाखिये।
कवि जगदीस यहै माँगों एक बिनती कै
साहिब जू सुनि ताहि दैंन अभिलाखिये
सेवाकुञ्ज सेवा सब द्यौस फुरमावो नाथ
निधुवनबीथिन निसीथिन[^68] में राखिये॥२०॥**
[^68]: "रात्रि ।"
**जो तू थूल है तो करकौंल[^69] पटपद होइ
जो तू अणु है तो लगि चरन ललाम में
जो तू बक्र है तो रहि भौंइनमें मेरी सौंह
जो तू है सरल रहि बासुरी के धाम में।
जो तू है अचेतन तो आभूखन अंग होइ
चेतन है जो तू जगदीस रहि नाममें**
[^69]: "करकमल ।"
**जो तू गौर हैं तो गोरी राधिका सरीर रहि
जो तू स्याम है तो मन रहि घनश्याम में॥२१॥**
**भूल्यो हों सरूप नेकु हू न निजरूप जानों
मायासिन्धु बीच पर्योतामेंते निसारिहो
साधत न जप तप, लपत अलीकही कों
औगुन अनेक ऐसे हरिजू ! बिसारि हो।
एहो प्रभु परम कृपा के निधि दीनबन्धु
एकै परसिद्ध जगदीस उर धारि हो
एक गजखोज ही में आँवैं सब खोज यातें
गज के तराये नाथ मोहू कोंऽब तारि हो॥२२॥**
**सुंदर उदार सुकुमार रिझवार राम
मुनिन के धाम काम पूरन कहाइ हो
बीरन के बीर रनधीर परपीरहर
नीरधि गँभीर गान गुननि गवाइ हो।
वेदन के भेदन में खाविंद गरीबन के
करनी न देखि ब्रह्मपदवी बताइ हो
तीन हुं भुवन ठकुराइँ जब जानिहों जो
मोसे पातकी को नाथ तुरत तिराइ हो॥२३॥**
**करुनाकलित नैंन अरुना नलिन नीके
सरनागतिन गति चक्र हि चहत हैं**
**दीनन उबारिबेकी जाहर जरूर कियें
गरुर सवारी गौंन गालिब गहत हैं।
आपने कों त्रिविध सँताप सों सिरावन कों
नीरदबरन जगदीस न जहत हैं
भारी भवसागरतें भक्तन के तारिवे कों
आछैं गिरिधारी काछ काछैंहीं रहत हैं॥२४॥**
**आगि ले दवानल सी काली[^70] के इलाहलसी
सिन्धु बडवानलसी फैलत हो जायगी
जोग हू न जप हू न कोरि जुग तप हू न
मिटेगी निपट दिन दिन अधिकायगी।
छाती छेक[^71] पारि अति तेजभरी झारनि[^72] ।") सों
कूबरी के द्वारनि लों जाइकें समायगी
लालन सों जाइ कहि ऊधो समुझाइ, बिन
उर सों लगाइ लियें लाइ[^73] ।") न सिरायगी॥२५॥**
[^70]: "कालिय सर्प ।"
[^71]: "छेद ।"
[^72]: "झार ( अग्नि की झल, ज्वाला
[^73]: "लाय (अग्नि
**रैन दिन नैन-सरिता के नीर न्हाय न्हाय,
को न ब्रजनारी उँहि ध्यान मन पागैगी
कान्ह अति मानी कुबजासों रति मानी यहै
जगत कहानी पंच पावक सी लागैगी।**
**रसन रसाला हरि गुनन की माला बाला
जपत जपत चित अति अनुरागैगी
सिखावत कहा ऊधो ! सूधो यह पन्थ अब
आपु ही ते जोग की जुगति जिय जागैगी॥२६॥**
**^(१)जलधर दूर देश तातें मुरझानी अति
दूबरी लसति इक लता सुबरन की
सोने के सरोज[^74] पर सोवत सरद चन्द
आस पास धरैंरास गाढ तिमिरन की।
परसि परसि तिलकुसुम[^75] ।") समीर धीर
चंचलता होति बन्धुजीव[^76] ।") के सुमन की
खंजनजुगल सुरसरिजलबिन्दु जिमि
उगलत अवलि नवल मुकतन की॥२७॥**
[^74]: "हस्त ।"
[^75]: "तिलकुसुमसमीर नासिकाका पवन (निश्वास
[^76]: "बन्धुजीव का सुमन ( पुष्प अर्थात् ओष्ठ
**उरतें उंतारी इन्दिरासी प्रानप्यारी उठि,
आगे आनि धारी पायपादुका हू डारी है
पीतपटवारी कटि फैंट हू बिसारी,देखि
महल की नारी कानांकानी करि हारी है।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
१ जलधर अर्थात् नायक दूर देश चला गया है इसलिए सुवरन कीलता (नायिका) दूबरी लसति । यों सर्वत्र उपमान से उपमेय का अर्थप्रतीत होता है। अतिशयोक्कि ।
**बिनहीं पलांने[^77] ।") खगराज असवारी करि,
धाये बनवारी कर चारु चक्र धारी है
गज की गुहारी किहिं और कान पारी, तुण्ड
ग्राह की विदारी, दीन आरति निवारी है॥२८॥**
[^77]: "विना ही पलान ( जीन, पीठका बिछावन
**कीनी और ठौर कामकेलिन की दौर यह
बात हू वनैंन इँहि ऐसे प्रेम पोखे में
नांहि पुनि इनकें अनैसो[^78] ऐसो मित्र कोऊ
मोहि न चहत जो रहत दीह दोखे में।
मेरे भौंन आयेनहिं नंदलाल प्यारे तहाँ
होइ कौन कारन धों या विधि अनोखे में
हिय के मझार यहैविरह की झार धरैं
बार बार झुकि झुकिझाँकति झरोखे में॥२९॥**
[^78]: "ईर्ष्याशाली ।"
**मिटिगो अयान[^79]-तम, सिसुता रजनि बीती,
भासी न सयानप्रभा जोबनदिवस की
बालकेलि बिसदससी[^80] की रुचि फीकी परी,
कामकेलिभानकिरनें हूं दिपी निसकीं।
सूधीचितवनि कुमुदिनि मुदि आई, हुल-
सनि सरसाई दृग-पंकज सरस की**
[^79]: "अयानतम भोलापनरूपी अन्धकार । "
[^80]: "बालक्रीडारूपी विशद चन्द्र ।"
**उर अनुराग अरुनोदय उजास भये,
उषासी लखाई दसा बैससंधि रसकी॥३०॥**
**चंचल बिराजै लता कंचन की तापै चंद[^81],
तहाँ प्रति चारु सुधारसके तरंग हैं
तिनकी छबीली छबिबिद्रुम के बीच बीच,
विद्रुम को सदा उदै सूरज[^82] सों जंग है।
चाँदनी के चहूँ ओर राजैअंधकारकुल,
तिनको सदा ही चक्रवाकनि के संग है
लोचन सफल करि लीजियत 'लाल' इहिं
महल झरोखे अनोखे रूप रंग हैं॥३१॥**
[^81]: "मुख । यहां भी पूर्ववत् अतिशयोक्तिहै ।"
[^82]: "उदीयमान सूरज लालभालका विंदा ।"
**रेसमरसमसम सिरोरुह सुन्दरी के
सघन घटा की स्यामताई सरसाति है
तामें दुहूँ ओर कर कसिकै सँवारी पाटी
पियमन पारिबेकी घाटी दरसाति है।
गुंफित गुननि गजमोतिन सँवारी माँग,
ताकी उपमा को मति एकै अकुलाति है
चमकि तमकि तम-पुञ्ज की चमू को चीरि,
मानों चारु चंद्रमा की चौकी चली जाति है॥३२॥**
**थाँको रूप देखबाको आँख्याँ के अनोखो चाव
आगम उछाह नित कराँ गुणवन्ता जी
पलकाँ का पाँवडा बिछास्यां व्रजनिधि प्यारा
गोरी नें निहाल कीज्यो नेह उलहन्ता जी।
मन म्हाँको थाँ से मनमोहनजी लाग्यो रहैं
साँची कहाँ साजन सनेहमहम्हन्ता जी
प्यारी थाँकी बालमजी छिन छिन बाट न्हालै
ईं रितु बसन्त में मिलोला कद कन्ताजी॥३३॥**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>सूर्यास्त<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**कैधों इँहि औसर सुघर रँगरेज रँगि
रजनी विलासिनी के बसन सुकाये
कैधों ललनाजनमनोरथ-कलपलता
ताही के अरुनरंग फूल फूलि आये हैं।
कैधों तुङ्ग अस्ताचल सृंगन तैं गैरिकादि
धातुरज रविरथ-चक्रनि उड़ाये हैं
कैधोंविप्रधुनि सुनि फूली साँझ सानुराग,
कैधों कामभूपके बितान नभ छाये हैं॥३४॥**
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>घड् ऋतु <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1697114647Untitled116.png"/>**
**कुंजगृहमङ्गल, रसालमंजरी को मित्र,
बन को सुहाग, बनबेलिन को कन्त है**
**कोकिला को मौनहर भौंरन को केलिकर
मञ्जुमलैमारुतको संत बिलसंत है।
मानिनीनमायक, मनोज को सहायक,
सँजोगीसुखदायक, बियोगी जन अन्त है
चाँदनी को सोधक विरोधक मुनीन मन
रोधक बिदेस, फूल्यो बागन बसन्त है॥३५॥**
**कुंजगलीनायिकानि नायक मलयपौन
लागत ही जाग्यो नव अङ्कुर अनङ्ग है
पल्लव अधर चूमि, किंसुक नखच्छत दै,
होत पिक हुंकरनि कंठधुनि रंग है।
गुंजैं अलिपुंज तेही किंकिनी नूपुरधुनि,
पंकजपराग पट डार्यो दूर अंग है
श्रमजल मकरंद, फैले फूल आभूषन,
होइ न बसंत यह रति को प्रसंग है॥३६॥**
**पंपाके सलिल मधि-झंपा करि ताही छिन
चंपाके कुसुम की लपट लूटि लायो है
कासमीरदेस की कुरङ्गनैनी कुचतट
केसरि के लेस देस देस तरसायो है।
मालतीलता को परिरंभ कंप ताकों देत
धरैं मंदताकों जनताकों तरसायो है**
**धीरन अधीर किये, नीरनिधिनीर लिये,
बीर पंचतीर को समीर आज आयो है॥३७॥**
**मानिनी के मन-घनबन कैंभवन रह्यो
मान-मृगपति ताकी ताक लगि धायो है
प्यारे मनमोहन के रूपमाधुरीनमयी
बावरी दई सो नई प्रीति सरसायो है।
चारों ओर फूले कुंज पुंजन की बारि करि,
विरह-मतंग मत्त तापर झुकायो है
पाँचों सर साँधि के खिलावत सिकार, काम-
नृपको करोल ह्वैबसंत बनि आयो है॥३८॥**
**पुर-मलयाचल में चन्दन बिटप हाट
हेर हेर लीनो बहु सौरभ अगर है
पुहुप पराग के पिछोरनकी पोट बाँधि
बाँध कर लादी पौन-बैल पीठ पर है।
चारों ओर कोकिल पुकारत लदनियाँ से
भौंर घोरघण्टावलि नादन को घर है
आज व्रजवीथीबन साँकरी गलीनि घिर
रह्यो ऋतुराज को समाज सौदागर है॥३९॥**
**सोहत सघन दल पूरत अपार जल
रंग रंग फूल मनिमानिक को भाव है**
**उडत पराग तेई उन्नत तरङ्ग बहु
सौरभ की धार नदी लाखन मिलाव है।
चारौंओर भास बडवानल, पलास मक-
रन्द सुधा, भौंर विप ग्राह रतिराव है
वृन्दावन चंद कोरि कला उदै उमग्योरी
आज ऋतुराज को समाज दरियाव है॥४०॥**
**डार द्रुम पालक, बिछोना नवपल्लव के
सुमन झँगूला तेई तन छबि भारी दै
पवन झुलावैंकेकी कीर बतरावैं, मिलि
कोकिल हरखि हुलरावैं कर तारी दै।
पुहुप पराग सो उतार करैंलौंन राई
कुंजगली-नायिका लतानि सिर सारी दै
मदननरेसजू को बालक बसन्त ताहि
प्रातहि खिलावत गुलाब चटकारी दे॥४१॥**
**हरत हिये कों हरी पन्नाकी लगाय डाँडी
माँडी मीनाकारी करि पाँखुरिया पंत है
केसरा किरन करहाटक बराटक
मुकताफलनिकाम ललित लसंत है।
कहि जगदीस महाराजा जगतेसजूकी
पूरनभगति पाइ उर उलसंत है**
**राधिका गुविंद जूकों आभूषन कीबे कंज-
कर्णफूल जडि ल्यायो जडिया बसंत है॥४२॥**
**पल्लव पुसाक फूल मनिमय आभूषन
सीसपर मोरन को मुकुट समाजै है
मलयसमीर बान, बेलिजालकी कमान,
तुरी अलिबृंद पिक बैंन कवि गाज है।
मंडन पराग मकरंद अंग अंगराग,
चाँदनी बिछाति चंद छत्र सिर भ्राज है
बन बन सोहत ये मोहत न काको मन
साचैं नृपसाजसों बसंत ऋतुराज है॥४३॥**
**मधुजुत माधुरी में माधवी में मालती में
सोहैसोनजा घनमें सरस सुगन्ध साज
अम्बमौर झौंरनि में गुंजभरे भौंरनि में
कमल गुलाब गुललालामें निहारे काज।
चाँदनीमें चन्द्र में परागमकरन्दन में
मंडन समीर मलयाचल में राज राज
व्रज बन बागनमें बगर बगिचिन में
बृन्दावन बीथिनमें बिकस्यो वसंत आज॥४४॥**
**पंकज पीन पराग की जीन धरैं, मकरंद को तंग कसायें
सौरभसार चढ्यो असवार, लसै अलिमाल लगाम लगायें**
**है अधिकाई इती लघुताई चलै जलऊपर पाँव छुवाये
बसंत के पौन तुरङ्ग के छौन मनोजमहीपति के मन भाये॥४५॥**
**सीतल सुगन्ध मन्द मारुत महामतङ्ग,
कोकिल तुरङ्ग लै नजर गुजरायो है
हरी हरी डारैंबहुमान भरे खूम भरि
फूले फूल जवाहर लाखन दिखायो है।
भौंरन सों भेली करें बातैं रसमेली
अलबेली चल बेली ये सहेली संग लायो है
बुद्ध भुवपाल तुम्हें देखत निहाल, लियें
विजय की रसाल रतिराज आज आयो है॥४६॥**
**मत्त तिय झुंडनमें खेलैंफागु नंदलाल
रहसि रहसि रसकेलि यों निहारी है
केसरि के रंग भरि डारत गुलाल तापै
चलत अबीरन की मूँठि अतिभारी है।
धावत अलिंगनकों आवत पियहिं देखि
चलीं कुञ्जमहलतैं सबै नवनारी हैं
मानों लालमुनियायें खेलनकों खिलवार
पाँतिन की पाँति पींजरानतें निकारी हैं॥४७॥**
**केसरके रंगभरी छूटैं पिचकारी भारी
तेई बहु धीरधीर धुरवान लेखिये**
**बाजत मृदंग तेई गाजत गहर धुनि,
नूपुर मधुर मोरनादन बिसेखिये।
बैठे नंदलाल जहाँ खेलत सरस फाग
रंग तहाँ बरसै ऋतु पावस ही पेखिये
ललित गुलालमयी लाल लाल बादरमें
बालन की देहदुति दामिनि सी देखिये॥४८॥**
**अभर[^83] उडाइ पिचकारिन चलाइ, रोरी
गालन लगाइ, धाइ धाइ बलकन को
छिरकि गुलाब चोवा चन्दन अतर तापै
पोटरियाँ फेंकैं मींचि मींचि पलकन कों।
मंडन कहत कासमीरी कीचबीच खरे
लखिकें अबीर औगुलाल झलकन कों
छल करि प्यारी के कपोल पिय पौंछें
त्यौं अँगौछैं प्रानप्यारीजू गुविंदअलकन कों॥४९॥**
[^83]: "अवीर ।"
**बिटपि बिलंद बँधे मारुत बरत तापै
फिरत छपद लै पराग सीस घट है
कवि जगदीस कोरि केकि कोक कीरादिक
परी पंछिभीर सो तमासगीर तट है।**
**पिकमै[^84] ।") बजाय मोहबाजन, पुहपमय
मनिगन लेत बिछै किसलय पट है
जानो रतिराज महाराजके रिझावन को
नीकैंसाज होइ रह्यो ऋतुराज नट है॥५०॥**
[^84]: "पिकमय ( पिकरूपी
**भारी तपी भासमान भास जिन जानों यह
फैली चारु चंदकी सु चाँदनी है गहरी
सीतल सुगन्ध मन्दताई वारि डारियत
ज्यों ज्यों अति चलत प्रचंड पौंनलहरी।
नींद भरि सोये सब भीतर के भौंननमें
कौंन काहि पूछत खरोई काम[^85] कामदेव खरोई खडा ही है।") कहरी
आगें कत जात घनस्याम सुनों बात
इँहिं देस अधरात होत जेठ की दुपहरी॥५१॥**
[^85]: "कहरी ( कहर करदेने वाला
**छूटत गुलाबजलही के जलजंत्र जहँ,
चंदन कमल घनसार सरसानो है
सीतल सुगंध मन्द पवनझकोर जोर
ठौर ठौर फूलनकी सेजनि सुहानो है।
मधुर मृदंगधुनि सारँग के सुर सुनि
मुनिहूके मन मैंनवान परसानो है**
**सिसिरखजानों किधौं हिमालय मानों
कविनाथ दरसानों ऐसो खासो खसखानो है॥५२॥**
**गालिब गुलाब राइबेलि मोतिया कों जानि
जंत्रनमें ठांनि माने अतर बढ़ाने में
मंडन त्यों चंदन कपूर कासमीरी अंग-
राग ह्वैपयोधरसरन सुखसाने में।
सिसिर ससंक कूप गिरिकें भई है रङ्क
गातजल जात बात जलके खजाने में
ग्रीखम गनीम ताके डरतें रही है जाइ
सीतल सुगन्ध मन्द पौंन तहखाने में॥५३॥**
**छूटत फुँहारे जल सघन गुलाबवारे
जिनकी कुँहार घन साँवन सुहाने में
कवि जगदीस गिलगिली कौंल गिलमनि
सिलसिली सोभा चारु चंद्रक बिछाने में।
सुघर सहेली जँह गाँवैं राग सारँग कों
बीच बीच सारँगके[^86] सुर तारताने में
करकें सिसिर बृषभानुनंदिनी को उर
प्यारे व्रजचंद आज राजैंखसखाने में॥५४॥**
[^86]: "सारंगी ।"
**दावादार दादुर दरैरो देकैं नाद करै
दाहैंदेह दमकन दामिनीन की महा
धोरी धोरी धाग धरैं धाये धूम धाराधर,
धोंसा की धुँकार धमाधमी की कहूँ कहा।
केकी कूक पारै त्यों मरोर मोर मारैं, धरैं
हरी हरी डारैंद्रुम बेली बन उलहा
भारी तपी गाढ, कामबान चढ्यो बाढ, आली
आवत असाढ़, लाग्यो डाढ़ दैन बिरहा॥५५॥**
**धोरी धुरवाई पर माते मुरवाई पर
पौंन पुरवाई पर जीन से रूपायो है
डोंगर अटँन पर पटाली घटान पर
आठ हू तटान पर पाखर पुरायो है।
सोभा अवनीन पर केतन बनींन पर
दामिनि अनींन पर बाढसे चढायो है
मौनी मुनि मान पर मानिनी गुमान पर
बियोगी पियाँन पर पावस रिसायो है॥५६॥**
**झर लाग्यो झरी उघरै न घरी
नदियाँ उमगींजलधारन सों
यह भूमि हरी मन लेत हरी
धुरवा धुकि जात बयारन सों।**
**लखि बादर दादुर सोर करैं
मिलि कूकत मोर मलारन सौं
हँसि दोऊ मिलें गरबँही दिएं
झुकि झूलैं कदम्बकी डारन सों॥५७॥**
**मेघन लगायो झर नाँचैं बिज्जु ब्योमचर
कूंकैंमोर मत्तवर बैठे हरी डारतर
सुखी भये चराचर गावैं गीत घरघर
छोड्यो ज्ञान जटाधर देखि बन सरवर
राजत हैं तरवर बेलिन को लिएँ घर
गोविंद असमसर मारत बियोगी नर
ऐसे अवसर गिरिधर पै अनङ्ग भर
प्यारी मान दूर कर बैठो परियङ्क पर॥५८॥**
**गोधनसिखरपर राधिका कुंवरकाह्न
देखिरहे सांवन की संपति सुहाई है
हरित है रही चहुँ ओर व्रजभूमि, लूमि
झूंमि घूमि घननकी घटा घहराई है।
बन उपवन कदम्बनकी पवन सीरी
धीरी धीरी चलत सुरत सुखदाई है
रिमझिमि झीनी झीनी झकोरनि परैं फूंही
परसत गात सुधारस अधिकाई है॥५९॥**
**गौंनें आई कामिनी ज्यों दामिनी मिली है नव-
घन-मनभावन सों सुरत सुहायो है
अंबर पलंग पर थहर थहर परै
तोरी मोतीमाल बगजाल दरसायो है।
बूँदैं स्वेदबूँद, मोरसोर चहुँ ओर जोर
आभूषनझनक झकोर झर लायो है
आठों दिस आली जब उझकन लागीं तब
सकुचि दिनेस दौरि दीपक दुरायो है॥६०॥**
**आँवन कहयो हो मनभावन सपथ कर
साँवन की तीज इहिं सरस रसाली में
बोलिहैं ललित पिक, खोलिहैं सनेहवैंन
डोलिहैं वे इन्द्रवधू कुञ्ज महि आली में।
तिनमें सुहागसनी अति अनुरागभरी
ह्वैहों बडभाग कर मेल बनमाली में
परे रँगरेज के तू चूँदरी गुलअनार
रंग रँग ल्याव घन ऋतु हरियाली में॥६१॥**
**गरज मृदंगधुनि दादुर अलाप बनि
बैंन से पपीहा सुनि गावैं मोर करखा
चपला चतुरसुरकंचनी बतावै गति
सरसुति इन्द्र इन्द्रचाप दैन परखा।**
**माधवेस तेरे विजैमङ्गलमुहूरत पै
बरखासमय यह देवगन हरखा
वादरविमानन सों आदर के सनमुख
छाई धीर धुरवान फूलनकी बरखा॥६२॥**
**जगदीस या पावसमें बिनु पीतम कौनधौं ह्वैहै विरंचिलिखी
कहि पीव दहैं दुरजीव पपीहरा कैंमकी कौंपैंकरैंबिलिखी।
बदरा बदराह सोंपारत हैं विष जारत हैं तन झारि सिखी[^87]
बकसीसरतीससों लै कलँगी सखि मारत ये बिरहीन सिखी[^88]॥६३॥**
[^87]: "अग्नि।"
[^88]: "मोर ।"
**आली बनमाली बिन कैसें के रहेंगे प्रान
कौन सरजोर रहैबरजोर मींच तैं
चातक चुवाल चहि बुलये प्रलयकारी
करिहैं कहा री मिलि जलनिधि नीच तैं।
कबि जगदीस ए न कारे तन जानिए तौ
झुरसि भये हैं स्याम झलकी नगीच तैं
बीजुरी न ए तो बिरही न बारिबे कों आनी
बाडव अनल बदरानि सिंधु बीच तें॥६४॥**
**अब तू मुकरै मति री दुलही ये मिलाप को मौसरहै मुकरैं
इमि मेरी न मानत तो जगदीस सुनैं न पपीहरा पी उचरैं।**
**यह भागसों सांवन आयो अली मनभांवन कान्ह के लागि गरैं
चहुँ देखि लै चंचल चंचला सी पिय मेघनसों मिलि केलि करैं॥६५॥**
**दामिनि दीह दिसा दमकें घन घोरनि ठौर न राखी तिलै
बावरी कूप तडाग भरे जगदीस जगौ जलही उझिलै।
छाइ रही रितु पात्रसकी भये मानसरोवर हँस मिले
रे जिय-हंस ! तुहू उडिकैं पिय मानसमें किन जाइ मिलै॥६६॥**
**कैधोंछीरसिन्धुकी लहरि छिति छाइ रही
छहरि छहरि नभमण्डल हू आई है
कैधोंकामभूपति की मानैंसबआन तातैं
ताही की सकल जग कीरति दुहाई है।
कैधोंबिधि निरखि अँगार चुगिबे को व्रत
रीझिकें चकोरनको सुधा झर लाई है
कैधोंचंद सुरदसुहागिल को मुख सोहै
ताही की छबीली छवि फैली मनभाई है॥६७॥**
**मालिन ज्यों करमें कमल लियें आगें खरी
चौंसर चमेली के रुचिर रचि लाई है
जौंहरी की कामिनी ज्यों तेज भरे तारागन
हीरनिकी हारावलि विविध दिखाई है।
पच्छिम के ओरकी प्रवीन मृगनैंनी अङ्ग
ओढें चार चांदनी ये चादर सुहाई है**
**लाल लखि लीजै यह रावरे रिझावन को
सरद-खवास चंद-आरसी ले आई है॥६८॥**
**सेत बिछौंननि सों छिति छाई
छजैछवि नैंननि आँनददायक
मालती-फूलसे फूलि रहे जन
फूलि रहे कर लेत मद्दायक।
चंदन वंदन भेद मिट्यौ
कसतूरी कपूर सबै मनभायक
फैलि रही चहुँ ओर चराचर
आज की चाँदनी रीझिबेलायक॥६९॥**
**अंबर पलंग, चारु चाँदनी बिछौना विछे,
हिमगिरि रूपगिरि गेंदुवा हैं निखरे
हट्यो है बितत चीर सुरमरिपूर पर्यो
व्योमगंग रुचिर चँबेली ते रखि खरे।
कबि जगदीस आठककुम सहेली फूले
कैरव-नयन सों तमासे खासे दिख रे
कलानिधिकन्त कोककला कों करत, तारा
रजनि-विलासिनी के हारा टूटि बिखरे॥७०॥**
**जागत जुन्हैया जामें जरीकी जलूस रची
तेज औमजेज सेज सरस समोय रही**
**कीने हैं निकुंजन में गंज जलजातन के
मंजुल अलिपुञ्जन के गुञ्जारव जोय रही।
मंडन बजाय बाजे सखीजन गाँवैं जस
हजारन चंददुति मंद जहाँ होय रही
जोबन जवाहिर के जोतिनके जालन सों
सरद की जामिनी में जगामग होय रही॥७१॥**
**कारे चोर चंचरीक ^(१)कोसतें निकारे
करी प्रफुलित मोदसों कुमोदनकी बसती
कवि जगदीस सीस नाइ, पाय पर हारे
नायक अधीन कीनी मानिनी अकसती।
चेत करि दीनो है चकोर चौकीदारन कैं
भानी चक्र द्यौसके दुसंगिन की मसती
तारे नहिं होंय ये चिराक के उजारे, चंद-
फोजदार फिरत मनोजराज गसती॥७२॥**
**फूले फूल कैरव के धरे हैं सुबेस छापे,
चाँदिनी चहूँघाँ चारु तबक सुथापी है
आठहूँ ककुभ कसबीनकी ये कामिनियाँ
व्योमगंग गजसों अजब रीति मापी है।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
१कोष खजाना और कमलों का कोष कली, दौनों से ही काले चोरऔर चंचरीक, (भरे) निकालने पडते हैं ।
**तारन समेत ससि शोभा देत अंबर में
कहै जगदीस मंत्र चिन्तामनि जापी है
सरद-तियाके हेत रूपहरी छापेदार
चादर मनहूँ काम-कारीगर है॥७३॥**
**देखि मगजी को अति आनँद बढाई, भाँति
है बहुत नीकी रही बंदन लगाई है
अति सुख कारीगर सी के गुन गनन
तयार करी सखी अंग अंगनि सों लाइ है।
रंग चटकीली छबि छाजत छबीली जाकी
तूल है मुलायम ही भरो भले भाइ है
रहिये निचंत या हिमंत ही में पाइ बनी
सोहनी सरस मेरे अंगन ^(१)कबाई है॥७४॥**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
१ 'निश्चिन्त रहिये इस हेमन्तऋतु में ही पाई ऐसी सुहावनीकबाई ( रूई भरी पहनने की अँगरखी ) मेरे अङ्गोंमें बनी है' यह स्पष्टवाच्य अर्थ है । दूसरा व्यङ्ग्यअर्थ है—'वह सोहनी बनी ( वधू ) मेरेअङ्गन कब आइ है ? जिसको ही में ( हृदयमें ) पाइ या हिमन्त में निचिन्त रहिये । श्लिष्ट शब्दों से कवित्त में ये दौनों ही अर्थ निकलते हैं ।मगजी ( मग़ज़ी, अँगरखी की कोर ) ।नायिका पक्ष में मग ( मार्ग ) देकिजी को (जीवको ) अति आनँद बढाई ।
अँगरखी-बहु तनीकी ( बहुतसी तनी 'बंद'वाली ) अत एव बंदों कोंलगा रही । नायिका— जिसकी भाँति ( प्रकार ) बहुत नीकी ( अच्छी )है। अतः जो बंदन बंदना कर रही है। अँगरखी अतिसुख (देनेवाली)
**मनिमय कुंजकी निकुंज, मञ्जु मन्दिर में
फरस बिछाई पसमीने रंग लालाके
चाहैचित जैसी बिछी गुदगुदी सेज तैसी
धूपित अगर धूप सहित मसाला के।
मृगमद-अंबर अंतर तर होय रहे
मंडन सुअंग नंदलाला ब्रजबाला के
रंग सुखसाला आला अलग रजाई परी
रूपमदण्याला पिये काम न दुसाला के॥७५॥**
**सिसिर सतायो कमलासन कमल कढि
मता करि हंसपै चढ्योई रहै हाल है
सिसिर सतायो संभु सीरो कयलास जानि
छांडिकै रह्यो है जो मसानन गुसाल है।
कबि जगदीस या सिसिरडर सागरते
निकरि बरुन भाजि भयो दिकपाल है**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
कारीगरने गुनगन ( डोरों से ) सी कर तयार कर राखी । नायिका-अतिसु-खकारी । गरसी अर्थात् जाडेमें 'गुरसी' अँगीठी-के गुनवाली, उष्णता पहुँचाने वाली । अङ्ग अङ्गनि०—दोनों अर्थों में स्पष्ट । अँगरखी-रङ्ग में चटकी-ली, जिसकी सुन्दर छबि (शोभा) सोहती है। जिसकी तूल ( रूई )मुलायम है और अच्छे प्रकारसे भरी है । नायिका-रङ्ग चटकीली आदि काप्रायः वही अर्थ, किन्तु 'तूल है मुलायम', कोमलतामें मुलायम तूल है( रूपक ) । ही हृदय ) में भले भाइ ( अच्छे भावों से ) भरी है।
**जादैं रहैंसादैंकुंज सिसिर दहत यातैं
मुंज अटवीमें भखी अगनि गुपाल है॥७६॥**
राजवर्णन, कीर्ति—
**हीरासी हरा सी हरदेहसी हलायुध सी,
हंस सी हँसी सी करकासी घनसार सी
सारदसी नारद सी पारद सी पय सी,
पियूख सीहिमाचलसी रूपेके पहार सी।
मोती सा कुमोदिनी सी केतकसी चंदन सी,
मालती सी मुनिन के मनसी मुरार सी[^89]
जयसिंहभूपति की पुन्यमई कीरति सी,
फैली है जुन्हैया आजु गंगजलधार सी॥७७॥**
[^89]: "कमलकंद । "
**सुधासों सुधारि कीनी चाँदनी फरसबंद
सरस सुमेरु चारु सिंघासन साजई
दिग्गज सितून,[^90] तन्यो तारकाबितान नभ
जस मसनंद भान तकिया बिराजई।
चंदमय छत्र औ अकासगंग चौंर ढुरैं
अवनि अखंड मंडि महाछवि छाजई
माधवमहिन्द्र ! सातदीप नवखण्डनमें
रावरो प्रताप एक एकछत्र राजई॥७८॥**
[^90]: "चँदोवे के चोब, खंभे ।"
**गंगाको प्रवाह जानि सोस पैअनावैं पानि
कंकन बनावैंजानि भोग भुजगेस को
सीतभानु जानि भाल ऊपर दिपावैं, अङ्ग
अङ्गनिलगावैं जानि चंदन सुदेस को।
बिसद बिसाल दिगबारन की खाल जानि
सोहत दिगम्बर को अम्बर हमेसको
दसरथनंद महाभाग बली रामचन्द्र
रावरो सुजस कैधोंमंडन महेस को॥७९॥**
**पूजा के समे मैं आज कौतुक लख्यौ जू एक
सुनों जयसिंघ सब सुख ही को हेत है
आछी विधि पूजि बिदा कीने ब्रजराजै, प्रभु
टेर्यो पच्छिराजै चढि जैबे को निकेत[^91] है।
ताही समैं रावरो सुजस गायो, तासों भयो
स्याम जू को तन स्वेत बसनसमेत है
देखि देखि कि झिझकि इँहि हालै सोऽब
गरुड गुपालै देखो चढन न देत है॥८०॥**
[^91]: "निवासस्थान ।"
**ककुभरमनि हार बिरचैंसिंगार हेत
भयो भूमिधारनकों औरैं फन सेस को**
**सरसुति बिधि हरि हर सुरनाथन कैं
सुरन के साथनकें सुख भौ हमेस को।
धायगे चकोर हंस, कलुषको अंस मिट्यो
फैल्योअवतंस सो सुजस माधवेस को
गिरि गिरिजाकें गेह गैये गीत मंगल के
देखि देखि दूजो दन्त उलहयो गनेसको॥८१॥**
**सारदमें नारदमें पारद पियूख हूमें
पयमें सरद घनसारमें सुहाई है
कमल ससी में मानसरमें हलायुधमें
रूपेके पहार वारपार[^92] छबि छाई है।
मालती में मुनिनके मनमें कुमोदिनी में
मोती कइलास कवि मंडन लुभाई है
हरमें हरामें हंस हीरा में हँसी में देखो
भूप जयसाह तेरी कित्तिकी निकाई है॥८२॥**
[^92]: "क्षीरसागर ।"
**पहल पताललोक भये स्वेत सेस, फेर
गङ्गाकी तरङ्ग भईं स्वेत, सब मानेंगे
स्वेत भये तारा चन्द्र पारद कपूर ब्रह्मा
इन्द्रलोक माँहि स्वेत अमृत बखानेंगे।**
**नारिनके मुखमें भयो है मन्दहास स्वेत
भूप जयसाह तेरी कीरतितें गानेंगे
देव औअदेव नरनारी और नदी-नद
होत चले स्वेत कैसें जुदेजुदेजानेंगे॥८३॥**
**केते कवि कहैंचारु तारागन दीखत हैं
केते कहैंचन्द्रमाकी स्रमबुंद भाईं हैं
केते कहैंतमीपति तमी को सिंगार कियो
ताके अङ्ग मोती आभूखन झलकाई हैं।
केते कहैं नभ देवरानीमंदहासफूल[^93]
भूपजयसाह ऐसें मंडनने गाईं हैं
मेरे जांनि बिधिने विचारि चातुरी सों तेरी
कीरति के खेलबेकी गैंद ये बनाईं हैं॥८४॥**
[^93]: "देवरानी के मंदहासरूप पुष्प ।"
ऐतिहासिक महत्त्व—
**अकबर पायो भगवन्त के तनै[^94] सों मान
बहुर्यो जगतसिंह महामरदाने सों
पायो जहाँगीर भावसिंह जयसिंहजू[^95] सों
शाहजहाँ पायो जहाँगीर भावसिंहसों।**
[^94]: "तनय, पुत्र मानसिंहजी ।"
[^95]: "कवित्त में यहां का पाठ अनैतिहासिक और बेमेल है । इसलिये इतिहासके अनुसार यह शोधन करना पढाहै।"
**अब अवरङ्गजेब पायो रामसिंहजू सों
औरैं दिन दिन पैहैं कूरम के माने सों
केते राजा रावमान पावैंपातसाहन सों
पातसाह पावैं मान मान के घराने सों॥८५॥**
जन्मदिनोत्सव—
**जैसी ज़ेब सादी ये खुलत मसनंद पर,
तैसी कहाँ सूर ससिमंडल कमीने में
केती और तारा ग्रह जोति वार डारियत
हीरामनि मोती माल नोंछावर कीने में।
संपति बिसाल करि सादी सालगिरह की
बैठे जयसिंह भूप बानिक नवीने में
केते कवि जाचकनि भाल की गिरह[^96] ।") खुलैं
परैंसालगिरह[^97]रूपी गाँठ ।") गनीमन के सीने में॥८६॥**
[^96]: "गांठ, ललाट की गाँठ खुले ( भाग्य खुलें
[^97]: "साल ( चोट
'माधवविलास'—
**कीनो माधवेस ऐसो 'माधवविलास' जिहिं
सघन द्रुमनि रविकिरनें परी रहैं
दिसि विदिसनि धूरि धूँधरि परागन की
सरस सुमन मधुभर की झरी रहैं।**
**मंजु मंजु मंजरि सगुञ्ज अलिपुञ्ज[^98] पुआ बीन( वीणा ) । ") बीन
ऊँचे सुर क्वैलियाँ[^99] अलाप उघरी रहैं
हरी हरी लतनिं घरीक बिधुरी सी जहाँ
किन्नरी परीं हू छबि देखन परी रहैं॥८७॥**
[^98]: "मंजरियों के ऊपर गुञ्जन करनेवाले अलि ( भ्रमर
[^99]: "कोयलें।"
वीरवर्णन—
**राजाराम रावनसों कीनो करि क्रुद्ध जुद्ध
रच्छनको अच्छ[^100], पच्छ (पक्ष ) ।") पच्छ छिति पर स्वै गयो
मंडन कहत कर कोमल कमान लेत
लाखन हयंद औ गयंद मद च्वैगयो।
लंका घर घरमें घर्याल घुरसालन में
खाइन खजाननमें खास छबि छ्वै गयो
बाग रुकि बन रुकि सरिता समुद्र रुकि
जमी आसमान भाँन बानमय ह्वैगयो॥८८॥**
[^100]: "राक्षसों का अच्छ ( अच्छा, स्वच्छ
**कमठ ठुक्कि गइ पिठ्ठ[^101], दिट्ठि[^102] दिकपाल झडक्किय
धरा चुक्किगइ चाल हालि दिग्गज सुझडक्किय।
सुनत दसानन सीस बीस भुज कम्पन लग्गिय
सातदीप नवखण्ड बीच जगमग जस जग्गिय।**
[^101]: "कमठ की पीठ ठुक गई ।"
[^102]: "दृष्टि ।"
**करि कूंच राम गढ लंक पै चलत कोल[^103] ।") कलमलत भय।
फनसहस सेसके सुक्किकें धुक्कि धुक्कि कें झुक्किगय॥८९॥**
[^103]: "वाराह ( भूमि को धारण करने वाले
**कमठ सकुचि कंकोल, कोल दबि होत लोलतन
फैंन झरत फुंकरत, परत फनपत्ति[^104]की फनपंति ( फणपंक्ति)") पंति फन।
दिब्ब दरिय[^105] विदलित होती हैं।") बिद्दरिय, दरिय दर दरकि दरीभृत[^106] ।")
सत्त समुद्र सरहद सकि मुद्रा निज मुद्रित।
दिग्गज अडिग्ग डिग्गत दिसन दुवन[^107] भगे ।") बग्ग भय भग्गि नग
जयसाह भूप हठ धरत जब कंचन जेब रकेब पग[^108]॥९०॥**
[^104]: "फणिपति (शेष
[^105]: "दिव्यदरी ( गुफायें
[^106]: "पर्वत दरककें दरिय ( फटते हैं
[^107]: "द्वेषियों का वर्ग भय से नग( पर्वतों पर
[^108]: "घोडे की रकाब । "
हाथी—
**सदमदगीले[^109] जोर जंगनि जँगीले, लाल-
रंगन रँगीले धरैं घंट जसबाजा के
अरत अरीले छबि छाजत छबीले, अर-
बीले उनमीले तन तेह तेज ताजा के।
धावत मतङ्ग डील दीरघ दँतीले, नीले
कज्जल के टीले, घुरैं घोर घन गाजा के
कीले कोट किलनि कटीले गढ ढीले होत
चढत हठीले जयसिंह महाराजा के॥९१॥**
[^109]: "सदा मद से भींगे हुए।"
**सुंडनि लपट्टैंसीस टक्करनि डट्टैं, मद
झरत निपट्टैंपट्टे काजर के टीले हैं
चरखी उछट्टैं, भाले नखनसों कट्टैं
औ कहुक बान छुट्टैंतऊ रहत ही कीले हैं।
साटदार डट्टैं अति, फिरत न हट्टैं, पाइ
पटकत फट्टें भूमितल भये ढीले हैं
दन्तनि दपट्टैंऐसे बारन हजारन ही
माधवनरेस द्वार राजत जँगीले हैं॥९२॥**
**नीले डील अजब अड़ीले मदगीले सदा
देखि जिन्हें गरबी गरब गरिबो करैं
ऊदभट जिनकी गरज प्रतिधुनि तेई
घनकी घटनि दिगतट परिबो करैं।
जग जप हेत श्रीसवाई माधवेस भूप
रावरे वितुंड[^110] कैंधों भाव भरिबो करैं
सुंडनि सों खंडि व्योमकुण्ड[^111] कुंड खण्डितकर ( तोड कर ) सूर्यमंडल की पूजा करें।")-पुंडरीककुंड
मारतंडमण्डल की पूजा करिबो करैं॥९३॥**
[^110]: "हाथी । "
[^111]: "आकाशरूपी कुंड के पुंडरीक ( कमल
**साहिब सवाई माधवेस के बितुंड वर
सरसुति बरनि बताओं छलबल के**
**चापवंत घनसे सिंगारे, मद-बुंद चुवैं,
जिन्हैंलखि लागैंदिकपीलडील हलके।
खलके हरन, निजदलके सरन, भूमि-
तल आभरन, जे महल जल थल के
मंदरसे जिनके बिलंद कद ऊपर है
चंद रवि देखिये मुरातिब से झलके॥९४॥**
**कज्जलबरनसदा सज्जल-जलद से हैं
गज्जन सों दिग्गज गुमान बलकों दलैं
कदनि उतंग, जंग जीतत जँजीरन ही
अंग अंग मदके रहत नीर उझलैं।
ऐसे गज मौजनसों माधवमहीन्द्रद्वार
कहैं जगदीस कविकुल छितिके पलैं
पिसि जैंहैं सेस कहूँ दौरन के जोर यातें
धीरें ही धरनि पै चरन धरते चलें॥९५॥**
**टीले से लसत कसतूरी भूरि कज्जल के
जीतन समत्थ फौजैंदुज्जन अनींन कीं
जिनके करत घोष धोखे मेघ गज्जनके
धुक्कत फनीस, होत किरचैंमनीन कीं।
ऐसे जगदीस माघवेस मौज राजैंकरी
जिन लखि आँखैंलुभैं हरित[^112] ।")-धनींन कीं**
[^112]: "हरित-धनी दिशाओं के स्वामी ( इन्द्रादिक लोकपाल
**होंहि न ये सुंडि अरि कोपानल फूंकन को
राखीं विधि मानों मुख फूंक फूंकनींन कीं॥९६॥**
**झलकत झुलैं मुकताहलकी झालरनि
झुकि झुकि झंपति अरोर अनियर से
धुकि धुकि धरनी धसावत पतार, धारा-
धरसे स्रवत मदधारन अपार से।
कहैंव्रजलाल दिग्गजनसे बिलंद, दिग्ग-
दंतिन गिरावैं गिरि डारैंकरि छार से
ऐसे महाराज माधवेसजूके दरबार
बारन हजार कढैंचलते पहार से॥९७॥**
**हलत चलैं ते भूमिभारतें फनिंदफन
कमठ बराह दबिहोत हैं अबल के
अङ्ग की उँचाई जिन पाई रविमण्डल लों,
भाई नभगङ्गधार सुंडन सबल के।
मंडन मतङ्ग ऐसे जगत्नरेस तेरे
मोती धूम लूमत कपोल भल भलके
चूमत अकास, भूल झूमत जरीकी सदा
ठाननमें घूंमत मतङ्गन के हलके॥९८॥**
घोडे—
**दानबीर नृपति सवाई माधवेस द्वार
सज्जित तुरङ्गतति भाँति भाँति रखियाँ
लाँबी बेलि, उफनत अङ्गनिविलंद कद
चाहियत जैसी रतनारी जिन अँखियाँ।
दानसमै फेरतमें दौरत, निरखि तिन्हैं
मोरत उकति कविमंडली हरखियाँ
कंधरनि बंधुर उडात बन्द ऐसे मनों
लागी गन्धवाहनकैंमीननकी पँखियाँ॥९९॥**
**रंगन जतात जिन अङ्ग चपलाइ मधि,
पीलनि अकसि नभ उछलि सुहात हैं
खलनि के खंडनमें कीये उतपात अति
तंग कसे तेज पौंन पंछी लौं उडात हैं।
ऐसे माधवेस के तुरङ्ग कविकुल कहि
जिन मुसकात लखि मन हू सँकात है
कौन हम आगैं रवि[^113]-हरि-हय ऐंही हेत
बलके गरूर मुख लोहनि चबात हैं॥१००॥**
[^113]: "सूर्य-और इन्द्र के घोडे ।"
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
१.मानों हवाओं के मत्स्यों ( मच्छली ) की पंख लगी हैं, अथवा मीने की पंख । कन्धों के पास जेरबन्द उड़ता है उस पर उपेक्षा ।
**रंगे रंग रंगनि, उतंग अंग अंगनि सों,
जीतत कुरंगनि तताईभरे जे हमेस
जगमग मीनन के जीनन जलूसदार
भूपन उदार, मनि मोतिन सों गूँदे केस।
सोहैं बीजुकनसे औमनसे पवनसे हैं
कीरतिभवनसे कहाँवैंवेस देस देस
चब्बन खलीन, गब्बदब्बन दुवन[^114], कवि-
कव्वन[^115] पै देत ऐसेअव्वनकों[^116] ।") माधवेस॥१०१॥**
[^114]: "बैरिओं के गर्व को दावने वाले। "
[^115]: "काष्योंपै ।"
[^116]: "अर्वा ( घोडे
**राजत सुरंग अंग अंग अंगरंग सों
जातत छलंगनसों चीता मृग नाहरैं
कहैंजगदीस पुचकारैंरंच नंचि रहैं
छुछकारैंनैंकु अरिनगरनि ठाहरेँ।
बकसत ऐसे रघुवंसी दानवीर तुरी
जगमग साजन जे कौंन मन ना हरैं
हम हूं मथत सिन्धु निकरे मँझार ही सों
झारि मुख झाग यों करत मनु जाहरैं॥१०२॥**
**गरुडगुमान भाँनि डारैंगौंन नैकु ही में
पौंन हू सों चलें करछालनमें बधिकें**
**कहैं जगदीस जगजाहर जलूसदार
बीस विसेके हैं राग बागनसों सधिकें।
देत जस हेत माधवेस भूप ऐसे तुरी
(जिन) यालन के जाल रहैंसूपमन बँधिकैं
निज उतपतिथान[^117] जानि मनु याही हेत
कोनि मानि लंघि पार जात न जलधिकैं॥१०३॥**
[^117]: "उत्पत्तिस्थान ।"
**परी से उठत छिति छुवतन एकौ छिन
छूटैं फूलझरी से लखेतैं रीझियतु है
मीत मनके से चपला के चारु बालसखा
खुरी भरैंसूननकी छाती छीजियतु हैं।
ऐसे हयराज महाराज मात्रवेस दै दै
कवि व्रजलालकों निहाल कीजियतु है।
रूपरंगवारे, अंग मुकर[^118] में संवारे सजाये ।") सँवारे, जे
करी[^119] के मोलवारे बकरी लौं दीजियतुं हैं॥१०४॥**
[^118]: "अङ्गरूपी मुकुर ( दर्पण
[^119]: "हाथी"
**केतक बलक्खी लखे लक्खी अवलक्खी किते
केतक सुरक्खी जे दुरक्खी बागविंद के
मंडन त्यों केते ताजी सिरगा सुरंग खिंग
संदली सँजाबी सेत सोहने मिलिंद के।**
**जेते गुन तेते बिधि कीने इनहीं में, हेम-
साकत नवीने जीनें, भीने कुरुविंद के
साहब सवाई जगतेस देखि दानसमैं
देत हैं परिंद मोल उतरैंकरिंद के॥१०५॥**
**अङ्गनि सुरङ्ग, अतिताते चतुरङ्ग मधि
जीतत दुरंग जे कुरङ्ग असवारी में
ऊंची गति अंचै, नारिनैंनन ज्यों नंचै मन
हूकी गति बंचे, परपंचैंखुरतारी में।
ऐसी मौज राजैं जयसाह नरनाहजू की
जैसी न बिलोकी काहू भूप छत्रधारी में
जेई तेई घोरे नित देई देई होत द्वार
जेई जेई भारी थेई थेई करें थारी में॥१०६॥**
शिकार—
**चढ़त बढत मृगयाके मन माधवेस
चल्लैं बीरबाने चढि कच्छकुलसंगमें
हाकेही[^120]") के हुकम हँकारे सिंह सारदूल
पंजनि लपेटैंघन छनक छलङ्गमें।
सरसुति भूप भट हरखि हरखि तहाँ
मारे दुष्टजीव बान बेध उतमङ्गमें[^121] ।")**
[^120]: "हाका हल्लेही के हुक्म से सिंह शार्दूल हँकारे ( चलाये, बुलाये
[^121]: "उत्तमाङ्ग ( मस्तक
**ऐंही हेत सिंह हि दुराय सिंधवाहिनी हू
बैल चढी डोलत गिरीसअरधङ्ग में॥१०७॥**
युद्धवीर—
**जुटो जङ्ग जाटनसों माँवडा के खेत, तहाँ
छत्रकुल अत्रनकी[^122] ऐसी बाड करी है
जैसी महाभारत रमायनमैं देखी नहीं
चण्डमुण्ड खाण्डत चमुण्डा हू न धरी है।
सरसुति कहैं तहाँ कन्दुकलों उछलात
सत्रुनके मुण्डन सों रनभूमि भरी है
तेगच़ढी कूरम के काली कों बिलोकि सोन-
धारा चहि तारामिस तारा[^123] टूटि पराहै॥१०८॥**
[^122]: "अस्त्रों की ।"
[^123]: "तन्नामक देवी ।"
**करि कतलान बीर बाँके किते बैरिनकों
पैरन को रुधिरप्रवाहनि अकारकी
गवार गनेसजू कों दीनी गर मुण्डमाल
लीनी त्यों गिरीस गज खालनि बहार की।
मंडन विमान चढि छावैं छिति देववधू
लैंन कों गयन्द मुकताहल अपारकी
जोगिनिजमातन को संग लेकैंबीर ! तेरी
गावत बधाई महामाया तरवारकी॥१०९॥**
**कोटिन कटक काटे, पाटे नदी नार खार,
तेरी तरवारकी गयंदन कें चौंक[^124] है। ") ये
तोबन की तमक, झमक रंजकनवारी,
भारी जन बिमुख दवागिनि की दौंक[^125] ") ये।
मंडन कहत बीर तोसों डरि रावराने
हय गय भूमि धन देते रहैंसौंक[^126] ये
रातदिन रावरे अरिन्द मतिमन्द के
करेजनमें ठाढी रहैं नेजनकी[^127] नोंक ये॥११०॥**
[^124]: "तेरी तरवारकी गजेन्द्रों को ये 'चौंक' ( चमक, डर
[^125]: "दावासिकी दौंक (ज्वाला
[^126]: "रिश्वत, उत्कोच ।"
[^127]: "नेजे, भाले । "
**मधुकर नृपति ! रुपत पेसखानें तुव
केते डूठ[^128] लुपत धमक परैंचोबकीं[^129]
सरसुति गजकी घटानि घुमड़त महि
सेसदीठ होतीं ज्यों कसूँभरंग डोब कीं।
दलके दरेरनिदुवन[^130] पयमाल होत
होत जयमाल चहूँ चालैंचमू दोबकी
चाँपैं न चरन भूमि, झाँपैंसे रहत चख[^131] रहते हैं ।"),
काँपैं दिककुञ्जर तरापैं मुनि तोबकीं॥१११॥**
[^128]: "वरी ।"
[^129]: "नगारे के डंके ।"
[^130]: "वैरी ।"
[^131]: "चक्षु नेत्र, झाँपेंसे रहत झँपकाये ( मींचे
**परपुरजारन धरमधुरधारन
समरजयकारन बजत जस बाजाकें
दौंनो पेलिपारन कहरपूरपारन
दवागिसमजारन रही है तेज ताजाकैं।
माते माते बारन गरूर की निवारन
कहर करिडारन प्रगट सुभकाजाकें
राती राती धारन बिपच्छदलडारन
उदार करवार कर राजै रामराजाकें॥११२॥**
**बैरिन के प्रानपौंनपानकों पयान करि
म्यानतजि साँपिन समान सरक्यो करै
दारिद कें दारन दरेरी दुति देखि देखि
दुज्जन को दिल दरदन दरक्यो करै।
राजा जयसिंघ तेरे कर करवाल जाकें
धार[^132] धूजि धीरन की धार[^133] ।") धरक्यो करै
कारी कालरातिसी, कराल कालकामिनी सी
करेरी करिन के करेजै़ंकरक्योकरै॥११३॥**
[^132]: "तरवार की धार ।"
[^133]: "धाड़ (समूह
**म्यांन ते कढत कवि पढत अपार गुन
बढत हमेसैं जंग जीते झलाझलसी**
**माते मदमोकल मतङ्गन के कुंभनतें
गजमुकताइल कों लेत भलाभलसी।
मंडन महीन्द्र जयसाहजू के कर राजै
छाजैचहूँ चक्कनमें सक्क[^134] बलाबलसी
वैरिनके दल-दरियावन के दाइन में
जाकी तरवारधार देखी दवानल सी॥११४॥**
[^134]: "शक, शंका, अथवा बलवान् शक्रमी छाजै ।"
**बीर जयसिंघ भूप तेरी तरवार कढैं
मेदन को गूदन को गंज गिरि सो ठयो
सुंडनत रुडनतें गुंडनके मुण्डनतें
धारा कढि रुधिरप्रवाह छिति पै छयो।
भूत अवधूत प्रेत मिलिकें पिसाचगन
डाँइन गुसांइनको सोर बहुतै भयो
हरत गिरीसगन गिरिजाकी गोदमें तें
गैल बिन कितकों गनेस गिरिकेंगयो॥११५॥**
**कमल गुलाब आब अङ्गन भरीसीं, जोति-
जालउघरीसीं कामकेलि कों धरीसीं हैं
संपतिफरीसी, रागरंग की घरी[^135] ।") सी, मोति-
मानिकझरीसी,हावभावनि तरी[^136] सी हैं।**
[^135]: "रागरंग से हीमानों बड़ीं (बनांई
[^136]: "हावभावों में तैरती सी ।"
**वीर जयसाह तेरो रोस लखि बैरि-बामा
हीरनकी माल कालजुरसों जरीसीं हैं
मति कों हरीसीं, छवि छटनि छरीसीं, सब
भाजत फिरैं वे गिरिसीस पैपरीसीं हैं॥११६॥**
**सत्रुन के सिरन निमांन पञ्चरंगनकी[^137] कालजीभ से फहराने लगे।")
लागी फहरानि कालजीभसी लहलही
सरसुति छाये रणसिंघन के सिंघनाद
मारूराग गाये बजी नौबति गहगही।
उकठि दलनि तैं चलन लागे बीर दूहूँ
माँची मार तीर तुबकन की बहबही
अलसदृगनि जोलौं देखें तेग माधवेस
तोलौं हर मुंडमाल पहरी डहडही॥११७॥**
[^137]: "पञ्चरङ्गनिसान ( झंडे
**राजनके राजा महाराजा राव बुद्धसिंघ
जबतैं लखी है कर तेरे असि-दामिनी
तब ही तें धाम तजि धाये बन बाम[^130], तन
नेंकु न बिराम आठों जाम दिनजामिनी।
तिनके नगर जगमगर अगनि ज्वाल
फिरत निकेतनमें[^139] प्रेतनकी कामिनी**
[^139]: "घरों में।"
**भैरों भूरि भीर भासमान भईंभाइनसों[^140] ।")
भौंननि के भीतरनि भूतनकी भामिनी॥१९८॥**
[^140]: "भावों से ( भासमान भई भूतोंकी भामिनी
**राजा राव बुद्धराव रावरे विपच्छिन के
भौंन भौंनभरे भूत भैंरों भाज रीसते
बरखत प्रेत तिहिंमंदिर मसानरज
हरखत हिये जिहिं ठौर हय हींसते।
चाचरति चावसौं चुरैलैं नांच आचरत
चौहटेनि चौपट के चौखंडन चीसते
भूरे भूरे सीस मिलि बैठे बीस तीस जहाँ
दीसत खईसनके ईस दाँत पीसते॥११९॥**
**बैठत खईस इक होइ तहँ ईस आगें
चुहल मचाइ चौंरैं[^141]नंचत चुरेलियाँ
डाइन डमक्कैंडौंरू, गाइन पिसाचगन
प्रेत देत तालख्याल जुग्गनि उझेलियाँ।
मुंडनिकी माल रीझि करत निहाल तहँ
ज्वाल मुख सुखहीं मसालनि उजेलियाँ
माधव महिन्द्र तुव बैरिन के सूनें भौंन
भूतन के मजलसि होत कलकेलियाँ॥१२०॥**
[^141]: "चौड़े।"
**मोहीकों डरान आये दल असुरान[^142] दल ।") के ते
कीजै कतलान बरदान ते जु पाये हैं
सूर सिरदार अति सुन्दर उदार अति
लीजै मोहि अंक अभिलाख जु बढाये हैं।
लाल कवि कान सिसुपाल[^143] रुकमिनी को, सँ-
जोग यह ताहो के सँदेसे ये सुनाये हैं
साहिब सवाई भूप साहिबपै आये हम
दूबरी दिली ने दिल दूत के पठाये हैं॥१२१॥**
[^142]: "असुरों के 'ते' ( वे
[^143]: "मुगलों का दिल्ली से संयोगशिशुपाल और रुक्मिणी का सा है।"
**गरुरे[^144] गनीमन सों दच्छिन दबे पै, छाँडि
धायो पातसाह सुधि खान की न पान की
धाये कुल खान आला सोचत दिवान परयो
मक्काको पयान[^145] से गति मक्का ( तीर्थ ) का प्रयाण मानकर ।") गति मान किरवान की।
कोस आठ ऊपर अमेठि भले बैठे वीर
वाह सुनि होत काहू साह सुलतान की
फह फह जातही सु कहि कहि जात नांहि
बही बही फिरत बहीर मुगलान की॥१२२॥**
[^144]: "गर्विष्ठ ।"
[^145]: "किरवान ( कृपाण -तलवार
**काटे कोट कटक अटक पौरवासिन के
खटकतः खग्ग[^146]दाह करने वाले खग्ग(खङ्ग) सडकते हैं।") खलकुल उरदाइ के
पाटे नील खारनि पनार सोनधारन के
साजे मसहार भये संतत सराह के।
मच्छरी विपच्छ जरैं आयकें पतङ्ग जिमि
राजत प्रताप[^147]-दीप दीप[^148] अवगाह के
ठौर ठौर दौर परी जीत के नगारे बजे
देस देस साहिब सवाई जयसाह के॥१२३॥**
[^146]: "खलकुल को उर (हृदय
[^147]: "जयसाह का प्रतापरूप दीपक ।"
[^148]: "द्वीप।"
**मानकुलमण्डन है मान महीमण्डल कों
आखण्डल आन[^149] ।"), गुनि गाहके निवाह को
भानसीतभान[^150]") पञ्चबान के समान ताहि
देखैंना गुमान रहैआन नरनाह को।
राम जैसों बीर, धरैं धर्म छाँह गीर, नीर-
निधि सो गँभीर धीर कीरति की चाह को
चाँपि चाँपि चित्त उठै काँपि कॉपि कामिनी ज्यों
दिल्ली सुनैं सुजस सवाई जयसाह को॥१२४॥**
[^149]: "अन्य ( अर्थात् दूसराआखण्डलइन्द्र
[^150]: "भानु शीतभानु (चन्द्र
**कहूँ होति अङ्गजोति सोनजाइ केतकीसी
कहूँ होत आँसुनि कलिन्दीजलतालसे
भोंह-दृग-दन्त-ओठ झलकनि होत कहूँ
द्वैलता[^151]-कमल-मुकताहल-प्रबाल से।
केसपास-नासा-कुच-कटि भ्रुज-ललकनि
होत केकि-कीर कोक-केहरि मृणाल से
माधवमहिन्द्र तुव बैरिनकी बाम भजि
सैल-बन-गैलनि रचाये इन्द्रजाल से॥१२५॥**
[^151]: "भौंहें दो लता, दृगकर्मल, दन्तमुक्ताफल, ओठ प्रवाल। ऐसे हीयथाक्रम आगे भी। "
**परम प्रचण्ड भारतण्ड कातपनि सो ही
चादर चहूंघाँ चारु छबि गानियत है
आई ब्रहमण्डमें तें अमल बिराजै गङ्गा
झालरी की मोतिनकी लूमें मानियत हैं।
मंडन किरनिअवली के रसरानि[^152] रूपी रस्सों से खिंचा।") खिंच्यो
बिधिना फरास ताके हाथ आनियत है
साहब सवाई जयसिंघ तिहूँलोकनमें
रावरे प्रताप को चँदोवा तानियत है॥१२६॥**
[^152]: "किरणों की अवलि ( पंक्ति
**लक्ख लक्ख[^153], पवंग घोड़े ।")पक्खर पवंगन कीं खुरटाप-
टंकनकी घूरनसों सागर भरत हैं**
[^153]: "तेज ( प्रखर
**चलत मतंग जब जंगन के रङ्गभरे
मण्डन कहत धग धूजिबो धरत है।
चलत अटोप कोप ओपसों पयाद, तोप-
धमके सुनत अरि भाजिबें सरत हैं
साहिब सवाई जयसिंघ कुंचमारन सों
फननि फनिंद फुँफकारबो करत हैं॥१२७॥**
**बीर जयसाह चढैंलहरें सवारी करि
थंहरैंअरिन्द मन भाजैं जिन सहरैं
फहरैंनिसांन आगें, घहरैंनगारे चलैं
पैदल परिंद औगयंद मद छहरैं।
चहरें हँसत बीर, महरें कविन्दनपैं
मण्डन चलत बडे दाननकी नहरैं
कहरैं[^154] ।")परत, धरा धहरैं, फनिन्द फन
गहरेँ, कमठपिट्ठस्वेदन कों पहरैं॥१२८॥**
[^154]: "वैरियों में क्रहर ( गजव
दानवीर—
**चाहों दियो एक हौं, दिवात सत[^155] ।") केते यह
सत के कहेतैंये हजारन चहत है
चहत हजार हौं, ये लाखन के लाख देत
काखन वहेतैंकोटि कोटिन गहत है।**
[^155]: "शत ( सैंकडे
**चिन्तामनि कामधेनु सुरतरु कीने वृथा
इनके कथामें नाम मण्डन कहत है
भूप जयसिंह तेरो दान लखि चौंकि चौंकि
चक्रित सो चाहि चतुरानन रहत है॥१२९॥**
**देत मदमाते मदमोकल मतंग केते
लाखन हयंद के तवेले छवि छत कों
मोतिन की माल देत हीरा भरि थाल देत
देत सुखपालन के जाल जतमत कों।
मुलक मवासे देत खास औ खवासे देत
तासे देत बाजन को आसे सोभसतको
दूर प्रभु कीनों यातें बस नहिं भूप ! तेरो
नेरौ भयैंदेतो तू सुमेर परवत कों॥१३०॥**
**सुंदर सुमेरसम कंचनमहल देकैं
धनदसमान धन धान धरि कीने हैं
हीरा के हमेल मोतीमाल मनि मानिक लै
जगमग जोतिनके जालसों नवीने हैं।
मंडन जगतसिंह कौलों कहों जैसी करी
करत विधाता ताके तैंने जस लीने हैं
प्रभु की कृपा तें जग अचरज देख्यो यह
द्विजन कों तेरे दान देवकरि दीने हैं॥१३१॥**
**बजैंरसमान परी नजरैंतिहारी लखि
पजरैंविपच्छ परतापतेजतावरें[^156] ।")
मंडन कहत तेरो जस चैतचन्दसम
भूतल में छायो गायो देवन के गाँवरैं।
बखत बिलंद दानदातापनपूरे बीर
बकसत तू ही बकसीस चित्तचावरैं
विक्रम कें दाव रजपूती मजबूती भरे
मूँछनपै ताव साँचे भूप नित रावरे॥१३२॥**
[^156]: "आतपमें( 'ताकडा' जयपुरीय भाषा
आशीर्वाद—
**हाजिर हयंदन के बृन्द औ मयंदगोल
सुंदर विसाल सुखपाल चढिबो करो
छाइ छिति सुजस समुद्दन के पार जाइ
घेरिकें दिसान कों अकास भरिबो करो।
चाहि चित मंडन गरीबन के हेत सदा
दान दरियाव करमाँझ कढिबो करो
साहिब सिपाह नरनाह जयसाह बली
रात दिन रावरी प्रताप बढिवोकरो॥१३३॥**
**कारापथ कोलदेस माने तिलँगानें आन
कासी करनाट करहाट जस छाँयँगे**
**काबिल कनौज करबीर करनालदेस
कालिंजर कौसल कलिङ्ग थहराँयँगे।
मंडन मगध गुजरात कुरुदेस बेस
कजली खँधार में नगारे घहरायँगे
मच्छ मरहट्ठ मुलतान औ फिरङ्ग मऊ
बीर जयसाह के निसान फहरायेंगे॥१३४॥**
^(१)**सामयिकरचना**
**रुचिर चन्द्रमय मुकुट सीसपै झलमल राजत।
हिमगिरि-विमलदुकूल देहदीपति सो छाजत॥
निर्भय तेतिसकोटिकण्ठमिलि जय उच्चारहु।
हिल मिल छासठ कोटि करनि श्रद्धाञ्जलि धारहु॥
जो हृदय सिंघासन सोभिनी सकल सुकारज सारती।
अस भव्य भारतीमातुकी करहु भारती[^157] आरती॥१३५॥**
[^157]: "भारतीय, भारतवासी ।"
**भारतीय लोगन की मान्यतम मातृभाषा
आशाभरे दीनन कों कभु न विसारती
सारती समस्त कविलोकन के काज सभी
रचना प्रचारि सब साहित[^158] सुधारती।**
[^158]: "साहित्य ।प्रन्थकार"
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
१.समर्थ कविओं की रम्यरचना के साथ यह मेरी भी 'तुकबन्दी' प्रसङ्ग से दे दी है। 'पोथीखाने' (जयपुरराजमहल का पुस्तकालय) से दी हुई समस्याओं की पूर्ति के रूप में यह व्रजभाषारचना का अभ्यास है ।
**धारती धरा पै गुन ज्ञान औ विज्ञान यही
सकलकलानि दयादृष्टि सों निहारती
हारती कभू न निज भारतीय हितमाँझ
आरती[^159] हरैगी यही भारत की भारती॥१३६॥**
[^159]: "पीडा ।"
**गीध गुहराज रिच्छ कीससे अनीस[^160] तारे
गौतम मुनीस[^161]ती को कोनो उद्धार है
पितुपन पालिबे कों आप वनवास लीनो
कीनो मरजाद हेत पत्नीपरिहार है।
कूर खर दूसन सुबाहु कुम्भकर्ण हने
दृप्त दससीस मारि मेट्योभूमिभार है
दीननिसतार अरु धर्मबिसतार हेत
भारअवतार कों सु रामअवतार है॥१३७॥**
[^160]: "असमर्थ ।"
[^161]: "स्त्री, अहल्या ।"
**लाल हैं कण्ठमें गुञ्जकी माल बिसाल भुजानमें बाजू खुसाल हैं
साल[^162] ।") हैं सोभित अंसधरी[^163] विथुरी अलकैंलखि होत निहाल हैं।
हाल हैं रासबिलास पगे उमँगे रसमों सखि ये व्रजपाल हैं
पाल हैंया व्रजमण्डल के चलिकें लखिये बिहरैंनँदलाल हैं॥१३८॥**
[^162]: "शाख ( दुशाले
[^163]: "कंधा ।"
**ललितनिकुञ्जन में बंसीधुनि गुञ्जन वो
जासों सुधि भूलीं हम देह धन धामकी**
**मदनअधीर होय जमुना के तीर जाय
कामपीर हरिवो हू बात भई नामकी।
मथुरानगरवारीं आज उन्हें प्यारीं भईं
हम व्रजनारी हैं गँवारी कौन कामकी
प्रेमसुधसाधे भाव आधे हू रहे न, कछु
राधे जिन कहो सुधि आवत है स्यामकी॥१३९॥**
**उदधि अथाद्दबीच ग्राहने दबायो जब
दीन गजराजपै असीम कणा भई
गीध गुहराज गनिका हू पै करी ही दया
अधम अजामिल हू अगम गती लई।
दुर्भद दुसासन नें दुसह सताई जब
द्रुपदसुता यों तब टेरी दीनतामयी—
"मेरी बेर एती देर कैसें के करीं है कान्ह
करुणानिधान तेरी करुणा कितै गई"॥१४०॥**
**नल हरिचन्द्र भूपभरत भगीरथ से
सगर जुधिष्ठिर से प्रबल प्रमानी हैं
चौंसठि कलानि चौदह बिद्यनि चतुर तऊ
जाकी महिमा कों कोऊ नेंक ना पिछानी है।
छन ही में छार होंय पातसाह रंकसम
रङ्क हू निसङ्क होंय राजैं राजधानी हैं**
**गगन पतालतल पैंठि जात कोऊ तऊ
तात ! विधिनाकी गति जात नहिं जानी है॥१४१॥**
**अद्भुत प्रभाव दरसाये बालपन ही में
छन ही में पापमति पूतना पछारी है
देवदुखकारी दुष्ट दैत्य दुराचारी हने
भक्त व्रजचारिन की बिपति बिदारी है।
आप ब्रजनारीमध्य रम्यरासकारी बने
तऊ शान्तिकारी गीता जग में प्रचारी है
सृष्टिप्रतिहारी विधिहूकी मति हारी जहाँ
भक्तभीतिहारी गति माधव ! तिहारी है॥१४२॥**
**हारिये कभू न सत्यपच्छ के परीच्छन में
दच्छन[^164] में काव्यगुनरीति निरधारिये
धारिये सदा ही निजमनमें पराये गुन
औगुन की बाँनि नित चितसों बिसारिये।
सारिये सकल काम स्यामसों सनेह करि
देह धरि नाहक न जनम गुजारिये
जारिये निखिल दुखदूखन अहंमति के
संमति के आगें अब हिम्मति न हारिये॥१४३॥**
[^164]: "दक्ष, चतुर ।"
**सुजन वही जो कबहुँ आदि मरजाद न छोडै।
सुहृद वही जो कबहुँ मित्रसों नेह न तोडै॥
बीर वहो जो विपद पडे हू नेह निभावै।
करी प्रतिज्ञा जासु कब हुँ पुनि बहुरि[^165] न आवै॥
सुनु सुजन आपने बचन की दृढता उपर ध्यान दे।
यदि आन मनुज निजवचन तैं हटैं तो भल हट जान दै॥१४४॥**
[^165]: "बौटकर पीछी।"
ऋतुवर्णन—
**बिकसित विट[^166]पिकदम्ब अम्ब नव मौरन छाये
कर्णिकार कचनार कुलक किंशुक बिकसाये।
ललित लवङ्गलतानि मञ्जु पिकपुञ्ज सुहाये
विकच कमल कल्हार[^167] मधुपगुञ्जारव भाये।
नवबिलास सुखसाज लै विहरत रसिकसमाज है
चतुरन चित हितकाज यह छयो आज ऋतुराज है॥१४५॥**
[^166]: "वृक्षसमूह ।"
[^167]: "लाक्षकमक्ष ।"
**फाग सुहाई नन्दघर छाई गगन गुलाल।
रंगघटा उमँडी बहुरि ब्रजबीथी भइँ लाल।
ब्रजबीथी भंइँ लाल ग्वालगम होरी गावैं
जभ्योघेरको रंग चङ्ग मोचङ्ग बजावें।
रँग पिचकारी चलै कुमकुमन धूम मचाई
बहुरि भाग अनुरागभरी यह फाग सुहाई॥१४६॥**
**घर घर देखो ये उमङ्ग भरि भोर हो तें
पूजैंगनगोर अम्ब[^168]मौरन की छाड़ में
फेर फूलगुच्छभरी सीस सुच्छ झारी लियें
गावत कुमारी चलैं उमँगि उमाह में।
तीज लगि घर घर घेवर के थार भरे
प्यार भरे नारिनके नेहभरे नाह[^169] में
होरी के दिना ही तें सुहाग रङ्गरोरी दियें
गोरीगन गाँवैंगनगोरी के उछाह में॥१४७॥**
[^168]: "आम के मौर"
[^169]: "नाथ, स्वामी ।"
**दिन ज्यों ज्यों चढै़गरमी हू बढै बस आग कढै ज्यों चढैंहैं प्रभाकर
घर हाट अटारी बरोठे अटा गरमी की घटानि बने हैं तवाघर।
न सुहात महींन हू वस्त्र सखी तनसों ये पसीनन की है लगी झर
उगलै असमान हू आग अहो बस ये बजराग निदाघ के बासर॥१४८॥**
**चारों ओर गहरे सु बादरबितान तने
दादुर नकीबन की सुनत अवाई है
मस्त भये कीर, मीर मोरन के शोर मचे
कोयल करोलन की रोल बनि आई है।
दिन दिन दूनी ओप बकुल-कदम्बन की
अम्बन की डार फलभारनि नमाई हैं**
**सर्वलोकभीखम सु ग्रीखमरिहाई हेत
मदनदुहाई देत पावस सुहाई है॥१४९॥**
**चहुँ ओर अटा चढि चन्द्रमुखी निरखैं पुरवासिन की खुस खेला
बहुगँमन के नरनारि जुरे रसरङ्गभरे बिहरैं करि रेला।
गनगौर गुसांइन की सु जलूस लखो दृग खोलि भयें शुभबेला
नवदंपतिमें रतिबीज बयै रसरीझभरयोयह तीजको मेला॥१५०॥**
**छाये व्योममण्डल में उते कजरारे धन
इतैमतवारे द्वार झूमैं गजराज हैं
बिञ्जुकी छटा हैं उतै बिज्जुदीपपाँति इतै
गर्जना उते को इतै नौबति गराज हैं।
सन्ध्या के समेमैं उतै छाँई रंगभीनी घटा
इतै दरबारछटा सुरँग सुसाज हैं
आनंद के काज नवउत्सवसमाज भरे
उतै मुरराज इतै मानमहाराज हैं॥१५१॥**
**घर घर आनँद के अधिक उछाह भरे
अमित उमाहभरि बिप्रअभिलाखी है
कोऊ पाटफोंदा, कोऊ कदमी, जड़ाऊ कोऊ,
मोतिन की राखी जजमानकर राखी है।
मानमघवान तहँ राजैं दरबारमधि
नजर गुजारैं सरदार, कवि भाखी है**
**कूरमनरेससुभसंपतिसुसंगभरी
असमउमङ्गमरी रकुभरी राखी है॥१५२॥**
**अम्बर तें अम्बुदअडम्बर विदूर भयो
दस हू दिसांन दुति दुगुन दिपावनी
सलिलअवासन में कमलविकास भयो
कासगुच्छ फूले मनोंअवनी सुहासिनी।
चंचूपुट खोलि चारु चंचल चकोर चले
चेती चहुं ओर चंदचाँदनी लुभावनी
सरद सहाय पाय सोहैये सकल ससी
ससिसों सरस सोहै सरद मुहावनी॥१५३॥**
**फूलदार पारचे के परदा झुके हैं द्वार
चित्रनसों दूनी लसै सोभा चित्रसारी की
मृगमद अम्बर[^170] की अम्बर[^171] सुगन्ध बसी
मानसबसीकरन सौंज सुखसारी की।
केलिगृहभूमि पै सु गिलम गलीचा बिछे
रत्नपरजंक पै निसंक दुति प्यारी की
सरद के अन्त में हिमन्त सुखकारी सखि
सरस तयारी लखो आज गिरिधारी की॥१५४॥**
[^170]: "सुगन्धद्रव्य ।"
[^171]: "बअ।"
**मानिनकी मौनहर सीततम पौन चलै
भीतर के भौनन में चित्रछबि छाई है
साल पसमीने के अनंदकर अम्बर हैं
मृगमद अम्बर की सौरभ सुहाई है।
गुदगुदे गद्दनपै गिलम गलीचा विछे
अन्तर अछेह[^172] नहीं ।") रस रीझिसरसाई है
दीननकों भीत औप्रवीनन कों प्रीतकर
सर्वऋतुजीत यह सीत सुखदाई है॥१५५॥**
[^172]: "जिसका छेह ( अन्त
राजवर्णन—
**सगर दिलीप रघुराज से प्रतापी भये
कैयक नरेस, जिहिंजस जग थाई है
और तो कहाँ लों कहें साक्षात् रामचन्द्रहूनें
प्रगटि धरामें दीनयातना नसाई है।
औरैं पृथिराज मानसिंघ जयसिंघजूसे
प्रगटे नरेस जिन गीति गुनी गाई है
छोनीपतिछत्रिनमें छत्रसमरूपन की
भानुबंसभूपन की कर्ति बहु भाई है॥१५६॥**
**सकलमहीमें मान्य छत्रिन में जन्म भयो
जैपुरभूखण्डपै अखण्ड तेज छायो है**
**यौवनउभार में कुमारजन्म पायो आप
विपति विदारि बसवैभव बढायो है।
मान महिपाल ! तुवसुजस सराहैं कौलों
पोलो[^173] यह खेल तामें ठोस पद पायो है
कच्छकुलगौरव गुनीन गन गायो आज
पुन्य के प्रताप पायो आप मनभायो है॥१५७॥**
[^173]: "पोले खेल में भी अपने ठोस पद पाया है। 'पोलो' नामक खेल, जिसमें आप विश्वविजयी माने गये हैं । "
**तोपधुनि छायरहीं दुग्गन कँगारे चढि
नौबत नगारे बजैंआनँद उमाह के
सकल प्रजा के उर विजयपताका भरैं
राकासम[^174] संमद चकोर चित चाहे के।
मञ्जुनाथ राजैं दरबारमघिमानभूप
साजैं सोभिसुजस सुबंस कछवाहे के
कोविद कवीन्द्रगन सोभासों सराहे
राज[^175] ।") सौंजदसराहे आज काज दसराहे के॥१५८॥**
[^174]: "पूर्णिमा ।"
[^175]: "राजशोभा के दशराहे ( दसमार्गवाला बीच का झुरमुट चौंराहे की तरह
**छत्रिन में छत्रसम सोभित दिनेसबंस
तामें अवतंससम सोभा सरसाई है
यौवन ही में राजपुत्रन के जन्म भये
सकल प्रजामें सुखसंपति सदाई है।**
**दिन दिन दूनी दुति होत भूपमण्डल में
क्रीडा हू में विश्वजयकीरति लहाई है
कूरम सवाई मानसिंघ महिपाल जूकी
संपति सवाईहेत बिरद सचाई है॥१५९॥**
**दिपत दिगन्तन में चन्द्रिका सुचारुसी रु
राजैमञ्जुकुञ्जन में मल्लिका उदारसी
पारावारपार लसै हंस[^176]परिवारसी सु
भासै व्योममण्डलमें [रुचिबिसतारसी](http://# "कान्ति का विस्तार ।")।
कूरम सवाईमानसिंघ ! महिमण्डल में
कीरति तिहारी दिपै हीरन के हारसी
रजतपहारसी कुसुमउपहारसी रु
सोम[^178]सुधासारसी सु गंगजलधार सी॥१६०॥**
[^176]: "हंससमूह ।"
[^178]: .# "चन्द्रमा ।"
**केरल कलिङ्ग कामरूप खुरासान कच्छ
कासमीर काबुल लों केलि कर धाई है
मालव मेवाड़ महीसूर मारवाड़ मिलि
मुरकि मरट्ठन पै मेरु मँडराई है।**
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
१.खेल करते हुए विश्व का विजय अद्भुत वीरता । पोलो के खेल में आप विश्वविजयी माने गये हैं।
**आगें चलि चीन जयपान अफगान फिरि
अटकि अमेरिका युरोपमधि छाई है
कच्छुकुलकैरवकलानिधि महीप मान
भानुकुलकीर्ति चहुँ ओर चलि आईं है॥१६१॥**
**भानुवंस अवतंस भये जिन जस जग जानत
कूरमकुल की कलित कीर्ति कहु को न बखानत ?
दान मान सनमान देइ जिन द्विजकुल पालिय
सकलमहीतल माँझि धरम की नीति प्रचालिय।
कहु अवहु धरममरजाद की क्यों न सुनीति ठनी रहै
भुवि भानुवंशभुवपाल की अक्षय कीर्ति बनी रहे॥१६२॥**
**दो०—बिज्जुजालसज्जित सकल सौधमाल मुदहेत।
जयपुरपालभुवाल की सालगिरह सुख देत॥१६३॥**
**दिव्य दसराहे के उछाह छये चारों ओर
सोर घनघोर करैंतोप तेजवारी हैं
मुक्तामनि मानिकनि हाथी हयमाल सजैं
नानाविध बाजे बजैंआनँद अपारी है।
मानमहिपाल की सुविजयसवारी सजी
कोविदकवीन्द्रगन उकति उचारी है
भानुवंशवृद्धिवारी संपतिसमृद्धिवारी
सर्वसिद्धिवारी आज आसिस हमारी है॥१६४॥**
**सकल मही में पूजनीय ये दिनेसर्बस
ताकी सुप्रसंसा सुनि उर उमइयो करै
जैपुरधराके माननीय महाराज यह
गुनि कविराजनसों कीरति चहथो करैं।
सकलसमृद्धिपूर्ण अम्बावतिराज्य यह
देवी जगदम्बा की सु करुणा लह्योकरै
दीनदुखदारकदुनीपतिदयासों, राज-
दंपति कों सर्व सुखसंपति रहयो करें॥१६५॥**
प्रसङ्ग से प्राचीन—
**सुरतरु पंचता लैरहे परपंचमधि-
कामधेनु पसुता लै पेखियत रद है
पाहन परसमनि कौस्तुभ चिन्तामनि
कौन पै पठाऊं, वपु चिन्तासों जरद है।
मेरो मतो मानि पिय जाहु जयसिंह जू पै
बांचत ही छिन मेरी औरकी फरद है
बानी को वरद, कलिकाल को करद, कवि-
दारिददरद, मरदनको मदद है॥६६॥**
**किरति बिमल कुलबनिता ज्यों संग्रहत
हिय नहिं हैत परबनिता ज्यों वित्तके
पण्डित के दास मूढमति सों उदास रहें
खोले दिल खिलबती साधूजन चित्त के।**
**कविपैजपाल नंदलाल से कृपाल, कलि-
काल में नआंन मानदाता गुन मित्तके
रूह की खुराक जिन मँहगे कवित्त किये
हिम्मती औकिम्मती जे गाहक कवित्त के॥६७॥**
**लच्छि कहैनेहहीन, दोष कहैआसरो न,
इन्द्रिय कहत नित निग्रह की बात है
औजस कहत भीरु, नीरस बिसन कहै,
कलि कहै कौनों विधि सोयो नहिं जात है।
काम कहै कैंसे हूं न लीनीजात चित्तवृत्ति,
तियाजित कहैसरसुति सरसात है
परतिय कहैं पण्ड, सूरजन कहैंभूप
जयसिंह एक हू अनेक सो दिखात है॥६८॥**
**पालने मांझि झुलाइकै मोदभरी हुलराइकें लेत बलैया
अंचल ओटि बिरंचि सो मांगै जियो मेरो गो बछरानि पलैया।
चुंबति चाबसों चंदसो आनन मानति है फल कोरि फलैया
श्रीजयसिंह को कामद खेलैजसोमति अंक में कान्ह ललैया॥६९॥**
चिरंजीव कविताकुतुकि कक्षानाथमुदहेत।
कियकविताकोमलकुसुमहार हिये सुख देत॥ सं० १९९७
\]