गान्धीगीता

[[गान्धीगीता Source: EB]]

[

Poona Oriental series no.88

॥ श्री॥

‘श्रीनिवास’ विरचिता

म. गान्धी-प्रणीत-राष्ट्रोद्धार-तत्त्वविवेचितो

गान्धी-गीता

GĀNDHI GĪTĀ

Being the elucidation of Gandhian Philosophy in
Sanskrit Verse with Notes d Summary in English

By

S. N. TADPATRIKAR, M. A.

WITH FOREWORDINSANSKRIT

By

His Excellency Shri M. S. ANEY,
Governor of Bihar, Patna.
AND IN ENGLISH

By

Honourable Shri G. V. MAVLANKAR,
peaker, Indian Dominion Parliament,

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1723820692JKJHAJHKA.jpg"/>
Oriental Book Agency

15, Shukrawar, POONA 2 ( India ).

30th January 1949 ]
[ Price Rs. 3-12

**Chapter 3– पुरावृत्तयोग –**Stanzas 59

Gives a short history of how, since centuries past, mutual quarrels led to India’s bondage; how ultimately the English, by their shrewd policy, became the sole masters of the vast land. This to an enumeration of the national merits of the Rulers, which the Mahatma exhorts his people to imitate for the good of the mother land.

**Chapter 4– गुणत्रयविभागयोग –**Stanzas 29

Exposition of the three essential quantities in man : Sattva or virtue; Rajas or passion; and Tamas or ignorance. Of these, the ultimate success of a union based on Sattava; and their comparative value the national point of view.

**Chapter 5– ऐक्ययोग –**Stanzas 20

Describes how the united strength of people, resting on Sattva, is unconquerable for even the armed forces of Rajas or Tamas.

**Chapter 6– राज्ययन्त्रयोग –**Stanzas 22

The machinety of the British Government, stating that the king being only in name, the people with the party in power, really rule.

**Chapter 7– बहिष्कारयोग –**Stanzas 38

States how it is futile to persuade any single individual in power, while the machinery set in motion by theEnglish, is working towards grinding down the people; so the way to freedom is to be paved by beginning with bycott-social, as well as industrial and political–of everything English.

**Chapter 8 – अनुकरणयोग –**Stanzas 51

Describes how foolish imitation of the Rulers has led us into deeper bondage and moral degradation.

Chapter 9–सेवाधर्मयोग – Stanzas 26

Attached service to foreign rulers, makes one hostile towards his own brothers, and thus brings about total ruin of one’s country by one’s own hands.

Chapter 10 – राष्ट्रधर्मयोग –Stanzas 55

Apartfrom the religions all over the world, there is a religion for the nation, as a whole; this should predominate all other considerations; women, too, are guides in family life, and as such they should properly realise the importance of this national religion.

Chapter 11 – स्वराज्ययोग – Stanzas 90

Begins with a definition of Svarajya, and gose on to give, in short, a history of the birth and rise of the Indian National Congress, with subsequent developments in the

Chapter 12 – इेश्वराधिष्ठानयोग – Stanzas 25

Discusses whether the God has any place in political struggle, and concludes that as all religions admit the existence of the Supreme Being, a prompting from that Source should govern all our actions in this field, too.

Chapter 13 – लोकसंग्रहयोग–Stanzas 28

Discusses the essential merits of a public leader and his place in national life.

Chapter 14 –विभूतियोग–Stanzas 54

Gives a short list of the champions of Indian political struggle.

Chapter 15 –पुरुषोत्तमयोग – Stanzas 30

States as to what should be the chief merits in the best of men.

Chapter 16– दैवासुरसंपद्विभागयोग –Stanzas 30

This chapter of the Bhagavadgita is given here, in the light of people, Godly and demoniac, affecting the political situation of a country.

Chapter 17 –मातृदर्शनयोग –Stanzas 42

Mother Hind presents herself in human form before her sons, and, deploring her condition in bordage, exhorts them to cease all differences and follow the Mahatma.

Chapter 18 –मात्रादेशयोग –Stanzas 74

Discusses the propriety of a spirit of sacrifice, necessary in the cause of national uplift, laying stress on the unity of all Indians, doing away With the social ban against the socalled ‘untouchables’ who, in fact, deserve kind treatment at the hands of the upper classes.

Chapter 19 –मुस्लीमविरोधयोग –Stanzas 29

Muslims having several numerous advantages in the New Constitution, still clamoured for more, and bitterly complained against the Congress activities, saying that their brothers suifered from great injustice, and persecution in the Congress provinces.

Chapter 20 –बन्धनयोग –Stanzas 51

Congress ministries having resigned as a protest against Viceroy’s making India 9 partisan in the second world war, without consulting the leaders, the Government took drastic measures to suppress public feeling. Deputation of Cripps to India having failed, Mahatma Gandhi started his ‘Quit India’ compaign, so that, on 9th August 1942, all Congress leaders were arrested. While in custody, Gandhiji lost his devoted wife, Kasturba.

Chapter 21 –मुस्लीमाभियोग –Stanzas 57

The Muslims of the League having offered to take up rule, and the offer being rejected by the Viceroy; started their ‘Direct Action’

in Bengal, where thousands of Hindus were mercilessly slaughtered.

Chapter 22 –राष्ट्रखण्डनयोग –Stanzas 19

Ultimately, India is split into many pieces;Pakistan in the East and West, numerous
Indian states made independent, and the remaining part to be Indian for the Nationals.

Chapter 23 –आपद्योग –Stanzas 81

Seeing great trouble from Muslims all over the country, Gandhiji urging his people not to think of revenge, but to be tolerant in attitude, and finally the sad death of the Mahatma. The whole nation suffering from restlessness and despir.

Chapter 24 –सर्वमंगलयोग –Stanzas 70

In spite of the difficult problems before them, the followers of the Mahatma lead the nation, striving for the betterment of the people, and in time, it is hoped the goal of happiness for all, will be reached.

शुद्धिपत्रम्‌
Notes

पुरस्कारः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1723388541jkjhjhsdhjgfghgjhdfg.jpg"/>

श्रीमद्भगवद्गीताया अनुकृतिरूपाणां रामगणेशादिनामपृर्वाणां कासांचन गीतानां नामानि लोकमान्यतिलकमहोदयैःस्वकीये गीतारहस्ये निर्दिष्टानि वर्वन्ते। तासां सर्वासां विवेचनं तु ईशप्राप्तिः संसारबन्धनिर्मुक्तिरित्यादिविषयानधिकृत्यैव कृतमद्ययावदास्तिकैः पाठकैर्भक्त्या अभ्यस्तमपि दृश्यते। इयं गान्धीगीता तु भगवद्गीताया एव अनुकरणरूपापि सर्वाभ्यः प्राचीनगीताभ्यः सर्वथा पृथगेव विषयं विस्तरेण विवेचयतीतीयानस्या विशेषः। येयमस्माकं मातृभूमिः पुरा वैभवस्य परां कोटिमाप्नोत्‌ सैवेदानीं परदास्यनिगडबद्धा कथं मोचिता स्यान्मुक्तायाः पुनरपि विभवप्राप्तिः कथ वा भवेदित्यादिविषयाः प्रसङ्गतः अस्यां गान्धीगीतायां चर्चिताः। तेन मन्ये इयं गीता न केवलंधार्मिकैःअपि तु राजकीयसामाजिकादिविविधविषयविवेचकैरपि सर्वैरेव भारतीयैः सम्यगधीता, आचरिता च राष्ट्रस्य समुन्नतये प्रभवेदिति।

कीदृग्विधेयमनुकृतिर्भगवद्गीताया इति विचार्यमाणे प्रथममेव तावद्धृतराष्ट्रसंजयावत्रापि दृश्येते। कविमते धृतराष्ट्रःसाम्राज्यमदान्धानामांग्छनां प्रतीकभूतः संजयश्च तस्य वृत्तनिवेदक उपदेष्टा। एवमेव यथा युद्धकाल अजुनस्य विषादः समजनि तथात्रापि यदा महात्मनोऽनुयायिनः भारतीयाः सत्याग्रहाय प्रवृत्तास्तदैवैषु केषांचन शंका संजाता। यदप्रतिकारिणां कथं नाम यशःप्राप्तिरपि तु सर्वथा नाश एव निश्चित इति। एवमेवाग्रेऽपि अध्यायान्तरेषु “गुणत्रयविभागयोगः (अ. ४), विभूतियोगः (अ. १४),पुरुषोत्तमयोगः (अ. १५), दैवासुरसंपद्विभागयोगः (अ. १६), इत्यादि विषयाणां प्रतिपादनं राष्ट्रियदृष्ट्यासम्यक्तया कृतम्‌। तत्‌ सर्वेषां कौतुकास्पदं भवेत्‌। विश्वरूपदर्शनं यथा भगवद्गीतायां तथात्रापि ‘मातृदशनं, मात्रादेशः’इत्यध्यायद्वये(अ.१७।१८) कविना राष्ट्रस्य पारतन्त्र्यनाशाय ऐक्यसंपादनमेव साधनमिति उपदिष्टम्‌।

प्रथमं तावद्भगवद्गीतानुसारेण गान्धीगीताया अपि अष्टादशैवाध्याया आसन्‌।किंतु अतीतेऽपि बहुकाले यदा इयं गीता अप्रकाशितैवासीत्‌, तदा कालवशान्नेतृृणां समुद्यमेन राष्ट्रे या या नवीना घटनाः समभुवंस्तेषां निर्देशोऽपि अस्यां गीतायां करणीय इति यच्छ्रीमद्भिर्मावलंकरमहोदयैः सूचितं तदनुसारेण कविना षट्सु अध्यायेषु संक्षेपतः सर्वंयथावन्निर्दिष्टमिति समुचितमेव।

किं बहुना! यथा श्रीमद्भगवद्गीतामहाभारते समावेशिता, अन्याश्च गीतास्तेषु तेषु पुराणेषु प्रवेशिताः तथैवेयं गान्धीगीता संक्षेपतो राष्ट्रस्वातन्त्र्यसंपादनेतिहासं विवृण्वती महत्यां स्वातन्त्र्यसंहितायां परिणमितुमर्हति। आशासे च कविरपि इदं महत्कार्यंसंपादितुं आवश्यकं द्रव्यसाहाय्यादि लब्ध्वा यथोचितं यशः प्राप्नुयादिति। अलमति विस्तरेण।

भवदीयकृपाकांक्षी

अणे इत्युपाव्हः श्रीहरिसूनुर्माधवशर्मा.

FORE WORD.

The first compilation of this ( Gāndhī) Gīta in 1981-32, contained only 18 Chapters (Adhyāyas) as the author intended it to be a complete imitation of Shree Bhagavad Gītā, and six Chapters have been added later on. We begin this Gītātoo, with the धृतराष्ट्रand सञ्जयas in the original, representing, respectively, the British Imperialist and the impartial Observer. The scene opens with the famous Dandi march (March 1930), and the dialogue between the Bhāratīya, the representative Indian and the Mahātmā, with the despondent mood of the former (the विषादयोग) as in the Bhagavad Gītā. Subsequent Chapters give the history of the struggle of Indian independence. Incidentally, we have, in this Gītā, too, the पुरुषोत्तमdefined, विभूतिऽ enumerated, दैवीandआसुरसंपद् described, in a manner as would fit in with the situation of the Mother-land. There is also the मातृदर्शन, the mother Hind presenting herself in spirit and form, on Lines of the विश्वरुपदर्शन of the Bhagavad Gītā. The first text ended with the Round Table Conference, the Poona Pact and the Unity Conference at Allahabad.

The central theme of preaching was अनासक्ति, the same as that of the Bhagavad Gītā— Performance of duty without attachment or expectation of thefruit–Duty in the Political field, with the creed of non–Violence अहिंसा, and devotion to सत्य.

The manuscript lay idle with the author all these years and when some time after the sad death of Mahātmā, the author came to me for advice about its publication, I suggested that the text may be brought upto-date. Six more Chapters were thereupon added; and the present last Chapter, mentions some of the problems before the leaders of Free India and concludes with a fervent hope for Peace and Prosperity ( सर्वमङ्गल ) to the nation.

It isinteresting to note that, though the author has passed his life outside the blaze of Politics, and in Sanskrit Research at the Bhandarkar institute, he could not keep himself wholly aloof from the movement for the freedom of the country; and though he did not enlist himself as a soldier in the active battle, he continues an earnest student of the struggle as his work amply shows.

It goes without saying, that, in spite of the present general ignorance of Sanskrit, the language has to the Indian, a halo of sacredness, We find numerous presons who recite the Sanskrit text of the Bhagavad Gītāwith immense devotion. The author hopes that Indians will include the recitation of this Gandni Gītāin their daily religious rites, and thus, imbibe in themselves the spirit of सत्य and अहिंसा for which the Mahātmālived and died!

The Bhagavad Gītāas well as its other imitations, form part of some larger work-an Epic or Purāṇa. The present Gandhi, too, would well deserve to be taken as a nucleus for a larger work a new Epic - let us call it as स्वातन्त्र्यसंहिता-embodying the full details of the national struggle for freedom. May I hope thatthe author would undertake to do this, he will have the necessary facility for this ?

Lastly, I cannot but congratulate the publisher for having undertaken the publication, which speaks of his love for the Sanskrit language, as the publication cannot obviously be a business proposition.

“Seva Kutir”
16, Mahārāshtra Society,
Ellis Bridge, Ahmedabad.
16th January 1949.
G. V. Mavlankar.

PREFACE.

With a Sanskrit Foreword by H. E. Shri M. S. Aney and an English one by the Hon. Shri G. V. Mavlankar, there remains very little for the author, to say about the nature of this work. Yet he would be failing in his sacred duty, if he does not express his gratitude towards those who have, one way or other, helped him in preparing and bringing out this work.

But before this is done, the author would crave indulgence of the reader, and express a few words about the way in which he came to conceive the idea of the Gāndhi Gītā, in Sanskrit. While the whole nation was astir with the C D. movement, started by the Mahātmā, and news-papers with full of daily reports of Lathi charges against non-violent followers of the movement, it was impossible, even for the author,—a man in a corner–to keep indifferent to these important developments in the political thought of the country. In fact, it would not be too much to say that every literate man took a keen interest in the movement and the prosand cons of the same were freely discussed, even by persons, most distant from the movement itself.

The main point at issue was the success of non-violence against violence; and old files of ‘Young India’would provide numerous instances of discussions of this nature. This led the present author to think of a new political Gītā, on the lines of the Bhagavadgītā, and he set himself to work on the idea. Though there might really have been serious doubts even in the minds of the followers of the movement, let it be stated here, as an honest truth, that the present dialogue, based on these doubts, between the Bhārātīya and the Mahātmā, is of a purely imaginary nature. The background selected, namely the C. D. meeting at Dandi, in Gujarat, was, of course, true.

As regards the composition in Sanskrit, the author has to admit that, in spite of there being only a limited number of persons who have a real liking for the old language,it was mainly his constant association with the Mahābhārata work in the Bhāndārkar Institute, at Poona, that inspired and enabled the author to do this work in Sanskrit.

The first person to carefully go over the first draft, and suggest the necessary changes therein, was Pandit Bālāchārya Khuperker of Kolhapur, then a Sanskrit teacher in the Satara High School. The British Government’s rigorous policyof suppressing the Congress movement, kept the manuscript idlefor some years, till the close of the second world war brightened the prospectus of Indian freedom;and when, sometime back, the Hon. Shri Mavlankar was, for same days in Poona, staying with his relation Dr. R. N. Sardesai, the author approached to suset through the host. Shri Dadasaheb did kindly read the author’s manuscript, and expressed his favourable opinion about the work. Still, the author’s efforts to find a publisher could not secceed, probably on account of the work being in Sanskrit, and because, too, the author was nota prominent figure in public life.

When, after the sad death of the Mahātmā, the idea of acommemoration Fund was launched by Indian leaders, the author again was urged by the hope, and he approached some, seeking their help and advice. Shri Dadasaheb advised that the work be first brought upto-date, as the original draft kad ended only with the Poona pact. H. E. Lokanayaka Aney praised the author’s work in flattering words, in his letter dated the 5th April 1948, finally thanking the author “for the service… ….done to immortalize Gandhiji’s philosophy by writing Gandhi Gita in Sanskrit. While the Hon. Shri Balasaheb Kher, Premier of Bombay, during an interview granted to theauthor, on 16th June last, most kindly promised to try for the publication, through help from the Gandhi Memorial Fund. The author first took up Shri Dadasaheb’s suggestion, and added six more Adhyāyas to bring the text up-to-date. And then, while discussing the chances of publication with his friend Dr. R. N. Serdesai, the latter surprised the author, not a little, by saying that his Oriental Book Agency would undertake to publish this work.

So, after all these years, the work is now before the kind reader, who, it is hoped, will accord it the welcome it deserves. In spite of his utmost carefulness, the author may here have, to his credit some errors of commission and omission, in expounding the philosophy of Gandhiji, for which he has to tender his apologies. But the author has to express his heartfelt gratitude to the persons above mentioned for the kindness they showed in dealing with his work. May it please the Almighty that the author meets with such noble hearts whenever he is in need of them.

The author deeply regrets the printing mistakes. left in the text; and the kind reader is suggested to have the text corrected, according to the Errata, before reading it.

Some of the words in the Sanskrit ‘Puraskara,’ have been left without proper Sandhi, in order to facilitate easy understanding.

B.O. R. Institute, Poona.
Makar Samkranta,
S. N. Tadpatrikar.
14th January, 1949.

अथ ध्यानम्‌।

ॐआर्ताय प्रतिबोधितां भगवता गान्धीमुखेन स्वयं
सद्यः संग्रथितां यथार्थमतिना लोकस्य चोद्दीपिनीम्‌।

सत्यार्थप्रतिपादिनीं भगवतीं राष्ट्रैक्यसंवादिनी—
मम्ब त्वामनुसंदधामि विमले गीतेऽनृतद्वेषिणीम्‌॥ १ ॥

कर्मचन्द्रसुतं धीरं मोहनं लोकनायकम्‌।
महात्मानं सतां श्रेष्ठ गान्धी बन्दे जगद्गुरुम्‌॥ २ ॥

मातृभूमिं नमस्कृत्यमहात्मान सुतोत्तमम्‌।
ध्यात्वा च परमेशानं गीताधर्मंसमाचरेत्‌॥ ३ ॥

पुरा भगवता प्रोक्तः कुरुपाण्डवयो रणे।
क्लिश्यमानाय पार्थाय कर्मयोगः सनातनः॥ ४ ॥

पश्चादनेकैराचार्यैःस्वभाष्यैर्विशदीकृतः।
इदानीं वर्णितश्चापि स एवायं महात्मना॥ ५ ॥

फलासक्तिं परित्यज्य कार्यं कर्मसमाचर।
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन॥ ६ ॥

आसक्तिरेव बन्धाय बन्धे नरकयातना।
अनासक्तिर्विमोक्षाय प्रमवेत्सर्वकर्मसु॥ ७ ॥

सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौजयाजयौ।
ततः कर्मणि युज्यस्व नैवं खेदमवाप्स्यसि॥ ८ ॥

अध्येष्यते यः संवादं भारतीयमहात्मनोः।
आचरिष्यति च प्रेम्णा स सुपुत्रो भवेद्‌ ध्रुवम्‌॥ ९ ॥

अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति।
नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः॥ १० ॥

ऊर्ध्वबाहुर्विरौम्येष तच्छृणुध्वमतन्द्रिताः।
ऐक्याद्बन्धस्य निर्मुक्तिस्तदैक्यं कि न सेव्यते॥ ११ ॥

प्रत्यवायो न धर्मस्यसर्वे वैबान्धवाइह।
वन्देमातरमित्येव राष्ट्रमन्त्रःसनातनः॥ १२ ॥

गायत्र्यक्षरसंख्याका अध्याया अत्र निर्मिताः।
श्लोका अधिसहस्राश्च गीतायां ग्रथिता मया॥ १३ ॥

श्रीनिवासंप्रणीतेयं ‘गान्धीगीता’शुभाशया।
भारतीयसमुन्नत्यैसदा स्याच्छान्तिदायिनी॥ १४ ॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1723397467jkjhjhsdhjgfghgjhdfg112454.jpg"/>

॥ श्रीरस्तु॥

गान्धी-गीता,

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1723397656jkjhjhsdhjgfghgjhdfg11.jpg"/>

अथ प्रथमोऽध्यायः।

धृतराष्ट्रउवाच।

धर्मक्षेत्रेऽत्र सर्वत्र समवेता युयुत्सवः।
मामका भारतीयाश्च किमकुर्वत संजय॥ १ ॥

संजय उवाच।

दृष्ट्वा तु भारतानीकं व्यूदं सत्याग्रहाय वै।
मन्त्रिणः स्वान्समाहूय राजा वचनमब्रवीत्‌॥२ ॥

पश्यतैतां भारतानां सर्वत्र महतीं चमूम्‌।
प्रसृतामत्र वैराष्ट्रे व्यूढामपि महात्मना॥ ३ ॥

अत्र शूरा हि नेतारः शिक्षिता राजकारणे।
काश्मीरीयौपितापुत्रौमोतीलालजवाहरौ॥ ४ ॥

सुभाषसेनगुप्तादि बङ्गीया लोकविश्रुताः।
धुरीणाः परमोदारा युक्तायुक्तविचक्षणः॥ ५ ॥

आन्ध्राश्च दाक्षिणात्याश्च द्राबिडाश्चापि सर्वशः।
पञ्चाबीयाः सेन्धवाश्च वैदभीर्याः समन्ततः॥ ६ ॥

नास्तीह भारते वर्षे देशमात्रं हि यत्र ते।
न नेष्यन्ति जनान्सत्रेसत्याग्रहचिकीर्षवः॥ ७ ॥

एवं राज्यधुरीणेभ्यः पीडां कर्तुमिहोद्यताः।
तान्वयं प्रतियोत्स्यामो सर्वयत्नेन जागृताः॥ ८ ॥

वयं हि राज्ययन्त्रस्य रक्षितारः सहस्रशः।
स्वे स्वे कर्मण्यभिरताः सिद्धिं विन्देम शाश्वतीम्‌॥ ९ ॥

दक्षाः कर्तव्यमुदिश्य प्रान्तीया येऽधिकारिणः।
सर्वाञ्जनान्पराजित्य यशः परममाप्नुयुः॥ १० ॥

खल्पोऽपि सेवको ह्यत्र पदे महति योक्ष्यते।
दण्डेन प्रतिकर्तारं परां पीडां करिष्यति॥ ११ ॥

वाक्पारुष्यं तथा शाठ्यं युद्धे चैवाङ्गपीडनम्।
यत्किंचिदपि संयोज्य कुर्याद्वैलोकनिग्रहम्‌॥ १२ ॥

अत्रापि किंचिद्वक्ष्यामि नीतिं वां संनिबोधत।
राजकार्यधुरीणानां प्रत्यये समुपस्थिताम्‌॥ १३ ॥

गतानुगतिको लोको न लोकः पारमार्थिकः।
धुरीणानतुसृत्यैव लोकः कर्मसु वर्तते॥ १४ ॥

कार्याकार्यविचारेषु रमन्ते न जनाः क्वचित्‌।
अग्रणीर्यद्वदत्येषां तत्कुर्वन्त्यविचारतः॥ १५ ॥

तस्माल्लोकधुरीणानां निग्रहे जाग्रताग्रतः।
तेषां निरोधे कायस्य घातः स्यान्नैव संशयः॥ १६ ॥

शतानामग्रणीरेको निरुद्धश्चेत्प्रयत्नतः।
कार्येनैकोऽपि चलति विमूढाः सर्वएव ते॥ १७ ॥

राजगप्रतिनिधेरेवं श्रुत्वा ते मन्त्रिणस्तदा।
सर्वेस्वस्थानमासाद्य युद्धोद्यमचिकीर्षवः॥ १८ ॥

स्वसेवकान्समाहूय कर्तव्यं समुपादिशन्‌।
कार्यकाल प्रतीक्षन्ते उद्यताः सर्वतो दिशः॥ १९ ॥

एतस्मिन्नन्तरे राष्ट्रे धुरीणास्तत्र तत्र ह।
लोकसंघेनानुयाताः कार्यायैवप्रतस्थिरे॥ २० ॥

महात्मना यत्संदिष्ट तत्सर्वंसाधयन्ति ते।
राष्ट्रबन्धविमोक्षाय प्रारब्धोऽयं महाक्रतुः॥ २१ ॥

विस्तीर्णंभारतं वर्षंनानाजनपदैर्युतम्‌।
हिमालयादिशैलैश्चसरिद्भिर्बहुमिस्तथा॥ २२ ॥

आसेतु तदिदं सर्वमांग्लैःस्ववशगं कृतम्‌।
स्थापिताश्चाधिकारेषु स्वकीयास्तत्र तत्र हि॥ २३ ॥

दासभावगताः सर्वे दीना हिन्दसुता ध्रुवम्‌।
शरणं नैव पश्यन्ति कमप्यत्र धरातले॥ २४ ॥

भिन्नाचारा भिन्नधर्मा भिन्नभाषास्तथैव च।
भेदमेव समाश्रित्य दुःखिताः कोटिशो जनाः॥२५ ॥

ब्राह्मणैरब्राह्मणाश्च हिन्दुभिर्म्लेच्छजातयः।
खिस्तीया अपि सर्वैस्ते रमन्ते कलहे सदा॥ २६ ॥

न कस्यापि सुखं लोके शान्तिश्च मरणे ध्रुवा।
एवं संपीडिताःसन्तो नैक्यं कुर्वन्ति कुत्रचित्‌॥ २७ ॥

महात्मना तु सर्वेषां दुःखबन्धविमुक्तये।
उपायं चिन्तयित्वैव समाहूताः सहस्रशः॥ २८ ॥

लाहोरपुर्यां मिलितैर्धुरीणैर्हिन्दवासिभिः।
स्वीकृतं ब्रतमेतद्धि यद्राष्ट्रस्य हितावहम्‌॥ २९ ॥

स्वातन्त्र्यंप्रार्थयन्तोऽपि तन्नाद्यापि लभामहे।
आंग्लराजसभा नैव स्वयं दातुं समुत्सहेत्‌॥ ३० ॥

राजप्रतिनिधिश्चात्र राजा इव विलासभुक्।
अकिंचित्कर एवासौ सभायाः संमतिं विना॥ ३१ ॥

स्वत एवोद्यमं तस्मात्कर्तुमद्य यतामहे।
कार्यं सिद्ध्यति यत्नेन दैववादः सुदुर्बलः॥ ३२ ॥

एबं विचार्यकार्यस्य दिशां निश्चेतमुद्यतः।
संदिदेश महात्मासौस्वकीयांल्लोकनायकान्॥ ३३ ॥

सहते क्लेशमत्युग्रंप्रतिकारमचिन्तयन्‌।
पीडितोऽपि भृशंनैव प्रतिपीडां करोति यः॥ ३४ ॥

अक्रोधो विगतक्लेशः स्वकार्ये रतधीः सदा।
स एव राष्ट्रकार्येऽस्मिन्वक्तव्योयुक्त इत्यपि॥ ३५ ॥

राजशासनभङ्गोऽपि व्यक्तं तेनैव शक्यते।
तदेव राष्ट्रस्वातन्त्र्यव्रतस्य प्रथमं पदम्॥ ३६ ॥

सर्वेषां सुकरं कार्यमधुना दिश्यते मया।
सर्वैर्यत्नःसमास्थेयस्तस्य कार्यस्य सिद्धये॥ ३७ ॥

अहिंसा ब्रह्मचर्यं च सत्यं चैव तथा परम्‌।
प्राणात्ययेऽपि न त्याज्यमस्मदीयैरिदं त्रयम्‌॥ ३८ ॥

शासनं विहितं राष्ट्रे यत्परैस्तन्नसौख्यदम्‌।
अतस्तस्यापकरणे क्रमेण प्रयतामहे॥ ३९ ॥

लवणं जीवनं जन्तोरौषधीनां तथेव च।
समुद्रस्य जलाज्जातं विनामूल्यमयत्नतः॥ ४० ॥

तत्रापि करमादाय आंग्लालोभपरायणाः।
अन्यायस्य परां कोटिमेवं गच्छन्ति वैभुवि॥ ४१ ॥

तदेव शासनं तेषां प्रथमं न्यायतो वयम्‌।
अवमत्यैव लवणं समुद्रादानयाम वै॥ ४२ ॥

यद्यस्मान्सेवकास्तेषां विरोधं कृर्वते तदा।
लवणाहरणे यत्नस्तथापि स भविष्यति॥ ४३ ॥

महात्मनस्तेऽनुमते कार्यं निश्चित्य चेदृशम्‌।
स्वं स्वं स्थानमनुप्राप्ताः स्वानुगान्समुपाह्वयन्‌॥ ४४ ॥

सहस्रशोऽनुगास्तेषामग्रणीनां मते स्थिताः।
सर्वत्र भारते वर्षे मिलिताः कार्यतप्तराः॥ ४५ ॥

**तथैव गुर्जरे देशे जठधेस्तीर उत्तमे।
समेता भारतीयास्ते महात्मा येषु दृहयते॥ ४६ ॥ **

राजकीयाश्चापि तत्र सेवका राजशासने।
**दक्षाः संमुखतो ह्यासन्गृह्य शस्त्राणि सर्वशः॥ ४७ ॥ **

**सशस्रा राजकीयास्ते भारतीयास्त्वशास्त्रिणः।
मनोनिश्चय एवैषां शस्त्रंदिव्यमलौकिकम्‌॥ ४८ ॥ **

**तत्रापि केचित्साशङ्काः कार्यसिद्धावनेकधा।
महात्मानमुपागम्य सभया इव ते स्थिताः॥ ४९ ॥ **

**महात्मोवाच। **

**किमित्यागमनंब्रूतभयं कस्मादुपस्थितम्‌।
शङ्का वा कात्र संजाता कार्यंचेदं महत्तमम्‌॥ ५० ॥ **

**निःशङ्कं मत्समीपेऽत्र कथयध्वं मनोगतम्‌।
मा कार्यस्य विलम्बोऽस्तु आलस्यं सर्वघातकम्‌॥ ५१ ॥ **

**संजय उवाच। **

**तेषामग्रेसरःकश्चिद्युवा च प्रियकृत्सुहृत्‌।
सर्वार्थेप्राञ्जलिर्भूत्वा इदं वाक्यमुवाच ह॥ ५२ ॥ **

कार्यनिष्ठा दृढास्माकं संशयस्तत्र नो मनाक्‌।
राजकीयांस्तु दृष्ट्वैतान्समेतांश्चलितं मनः॥ ५३ ॥

**सशस्त्राःसर्वएवैते अशस्त्राञ्शस्त्रपाणयः।
अस्मान्सर्वान्हनिष्यन्ति मृत्युरत्र सुनिश्चितः॥ ५४ ॥ **

मृतेष्वस्मासुकार्येस्य भविता घात एव च।
राष्ट्रस्य को वा लाभःस्यान्मरणे वदईदृशे॥ ५५ ॥

तदलं साहसेनेत्थं उपायोऽन्यो विचिन्त्यताम्‌।
युद्धं तुल्यबलैर्युक्तं विषमैर्नसुखावहम्‌॥ ५६ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां भारतीयविषादयोगो नाम
प्रथमोध्यायः॥ १ ॥
————

अथ द्वितीयोऽध्यायः।

संजय उवाच।

तेषां तथा विषण्णानां भारतानामुदारधीः।
मेघगम्भीरया वाचा महात्मा वाक्यमब्रवीत्‌॥ १ ॥

कुतो वः कश्मछमिदं विषमे समुपस्थितम्‌।
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यं राष्ट्रहानिकरं महत्‌॥ २ ॥

समाश्रयोऽयं क्लैब्यस्य सर्वथा सैव शोभते।
क्षुद्रं हृदयदौबर्ल्यंत्यक्त्त्रोत्तिष्ठत भारताः॥ ३ ॥

अस्माकं च तथैतेषां विचार्यैव बलाबलम्‌।
मया प्रकल्पितः सोऽत्र अपूर्वोऽयं रणक्रमः॥ ४ ॥

तेषां हि वधसामग्री विपुला विद्यते यदि।
निःशस्त्रप्रतिकारेण तानहं जेतुमुत्सहे॥ ५ ॥

भारतीय उवाच।

निःशस्त्रे कथं तेषां सशस्त्राणां प्रतिक्रिया।
वृथैवायं समुद्योग इति मे निश्चिता मतिः॥ ६ ॥

महात्मोवाच।

पारतन्त्र्यानिविष्टाना दीनानां दास्यपीडया।
संशयं यास्यमानानां को लाभो जीवितेन वै॥ ७ ॥

प्रशास्तृृणां कठोरेण शासनेन समाकुला।
प्रतिक्षणं परायत्ता वृथा जीवन्ति ते नराः॥ ८ ॥

त्रयस्त्रिंशद्धि कोटीनां विपुलंराष्ट्रमीदृशम्‌।
आंग्लानां शासनेनेवमचिरात्क्षयमेष्यति॥ ९ ॥

सुवर्णभुमिरित्येषा या पुरा प्रथिता किल।
साधुना शृङ्खलाबद्धा कष्टं जीवति पश्यत॥ १० ॥

सत्याग्रहोऽयं हि मया योजितो बन्धमुक्तये।
यशसे प्रभवेन्नूनं सर्वैः स्यात्स्वीकृतो यदि॥ ११ ॥

अन्नात्मिकबलस्यैव धारणंसमपेक्ष्यते।
सत्यंज्ञानमनन्तं च सत्सर्वत्र विशिष्यते॥ १२ ॥

क्रोधद्वेषादिविकृतिहीनमानन्दसंयुतम्‌।
बलंयेनार्जितं लोके स कार्येऽस्मिन्प्रशस्यते॥ १३ ॥

लोककल्याणसिद्ध्यर्थमृषिभिस्तपसा पुरा।
संपादितं बलंचैतत्तेन ते मान्यतां गताः॥ १४ ॥

अधुनापि बलावाप्त्यैकार्यो यत्नः सदा जनैः।
समुन्नतिकरो मार्गः सेव्योऽयमिह चादरात्‌॥ १५ ॥

भारतीय उवाच।

एतेषु राजकीयेषु दृश्यन्ते बान्धवास्त्वमी।
अस्मदीया एव सर्वे अस्मान्हन्तुभिहोद्यताः॥ १६ ॥

कथं न ज्ञायते दैन्यमेतैराष्ट्रस्य वापुनः।
ज्ञात्वापि तद्विवृद्ध्यैकिं यत्नंकुर्वन्त्यतन्द्रिताः॥ १७ ॥

यथास्माकं तथैतेषां जन्मभूभिरियं सती।
कथमेतन्न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः॥ १८ ॥

आंग्लानां शासनं स्वेषु संप्रधार्यशिरःसु ते।
न पश्यन्ति विमूढाः किं स्वीयामेव हि दुर्गतिम॥ १९ ॥

महात्मोवाच।

परिणामोऽयमेतस्यपारतन्त्रस्य मा शुचः।
पारतन्त्र्ये ह्यनर्थानां जायते हि परंपरा॥ २० ॥

राष्ट्रस्य शीलं चारित्र्यंपरकीयेषु राजसु।
भ्रष्टंभवति लोकोऽपि दासभावैकतत्परः॥ २१ ॥

रजकीयस्य यो वेषस्तमेवानुकरोति च।
तमेव मानयन्स्वीयं धर्माचारं त्यजत्युत॥ २२ ॥

तेषां प्रसादमन्विच्छन्सदा श्वेव पुरः स्थितः।
स्वत्वंसंत्यज्यबन्धूनां घाते भवति चोद्यतः॥ २३ ॥

एतां श्ववृत्तिमालम्ब्य जीवन्स बहु मन्यते।
नरके पच्यमानोऽपि तत्रेवानन्दमावहन्‌॥२४ ॥

भारतीय उवाच।

एतेषां भ्रमनाशश्चकेनोपायेन मे वद्‌।
न शक्नोमि स्थितिं सोढुमीदृशीं क्लेशकारिणीम्‌॥ २५ ॥

महात्मोवाच।

एतेषां नेव मुक्तिः स्यात्सेवाधर्मात्कथंचन।
आदिमध्यावसानेषु सेवका एव केवलाः॥ २६ ॥

अनन्यगतिका ये तु राजसेवां प्रकुर्वते।
तेऽनुकूलेषु कालेषु स्वातन्त्र्यं धारयन्ति हि॥ २७ ॥

एतादृशानां मुक्त्यर्थं सेवकानां सुखाय च।
राष्ट्रस्वातन्त्र्ययज्ञोऽयं सर्वैरपि विधीयताम्‌॥ २८ ॥

अस्मान्प्रतिकरिष्यन्ति येऽप्यत्राजन्मसेवकाः।
शस्त्रैश्चापि हनिष्यन्ति मात्र भीतिं वृथा कृथाः॥ २९ ॥

यावदेको मृतस्तावदन्यस्तत्रागमिष्यति।
सत्पक्षे वर्तमानानां विजयोऽन्ते भविष्यति॥ ३० ॥

पुरा यथा रावणरामयुद्धे।
मायादृष्टा विविधा राक्षसस्य।
क्षेत्रं हि तद्रावणपूर्णमासी-
त्तथा बतैषामपि युद्धनीतिः॥ ३१ ॥

यत्र यत्र वयं यामस्तत्र तत्राधिकारिणाम्‌।
वलंभीषयतीहास्मान्भीषणैश्चस्वकर्मभिः॥ ३२ ॥

सशस्त्रैः शस्त्रहीनानामपूर्वं युद्धमीदृशम्‌।
शारीरंबलमेतेषामस्माकं मानसं बलम्‌॥ ३३ ॥

पुरा प्रसंगे युधि कौरवाणां
पाण्डोः सुतास्तुल्यबलास्तथासन्‌।
समेत्य शत्रूंस्तरसा विजित्य
राज्यं स्वकीयं पुनराप्तवन्तः॥ ३४ ॥

अस्मिन्विचित्रे तु रणप्रसंगे
अस्मास्विदं वैपरीत्यं समेतम्‌।
कारागृहे शृङ्खलकया निबद्धा
रणे हताः स्याम च सेवकैर्वा॥ ३५ ॥

कारावासश्चिरतनः अद्य वा श्वो भविष्यति।
मरणं वा भवेदत्र च तथापिनिवर्तनम्‌॥ ३६ ॥

इतो गतेषु चास्मासु अन्ये भारतवासिनः।
कार्ये स्थिताः पुनः सर्वे सिद्धिमाप्स्यन्ति पुष्कलाम्‌॥ ३७ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां पारतन्त्रयोगो नाम
दितीयोऽध्यायः॥ २ ॥

—————

अथ तृतीयोऽध्यायः।

भारतीय उवाच।

इतो गतेषु चास्मासु भीताः क्लेशाद्यदा परे।
नागमिष्यन्ति कार्यार्थंतदा हानिर्भविष्यति॥ १ ॥

राजकीयाः सुसंरब्धा जनानधिकमेव ते।
व्यथयिष्यन्ति तेनायं कार्यलोपो भवेद्ध्रुवम्‌॥ २ ॥

महात्मोवाच।

सत्यंयदुक्तं भवता नूनमेवं भविष्यति।
राष्ट्रधर्मस्तु नैतेन लोपं गच्छेत्कदाचन॥ ३ ॥

मरणे गतभीर्लोको व्यथितो राजशासनात्‌।
स पुनर्मुक्तये यत्नं निश्चयेन करिष्यति॥ ४ ॥

एवं प्रवर्तितं राष्ट्रधर्मचक्रं सुखाय नः।
अन्ते सिद्धिकरं पश्य लोकस्यापि हिताय च॥ ५ ॥

भारतीय उवाच।

महास्मन्राष्ट्रधर्मोऽयं किंरूपः किंपरायणः।
अधिकार्यत्र को वा स्यात्किंमूलंचास्य मे वद॥ ६ ॥

महात्मोवाच।

हन्तते कथयिष्यामि महांश्चायमुपक्रमः।
यज्ज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यञ्ज्ञातव्यमवरशिष्यते॥ ७ ॥

प्रणीतः सर्वराष्ट्रेषु ऋषिभिस्तेः पुरातनैः।
जितानासवबोधाय जेतृृणां प्रशमाय च॥ ८ ॥

रूपे कालवशाद्भेदः किं तु मूलंसदा स्थिरम्‌।
यस्य राष्ट्रे परा बुद्धिस्तेनाभ्यस्योऽयमादरात्‌॥ ९ ॥

नेहातिक्रमनाशोऽस्तिप्रत्यवायो न विद्यते।
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात्‌॥ १० ॥

यत्र जन्मास्य भवति यत्र संवर्धन तथा।
स्वकीया यत्र चैवास्य तस्य तद्राष्ट्रमुच्यते॥ ११ ॥

यत्रास्य पितरावास्तां यत्रासंश्च पितामहाः।
स्वीया परंपरा यत्र तस्य तद्रष्ट्रमुच्यते॥ १२ ॥

विशेषतः सधर्माणो यत्र देशे वसन्ति हि।
आचरेऽपि समानाश्च तस्य तद्राष्ट्रमुच्यते॥ १३ ॥

न राष्ट्रं केवला भूमिर्न लोकोऽप्यथ वा क्वचित्‌।
उभयोश्चिरसंबन्धे राष्ट्रमित्यभिधीयते॥ १४ ॥

यथा माता तथा राष्ट्रं यथा सर्वेश्वरोऽपि वा।
प्रेम्णादरेण सेव्याश्च धर्मएष सनातनः॥ १५ ॥

राष्ट्रोद्धारे यत्नपरा राष्ट्रीयाः सर्व एवते।
तेन राष्ट्रस्य माहात्म्यं स्वयमेव प्रवर्धते॥ १६ ॥

परकीयेषु राष्ट्रेषु कीर्तिं विस्तारयेत्स्वयम्‌।
तेनेतरो जनो भीत आदरेण च तिष्ठति॥ १७ ॥

कलहं वै स्वकीयेषु नैव कुर्यात्कदाचन।
कलहोराष्ट्रनाशाय भवतीति सुनिश्चितम्‌॥ १८ ॥

राष्ट्रच्छिद्रं हि कलहो मूले तं प्रशमं नयेत्‌।
परकीयानि राष्ट्राणि छिद्राण्यन्वेषयन्ति हि॥ १९ ॥

परकीयाभेदनीतिमवलम्व्यचिरस्य वै।
कलहं कारणं कृत्वा अस्मासु जयमाप्तुवन्‌॥ २० ॥

अस्मदीयाः परानेव साहाय्यं कर्तुमुद्यताः।
स्वकीयानां विनाशार्थं दुश्चेष्टितमिदं विधेः॥ २१ ॥

भारतीय उवाच।

भेदोऽस्मासु कथं जातः कदा वा केन वा कृतः।
येन विस्वीर्णमेतद्धि राष्ट्रं परवशं गतम्‌॥ २२ ॥

परकीयाः कुतश्चैते राष्ट्रेऽस्मिन्नागताः पुरा।
न केनापि निरुद्धा वा आदावेव कथं वद्‌॥ २३ ॥

महात्मोवाच।

कथां सुमहतीमेताभितिहासविदो विदुः।
सारतस्तां तु वक्ष्यामि बोधाय भवतामिह॥ २४ ॥

ऋषीणां बयमार्याणां वैदिकानां हि वंशजाः।
हिन्दभूवासिनः सर्वे नानाधर्मरताअपि॥ २५ ॥

आर्यसंघा वसन्नत्र राजानश्च तथा पृथक्‌।
नेतारः संघशो ह्यासन्कालेयुद्धविशारदाः॥ २६ ॥

जनेष्वासीत्सभा राजा तस्या अनुमते स्थितः।
सा तस्य दुहिता सोऽपि प्रजापतिरिति श्रुतः॥ २७ ॥

अवमत्य सभां यत्र राजा किंचित्करोति ह।
तद्रतं दुहितर्येषा पुराणे विकृता कथा॥ २८ ॥

मिथो विवदमानानां तेषामुद्धरणाय वै।
शान्तिरूपस्तथा बुद्धः कालेनावततार ह॥ २९ ॥

निर्वैरं सर्वतः कर्तुं लोके साम्यमथादिशत्‌।
प्रवेशो नैव निर्बन्धस्तस्य संघेषु जातितः॥३० ॥

दिवं याते ततस्तस्मिन्धर्मे शिथिलतां गते।
यवनाः प्रादुरभवन्वायव्यां दिशि सर्वतः॥ ३१ ॥

तानागतांस्तथा श्रुत्वा पौरवो योद्धुमुद्यतः।
तक्षकाधिपतिस्त्वत्रसहायो यवनेष्वभूत्‌॥ ३२ ॥

एवं स्ववैरिणो हन्तुं परकीयावलम्बनम्‌।
कृतार्थता च दास्येऽपि स्वभावोऽयं पुरातनः॥ ३३ ॥

अनेनैव हि मार्गेण लब्धद्वाराजिगीषवः।
महंमदीयाः सेनान्यो राज्यं कर्तुमिहागताः॥ ३४ ॥

स्वधर्मस्य प्रसारे ते सर्वेऽपि कृतबुद्धयः।
शूराः क्रूरा मूर्तिपूजाविरोधे मतिधारिणः॥ ३५ ॥

तैर्बलान्मूर्तयो भग्ना भारते शतशःपुरा।
भ्रष्टंदेवालयं सृष्टं स्वधर्मानुरतं जगत्‌॥ ३६ ॥

राज्यासनं समाक्रान्तं विनायासेन भारते।
महंमदीयमाहात्म्यं स्थापितं चानियन्त्रितम्‌॥ ३७ ॥

निःसारितास्तेऽपि काले गते स्थानाच्छनैः शनैः।
स्वातन्त्र्यार्थेपराक्रामञ्शिवरायो यदा ह्यभूत्‌॥ ३८ ॥

**तत्रादावेव पाश्चात्यैः कैश्चिद्वैश्यैरिहागतम्‌।
इतस्ततश्च राष्ट्रेऽस्मिन्स्ववृत्त्या वर्तितं किल॥ ३९॥ **

**शिवरायो महद्युद्धं कृत्वानिजजनैर्वृतः।
महाराष्ट्रेषु राज्यं स स्थापयामास धीरधीः॥ ४० ॥ **

**तस्यानुयायिभिः पश्चादङ्गीकृत्यव्रतं पुनः। **
**परकीया राजवृत्तिर्बहुधा विकलीकृता॥ ४१ ॥ **

**महाराष्ट्रीयेषु पुनर्यदा भेदो महानभूत्‌।
तदा तच्छिद्रमन्येषां प्रवेशायाभवत्किल॥ ४२ ॥ **

**तमेव भेदमालम्ब्य निरकृत्य परांस्तथा।
आंग्लैर्लब्ध स्थिरं स्थानं भारते स्वीयसौख्यदम्‌ ॥४३ ॥ **

**एवं सवोन्पराजिदत्ययुक्त्यैवेंग्लण्डवासिनः।
शूराश्च नीतिकुशलाःसंप्रत्यस्मान्प्रशासते॥ ४४ ॥ **

**भारतीय उवाच। **

**येऽस्मान्दास्ये नियुज्यैव संक्षयाय सदोद्यताः।
तेषामेव प्रशंसायां महात्मन्वचनंतव॥ ४५ ॥ **

**राष्ट्रधर्मस्य कथने न प्रशस्यमिदं प्रभो।
एतेषामेव सेवायां राष्ट्रस्याभ्युदयोऽस्ति वा॥ ४६ ॥ **

महात्मोचाच॥

**वैरिणोऽपि गुणा ग्राह्मा इति प्रोक्तं सतां मतम्‌।
खराष्ट्रप्रीतिरांग्लानामतुला पश्यसर्वथा॥ ४७ ॥ **

न कदापि परैर्ग्राह्याविश्वजेतार एव ते।
पृथिव्यां वसतिस्तेषां सर्वदिक्षु यशस्विनी॥ ४८ ॥

**सराष्ट्रहितदक्षाणामेषां भीर्नकुतश्चन।
अकुण्ठिता गरिस्तेषां जले खे भुवि सर्वथा॥ ४९ ॥ **

परराष्ट्रप्रवेशेऽपि शनैराक्रमणेऽथ वा।
कुशला व्यवहारज्ञा एषां तुल्यो न कश्चन॥ ५० ॥

राष्ट्रकार्यपरा एते शूरा धूर्तास्तथैव च।
वसतिर्यत्र चैतेषां तत्रस्थानां क्षयो ध्रुवः॥ ५१ ॥

आविष्टा रजसा सर्वे स्वकीयानां सुखे रताः।
कार्यसिद्धौसुमधुराः पश्चादाशीविषोपमाः॥ ५२ ॥

नैकोऽपि राष्ट्रघातार्थं स्वकीयानां प्रसज्जते।
बहुभिर्देशकार्याय जीवितं तु तृणीकृतम्‌॥ ५३ ॥

एते गुणाः परैर्ग्राह्या अस्माभिस्तु विशेषतः।
अस्मासु भेदबुद्धिर्हिकार्यनाशे सदोद्यता॥ ५४ ॥

एकधर्मेण संबद्धा जन्मभूम्यांविहारिणः।
सर्वे वयं हिन्दपुत्राः संभूयैवयतामहे॥ ५५ ॥

महंमदीयाः खिस्ताश्चयेऽन्येऽप्यत्र चिरात्स्थिताः।
तेऽस्माकं बान्धवा एव इति या सुदृढा मतिः॥ ५६ ॥

सा धार्या हृदि वृत्तिश्च बाह्यतोऽपि तथैव च।
तयैव कार्यं सिध्येत राष्ट्रस्यमहदीदृशम्‌॥ ५७ ॥

समदुःखसुखाः सर्वेहिन्दभूम्यां समादराः।
भेदं सर्वं समुत्सृज्य राष्ट्रोद्धारे कृतोद्यमाः॥ ५८ ॥

इयं सा सात्त्विकी निष्ठा श्रेष्ठा पूज्यतमा मम।
राष्ट्रं समुन्नयेदेषा सर्वैरप्याश्रिता यदि॥ ५९ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां पुरावृत्तयोगो नाम तृतीयोऽध्यायः॥ ३ ॥

अथ चतुर्थोऽध्यायः

भारतीय उवाच।

आंग्लानां राजसी निष्ठा त्वयैवादौप्रशंसिता।
पश्चात्सात्त्विकनिष्ठायामादरोऽयं प्रदर्शितः॥ १ ॥

का श्रेयस्यत्र लोकानां तदेकं वदनिश्चितम्‌।
आंग्लान्यशस्विनो दृष्ट्वा बुद्धिर्मोहवशंगता॥ २ ॥

कार्याकार्यविमुढानां सप्तथं नः समादिश।
शिष्यास्ते हि वयं सर्वे प्रपन्नाञ्शाधि भो गुरो॥ ३ ॥

महात्मोवाच।

असंरायं महाबाहो दुर्वारोमोह एष ते।
मनस्तत्रैव रमते वैभवं यत्र दृश्यते॥ ४ ॥

दृष्ट्वा परेषां सुखसाधनानि
रम्याणि चान्यानि हि वैभवानि।
तान्येव नित्यं मनसा विचिन्त्य
लोभतुरः क्लिश्यति जीव एषः॥ ५ ॥

किं त्वियं राजसी तृष्णा नोपभोगेन शाम्यति।
हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवामिवर्धते॥ ६ ॥

एवं तमोनिविष्टानां राजसानामधोगतिम्‌।
स्वयंज्ञात्वा विवेकेन सत्त्वे न्यस्थेन्मतिं सदा॥ ७ ॥

भारतीय उवाच।

सात्त्विकी राजसी वृत्ती राष्ट्रीया तामसी तथा।
ज्ञातव्या सा कथं ब्रूहि प्रसीद त्वं महामते॥ ८ ॥

महात्मोवाच।

यत्तद्भगवता प्रोक्तं गुणत्रयविभागशः।
ज्ञानं तदेव सर्वत्र परीक्षायां प्रयुज्यते॥ ९ ॥

गणाः प्रकृतिजास्त्वेते मनसा कर्मणा तथा।
वृद्धिं वा नाशमायान्ति यथा क्षेत्रं तथा फलम्‌॥ १० ॥

भेदे सत्यापि सर्वत्र ज्ञात्वा लोकान्समासतः।
अनुमीयेत राष्ट्रस्य वृत्तिः सद्भिर्विचारतः॥ ११ ॥

लोकेऽपि तमसाविष्टेसात्त्विकाः स्युः क्वचित्क्वचित्‌।
तथा हि सात्त्विके लोके तमः सत्प्रविलीयते॥ १२ ॥

यदा लोकाः स्ववृत्तिस्थाहृदयेऽपि दयालतः।
पीडां कुर्वन्ति नान्येषां तदा सत्त्वं हि वृद्धिमत्‌॥ १३ ॥

असंतोषस्तु लोकानां रजोगुणसमुद्धवः।
शान्तिर्नदेशे कस्यापि वृत्तिः सर्वत्र चञ्चला॥ १४ ॥

आकाङ्क्षा विविधा लोभो विकारः कामसंभवः।
एतन्मूलानि कर्माणि फलानि रजसो विदुः॥ ५ ॥

अत्रापि लोककल्याणकरं प्रीतिविवर्धनम्‌।
सुकृतं यद्भवेन्नृृणां तस्य कीतिःफलंमहत्‌॥ १६ ॥

महान्ति राजकार्याणि लोककार्याण्यनेकशः।
रजः समुद्भवान्येव सुखं तेषु न शाश्वतम्‌॥ १७ ॥

मनःप्रसादो रजसि प्रबृद्धे नैवलभ्यते।
सुखमात्यन्तिकं तस्मात्सात्त्विक श्रेष्ठमेव च॥ १८ ॥

अनाश्चित्य फलंकर्मक्रियते सात्त्विकेन वै।
तत्रैव फलमन्विच्छन्राजसो दुःखमाप्नुयात्‌॥ १९ ॥

भारतीय उवाच।

अफलंकर्मनैवेह महात्मन्विद्यते क्वचित्‌।
तत्कर्मणि फलयोगः केनोपायेन सिद्ध्यति॥ २० ॥

महात्मोवाच।

सात्त्विकीं वृत्तिमाश्रित्य सक्तिं कर्मफले त्यजेत्‌।
कर्मकुर्वन्फलासक्तः कर्मयोगीति कथ्यते॥ २१ ॥

न प्रहृष्येत्प्रियं प्राप्य नोद्विजेत्प्राप्य चाप्रियम्‌।
स्थिरबुद्धिरसंमूढो निजकार्यैकतत्परः॥ २२ ॥

राष्टकार्यप्रणेतृृणामियं बुद्धिर्विशेषतः।
अपेक्ष्यते यतस्तेषामनुवर्ती सदा जनः॥ २३ ॥

यद्यल्पेनापि लाभेन हानिनाप्यथ वा मनः।
तेषां विकृतिमायाति लोके तन्न हितावहम्‌॥ २४ ॥

तस्माल्लोकाग्रणीनां हि सात्त्विकी वृत्तिरिष्यते।
या रजस्तमसी लोकेऽप्यभिभूय हितं चरेत्‌॥ २५ ॥

सर्वत्र सुलभा ह्यत्र रजसस्तामसी गतिः।
येन तामसवृत्तीनां प्रभुत्वमुपजायते॥ २६ ॥

लोके हि तमसाविष्टे न प्रकाशः कुतश्चन।
नीतिर्धर्मश्च समता सुखं नष्टं क्षणादिव॥ २७ ॥

पाशवींवृत्तिमापन्नाःपरस्परवधोद्यताः।
क्षुद्रा लोका जगत्यस्मिन्प्रलयं कुर्युरेव ते॥ २८ ॥

तान्सर्वास्ववशे कर्तुं प्रभवेत्सत्त्वमेवतु।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन सात्त्विकीं वृत्तिमाश्रयेत्‌॥ २९ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां गुणत्रयविभागयोगो नाम
चतुर्थोध्यायः॥ ४ ॥
—————

अथ पश्चमोऽध्यायः।

भारतीय उवाच॥

अशस्त्रःसात्त्विकीं वृत्तिमवलम्ब्य कथं पुनः।
रजस्तमोनिविष्टानां प्रतिकुर्यात्कृतिं त्विह॥ १ ॥

प्रतिक्रियायां क्रुद्धास्ते सशस्त्रस्तमसावृताः।
सात्त्विकानप्रतीकारन्नाशयेयुश्च सर्वशः॥ २ ॥

महात्मोवाच।

सर्वत्र ह्यभया वृत्तिः सत्त्वस्य प्रथमं फलम्‌।
देहपीडा बहुविधा मृत्यरेतं न भीषयेत्‌॥ ३ ॥

मृत्युभीता हि बहवो कार्यात्प्रतिनिवृत्य च।
आहिताय स्वकीयानां प्रभवन्त्यचिरादिव॥ ४ ॥

जातस्य हि ध्रुवो नाश इति नैसर्गिकी स्थितिः।
तस्मादपरिहार्येऽर्थेकस्माद्भीतिं समाश्रयेत्‌॥ ५ ॥

मृतस्यापि पुनर्जन्म सृष्टिचक्रे नियोजितम्‌।
तस्मान्मृत्युभयं त्यक्त्वा स्वकर्तव्ये मतिं कुरु॥ ६ ॥

व्यक्तिशस्तामसः शक्त्यासात्विकं नाशयेत्क्वचित्‌।
किं तु संघेसमुद्भूता सत्त्वशक्तिर्बलीयसी॥ ७ ॥

सत्त्वं नाम स्वकीयस्य सद्भावस्य हि जागृतिः।
सा लोके बहुभिस्तात लक्षणैःसंनिदर्श्यते॥ ८ ॥

सत्त्वे बलं संभवति सत्त्वे शान्तिः प्रतिष्ठिता।
कार्ये च नैष्ठिकी बुद्धिः सत्त्वेनैव प्रसिद्ध्यति॥ ९ ॥

अहिंसा सात्त्विकी वृत्तिः क्रोधहीना च सर्वथा।
तेजोयुक्तमिदं सर्वसात्त्विकं परिचक्षते॥ १० ॥

प्रतिकर्तुं समर्थोऽपि प्रतिकुर्यांन कुत्रचित्‌।
इति या तैजसी वृत्तिः सा सात्त्विकगुणोदया॥ ११ ॥

तेजोविहीने भावे तु दैन्यस्यैव प्रदर्शनम्‌।
क्षुद्रस्य वाथ भीतस्य यथा कर्म सुदुर्बलम्‌॥ १२ ॥

भारतीय उवाच।

परदास्यप्रसक्तानां केन मार्गेण सात्त्विकी।
इयं तु तैजसी वृत्तिर्लभ्येत पुरुषर्षभ॥ १३ ॥

महात्मोवाच।

वृत्तिहीना वयं नुनमधोगतिपराः सदा।
सा पश्याभ्यासयोगेन शक्यावाप्तुमुपायतः॥ १४ ॥

उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत्‌।
आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः॥ १५ ॥

परदास्ये हि राष्ट्रस्यया हानिरुपजायते।
तां स्वतश्च प्रयत्नेन दूरीकृत्य हितेप्सुभिः॥ १६ ॥

स्वोद्धारे चोद्यमः कार्यःसततंलोकनेवृभिः।
येन सा तैजसी वृतिर्लोके विस्तारिता भवेत्‌॥ १७ ॥

यदा तु परकीयानां शासनं तापदायकम्‌।
तदा तप्रतिकारेच्छा लोकेषु स्याद्बरीयसी॥ १८ ॥

तामेव वृत्तिं संयम्य सत्त्वतेजोयुतामिह।
करिष्यन्नग्रणीर्लोके सर्वमान्यो भविष्यति॥ १९ ॥

एकीभूतं यदा राष्ट्रं त्वांवृत्तिमनुतिष्ठति।
परकीया अपि तदा मानयिष्यन्ति तत्कृतिम्॥ २० ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायामैक्ययोगो नाम
पञ्चमोऽध्यायः॥ ५ ॥
————

अथ षष्टोऽध्यायः।

भारतीय उवाच।

वयमत्र स्थिताः सर्वे आंग्लानां राजाशासने।
तत्तेषां राज्ययन्त्रस्य रचना कीदृशी वद॥ १ ॥

महात्मोवाच।

न राजा राजवत्तत्र शासने प्रभवेत्क्वचित्‌।
लोकच्छन्दानुसारेण राज्ययन्त्रं प्रवर्तते॥ २ ॥

लोकैरेव कृतं सर्वराज्ञः संमतिमर्हति।
अन्यत्र प्रथितं राजकृतमित्यद्भुतं महत्‌॥ ३ ॥

एतैः स्वहितमुद्दिश्य हिन्दभूः स्ववशेकृता।
वैश्यवृत्त्या राजवृत्त्या ह्रियते चततो धनम्‌॥ ४ ॥

एतेषां राज्ययन्त्रेण जनाः संर्चू्णिता इह।
गतत्राणाः प्रतीक्षन्ते मरणं हतभागिनः॥ ५ ॥

एतैःस्वदेशेराजानः संमर्द्यबहुशः पुरा।
सर्वदा सर्वकार्येषु कृताः स्ववशवर्तिनः॥ ६ ॥

स्वराष्ट्रहितमुद्दिश्यजीवितं यत्तृणीकृतम्‌।
एतैर्नकिंचिदकृतं यद्राष्ट्रेवर्धयेत्सुखम्‌॥ ७ ॥

एवमेवेऽधुनास्मासु यथास्थानमवस्थिताः।
न संचालयितुं शक्या दासभावगतैःक्वचित्‌॥ ८ ॥

तस्माच्छासनमेतेषामवमत्येह सवेशः।
वयं प्रतिकृतौसिद्धाः स्वत उद्धारमिच्छवः॥ ९ ॥

एतेषु न प्रहर्तारोवयमेतैर्हता अपि।
अन्यैर्बहुविधोपायैर्वयमाशास्महे जयम्‌॥ १० ॥

आंग्लेष्वपि महाभागा उदाराः सन्ति केचन।
ये यतन्तेऽनिशं राष्ट्रेऽप्यस्मत्सुखमभीप्सवः॥ ११ ॥

भारते यद्राज्ययन्त्रं स्थापितं तन्न तद्वशे।
विफला बहुशो यत्नास्तेषामुच्चलनेऽस्य हि॥ १२ ॥

आंग्लदेशे लोकसभा महती कार्यकारिणी।
सा एवं भारतं शास्ति निजान्प्रेष्य प्रयत्नतः॥ १३ ॥

मन्त्री तत्र नियुक्तश्च यन्निदेशेऽधिकारिणः।
अत्रत्याः शासने युक्ताः कुशलाराजकारणे॥ १४ ॥

मन्त्रिणस्तत्र वचनं सदस्यैर्बहु मन्यते।
सोऽधिकारिषु विश्वस्य निजकार्यं करोति ह॥ १५ ॥

किं त्वत्र भारतीयानां प्रवेशो नास्ति मूलतः।
येन सत्यं सदस्यानामियाच्छ्रुतिपथं खलु॥ १६ ॥

सर्वेऽप्येते स्वदेशस्य हिते सक्ताश्च शासने।
उपेक्षन्ते भारतानां दैन्यं क्षयकरं बहु॥ १७ ॥

एतेषां करभारेण भारतं जर्जरीकृतम्‌।
न तु कश्चिच्छ्रुणोतीमामस्माकं दुःखदांकथाम्‌॥ १८ ॥

सहिताः सैनिकास्तेषां बहुशो वधसाधनैः।
भीषयन्तः सदास्मांस्ते हेलया प्रहसन्ति च॥ १९ ॥

ज्ञानहीनं दयाहीनं राज्ययन्त्रमिदं महत्‌।
आंग्लैःप्रवर्तितं यत्र चूर्णिता भारता जनाः॥ २० ॥

स्वकीयानां सुखावाप्त्यैपीडयन्तीह नो भृशम्‌।
दैन्यात्क्षयं यास्यमाना वयं पश्येम्कां गतिम्‌॥ २१ ॥

आमूलमिदमत्युग्रमस्मन्मरणकारणम्‌।
राज्ययन्त्रं बलादांग्लैरत्र राष्ट्रे प्रवर्तितम्‌॥ २२ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां राज्ययन्त्रयोगो नाम षष्ठोऽध्यायः॥ ६ ॥
—————

अथ सप्तमोऽध्यायः।

महात्मोवाच।

तदीदृशंराज्ययन्त्रमस्माकं प्राणघातकम्‌।
स्थापितं तैरिह स्वेषां क्षेमाय च सुखाय च॥ १ ॥

स्वे स्वे स्थाने नियुक्ता हि सर्वेऽप्यत्राधिकारिणः।
प्रवर्तन्ते खतोऽप्येवं भारतस्य विनाशने॥ २ ॥

अभिच्छन्तोऽपि जानीहि बलादिव नियोजिताः।
सदिच्छया धिष्ठितास्ते कर्तुंकिमपि चाक्षमाः॥ ३ ॥

यदा लोकसभायास्तु ध्वनिरेको भविष्यति।
तदैवात्र प्रसिध्येरन्सुखाशा भारतैर्वृताः॥ ४ ॥

शतकस्तु सदस्या वै सभायां पृथगास्थिताः।
तेषामेकमतं स्वस्मिन्विषये दुष्करं किल॥ ५ ॥

येव तैरिह लभ्यन्ते विपुलानि सुखानि तत्‌।
राज्ययन्त्रं कथं नाम नाशयेयुः खतो हि ते॥ ६ ॥

न कश्चिद्धि सुखार्थेषु स्वयमेव विरज्यते।
अन्यत्र महतो लाभाद्भयाद्वा जीवितस्य च॥ ७ ॥

तस्मादस्माभिरेवैतत्कर्तव्यंस्वहितोद्यतेः।
यथा ते संप्रसीदेयुर्लज्जिताः स्वार्थहेतुना॥ ८ ॥

राज्ययन्त्रस्य वैयर्थ्यमस्मत्सौख्यफलोदये।
तस्मात्तस्य प्रचलने विरोधं कुर्महे वयम्‌॥ ९ ॥

विरोधे प्रथमं तावद्बहिष्कारः प्रयुज्यते।
देरो बहिष्कृतानां हि सर्वथा दुर्दशा भवेत्‌॥ १० ॥

आंग्लाधिकारिणां सेवा कदाचिदपि मास्त्विह।
राज्ययन्त्रप्रचलने साहाय्यं नैव कुर्महे॥ ११ ॥

गृहकार्येषु वा तेषां न स्थातव्यं कदाचन।
तेषां राज्यमदो येन स्वयमेव प्रशाम्यति॥१२ ॥

अपेक्ष्यन्ते ह्यतुचराः सदा विभवशालिभिः।
सेवया प्रीणयेयुर्ये पादसंवाहनादिभिः॥ १३ ॥

परितोऽनुचरा यत्र विभवं तद्धि सौख्यदम्‌।
सेवकानामभावे तु व्यर्थमैश्वर्यमेव तत्‌॥ १४ ॥

स्वदेशे यो नरःक्षुद्रो वैभवं लभतेऽत्र सः।
अत्रत्यैः सेवकैर्दक्षैर्युक्तः स्वैरं विचेष्टते॥ १५ ॥

किं तु जीवनमेतेषां सेवायां विद्यते यदि।
सेवाधर्मे परित्यक्ते कष्टं स्याद्देहपोषणम्‌॥ १६ ॥

राजकार्यनियुक्ता ये भारतीया ह्मनल्पकाः।
तेषां स्वभरणे चिन्ता निष्पद्येत विनाशिनी॥ १७ ॥

राजवृत्तौबहिष्कार एवं स्याद्यदि दुष्करः।
आंग्लवस्तुषु संयोज्यः सोऽपि स्यात्फलदायकः॥ १८ ॥

एतैर्वैश्यकलाभिज्ञैभारते स्थापितं किल।
स्ववस्तूनां हि माहात्म्यं प्रियं तद्भवतीहनः॥ १९ ॥

आंग्ल वस्त्रंतथा पात्रंसुदर्शं च मनोहरम्।
धनं प्रभूतं नयति स्वदेशं यशसा सह॥ २० ॥

भारतीयं च यद्वस्त्रं तदस्मभ्यं न रोचते।
सर्वथा परतन्त्राः स्मः पश्येमां दुर्गतिं पराम्‌॥ २१ ॥

ये ह्यस्मासु कलाभिज्ञा वेमकर्मणि पारगाः।
यन्निर्मितानि वस्त्राणि प्रीणन्ति स्मपुरानृपान्‌॥ २२ ॥

नाशितास्ते वधोपायैस्तेषां नास्ति कथाधुना।
इमामेव गतिं प्राप्ताःकलावन्तस्तथेतरे॥ २३ ॥

परदेशोद्भवंकिंचिन्न ग्राह्मं स्यात्कदाचन।
इति या सुदृढा बुद्धिः सा बहिष्कारसिद्धिदा॥ २४ ॥

यन्त्राणि विविधानीह सुलाभोत्पादकानि च।
निर्मितानि हि शास्त्रज्ञैरांग्लैरुद्यमशीलिभिः॥ २५ ॥

येनाल्पकालेसिध्यन्ति वस्तूनि च सहस्रशः।
स्वल्पमूल्यानि चेतांसि हरन्ति प्रसभं नृणाम्‌॥ २६ ॥

तदिदं मोहनं सर्वमस्मासु विनिपातितम्‌।
येन मूढा वयं सर्वे तिष्ठामस्तद्वरे सदा॥ २७ ॥

मोदस्यावरणं तस्मान्निराकृत्य विवेकिभिः।
बहिष्कारव्रतमिदं स्वीकर्तव्यं हितावहम्‌॥ २८ ॥

बदिष्कारे यथा हानिःपरेषां जायतेध्रुवा।
तथा लाभः स्वकीयानां सहजः स्यादनेकधा॥ २९ ॥

कृषिप्रधाने देशेऽस्मिञ्जातो लोकः सुदुर्बलः।
न चैषां जीवनोपायो दृश्यते यत्नतोऽपि हि॥ ३० ॥

एतैःकार्पासवस्त्राणि निर्मितानि निरालसैः।
उदरंभरणार्थाय प्रभवेयुः सुखाय च॥ ३१ ॥

स्वस्थानसुलभश्चायं लोकैःकार्यः समुद्यमः।
साहाय्यं जीवनेचैषां भविष्यति न संशयः॥ ३२ ॥

विगुणं वा विरूपं वा कर्कशं वापि भारत।
यकिंचिद्भारते जातं तत्स्वीकार्यं च नेतरत्‌॥ ३३ ॥

स्वकीये प्रीतिरतुला विरक्तिः परवस्तुषु।
नराणामेष सामान्यो धर्मोऽस्माभिर्नलक्षितः॥ ३४ ॥

बाह्मदर्शनसंमूढैःपरवस्तुनि दर्शितः।
आदरस्तेन संजाता हानिरस्माकमीदृशी॥ ३५ ॥

अत्रैव निर्मितैर्वस्त्रैःस्वकीयतनुरक्षणम्‌।
तथान्यव्यवहारेषु स्वीकारश्च स्ववस्तुनः॥ ३६ ॥

एवे कृते पूर्णतया बहिष्कारः प्रसिध्यति।
येनांग्लानां वैश्यवृत्तौविरोधः स्यात्फलप्रदः॥ ३७ ॥

लोकपालाः सदस्यास्ते तत्र लोकसभागताः।
तेनास्मद्वन्धमोक्षाय कुर्युर्यत्नमतन्द्रिताः॥ ३८ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां बहिष्कारयोगो नाम
सप्तमोऽध्यायः॥ ७ ॥

अथ अष्टमोऽध्यायः।

महात्मोवाच।

अथान्यत्संप्रवक्ष्यामि फलं यत्पारतन्त्र्यजम्‌।
तीक्ष्णं विषमयं येन जीवितं भारते कृतम्‌॥ १ ॥

श्रेष्ठानुकरणे वृत्तिर्नराणां हितमावहेत्‌।
यच्छ्रैष्ठ्यविषयं त्वेषां तत्स्यादनुकृतं यदि॥ २ ॥

बहुधैषा प्रवृत्तिस्तु क्षुद्रानुकरणे रता।
श्रेष्ठेष्वपि च यद्धीनं तदनुक्रियते जनैः॥ ३ ॥

तेन हीनत्वमेवैषामधिकं दृश्यते स्फुटम्‌।
तदेव बहु मन्वाना न जानन्ति परं हितम्‌॥ ४ ॥

विदोषतो यदाराज्यकर्तारः परदेशजाः।
आचारवेषानुकृतिर्लोकेतेषां स्वतो भवेत्‌॥ ५ ॥

अहो नु दुर्गतिस्त्वेषा यच्छौर्यादिगुणास्तथा।
न स्वीक्रियन्ते प्रजया पारतन्त्र्यवशस्थया॥ ६ ॥

तेनाधोऽधो गतिश्चासां प्रजानां निश्चिता मता।
परेषां त्विष्टमेवेदं येन तेषां स्थिरं पदम्‌॥ ७ ॥

राज्ये महंमदीयानां हिन्दुभिस्तद्वशंगतैः।
वेषस्तेषां स्वीकृतश्च भ्रष्टा भाषापि सर्वथा॥ ८ ॥

तथैव तेषां देवेषु भक्तिरेभिः पुरस्कृता।
येन हीनतमं दास्यमस्मदीयेषु संगतम्‌॥ ९ ॥

शौर्यंतु भारतीयानामासीदेव समुज्ज्वलम्।
तेनानुकूल्यंलब्ध्वा ते स्वातन्त्र्यंसमवाप्नुवन्‌॥ १० ॥

विस्तीर्णाभारती भूभिः परकीयैःसहस्रशः।
आक्रान्तापि न तत्रासीदैक्यं शास्तृषु यत्नतः॥ ११ ॥

दिल्लीश्वरेणास्पर्धन्त दाक्षिणात्याःशहादयः।
तथैव वङ्गदेशेऽपि सम्राट्दण्डः पराकृतः॥ ५२ ॥

तेन लब्धप्रवेशास्ते भारतीयाः पृथक्‌ पृथक्‌।
राज्यकर्तृृन्पराभूय दिल्लीपतिममर्दयन्‌॥ १३ ॥

भारतीयेष्वपि पुनश्छिद्राण्यन्विष्य यत्नतः।
यदा त्वांग्लेः पराक्रान्तं चतुरैः सर्वतोदिशम्‌॥ १४ ॥

तदाप्रभृति दास्यंदेशे सर्वत्र दृश्यते।
एकतन्त्रं राज्ययन्त्रं सर्वथास्मान्प्रबाधते॥ १५ ॥

अत्रानुकरणे वृत्तिरधिकैवाधमाधुना।
तेनेदमांग्लमाहात्म्यं गृहाद्गृहमगीयत॥ १६ ॥

“अहो नु राज्यकर्तृृणां कर्तृत्वं गौरवस्तथा।
धन्या वयं यदेतेषां दास्यकार्येनियोजिताः॥ १७ ॥

वेषो विचारः सुकृतः शस्त्रे शास्त्रेमतिर्दृढा।
सर्वथा परमेशेन नियुक्ता हितकारिणः॥ १८ ॥

मुक्तकण्ठमिदंस्तोत्रमांग्लानां हितवर्धनम्‌।
भारतीयैर्गीयमानं कथं तैः स्यान्न सत्कृतम्‌॥ १९ ॥

आंग्लानुकरणे सक्ता वयं हास्याः परैःसदा।
स्वहानिं नैव जानीमः सार्थहीना दरिद्रिताः॥ २० ॥

आंग्लदेशोद्भवानीह वस्त्रपात्राण्यनेकशः।
क्रीत्वा वयं कृतार्थाश्च विहरामो यथासुखम्‌॥ २१ ॥

आहारोऽपि यथा तेषां तथास्माभिः प्रशस्यते।
सेव्यते बहुमानेन किमु मौर्ख्यमतः परम्‌॥ २२ ॥

भारतीयं च यत्किचित्सर्वथा हीनमेव तत्‌।
पुण्यं यशस्यमायुष्यमांग्लदेशीयमेव च॥ २३ ॥

आंग्लाहि वणिजः सर्वेराजनीतिविशारदाः।
एतैःस्वकीयलाभश्च साधितो बहुशः किल॥ २४ ॥

अधिकारिपदस्थानां माहात्म्यंगीयते सदा।
येनानुकरणे तेषां स्वयमेव मतिः स्फुरेत्‌॥ २५ ॥

तथापि वैश्यवृत्तिस्थैर्मोहयित्वा स्ववस्तुभिः।
ह्रियते विपुला संपदचिरान्मनसा सह॥ २६ ॥

धर्माचार्याःपुनस्तेषामत्रागत्य नवंनवम्‌।
मधुरं ख्रिस्तमाहात्म्यमज्ञेषूपदिशन्ति च॥ २७ ॥

लोकाः स्वधर्मतत्त्वेषु विमूढास्तैर्मनोदरैः।
वचोभिः सर्वथाकृष्टा धर्मान्तरमुपासते॥ २८ ॥

एवं च यत्र क्षुद्रत्वं स्वकीयंस्यात्प्रदर्शितम्‌।
तत्रानुकरणं पश्यसेवितं चांग्लभावजम्‌॥ २९ ॥

राज्यसंपादने त्वेषां कौशलं शौर्यमेव च।
स्वाभिमानो निरुपमः प्रीतिर्देशे स्वके तथा॥ ३० ॥

सर्वत्र चाभया वृत्तिर्गमनं संकटेष्वपि।
वशीकरणचातुर्यमेते चान्ये हि सद्गुणाः॥ ३१ ॥

ये तेषामिह माहात्म्यं वर्धयन्ति सदा भुवि।
ते नानुलक्षिता लोकैराश्चर्यं महदीदृशम्‌॥ ३२ ॥

महात्विशेषोऽप्येतेषु पश्यान्यो नैव लक्षितः।
यस्मिन्ननुकृतेऽस्माकमतुलं स्याद्धितं कृतम्‌॥ ३३ ॥

देशे हि बहवः पक्षा राजकीयमते स्थिताः।
येषां मिथो विवादश्च श्रूयते राष्ट्रशासने॥ ३४ ॥

नव्याननुपकुर्वन्तः पुराणमतवादिनः।
समतावादिनश्चान्ये श्रीमतां च विरोधिनः॥ ३५ ॥

एवं सति च भेदेऽपि यदा किंचिद्धितावहम्‌।
समस्तानामुदीर्येत तदा सर्वे मिलन्ति वै॥ ३६ ॥

सर्वे मिलित्वा तिष्ठन्ति राष्ट्रकार्यचिकीर्षवः।
मिथो विरोधं संत्यक्त्वा पश्यांग्लाःस्वाभिमानिनः॥ ३७

अत्रापि स्मर्यतेऽस्माकमितिहासः पुरातनः।
येनैक्यं सुविरोधेऽपि स्वीकर्तव्यं समंजसैः॥ ३८ ॥

घोषयात्राप्रसंगेन पुरा राजा सुयोधनः।
गन्धर्वैस्ताडितो बद्धो पराक्रम्य जयेषुमिः॥ ३९ ॥

श्रुतमेतद्यदा सर्वंपाण्डर्वनवासिभिः।
तदा कृतं न्याय्यमेतदिति भीमेन भाषितम्‌॥ ४० ॥

किं तु राजाजातशत्रुर्विषादमगमत्परम्‌।
प्रोत्साहयन्सवभ्रातृृंश्च रिपूणां दमने तदा॥ ४१ ॥

युधिष्ठिरस्य तद्वाक्यमवधार्यंसदा नरैः।
विशेषतोभेदशीलैरस्मामिर्हिन्दवासिभिः॥ ४२ ॥

“परस्परविरोधेषु वयं पञ्चैव ते शतम्‌।
परैःपरिभवे प्राप्तेवयं पञ्चाधिकं शतम्‌॥ ४३ ॥”

आंग्लवृत्तेषु यत्तत्त्वं तदेवात्र निदर्शितम्‌।
सर्वैः संभूय राष्ट्रेषु कर्तव्यं हितमात्मनः॥ ४४ ॥

अस्मद्देशेबहुविधा धर्माचाराः पुरातनाः।
तत्राप्यनेकजातीयाः कालमानेन चागताः॥ ४५ ॥

तथैव विस्तृता भूमिस्तेनैक्यं बहुदुष्करम्‌।
तथापि हिन्दवासीया जनाः सर्वेऽपि बान्धवाः॥४६ ॥

कलहो यद्यपि मिथो यदा स्याद्राष्ट्रसंकटम्‌।
तदा सर्वैःसंघशक्त्या हर्तव्यं तत्प्रयत्नतः॥ ४७ ॥

महंमदीयाः ख्रिस्ताश्च ये चान्ये हिन्दवासिनः।
समागच्छन्ति चेत्सर्वेतद्राष्ट्रस्य हितं भवेत्‌॥ ४८ ॥

राष्ट्रकार्यार्थमैक्यं हि सर्वेषां सुखदायकम्‌।
आंग्लानुकरणे सक्तैःप्रथमं ग्राह्यमेव तत्‌॥ ४९ ॥

तथा च निर्भया वृत्तिर्निश्चयोदृढआत्मनः।
शौर्यं चातुर्यमेवानुकरणीयं हिताय यत्‌॥ ५० ॥

एवं समुदितेष्वेषु गुणेष्वस्मासु भारत।
न चिरादेव राष्ट्रत्यजायेताभ्युदयः पुनः॥ ५१ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायामनुकरणयोगो नाम
अष्टमोऽध्यायः॥ ८ ॥
—————

अथ नवमोऽध्यायः।

भारतीय उवाच।

अत्र येऽप्यांग्लसेवायां नियुक्ता हिन्दवासिनः।
तेषां महान्विरोधोऽयमस्मत्कार्येषु दृश्यते॥ १ ॥

स्वदेशभक्तिर्हृदये कथ तेषां न वर्तते।
हितकार्येषु घाताय सर्वथा प्रभवन्ति ते॥ २ ॥

येन हानिः परास्माकं स्फुटा सर्वत्र दृश्यते।
तस्यैव राज्ययन्त्रस्य रक्षणाय सदोद्यताः॥ ३ ॥

स्वकीयानां वधे चैषां प्रचलेद्धि करः कथम्‌।
मनोभूमिर्विचित्रेयं दासानां यत्प्रतीयते॥ ४ ॥

अपेक्ष्यते दया यत्र ममत्वंस्वोदितं तथा।
तत्रैव वैरं काठिन्यं वर्तते इति दुर्धरम्‌॥ ५ ॥

महात्मोवाच।

बहूनामप्यनर्थानामेकमेवात्र कारणम्‌।
यत्स्वीकृता बतास्माभिः परसेवा विधातिनी॥ ६ ॥

अस्यां हि परसेवायामुदारा बहुशो गुणाः।
नश्यन्ति पश्यतामेव मुग्धं च जगदीदृशम्‌॥ ७ ॥

**सेवायां बहुमन्वानो नानहानिं न पश्यति।
स्वस्वामिनो मते तिष्ठंस्तदादेशं करोति च॥ ८ ॥ **

**सेवा हीनतमालोके शूद्रकर्मेति कीर्तिता।
राजपूर्वा च सा तत्र लोकेषु बहु मन्यते॥ ९ ॥ **

**ब्राह्मणक्षत्रियविशां सेवाधर्मो हि गर्हितः।
स्पर्धन्ते त्वद्य ते सर्वे राजकर्मसु भारत॥ १० ॥ **

**स्ववृत्तिस्थाः पुरा सर्वे ब्राह्मणा वेदपारगाः। **
**निरीहाश्च स्वतन्त्राश्चबह्वमन्यन्त राजभिः॥ ११ ॥ **

तैरेव धनलोभेन दास्यं स्वीकृतमीदृशम्‌।
त्यक्त्वा लोकधुरीणत्वमपहाय च गौरवम्‌॥ १२ ॥

**राज्ञः प्रसादमीप्सद्भिस्तत्त्वमेतत्प्रकीर्तितम्‌।
लोके राजमतं ग्राह्यं नाविष्णुः पृथिवीपतिः॥ १३ ॥ **

**तेनोन्मत्तेष्वपि जनो न विरोधपरः क्वचित्‌।
राजा प्रभुर्लोकधाता इति मत्वा न निन्द्यते॥ १४ ॥ **

**परकीयैर्यदा भूमिरियं स्ववशगा कृता।
तदापीमां पुरस्कृत्य वृत्तिं लोकेन वर्तितम्‌॥ १५ ॥ **

माहात्म्यंराजसेवायाः पश्यैवं वर्धितं क्रमात्‌।
**इदानीं राष्ट्रकार्येषु तदेवास्मान्प्रबाधते॥ १६ ॥ **

**वस्तुतो राजशब्दस्यवैयर्थ्यचांग्लपद्धतौ।
राज्यस्य शासने राज्ञः स्वातन्त्र्यंनैव विद्यते॥ १७ ॥ **

**यथा लोकसभा शास्ति नियुक्ता वापि मन्त्रिणः।
तथैव क्रियते राष्ट्रेनिमित्तं राजनाम तु॥ १८ ॥ **

**अस्मासु राजनिष्ठाया माहात्म्यं तु पुरातनम्‌।
येनेदं राज्ययन्त्रं वै राजेति बत पूज्यते॥ १९ ॥ **

रक्षकाद्यज्ञलोकेषु स्वस्वस्थानाभिमानिषु।
इयं वृत्तिर्विशेषेण दृश्यते कार्यघातिनी॥ २० ॥

स्वकीयानां निरोधे च तेषां दण्डः सदोद्यतः।
स्वामिना यत्समादिष्टमविचार्यैव तत्क्रिया॥ २१ ॥

स्वदेशे च स्वकीयेषु प्रीतिस्तेषामपीष्यते।
यद्राष्ट्रस्याहितं स्पष्टं कार्यं तन्नैव तैरपि॥ २२ ॥

सेवायां बहबो दोषा बन्धजाः संभवन्ति वै॥
तत्रापि बुद्धिः कल्याणी स्याच्चेद्दुःखाय नो भवेत्‌॥ २३ ॥

तावत्सेवा प्रकर्तव्या यावद्राष्ट्रविरोधिनी।
विरोधे समनुप्राप्ते त्याज्या सैव प्रयत्नतः॥ २४ ॥

लोकेऽस्मिन्यतमानेन कर्तव्यंस्वात्मनो हितम्‌।
तदप्यविगणय्यैव बान्धवेषु समाचरेत्‌॥ २५ ॥

कुटुम्बं बान्धवा देशः स्वकीयश्च तथाग्रतः।
एषा परंपरा धार्याउत्तरोत्तरवाहिनी॥ २६ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां सेवाधर्मयोगो नाम नवमोऽध्यायः॥ ९ ॥
—————

अथ दशमोऽध्यायः।

महात्मोवाच।

अथेदानीं प्रवक्ष्यामि राष्ट्रधर्मं समुज्ज्वलम्‌।
पालनीयः प्रयत्नेन स सर्वैरुदयोन्मुखैः॥ १ ॥

यत्र तेजोमयं किंचिद्राष्ट्रेसंप्रतिदृश्यते।
सत्यं धर्मस्य तद्बीजं रक्षणीयं प्रयत्नतः॥ २ ॥

यानि राष्ट्राणि लोकेऽस्मिन्दृश्यन्ते ऋद्धिमन्ति च॥
तत्र मूलं विजानीहि राष्ट्रधर्मस्य पालनम्‌॥ ३ ॥

व्यक्तिधर्माज्जातिधर्मोराष्ट्रधर्मस्ततो महान्‌।
माहात्म्यं तारतम्येन जानाति स्वकृतौसुधीः॥ ४ ॥

ब्राह्मणक्षत्रियविशः शूद्राश्चेवापि भारत।
चत्वार एव ते वर्णाःसदा राष्ट्रे सुनिश्चिताः॥ ५ ॥

चातुर्वर्ण्यमिदं पश्य गुणकर्मविभागशः।
निश्चीयते सदा सूज्ञैर्जन्म नैवात्र कारणम्‌॥ ६ ॥

निरीहा लोककल्याणे स्वयंस्फूर्तिस्तथोज्ज्वला।
त्यागवृत्तिः श्रेष्ठतमा यत्र तं ब्राह्मणं विदुः॥ ७ ॥

सत्त्वस्य यत्र चोत्कर्षो निर्भयत्वममानिता।
भोगेष्वसक्तिः स सदा वन्द्यो ब्राह्मणसत्तमः॥ ८ ॥

आविर्भावश्चरजसः क्षत्रिये संप्रदृश्यते।
तत्रापि सत्त्वमूलेयं वृत्तिः सम्यक्प्रतीयते॥ ९ ॥

प्रतिकारोऽन्यायकृतेर्दण्डः पारुष्यमेव च।
प्रयुज्यते क्षत्रियेण तदेवास्य विशेषणम्‌॥१० ॥

दीयते यत्प्रमाणेन तदाधिक्येन गृह्यते।
वैश्यवृत्तिरियं पश्यलोक स्याद्व्यावहारिकी॥११ ॥

तेन राष्ट्रे हि वस्तूनां क्रयो विक्रय एव च।
उत्पादनं चापि तथा वणिग्भिःक्रियते सदा॥ १२ ॥

नैकोऽपि यत्रचैतेषां गुणोत्कर्षःप्रतीयते।
सेवापरः स कार्येषु शूद्रः श्रेष्ठैर्नियुज्यते॥१३ ॥

सत्त्वस्य च प्रकर्षेण शूद्रो ब्राह्यणताभियात्‌।
हीनवृत्तिप्रसंगेन ब्राह्मणस्याप्यधोगतिः॥ १४ ॥

चातुर्वर्ण्यमिदं सिद्धं भारते जन्मतः पुरा।
वृत्तिर्न लक्षणोपेता संकरस्तेन दुर्गमः॥ १५ ॥

परदास्यवशादद्य बहवः शूद्रतां गताः॥
तथापि वर्णमाहात्म्यं गीयते चोपयुज्यते॥ १६ ॥

वर्णाचारो यदा लोके भक्त्यासीत्पालितः पुरा।
तदा परंपरायत्तः स सर्वैःशिरसा कृतः॥ १७ ॥

पित्रोपदिष्टो धर्मोहि पश्चात्पुत्रेण पाल्यते।
नियमातिक्रमो येन नासीदृृष्टः कदाचन॥ १८ ॥

सा कालवशतो भ्रष्टा व्यवस्था लौकिकी क्रमात्‌।
आचारे संकरस्तेन विचारेऽपि तथैव च॥ १९ ॥

तेन स्ववर्णमाहात्म्यंस्खलितं नियमादिह।
उच्चा नीचपदं प्राप्राः कस्तान्संमानयिष्यति॥ २० ॥

दुराग्रहोऽयमेतेषां स्वाचारो यैर्नपालितः।
तैर्वर्णवर्णनं लोके हास्यतां याति सर्वथा॥ २१ ॥

तत्रापि मुद्रणकला विद्याविस्तारसाधिनी।
आगता भारते तेन ज्ञानं सुलभतांगतम्‌॥ २२ ॥

वर्तन्ते बहवो भेदा लोके देशान्तरेष्वपि।
तथापि जन्मतो वर्णसिद्धिरत्रैव भारते॥ २३ ॥

पुरातनोऽयमाचारो धर्मे विदित इत्यपि।
रूढिप्राबल्यमेवेह मन्यते बहूधा जनैः॥ २४ ॥

कालमानेन चाचारः सर्वथा शिथिलीकृतः।
नवीनैः शिक्षितेस्तत्र विचारोऽपि नवो वृतः॥ २५ ॥

स्वकीयभावना तेन नाशिता नैववर्धिता।
भेदे च कलहे चैतत्कारणं समुपस्थितम्‌॥ २६ ॥

कोटिशश्चान्त्यजातीया अस्पृश्या इति धिक्कृताः।
असंस्कृता बान्धवास्ते निमग्ना हीनकर्मसु॥२७ ॥

सेवमानैर्विधर्म्यानां स्पर्शमाहारमेव च।
स्वकीया अपसार्यन्ते धिगेषा भारते स्थितिः॥ २८ ॥

राष्ट्रधर्मेतु भेदानामवकाशोन विद्यते।
यद्यद्भेदाय दुःखाय तद्धर्तव्यंप्रयत्नतः॥ २९ ॥

समाना बान्धवाः सर्वे जन्मभूभिनिवासिनः।
सामान्यधर्मो यस्तेषां स राष्ट्रेप्रथमः स्मृतः॥ ३० ॥

व्यक्तिधर्मेऽपि सहसा यन्न राष्ट्रहितावहम्‌।
तत्त्याज्यंमनसा सम्यग्विचार्यमनुजेन च॥ ३१ ॥

शान्तिः समृद्धिः स्वीयेषु राष्ट्रेस्याद्येन मङ्गलम्‌।
तदेव व्यक्तिस्वातन्त्र्यंमनुजानां सुखं वहेत्‌॥ ३२ ॥

तस्मात्सर्वैर्नाशयित्वा भेदं साध्यं दुरासदम्‌।
सुखं राष्ट्रस्य यत्नेन तद्धर्मस्य महत्फलम्‌॥ ३२ ॥

उपेक्षा नैव कर्तव्या राष्ट्रे शत्रोरणोरपि।
नो चेत्स प्रबलो भूत्वा कालेन व्यथयेज्जनान्‌॥ ३४ ॥

यः स्वार्थवशगो भूत्वा शत्रुपक्षं परामृशेत्‌।
स सर्वैरपि हन्तव्यः शत्रुणा सह यत्नतः॥ ३५ ॥

प्रत्यहं चिन्तयित्वैव उपायान्राष्ट्रवर्धनान्‌।
सर्वैःसंभूय कर्तव्यःसदोद्योगस्तया दिशा॥ ३६ ॥

अत्रापि लोकनेतारः सुबुद्धाःकार्यतस्पराः।
न कैश्चिदवमन्तव्या मान्याः सर्वैःसदोद्यतैः॥३७ ॥

लोकाग्रणीषु ये नाम स्वार्थमुद्दिश्य केवलम्‌।
यतन्ते तेऽचिरादेव हास्यतां यान्ति सर्वतः॥ ३८ ॥

विस्मृतंयेन सर्वंस्वं लोककार्यरतेन हि।
ममत्वं यस्य वै राष्ट्रे स सर्वैरपि पूज्यते॥ ३९ ॥

स आचार्यो राष्ट्रधर्मे उपदेष्टा सुखस्य च।
अनुसृत्य हितं लोकः श्रेयसा प्रतिपद्यते॥ ४० ॥

संघशक्तिर्हितकरी राष्ट्र सैवसदेष्यते।
**सर्वेषां यत्र चैक्यं स्यात्तत्कार्यं पश्यसिध्यति॥ ४१ ॥ **

**भेदः कलहकारी च घाताय सहसा नृणाम्‌।
प्रयत्नेनापहर्तव्यः स स्वकीयेषु नेतृमिः॥ ४२ ॥ **

**आचारे च विचारे च स्वकीयानां हितं सदा।
यः साधयेद्यथाशक्त्या स राष्ट्रीय इति स्मृतः॥ ४३ ॥ **

**परदास्यावसक्तानां लोकानां राष्ट्रभावना।
यदि जागर्त्यविरता सुलभं स्यात्ततो हितम्‌॥ ४४ ॥ **

**ये नाम राज्यकर्तारः परकीयाः समागताः। **
**सर्वथा प्रतिकार्यास्ते लोकैः स्वातन्त्र्यचिन्तकैः॥ ४५ ॥ **

**तत्र पीडा बहुविधा कारागृहनिबन्धनम्‌।
मरणं यतमानानामापतेद्राजदण्डतः॥ ४६ ॥ **

**तथापि ने प्रविचलेन्निश्चयाद्धर्मतो नरः।
धर्मे धैर्यंधृतवतां कार्यमुन्नतिकारकम्‌॥ ४७ ॥ **

**एष ते सारतः प्रोक्तो राष्ट्रधर्मः सनातनः।
पावनः सर्वलोकानां पालनीयः सदा नृभिः॥ ४८ ॥ **

**इमं धर्ममुपाश्रित्य राष्ट्रैरन्यैरपि स्वकम्‌।
साधितं पश्य कल्याणं नोपकुर्यात्कथंस नः॥ ४९ ॥ **

गृहभूषणभूताभिरबलाभिरपीह नः।
महत्कार्यं च कर्तव्यं राष्ट्रधर्मानुपालने॥ ५० ॥

**यथार्थदर्शिनी लोके पुरुषस्य प्रियः सुहृत्‌।
अबलाबलदात्री सा जीवने सुखचारिणी॥ ५१ ॥ **

**बाल्ये माता पालयति भगिनी च प्रिये स्थिता।
सर्वसौख्यं ददातीहयौवने सहचारिणी॥ ५२ ॥ **

स्त्रियो नेष्यन्ति पुरुषान्स्त्रियोराष्ट्रस्यदीप्तयः।
राष्ट्रधर्मस्य माहात्म्यं स्त्रियः संवर्धयन्ति हि॥ ५३ ॥

प्रेम्णा मृदुवचोभिश्च नरस्तासां वशोऽनुगः।
कार्यःसत्पथगामी स ताभिरेवाचिरादिह॥ ५४॥

मुमुक्षवो वयं सर्वे कठिनाद्दास्यबन्धनात्‌।
स्वातन्त्र्यंच स्वराज्यं च धर्मेणानेन चाप्नुमः॥ ५५ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां राष्ट्रधर्मयोगो नाम दशमोऽध्यायः॥ १० ॥
—————

अथ एकादशोऽध्याय।

भारतीय उवाच।

स्वराज्यमिति किंरूपं तन्नो वक्तुमिहार्हसि।
विस्तरेण वयं ज्ञातुमिच्छामस्तत्त्वमस्य हि॥ १ ॥

महात्मोवाच।

साङ्गोपाङ्गं करिष्यामि स्वराज्यस्य विवेचनम्‌।
येन संशयलेशोऽपि न विद्येत हृदि क्वचित्‌॥ २ ॥

आदावांग्लाः पराक्रम्य वाणिज्यार्थमिहागता।
अस्मासु कलहं दृष्ट्वामतिं राज्ये प्रचक्रिरे॥ ३ ॥

स्वकीयं शासनं चात्र युक्त्या शक्येत भेदतः।
एवं विचार्यते दक्षाः कलहेपक्षपातिनः॥ ४ ॥

वाणिज्यरक्षणार्थं वै सैनिका ये नियोजिताः।
तेषामेव सहाय्येन आक्रान्तं पश्यभारतम्‌॥ ५ ॥

युद्धकौशलमेतेषां तथा शस्त्रादिकं नवम्‌।
बहुसंख्या भारतीया येन युद्धे पराजिताः॥ ६ ॥

एकं साह्यंप्रकुर्वन्तो नाशयित्वा हि वैरिणम्‌।
पश्चान्मित्रमपि घ्नन्ति नीतिरेषां बतेदृशी॥ ७ ॥

यैश्चकालवशात्सर्वमाक्रान्तं भारतं परैः।
तानेव बहु मन्वाना वयं तु सुखिनः स्थिताः॥ ८ ॥

एतेषां शासनेपश्य बाह्यतः सुखदंपरम्‌।
अन्तःक्लेशकरं नृृणां सर्वस्वापहरं महत्‌॥ ९ ॥

स्वार्थसिद्धिसमुद्योगो लोके स्वाभाविकः किल।
परार्थं त्वविरुद्धैव कृतः श्रेष्ठः स उच्यते॥ १० ॥

यत्र वैपरघातेन स्वार्थःसिध्यत्यभीप्सितः।
सा हि हीनतमा रीतिर्निन्द्यते बहुधा जनैः॥ ११ ॥

आंग्लैस्तु नीतिमेवैतामालम्ब्ययतितं बलात्‌।
येनाचिरात्समाधानं नष्ट राष्ट्रे शुभोदयम्‌॥ १२ ॥

ये शासने नियुक्तासु तेष्वेवासन्हि केचन।
उदारा भारतीयानामुद्धारे ये कृतोद्यमाः॥ १३ ॥

ईदृशो राजपुरुषो ह्यूमनामा महाशयः।
यतमानो दयाशीलो हितार्थे हिन्दवासिनाम्‌॥ १४ ॥

तेनैव मिलिता देशे शिक्षिताश्चसदुद्यमे।
भारतीयाः प्रयत्नेन समितिर्निर्मिता शुभा॥ १५ ॥

यत्र वैबहुदेशीयाः समेता लोकनायकाः।
पश्यन्ति विविधोपायान्यैःस्याद्राष्ट्रहितं किल॥ १६ ॥

संभाविताः प्रथमतः कौतुकाद्राज्यकर्तृभिः।
उत्तेजिता मानिताश्च सदस्या आदरात्तदा॥ १७ ॥

यदा तु समितौलोकैर्दूषिता राजपद्धतिः।
तदा हेयतया सापि गणिता राजपूरुषैः॥१८ ॥

यदा तुसहानुभूतिश्च लुप्ता चैवं क्रमेण ह।
यदांग्लशासने दोषा दृष्ठाः समितिनायकैः॥ १९ ॥

राज्याधिकारे बहव आंग्छा आसन्नियोजिताः।
येषां वेतनमुद्दिश्यव्यय आसीन्महत्तमः॥२० ॥

वाणिज्यं च स्वकीयानां पोषितं राज्यकारिभिः।
कर्शिता हिन्दपुत्राश्चस्वोद्यमे दुर्बलाःकृताः॥ २१ ॥

एवं दैन्यं समुद्‌भूतं राष्ट्रेसर्वत्र शाश्वतम्‌।
तत्रोपायांश्चिन्तयन्ति धुरीणा लोकनायकाः॥ २२ ॥

निर्धना भारतीया वै परायत्तं च शासनम्‌।
शस्त्रहीनं शौर्यहीनं राष्ट्रं क्लिश्यति सर्वथा॥ २३ ॥

अस्माभिरेवमानीता आपद्राष्ट्रविघातिनी।
तन्नाशाय प्रयत्नेन वर्तितव्यं सदा जनैः॥ २४ ॥

आंग्लशासनमुद्दिश्य यो विश्वासो महानभून्‌।
स इदानीं समुद्धूतो दृष्ट्वा दैन्यं समन्ततः॥ २५ ॥

अत्रान्तरे समुदितो विवेकानन्दनामकः।
महात्मा वङ्गदेशीयो राष्ट्रोद्धारप्रवर्तकः॥ २६ ॥

स्वयं सन्यस्तसर्वस्वस्तेजस्वी चांशुमानिव।
ऐक्यभावं स्वाभिमानं स्वकीयेषु प्रसारयन्‌॥ २७ ॥

येन देशान्तरं गत्वा स्थापितं सुमहद्यशः।
कीर्तितं धर्ममाहातत्म्यमखिलेषु सनातनम्‌॥ २८ ॥

अज्ञानेनावृता लोका भारते बहुशः किल।
तेनैतैःस्वहितोद्योगः क्रियते न कदाचन॥ २९ ॥

ये सूज्ञा लोकनेतारस्तेऽपि स्वार्थपरायणाः।
राष्ट्रस्याप्यहितं कृत्वासाधयन्ति स्वकं सुखम्‌॥ ३० ॥

एषा ह्यवनतिर्लोके महती क्लेशकारिणी।
तस्या नाशेसमुद्योगः कृतस्तेन महात्मना॥ ३१ ॥

तस्य यत्नेन लोकेषु चैक्यं राष्ठ्रीयभावना।
धर्मप्रीतिर्जागरिता ओजो वर्धयतीह या॥ ३२ ॥

वङ्गीया युवकाः सर्वे विवेकानन्दुमाश्रिताः।
तेजस्वितां सदाचारं चाप्तुवन्हितसाधकम्‌॥ ३३ ॥

राष्ट्रीयसमितिश्चापि कुर्वती लोकजागृतिम्।
राज्यकर्तृृन्समुद्दिश्य प्रयत्नानकरोद्बहून्‌॥ ३४ ॥

भारतीयहिते त्वांग्लहानिरित्यपि निश्चितम्‌।
मत्वाधिकारिणस्तत्र विरोधं कुर्वते बहु॥ ३५ ॥

“कृषिप्रधाने देशेऽस्मिञ्जनाः सर्वेप्यशिक्षिताः।
लभन्ते शान्तिमतुलां समृद्धे चांग्लशासने॥ ३६ ॥

तानन्यथा भासयन्तः केचित्स्वमतमानिनः।
असुखं वर्तते लोके इति मिथ्या वदन्तिते॥ ३७ ॥

विश्वासो नैव कर्तव्यस्तेषां वाक्ये कदाचन।
सर्वथा च विरोद्धव्याःस्वसिद्धा लोकनायकाः”॥३८ ॥

इत्थं समितिनेतारः शासनस्थैर्लघूकृताः।
नैवामुञ्चन्स्वयत्नांस्ते लोककार्यैकतत्पराः॥ ३९ ॥

केचिदांग्लाउदाराश्च तेषामासन्सहाय्यकाः।
यैःस्वदेश्येषु चलिता भारतीयकथा तदा॥ ४० ॥

राष्ट्रस्यशासने तेन सूज्ञा भारतवासिनः।
केचिन्नियोजिताश्चांग्लसभया दितकारिणः॥ ४१ ॥

ये राजपुरुषा राष्ट्रे नियुक्ता लोकशासने।
तेषां मन्त्रोपदेशाय निर्मिता समितिस्तथा॥४२ ॥

एवं क्रमेण कुर्वाणा लोककल्याणवादिनः।
तृप्तिं दातुंन शक्तास्ते लोकस्यांग्लाःकथंचन॥ ४३ ॥

राज्याधिकारोहि महान्यावदांग्लेषु योजितः।
का लोकसमितिस्तावद्यस्याजल्पो न मन्यते॥ ४४ ॥

अत्रान्तरे भारतेषु कर्षणः संनियोजितः।
अवमत्य जनान्वङ्गभङ्गंस कृतवांस्तदा॥ ४५ ॥

लोकानुरञ्जनं राजकर्तव्यमिति घोषणां।
महिष्या या कृता राष्ट्रे सा तेन विफलीकृता॥ ४६ ॥

वङ्गीयाश्चैकदेशीया बलादेवंद्विधा कृताः।
अन्यायस्यापकर्तुं ते सर्वेऽपि व्यदधुर्मतिम्‌॥ ४७ ॥

समस्तं भारत बर्षंप्रतिकारे समुद्यतम्‌।
अशस्त्राणां हि ये मार्गास्ते सर्वैश्च समाश्रिताः॥ ४८ ॥

तत्र केचित्समुद्भूतास्तामसाः क्रान्तिकाराः।
यैरांग्लानां वधेनैव स्वातन्त्र्यं समभीप्सितम्‌॥ ४९ ॥

असंतोषो महान्‌ राष्ट्रे कर्षणस्यानयात्कृतः।
बहवो लोकनेतारः कारागारे नियन्त्रिताः॥ ५० ॥

तथापि संप्रचलिता लोके जागृतिरीदृशी।
न निरुद्धा हठात्सा तु बभूवाथ समुत्कटा॥ ५१ ॥

भारतीयेष्वपि तदा स्फुटा वाचः समीरिताः।
मास्त्वस्मासु चिरं हीदं क्लेशदं दुष्टशासनम्‌॥ ५२ ॥

आंग्लदेशेऽपि सा वार्ताप्रसृता क्षोभशंभिनी।
निःसारितश्चस्वस्थानात्कर्षणोलोककर्षणः॥ ५३ ॥

तदानीमेव लोकेषु स्वराज्यावाहनं कृतम्‌।
समितौराष्ट्रभक्तानां दादाभाईमहात्मना॥ ५४ ॥

स्वतन्त्रं च समृद्धं च सर्वलोकसुखावहम्‌।
स्वकीयानां हि यद्राज्यं तत्स्वराज्यं प्रचक्षते॥ ५५ ॥

विदेशीयबहिष्कारं व्रतं च परमोऽज्ज्वलम्‌।
स्वराज्यप्राप्युपायोऽयं तदानीमेव निश्चितः॥ ५६ ॥

एवं सद्व्रतमुद्दिश्यकार्यं लोकस्य शिक्षणम्‌।
निर्भया येन लोकाः स्युःस्वहिते कृतबुद्धयः॥ ५७ ॥

स्वराज्यं यद्भविष्यत्तत्किंरूपं समभीप्सितम्‌।
आंग्लानामेव साम्राज्ये जनः स्याद्वासुखी न वा॥ ५८ ॥

स्वायत्तं हिन्दराष्ट्रंस्यादविरोधेन तत्त्वतः।
येनांग्लैःसहवर्तित्त्वं स्नेहभावेन सिध्यति॥५९ ॥

एवंविधायां चर्चायां विवादः समजायत।
येन लोकधुरीणेषु मतभेरोऽप्यदृश्यत॥ ६० ॥

व्रतस्वीकरणे चापि समुत्साहोन तादृशः।
भेदस्तेन समुद्भूतो राष्ट्रीयेष्वेव दुर्धरः॥ ६१ ॥

आंग्छानां कृपया ह्येव राष्ट्रकल्याणमीप्सितम्।
भविष्यतीति निश्चित्य विरोधस्तैर्नसौख्यद्‌ः॥ ६२ ॥

मतमेतत्समादृत्य आंग्लप्रीतिमभीप्सवः।
यतन्ते विविधोपायैः केचिदाग्लाविरोधिनः॥ ६३ ॥

विरुद्धमविरुद्धं च केषांचिद्द्विविधं मतम्‌।
यत्र कार्यं न कृपया विरोधस्तत्र कार्यकृत्॥ ६४ ॥

अन्ये विरक्ताश्चांग्लेषु स्वोद्धारे कृतबुद्धयः।
स्वयमेव यतन्तेऽत्र लोके जागृतिकारिणः॥ ६५ ॥

या चांग्लसंस्कृतिरिति प्रथिता जडमानिनी।
आंग्लानां सहवासेन सापि राष्ट्रे प्रवेशिता॥ ६६ ॥

आधिभौतिकसौख्यानां विचारे व्यापृतोजनः।
दैविकात्मिकशक्तीनां विचारं नैव कुर्वते॥ ६७ ॥

देहेन्द्रियसुखायैवमनोबुद्धिविवञ्चना।
येनात्मिकं समाधानं नष्टप्रायं हितावहम्‌॥ ६८ ॥

अशाश्वती सुखावाप्तिर्जनस्तत्रैव मोहितः।
नष्टा मनःशान्तिरपि ह्यशान्तस्य कुतः सुखम्‌॥ ६९ ॥

असंतोषः श्रियो मूलं श्रीः प्रसूते सुखांस्ततः।
संपाद्यासापि यत्नेन श्रियां कीर्तिश्चिरंतनी॥ ७० ॥

एवं नानाकामवशस्तथा लोभमसमाकुलः।
असमाहितवृत्तिश्चदृश्यते रुषितो जनः॥ ७१ ॥

बाह्योपाधिनिरालम्बि हृदयस्थं निरन्तरम्‌।
सुखभं सत्सुखंलोकाः समीहन्ते न केचन॥ ७२ ॥

विशेषतो ये देशेऽस्मिन्नांग्लसंस्कृतिमण्डिताः।
तेषां वृत्तिरियं नित्यमसमाधानवर्धिनी॥ ५३ ॥

यदांग्लराष्ट्रंलोकेषु प्रथितं विभवादिमत्‌।
तत्रापि लोकसंतोषो नष्टप्रायो हि सर्वदा॥ ७४ ॥

श्रीमन्दोऽप्यल्पसंख्यास्ते बाधन्ते स्वाश्रिताञ्जनान्‌।
समृद्धःकलहो येन राष्ट्रे संप्रति दृश्यते॥ ७५ ॥

लोकनेतार इति ये लोकेषु विचरन्त्युत।
ते कीर्तिलोलुपाः सर्वेऽप्यन्तः स्वार्थपरायणाः॥ ७६ ॥

ये राष्ट्रशासने लोकसभया वै नियोजिताः।
तेऽपि लोकस्य संतोषमशक्ताः साधितुं परम्‌॥ ७७ ॥

ये धनावाप्तये चांग्लाः पृथग्देशान्तरं गताः।
वसन्ति सुखिनस्तत्र देशेष्वेव पृथक्पृथक्‌॥ ७८ ॥

तैः स्वतन्त्रतया तत्र स्थापितं लोकशासनम्‌।
मानितं चांग्लसभया स्वकीयमिति तद्बहु॥ ७९ ॥

न भारतीयेषु तथा मार्दवं दृश्यते क्वचित्‌।
दास्यबन्धगताः सर्वेप्यांग्लानामनयादिह॥ ८० ॥

स्वससुन्नतये लोका यतन्ते चेच्च कुत्रचित्‌।
घातस्तेषां निश्चितः स्याद्राजशासनमीदृशम्‌॥ ८१ ॥

कृता नवीना नियमा धुरीणानां नियन्त्रणे।
भाषणे लेखने तेषां निर्बन्धाश्चापि निर्मिताः॥ ८२ ॥

सभास्थाने समाहूता नागराश्च सहस्रशः।
पशुभारं भारितास्ते सशस्त्रै राजसैनिकैः॥ ८३॥

एवं बहुविधां पीडां सहन्ते भारते जनाः।
सोऽयं हि निकषग्रावा स्वराज्यस्य समुज्ज्वलः॥ ८४ ॥

सहते विविधान्क्लेशान्स्वयत्नं नैव मुञ्चति।
स भारतीयः पूजार्होह्यस्मिन्कार्येप्रकीर्तितः॥ ८५ ॥

भवेयुरीदृशाः सर्वेस्वातन्त्र्याप्तौसुनिश्चिताः।
हेतुमेतं समुद्दिश्यकुर्याल्लोकस्य शिक्षणम्‌॥ ८६ ॥

ऐक्यं सर्वत्र राष्ट्रस्य निर्भया निश्चिता मतिः।
त्यागबुद्धिश्च सर्वस्वे साधनानीह भारत॥ ८७ ॥

एवं साधनसंपन्नाः सर्वे भारतवासिनः।
स्वराज्यमचिरात्प्राप्य मोदिष्यन्तीह भूतले॥ ८८ ॥

स्वदेशे सौख्यमतुलं परराष्ट्रेषु मान्यता।
स्वराज्यफलमेतच्च अमृतं स्वादु खादत॥ ८९ ॥

ईश्वरस्य प्रसादेन सर्वमेतद्भविष्यति।
हृत्स्थःस सर्वभूतानां शान्तये मङ्गलाय च॥ ९० ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां स्वराज्ययोगो नामैकादशोऽध्यायः॥ ११ ॥
————

अथ द्वादशोऽध्यायः।

भारतीय उवाच।

यद्राष्ट्रस्य हितार्थाय करणीयमिहोच्यते।
तत्रेश्वरस्य माहात्म्यं वर्तते वद वा न वा॥ १ ॥

राष्ट्रेऽत्र विविधा धर्माआचारश्च पृथक्पृथक्‌।
सर्वत्रश्वरभावश्च एकरूपः कथं भवेत्‌॥ २ ॥

कथमल्ला हि रामेण ख्रिस्तेन वद संयुजेत्‌।
कल्पना विविधास्तत्र विरोधिन्योऽपि कुत्रचित्‌॥ ३ ॥

महात्मोवाच।

महंमदीयाः ख्रैस्ताश्च पारसीकास्तथैव च।
सर्वेष्वीश्वरभावश्चयथास्मासु तथैव सः॥ ४ ॥

नामतो भेद एवेह अल्ला राम इतीरितः।
आस्तिक्येन तु सर्वत्र ईश्वरः पूज्यते सदा॥ ५ ॥

ईश्वरः करुणामूर्तिर्भक्तवात्सल्यपूरितः।
जगतः स्थितिसंहारौसृष्टिं चापि करोति सः॥ ६ ॥

स एव सर्वभूतानां हृद्देशे पश्यतिष्ठति।
भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया॥ ७ ॥

नीतितत्त्वं यथा धर्मे सर्वत्र सममेव हि।
तथैवेश्वर भावश्चाप्यास्ति केषु समः किल॥ ८ ॥

मूर्तिमत्त्वंच वैविध्यमस्मद्धर्मे विशेषतः।
तथापि मूलतस्तत्त्वंनान्यैः किंचिद्विरुध्यते॥ ९ ॥

अधीता भगवद्गीता कुराणं वापि भक्तितः।
बैबलं चापि ख्रिस्तानां समुन्नयति वे मनः॥ १० ॥

ईश्वरे महती श्रद्धा मनोवृत्तिश्च सात्त्विकी।
उत्पद्यते धर्मवशात्सर्वे धर्माःसमा इह॥ ११ ॥

तस्मादेव स्वके धर्मे रतिः श्रेष्ठा प्रशस्यते।
आदरः परधर्मऽपि आचारे विविधेतथा॥ १२ ॥

ईश्वरप्रेरितं कार्यं तंत्प्रीत्यैस्वीकृतं जने।
निमित्तमात्रं कर्ता च नरस्तेनैव योजितः॥ १३ ॥

तस्येशस्यैव कारुण्यात्कार्यं सिद्धिमवाप्स्यति।
इति यासुदृढा भक्तिः सा सर्वेषां सुसंमता॥ १४ ॥

प्रत्यहं प्रातरुत्थाय परमेशस्य चिन्तनम्‌।
पूजनं प्रणिपातश्चविहितः सर्वधर्मिभिः॥ १५ ॥

मनःप्रसादः सौम्यत्वंशौचमात्मविनिग्रहम।
प्रसादात्परपमेशस्य प्राप्नुवन्ति नरा इह॥ १६ ॥

प्रागेव राष्ट्रधर्मस्य मया विवरणं कृतम्‌।
यत्र वैसर्वधर्माणां समावेशो भविष्यति॥ १७ ॥

राष्ट्रधर्माविरोधेन स्वधर्मस्यानुपालनम्‌।
अधिष्ठानं चेश्वरस्य लोकार्थेविहितं शुभम्‌॥ १८ ॥

ये चापि नास्तिका राष्ट्रे वर्तन्ते कार्यकारिणः।
बुद्धिभेदो न तैः कार्यो जनानामीशवादिनाम्‌॥ १९ ॥

ईश्वरे भक्तिरचला लोककल्याणकारिणी।
तत्र भेदे कृते लोकेऽप्यनवस्थाभवेत्खलु॥ २० ॥

तस्मादेवं विचिन्त्यैव लोकसंग्रहकारिणा।
वर्तितव्यं विवेकेन यत्स्याद्राष्टहितावहम्‌॥ २१ ॥

स्वधर्माचरणेनापि राष्ट्रकार्यंन दुष्करम्‌।
परधर्मासहिष्णुत्वंतत्त्याज्यं सर्वथा जनैः॥ २२ ॥

स्वभावनासमुद्दिष्ठमीश्चरं भजते नरः।
स तया श्रद्धयोपेतश्चित्तशान्तिमवाप्नुते॥ २३ ॥

मिथो द्रोहेण वैहानिरसुखं चैव शाश्वतम्‌।
अद्रोहेण सुखं शान्तिः प्रीतिर्लोके जनिष्यति॥ २४ ॥

तस्मात्सदा श्रद्दधान ईश्वरे च समाहितः।
त्वस्य चैव परेषां च करिष्यति महद्धितम्‌॥ २५ ॥

इति श्रीगान्धीगीतायामीश्वराधिष्ठानयोगो नाम
द्वादशोऽध्यायः॥ १२ ॥

अथ त्रयोदशोऽध्यायः।

महात्मोवाच।

लोकसंग्रहमुद्दिश्य राष्ट्रकल्याणमीप्सुना।
वर्तितव्यं सदा राष्ट्रे विचार्यैवयथार्थतः॥ १ ॥

विश्वसंस्तस्य सद्‌बुद्धौमानयन्कृतिमप्युत।
स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते॥ २ ॥

सामान्यतो हि लोकेऽस्मिन्संमतैव परंपरा।
तामनादृत्य बहूधा लोको नैव प्रवर्तते॥ ३ ॥

लोकाग्रणीर्यस्य पिता सोऽपि लोकेषु मान्यताम्‌।
अयत्नेनैव लभते हेतुस्तत्र परंपरा॥ ४ ॥

स कृतिं यदि पूर्वेषां सर्वत्रैवमनुस्मरन्‌।
लोकरञ्जनशीलः स्याल्लोकमान्यो भवेद्‌ ध्रुवम्‌॥ ५ ॥

यदा तु पूर्वमाहात्म्यममत्वैव जने नरः।
स्वैरवृत्तिर्भवेल्लोके सोऽचिराद्याति तुच्छताम्‌॥ ६ ॥

स्वसुखं नैव गणयेत्तस्माल्लोकदिते रतः।
यतेताप्यनिशंकार्ये एष वैलोकसंग्रहः॥ ७ ॥

न द्रव्यस्यार्जनं हेतुर्नापि स्वसुखलालसा।
निरपेक्षस्तु यो नित्यं स कुर्याल्लोकसंग्रहम्‌॥ ८ ॥

केचित्कीर्तिं समुद्दिश्य वर्तन्ते लोककारणे।
सर्वथा संमतास्माकं नैषा वृत्तिस्तु भारत॥ ९ ॥

लोककल्याणकर्तृृणां कीर्तिर्हिसहजं फलम्‌।
प्रयत्नस्तु विशेषेण कस्मात्तत्रैव दृश्यते॥ १० ॥

अल्पस्यापि स्वकार्यस्य वृत्तपत्रेषु घोषणा।
अन्यैश्च विविधोपायैःकीर्तिप्राप्तिस्तथेष्यते॥ ११ ॥

अयत्नेनैव संप्राप्तचिरादेव नश्यति।
कृतिहीनस्य कीर्तिश्च तथा लोके विलुप्यति॥ १२॥

लोकोपकारकरणे स्वसंतोषोऽपि सिध्यति।
लोकस्य हि सुखं दृष्ट्वा श्रेष्ठो मनसि मोदते॥ १३ ॥

बहूनि लोककार्याणि कर्तव्यानीह भारते।
नानाक्लेशसमापन्नो यत्र वै दृश्यते जनः॥ १४ ॥

अज्ञानं दुबेख्त्वं च दारिद्र्यंचापि सर्वतः।
कलहाय प्रवृत्तिश्च स्वल्पादपि च कारणात्‌॥ १५ ॥

यस्त्वेता आपदो यत्नाद्‌ दुरीकर्तुं समीहते।
तथा चोद्यमशीलः स्यात्स वै लोके महीयते॥ १६ ॥

कलहेनैव राष्ट्रस्य हानिः सर्वत्र दृश्यते।
अनायासेनेतरेषां लाभस्तत्रैव सिध्यति॥ १७ ॥

धुरीणेन प्रणाशाय कलहस्यैव मूलतः।
प्रयत्नः सततं कार्यो येन लोकहितं भवेत्‌॥ १८ ॥

अप्रवृत्तिः क्वचित्कार्ये भीत्या स्वार्थवशादपि।
लोककल्याणमुद्दिश्य धृत्या तत्कार्यमेव तु॥ १९ ॥

नेता एव यदा स्वार्थबुद्धिर्भीत्येववर्तते।
तदा लोका भवन्तीह स्वकर्तव्यपराङ्मुखाः॥ २० ॥

इमं भावं समुद्दिश्यगीतासु प्रोक्तवान्हरिः।
स्वकर्तव्यविमुढाय पार्थाय समुपादिशन्‌॥ २१ ॥

क्षात्रवृत्तिरियं लोके युद्धे चाप्यपलायनम्‌।
प्रमुखैः पालनीया हि लोकसंग्रहकारणात्‌॥ २२ ॥

ये तु दम्भमुपाश्रित्य वञ्चयन्ति जनानिह।
अन्ते ते हास्यतां यान्ति सर्वैरपि लघूकृताः॥ २३ ॥

लोकान्प्रकाशयन्तीह स्वेन सत्त्वबलेन ये।
तेषामेव विभूतित्वं लोकेःसंप्रतिपूज्यते॥ २४ ॥

गीतैः स्तुवन्ति वन्दन्ते सर्वे भक्त्या यथेश्वरम्‌।
तस्मात्सत्त्वंसमाश्रित्य लोकसंग्रहमाचरेत्॥ २५॥

एकोऽपि दुर्गुणो लोके कीर्तिं नाशयतीह वै।
विचारमथ चाचारं नेतृृणां वीक्षते जनः॥ २६ ॥

स्वीकर्तव्यं नरेणेदं व्रतं कष्टतरं महत्‌।
स्वार्थंममत्वं त्यत्त्वेह लोककल्याणकारणात्‌॥ २७ ॥

एवंगुणविशिष्टं तं महात्मानं जना अपि।
विभूतिमत्त्वं श्रैष्ठंयंतेऽप्यर्पयन्ति समाहिताः॥ २८ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां लोकसंग्रहयोगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः॥ १३ ॥
—————

अथ चतुर्दशोऽध्यायः।

भारतीय उवाच।

विभूतिमत्त्वे सहज ईशतेजोंशसंभवः।
विस्तरेण वदस्वैतद्विषये पुनरेव हि॥ १ ॥

हतभाग्ये हि राष्ट्रेऽस्मिन्का वाभूवन्विभूतयः।
यासां सततयत्नेन लोका उपकृताः भृशम्‌॥ २ ॥

महात्मोवाच।

पुरास्मिन्भारते वर्षे ऋद्धिमत्सु दिनेषु वै।
सर्वत्र स्म प्रदृश्यन्ते तेजस्विन्यो विभूतयः॥ ३ ॥

राजकार्यधुरीणाश्चलोककल्याणकारिणः।
सुशीलाश्चैव विद्वांसः कुशलायुद्धकर्मणि॥ ४ ॥

वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञा नानाशास्त्रेषु पारगाः।
मान्या महान्तो बहव येषां कीर्तिर्धरातले॥ ५ ॥

चतुःषष्टिकलाभिज्ञा बाणिज्येऽपि कृतश्रमाः।
इत्येतद्भारतीयानां माहात्म्यं चोपवर्णितम्‌॥ ६ ॥

इदानीं पारतन्त्र्येण राष्ट्रे त्वस्मिन्नियन्त्रिते।
लुप्तातेजस्विता लोको दीनश्च तमसावृतः॥ ७ ॥

धर्मे निष्ठा च शुचिता तथा सा स्वाभिमानिता।
नष्टप्राया कालवशान्नष्टा राष्ट्रेषु मान्यता॥ ८ ॥

शूराश्च कृतविद्याश्च सर्वे स्मृतिपथं गताः।
शास्त्रज्ञा नैव दृश्यन्ते नैव युद्धस्य कारणम्‌॥ ९ ॥

अशस्त्राः सर्वतो लोकाः कारिताः क्लीबवद्‌ भुवि।
शस्त्रस्य दर्शतेनैव भीरेषां कम्प एव च॥ १०॥

यत्र वैपारतन्त्र्यस्य प्रभावो दुरतिक्रमः।
ऋद्धिः क्षीणा भवेत्तत्र क्रमेणैवेति मे मतिः॥ ११ ॥

स्थैर्येस्वातन्त्र्यकाले तु लोकाः शास्त्रकलास्विह।
नैपुण्यं प्रान्पुवन्त्येते स्वतस्तत्र कृतोद्यमाः॥ १२ ॥

तस्मादादौ लोकसुखंस्वतन्त्रं कर्तुमुद्यताः।
उदासीनाश्च स्वसुखे पश्यात्रत्याविभूतयः॥ १३ ॥

प्रतिकूलेऽपि कालेऽस्मिन्भारतीया विभूतयः।
राष्ट्रोन्नतिं समुद्दिश्य वर्तन्ते यत्नमास्थिताः॥ १४ ॥

वाङ्मये कृतधीरेको रवीन्द्रेणसमः पुमान्‌।
तथैव जगदीशोऽपि सृष्टिशास्त्रेप्रकाशते॥ १५ ॥

एवमद्यापि दृश्यन्ते विद्वांसो भारते क्वचित्‌।
बहुशश्च कृतोत्साहा नेतारो राजकारणे॥ १६ ॥

येनोपायेन लोकानां क्लेशो वैपारतन्त्र्यजः।
नश्येत सर्वथा तं तेऽप्युपायं चिन्तयन्ति वै॥ १७ ॥

सा चित्ते सततं चिन्ता वाचा तत्रैव चोद्यमः।
शरीरेणापि कार्यस्य गतिस्तत्रैवदिश्यते॥ १८ ॥

एवं बहुविधा धीरा यावञ्जीवं कृतश्रमाः।
लोकैरद्यापि पृज्यन्ते केचित्स्मृतिपथं गताः॥ १९ ॥

सम्यक्प्रयत्नैरेतेषां यदा राष्ट्रेसुखं भवेत।
तदा विभुतिरेता वै पूजयेद्भक्तितो जनः॥ २० ॥

स्वतन्त्र्येसमवाप्ते च समृद्धिरपि सर्वथा।
भवेच्छास्त्रकलावृद्धिर्लोकानां सुखकारिणी॥ २१ ॥

एतां स्थितिंसमुद्दिश्ययतन्ते ये दिवानिशम्।
ते सर्वेऽपि महात्मानो वक्ष्ये निर्देशतश्च तान्‌॥ २२ ॥

राष्ट्रकल्याणकृद्बुद्धिरत्र ग्राह्मा विविक्षुभिः।
सा हेतुर्हि प्रशंसायां परिणामो न कुत्रचित्‌॥ २३ ॥

एवं येऽप्यविचारेण दुष्टाः स्युश्च स्वतः कृतौ।
तेऽत्र हेतुं पुरस्कृत्य प्रशंसार्हामता मम॥ २४ ॥

तिष्ठन्तु तेऽप्यनिर्दिष्टा अज्ञाताश्च तथापरे।
येषां ख्यातिस्तु सर्वत्रतेषां कांश्चिद्वदामि ते॥ २५ ॥

तत्रोत्तरेण चारभ्य लाला लजपतः सुधीः।
येन लोकहिते यावदायुर्जीवितमर्पितम्‌॥ २६ ॥

विरोधादप्रियो राज्ञां स्वदेशाच्च बहिष्कृतः।
देशान्तरं गतश्चाषि स्वजनस्य हिते रतः॥ २७ ॥

एवमन्यः सत्त्वशीलो मालवीय इति श्रुतः।
सदा विगतमीर्लोके विचरत्यत्र साधुकृत्‌॥ २८ ॥

येन काश्यां स्थापितं तद्विद्यापीठं सुविस्तृतम्‌।
सहस्रशोभारतीयाः शिक्ष्यन्ते शास्त्रपारगैः॥ २९ ॥

स्वकीयानां च दैन्येन यच्चित्तं व्यथितं किल।
यावच्छक्यं सुखोपाये यतते पण्डितः सदा॥ ३० ॥

प्रान्ते तत्रैव विख्यातावुदारौनेहरूत्तमौ।
पितापुत्रौ राजनीतिनिपुणौलोकविश्रुतौ॥ ३१॥

ऐश्वर्यंराजसदृशमधिकारिषु मान्यता।
परित्यक्तं सर्वमेतन्मोतीलालमहास्मना॥ ३२ ॥

जवाहरस्तत्सुतोऽपि सुखभोगे विरागवान्‌।
देशभक्त्याप्युज्ज्वलया भारतेऽत्र विराजते॥ ३३ ॥

बुद्धिमान्नीतिमान्वक्ता स्वकीयेषु दयापरः।
एतादृशो हि विरलो राष्ट्रोद्धारे कृतोद्यमः॥ ३४ ॥

तत्रैव दिल्लीनगरे श्रद्धानन्देति नामतः।
कृतसर्वस्वसंन्यासः स्वजनार्थमुदारथीः॥ ३५ ॥

धर्मान्तरगतानां यः परावर्तनमात्मावान्‌।
चकार मृत्योराह्वानं तत्रैव गतभीः स्वयम्‌॥ ३६ ॥

वङ्गीया राष्ट्रभक्ताश्चराजकार्यधुरंधराः।
बहवः सन्ति चाभूवन्सर्वेकुशलबुद्धयः॥ ३७ ॥

वङ्गभङ्गप्रतीकारे यो लोकानां धुरि स्थितः।
सुरेन्द्रनाथःसुयशा लोकैरद्यापि स्मर्यते॥ ३८ ॥

मृतोऽप्यमृत एवासौयस्येहामृतपत्रिका।
प्रकाशते देशभक्त्या मोतीलालः समुज्ज्वलः॥ ३९ ॥

अदासी कर्तुमात्मीयान्दासो रज्जन ईहते।
संपत्सुविपुला येन चार्पिता लोकहेतवे॥ ४० ॥

सुभाष बोसो गुप्तश्च सेनपूर्वस्तथापरः।
एतौ चान्येऽपि बहवः सन्त्यद्यापि विचक्षणाः॥ ४१ ॥

अरविन्दःप्रशान्तात्मा योगयुक्तः समाहितः।
स्वकीयानां समुद्धारं चिन्तयन्नाश्रमे स्थितः॥ ४२ ॥

दाक्षिणात्येष्वपि तथा आचार्याःसन्ति केचन।
येषां लोकपरा बुद्धिर्भारतीयैःप्रशस्यते॥ ४३ ॥

महाराष्ट्रेषुः तिलकोऽप्यग्रणीतिलकस्तथा।
राजकीयेषु चतुरोगीतागूढार्थतत्त्ववित्‌॥ ४४ ॥

प्रवर्तितो येन लोके नादगम्भीरकेसरी।
क्षुद्राणां कम्पयत्येव अद्यापि हृदयानि सः॥ ४५ ॥

एवं गोपालकृष्णोऽपि यस्य भारतसेवकाः।
लोकसेवां प्रकुर्वन्तः स्वायुष्यं यापयन्ति हि॥ ४६ ॥

तेषां सचाग्रणीः शास्त्रीरमते यः सदुद्यमे।
यतते लोककल्याणायानिशं स उदारधीः॥ ४७ ॥

महंमदीयाश्चान्येऽपि भवन्ति कृतबुद्धयः।
ये स्वतो भारतीयानां हितार्थेनिरताः सदा॥ ४८ ॥

यदत्र राज्यकर्तारो बुद्धिभेदे कृतश्रमाः।
महंमदीयानस्माकं विरोधे स्थापयन्ति ते॥ ४९ ॥

अवमत्यैव तान्यत्नान्ये राष्ट्रहितबुद्धयः।
रमन्ते लोककार्येषु ते प्रशस्यतरा इह॥ ५० ॥

एवमन्येऽपि बहवो धनेन मनसा कृतैः।
स्वबान्धवसुखायैते यतन्ते सुधियः सदा॥ ५१ ॥

गुर्जराः पारसीकाश्च वाणिज्यनिरता अपि।
दत्वाधनं बहुविधं साधयन्ति कृतार्थताम्‌॥ ५२ ॥

ये त्वनिर्दिष्टनामानस्तेऽपि शस्यतमा इह।
एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया॥ ५३ ॥

राष्ट्रकार्ये महत्यस्मिन्नपेक्ष्यन्ते सहस्रशः।
निःस्वाधीराश्च ते सर्वेऽप्यर्हन्तीह विभूतिताम्‌॥ ५४ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां विभूतियोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः॥ १४ ॥
———

अथ पञ्चदशोऽध्यायः।

महात्मोवाच।

एवं सततयुक्ता ये महात्मानः सुबुद्धयः।
प्रकाशते सदा तेषु तेजसा पुरुषोत्तमः॥ १ ॥

द्वाविमौपुरुषौलोके क्षरश्चाक्षर एव च।
क्षरः सर्वत्र लोकेषु अक्षरः पुरुषोत्तमः॥ २ ॥

क्षरा प्रकृतिरेवैषां मूलतश्चञ्चला हि सा।
नैकत्र रमते बुद्धिर्वैविध्ये च सदा रता॥ ३ ॥

प्रारब्धं कार्यमेवेह नान्तं किंचित्समाप्तुते।
अपूर्णं त्यज्यते लोकैर्विमूढैर्विघ्नसंशयात्‌॥ ४ ॥

अथवान्यल्लाभकरं कार्यं दृष्ट्वा सुमोहिताः।
प्रथमं यद्धस्तगतं तत्त्यजन्त्यल्पबुद्धयः॥ ५ ॥

लोभातीतो भयातीतः स्वीकृते कृतनिश्चयः।
कार्यसिद्धिं समुद्दिश्ययतते पुरुषोत्तमः॥ ६ ॥

भारतीय उवाच।

विस्तरेण पुनर्ब्रूहि कृत्यमस्य महात्मनः।
उत्तमत्वाद्धि लोकेऽसौपुरुषोत्तम ईरितः॥ ७ ॥

गार्हस्थ्ये वर्तमानोऽपि लभेद्वासिद्धिमीदृशीम्‌।
धर्मेचार्थे च कामे च कथं वर्तेत तन्मतिः॥ ८ ॥

केषां गुणानां वै तस्मिन्नधिष्ठानं प्रयुज्यते।
कानि चिन्हानि यैर्लोके ज्ञातुं शक्येत सोऽचिरात्‌॥ ९ ॥

महात्मोवाच।

सत्यंसदुर्गमो लोके ज्ञातुं तत्त्वेन भारत।
यतोऽस्य कीर्तिविषये लालसा नैव विद्यते॥ १० ॥

आत्मन्येव समाधानमात्मना प्राप्तवानसौ।
येनान्यतः स साहाय्यं न कदाचिदपेक्षते॥ ११ ॥

गार्हस्थ्ये वर्तमानोऽपि यः संन्यासी विरागवान्‌।
स्वभावतः कर्मयोगी सहजे कर्मणि स्थितः॥ १२ ॥

परार्थो वैयदा शक्यो भवेत्तस्य प्रयत्नतः।
स्वयमेव तदागत्य परार्थे यतते सुधीः॥ १३ ॥

सिद्धे परार्थेऽनीहः सन्स्तुतिमात्रेऽपि लौकिके।
स्वकीयां सहजां वृत्तिमचिरात्पुनरश्नुते॥ १४ ॥

ज्ञाता लौकिकवृत्तीनामुद्यतो लोकहेतवे।
स्वार्थेविरक्तः सर्वत्र कथं वन्द्यःस नो भवेत्‌॥ १५ ॥

एतादृशा हि पुरुषाः पूर्णेनांशेन निर्मिताः।
ईश्वरेण स्वकीयेन जगदुद्धारकारणात्‌॥ १६ ॥

तमेव सततं ध्यात्वा तेनैव प्रेरिता भृशम्‌।
कार्योद्यता भवन्तीह सर्वे तस्यैव प्रीतये॥ १७ ॥

ईश्वरप्रेरिते कार्ये निःशङ्का निर्भयाश्च ते।
समाः सिद्धावसिद्धौ च रमन्ते पुण्यकारिणः॥ १८ ॥

लाभे न सुखमेतेषां हानिरेषां न दुःखदा।
त्यक्तस्वाः सततं धीरा विराजन्ते सदा भुवि॥ १९ ॥

अन्ये तेजस्विनः सन्ति बुद्धिमन्तो निरालसाः।
ये स्वकार्यबलाद्राष्ट्रेधुरीणत्वपदं गताः॥ २० ॥

तेषां संमानपूजासु लोकोऽपि रमते मुदा।
यथा कृतार्थता पश्य उभाभ्यामनुभूयते॥ २१ ॥

लोककल्याणकार्ये तु दक्षोऽपि पुरुषोत्तमः।
न मानपूजामादत्ते एकाकी संवसन्सुखी॥ २२ ॥

भारतीया युवानो ये तैः स्वीकर्तव्यमीदृशम्‌।
व्रतं कष्टतमं यत्तु स्वकीयानां हितावहम्‌॥ २३ ॥

आंग्लानां मायथा सर्वेमोहिता हिन्दबान्धवाः।
मोक्षोपायमजानन्तः क्लिश्यन्ते पीडिता भृशम्‌॥ २४ ॥

अज्ञानतिमिरान्धानामेषां सन्मार्गदर्शकाः।
भवेयुस्तरुणा एव शिक्षयन्तः स्वतश्च तान्‌॥ २५ ॥

ये त्वांग्लपाठशालासु शिक्षिता युवका इह।
तैरेवैवं स्वकीयानां यतितव्यं समुन्नतौ॥ २६ ॥

निरीहैःस्वसुखावाप्तौराजसंमाननादिषु।
राष्ट्रकार्यमिदं चादौ साधितव्यं प्रयत्नतः॥ २७ ॥

त्यागशीलैर्भारतीयैःकार्यं दिव्यमलौकिकम्‌।
तेन दास्याद्विनिर्मुक्तिरचिरद्वैभवेदिह॥ २८ ॥

येनैवं कृतिनो लोका अजानन्तोऽपि सर्वशः।
भवेयुः सुखिता राष्ट्रे धुरीणानां सयुद्यमात्‌॥ २९ ॥

दैवीसंपत्सत्त्वनिष्ठा दृश्यते पुरुषोत्तमे।
सूज्ञैःसंपादनीया सा युवभिश्र सुशिक्षितैः॥ ३० ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां पुरुषोत्तमयोगो नाम
पञ्चदशोऽध्यायः॥ १५ ॥
————

अथ षोडशोऽध्यायः।

भारतीय उवाच।

दैवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता।
स्यृतमेतद्भगवतो वाक्यं वैवचनात्तव॥ १ ॥

दैवी संपत्कथं चास्मान्मोक्षयिष्यति तद्वद।
बद्धाः के वा वदासुर्यांये न जानन्ति किंचन॥ २ ॥

मोक्षोऽपि वदचैतेषां केनोपायेन वैभवेत्‌।
भारतीयाः कथं वात्रयतेरन्स्वविमुक्तये॥ ३ ॥

राष्ट्रकार्येकथं वैस्याद्दैवीसंपत्सुखावहा।
मूढानां सर्वथास्माकं भव सत्पथदर्शकः॥ ४ ॥

महात्मोवाच।

पुरा भगवता सर्वंपार्थाय विशदीकृतम्‌।
तदेव वः प्रवक्ष्यामि गीतातात्पर्यमुत्तमम्‌॥ ५ ॥

गीताधर्मेहि कर्माणामनासक्तिर्विशिष्यते।
राष्ट्रकार्येऽपि सैदेह भवेत्सिद्धिकरीनृणाम्‌॥ ६ ॥

अभयंप्रथमं तावद्दैवीसंपद्विशेषणम्‌।
सेवितव्यमिहास्माभिरादौराष्ट्रहितावहम्‌॥ ७ ॥

मृत्युभीतिः क्लेशभीतिर्निन्दामीतिस्तथैव च।
एवं सदा भीतभीता वयं दैन्यमुपास्महे॥ ८ ॥

तत्रापि मरणाद्भीतिः सर्वास्वपि विशिष्यते।
राजदण्डात्स्वयं तेन द्रवामःकम्पिताः सदा॥ ९ ॥

ईश्वरप्रेषिताश्चैतेऽप्यांग्लाःशासनधारिणः।
इति श्रद्धायुता भीत्वा प्रणतास्तान्सदा वयम्‌॥ १० ॥

भीतिं तां वै निराकृत्य धैर्यमालम्ब्य यत्नतः।
तेषां च पुरतोऽस्माभिः स्थातव्यं कार्यसिद्धये॥ ११ ॥

माहात्म्यमभयस्यैवं सहजं सिद्धमेव च।
निर्भयानां हि कार्यस्य गतिः सर्वत्रविद्यते॥ १२ ॥

स्वीकृते कर्मणि मतिः स्थिरा इत्यप्यपेक्ष्यते।
चञ्चला वृत्तिरेवेह कार्ये हानिकरी नृणाम्‌॥ १३ ॥

परतन्त्रस्य राष्ट्रस्य स्वाध्यायोऽपि विधीयते।
कर्तृत्वं पूर्वजानां तद्येनानुक्रियते जनैः॥ १४ ॥

शारीरं वाङ्मयं चैव मानसं त्रिविधं तपः।
यः साधयति राष्ट्रीर्थेस देवस्यांश उच्यते॥ १५ ॥

स्वकीयेषु क्षमावृत्तिरक्रोधः शान्तिरेव च।
दैरात्म्यस्य प्रतीकारे धृतिस्तेजश्च मानिता॥ १६ ॥

दैवीसंपद्विशिष्टोऽयं लोकः प्रायो यदा भवेत्‌।
तदा समृद्धिःसौख्यस्याप्यचिरादागमिष्यति॥ १७ ॥

आसुरी राजसी वृत्तिस्तामसी राक्षसी तथा।
एताभ्यां प्रत्यवायोऽत्र राष्ट्रकार्ये ह्यनेकधा॥ १८ ॥

सुखाभासान्समुत्पाद्यविविधांल्लोकमोहनान्‌।
एताभ्यां नीयते लोकोऽप्यसत्पथि सहस्रशः॥ १९ ॥

राजसंसदि संमानश्चातुलं मोहनं नृणाम्‌।
येन स्वकीयघाताय सज्जन्ते प्राकृता नराः॥ २० ॥

वृथाभिमानात्पश्यैते दण्डेन प्रहरन्त्युत।
स्वबान्धवान्सुनिःशङ्काः सत्कार्यनिरतानपि॥ २१ ॥

परसेवारताः सर्वेस्वकीयान्गणयन्ति न।
अस्मत्कर्तव्यमेवेदं प्रलपन्तीति सर्वतः॥ २२ ॥

केषांचित्पश्यमानाशा केषांचिद्भोगलालसा।
एवं हि बहुभिर्लोके आसुरी वृत्तिरिष्यते॥ २३ ॥

प्रवृत्तिं च निवृत्तिं चजना न विदुरासुराः।
न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते॥ २४ ॥

ततोऽपि राक्षसीं वृत्तिं निन्द्यांकेचित्समासते।
क्लेशाय सर्वथा नृृणां या स्याद्धानिकरी भृशम्‌॥ २५ ॥

परकल्याणभावेन दैवी वृत्तिरधिष्ठिता।
यत्र स्वसौख्यवैराग्य सहजं वै प्रतीयते॥ २६ ॥

स्वसौख्यमानमाहात्म्यमुद्दिश्यासुरवृत्तयः।
यतन्ते परकार्येषु उदासीनाः स्वबन्धुषु॥ २७ ॥

**परस्योत्सादनार्थं वै सज्जते राक्षसी मतिः।
उत्तमाधममध्यानां विवेकं पश्यसर्वथा॥ २८ ॥ **

**तस्मोद्देवी संपदेव लोककल्याणकारिणी।
मता श्रेष्ठतमा चेह सा संपाद्याप्रयत्नतः॥ २९ ॥ **

निरस्य मोहकलिलंवितरिष्यति शाश्वतीम्।
तेजःसमृद्धिं सैवेह मातृभूमेः सुखाय नः॥ ३० ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां दैवासुरसंपद्विभागयोगो नाम
षोडशोऽध्यायः॥ १६ ॥
—————

अथ सप्तदशोऽध्यायः।

**संजय उवाच। **

**मिथः संवदतोरेवमितरेषां च शृण्वताम्‌।
प्रादुरासीत्ततस्तत्र हिन्दमाता यशस्विनी॥ १ ॥ **

उपविष्टस्य तस्यैव शरीराद्वैमहात्मनः।
निःसृतेव पुरो भाति महदाश्चर्यमीदृश्म्‌॥ २ ॥

**तस्यां प्रादुर्भवन्त्यां वै विद्युन्माला नभोगता।
लिलेख स्फुरितैश्चित्रैर्विचित्रमतिभास्वरम्‌॥ ३ ॥ **

**सागरः प्रजगर्जाथ वीचीभिश्च तथोच्छ्रितम्‌।
यथा मिलितमेवस्यान्नभसः सागरस्य च॥ ४ ॥ **

**पृथिव्यां च समुद्भूतो निनदः सुमहांस्तथा।
यदा चेयं मातृभूमिराविरासीच्छरीरिणी॥ ५ ॥ **

**मलिनं जीर्णमेवैकं बिभ्रती वस्त्रमातुरा।
विवर्णवदना दीना क्लिश्यमानेव चान्तरा॥ ६ ॥ **

तस्याः पादौतथा हस्तौ सुबद्धौ शृङ्खलायुतौ।
भीतेव सर्वतो देवी पश्यन्ती शरणार्थिनी॥ ७ ॥

त्रायध्वमिति दुःखार्तारुदती करुणं बहू।
पाशैर्निगडिता क्षीणा दृष्टा सर्वैरधोमुखी॥ ८ ॥

तां दृष्ट्वैव सुसंभ्रान्ता भारतीयपुरःसराः।
ततः प्राञ्जलयः सर्वे परिवार्याग्रतः स्थिताः॥ ९ ॥

भारतीय उवाच।

का त्वंमातर्नमस्तेऽस्तु किं ते दुःखं वदेह नः।
वयं हि बान्धवाः सर्वे निदेशेऽत्र तव स्थिताः॥ १० ॥

अत्राप्यागमनं दूरात्तापदं प्रतिभाति ते।
वेषो दीनतमश्चायं विवर्णाचैव दृश्यसे॥ ११ ॥

मातोवाच।

युष्माकं यत्र वैजन्म यत्र चैव सुपोषणम्‌।
सा हिन्दभूमिः प्रख्याता एषा वः पुरतः स्थिता॥ १२ ॥

विहरन्तः सदाप्यत्र न देवास्तृप्तिमाप्तुवन्‌।
लोके पुण्यतमा भूमिरिति कीर्तिः पुरा मम॥ १३ ॥

सैवेदानीं निगडिता परदास्येन पुत्रकाः।
बन्धनैराकुला त्राणे न पश्यामि कुतश्चन॥ १४ ॥

संजय उवाच।

श्रुत्वैवं वचनंतस्या व्याकुलोविस्मितस्तथा।
प्रणम्योवाच दुःखार्तोभारतीयः स्वमातरम्‌॥ १५ ॥

दुर्लभं भारते जन्म मानुष्यं तत्र दुर्लभम्‌।
पूर्वेषां महिमानोक्तिरियं विफलतां गता॥ १६ ॥

येन पूर्वकृतंपापमभुक्तं स पुनर्भवन्‌।
भारते जन्म लभते दुःखभावाय सर्वधा॥ १७ ॥

हा धिक्‌ कष्टं जीवितं चास्मदीयं
क्लेशास्पदं सर्वथैवोपपन्नम्‌।
न जानीमो दुष्कृतीनां विपाकः
पुर्वासां वा कारणं वान्यदत्र॥ १८ ॥

क्व प्राचीनं वैभवं भारतीयं
तन्माहात्म्यं यद्धि वेदेषु गीतम्‌।
क्व ते धीराः पुरुषा मारतीया
जातैश्च यैर्जन्मभूमिः कृतार्था॥ १९ ॥

अहो मातः शंसितुं ते हि रुपं
प्रोत्साहिताः कवयः साधुवृत्ताः।
तेषां काव्यममृतंदीप्तिमच्च
पश्यास्माकं पूज्यतमं मतं च॥ २० ॥

या पुण्यभूमिः प्रथितेह लोके
यत्राभुवन्राजसुयाश्वमेधाः।
आस्मज्ञाने निरताः सर्वदैव
राजानो वैब्राह्मणाश्चाप्यभूवन्‌॥ २१ ॥

चातुर्वर्ण्यंयत्रसंस्थापितं स-
त्सर्वेषां वैसौख्यहेतुर्बभूव।
सर्वेतुष्टा ऋद्धिमन्तो जनाश्च
स्वस्मिन्कर्मण्येव संतोषभाजः॥ २२ ॥

स्वाध्यायिनो यत्र विप्रा बभूवु-
र्दयालवश्चैव वैराग्यशीलाः।
आर्तानां वा रक्षणे वीरवृत्तिः
क्षत्रे ह्मासीत्सर्वथा या प्रशस्या॥ २३ ॥

वाणिज्योऽपि स्वस्तिमन्तो हि वैश्या
कृषीवलः सस्यसमृद्धिभाजः।
सेवाकार्ये सौख्यमेवेह लोके
भुञ्जानोऽसौ प्रीतिमाञ्शूद्र आसीत्‌॥२४ ॥

पुण्यश्लोकाः पार्थिवा यत्र चास-
न्नामश्च कृष्णश्च युधिष्ठिराद्याः।
येषां कथाः पावनास्ताः पठन्तो
लोका मातस्तृप्तिमद्यावहन्ति॥ २५ ॥

यत्राभूवंश्चन्द्रगुप्तादयो ये
विजिग्युराजावपरान्नृपालान्।
येषां कीर्तिः प्रसृता दूरदेशे
तत्रत्यैर्यावर्णिता चेतिहासे॥ २६ ॥

हिमालयो रक्षति यामुदीच्यां
सौन्दर्यात्मा प्रथितः शैलराजः।
यत्रास्यनित्यं धवले च सानौ
रमन्ते वै रुद्रमुखाः सुरेन्द्राः॥ २७ ॥

यत्रोद्गता ब्रह्मपुत्रा च गङ्गा
सिन्धुर्यथा विस्तृतः सागरोऽन्यः।
तथेतराभिश्च सरिद्भिरेष
देशः कृतः सस्यमयः समृद्धः॥ २८ ॥

कटिप्रदेशे प्रसृतश्च विन्ध्यः
सह्यस्तथा दक्षिणस्यां दिशायाम्‌।
नानानद्यः स्वजलैस्तर्पयन्ति
मातुः सुतान्विपुलैर्भारतीयान्‌॥ २९ ॥

क्षेत्राणि तीर्थानि च पावनानि
स्वयं लोकान्सत्पथं दर्शयन्ति।
महोदधिः खेलति प्रान्तदेशे
पुष्णातु सा मातृभूमिः सदास्मान्‌॥ ३० ॥

वन्दामहे ते अयि पादपङ्कजं
सेवामहे सर्वथा प्रीतये च।
तवोत्कर्षं चिन्तयन्तो न शान्तिं
भजामहे साधुना नः प्रसीद्‌॥ ३१ ॥

संजय उवाच।

एवमुक्ता तदा पुत्रैर्विवर्णवदनैर्भृशम्।
माता प्रो वाच तान्सर्वान्बोधयन्ती स्थितिं स्वकाम्‌॥ ३२ ॥

पुरा कुपुत्रैः परिपीडिताहं
कृता परेषां वशगास्तु धिक्तान्‌।
मिथो देषात्कलहाद्धानिरेषा
आपादिता ज्ञायते नैव कैश्चित्‌॥ ३३ ॥

तत्रापीदं दुःखमत्यन्तमेव
याद्दास्यस्थाहीनतामप्नुवन्वः।
सुखोदर्कांस्वांस्थितिं कल्पयन्ते
तत्रारमन्ते मुदिता विमूढाः॥ ३४ ॥

स्वकीयान्परवत्त्यत्त्वा परकीयान्भजन्ति ते।
दास्यं च बहु मन्वानाः किं नु दुःखमतः परम्‌॥ ३५ ॥

इस्लामीयाः परकीयास्तथापि
मदङ्कमाश्रित्य भृशं कृतार्थाः।
वसन्ति मां जन्मभूमिं च मत्वा
मत्पुत्रास्ते बान्धवा युष्मदीयाः॥ ३६ ॥

अन्येऽप्येवं पारसीकादयश्च
यैःस्वीकृताहं बत मातृबुध्द्या।
मोदन्तां ते सर्व एवैक्यभावे
बन्धुत्वेन प्रार्थिता वर्तमानाः॥ ३७ ॥

एषु द्वैतं कारयित्वा यतन्ते
आंग्ला एते राज्ययन्त्रस्य सिद्धौ।
इस्लास्मीयान्हिन्दुजने विरुद्धा-
न्कृत्वा धूर्ताःस्वार्थपरा हसन्ति॥ ३८ ॥

एषां प्रियः कश्चिदन्तीहनास्ति
स्वार्थायैते वञ्चयन्तीह लोकान्‌।
लोभाविष्टः क्षुद्रमतिर्जनोऽपि
दास्यायासौयतते कष्टमेतत्‌॥ ३९ ॥

एतां लोके दुर्गतिंबोधयन्तः
सत्पुत्रा मे लालबालौच पालः
आंग्लानां वैकोपदृष्ट्या प्रदग्धा
गताइतः स्वान्तरा क्लिश्यमानाः॥ ४० ॥

तथैवायं यतमानो महात्मा
युष्मद्वशां कार्यसिद्धिं प्रपश्यन्‌।
अपेक्षते निश्चयं चैक्यभावं
कार्येरति क्लेशसहां च वृत्तिम्‌॥ ४१ ॥

एवं प्रयतमानेषु युष्मासु विजयो ध्रुवः।
ममापि बन्धनिर्मुक्तिः संशयो नात्र विद्यते॥ ४२ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां मातृदर्शनयोगो नाम
सप्तदशोऽध्यायः॥ १७ ॥
———

अथ अष्टादशोऽध्यायः।

भारतीय उवाच।

मातृद्रोहात्मकंघोरं पापं चरितमीदृशम्।
तेन तप्यामहे मातः पतिता निरयेऽधुना॥ १ ॥

सापि दुःस्थितिरस्माकमतीव क्लेशकारिणी।
निराकरिष्यते चांग्लैरचिराच्छासने स्थितैः॥ २ ॥

एवं दुराशया विद्धाः सर्वदा तानुपास्महे।
तेषां कृपाकटाक्षेण वाञ्छन्तश्च समुन्नतिम्‌॥ ३ ॥

इदानीं तु महात्मासौसर्वषामग्रणीःसुधीः।
यद्वदिष्यति तत्कर्तुं निश्चयेन स्थिता वयम्‌॥ ४ ॥

लोकेऽवमानिता नित्यमुदरंभरणेऽक्षमाः।
यास्यमानाः क्षयं चाद्य स्वधर्माय प्रबोधिताः॥ ५ ॥

मातर्माखिद्य शोच्यं ते यद्गतं न कदापि तत्‌।
यतामहेऽधुना सर्वेतवबन्धविमुक्तये॥ ६ ॥

न भवामः प्रचलिताःकार्यात्प्राणाययेऽपि च।
मातः प्रसीदपाह्यस्मान्दयां कुरुदयां कुरु॥ ७ ॥

संजय उवाच।

इत्युक्त्वा प्रणताः सर्वेमातुः स्पृष्ट्वा पदावुभौ।
सापि तान्पुनरेवाहहिन्दभूमिः शरीरिणी॥ ८ ॥

हिन्दमातोवाच।

स्थिरबुद्धिर्यदीयं वो व्रतं स्याद्यदि स्वीकृतम्‌।
भाग्योदयस्य कालोऽयं सहजः स्यादुपस्थितः॥ ९ ॥

सर्वेयतध्वं कार्येषु वचनेन महात्मनः।
जात एष सुपुत्रो मे ईश्वरस्य प्रसादतः॥ १० ॥

ये नियुक्ता परैरत्र राज्ययन्त्रस्य रक्षणे।

ये चास्मदीयास्तेषां वै सेवका वशगास्त्विह॥ ११ ॥

ते युष्मान्विविधोपायैर्भीषयिष्यन्ति पुत्रकाः।
सुखसंदर्शनैश्चापि मोहयिष्यन्ति सर्वथा॥ १२ ॥

तेषां कृतिषु वाक्येषु हास्येषु रुदितेष्वपि।
विश्वासो नैव कर्तव्यो मिथ्या तन्मोहचेष्टितम्‌॥ १३ ॥

“भवतामेव सौख्याय दूरादागत्य वैवयम्‌।
क्लेशिता अपि राष्ट्रस्य हिताय प्रयतामहे॥ १४ ॥

स्वार्थे बुद्धिर्नचास्माकं, परार्थे त्यक्तजीवितान्‌।
अस्मानप्यवमत्यैते स्वनाशाय समुद्यताः॥ १५ ॥

न शृण्वन्ति हितं वाक्यं कृतघ्नाहिन्दवासिनः।
स्वतन्त्राः ससुखाः सर्वेहठात्स्वाहितकारिणः॥ १६ ॥

तान्वयं स्वमतोपायैर्निर्वर्तयितुमीप्सवः।
विफले सामवचसि दण्डमप्युपयुञ्ज्महे॥१७ ॥

लोककल्याणकर्तृत्वं कठोरं व्रतमीदृशम्‌।
तत्सिद्धये बतास्माकं नान्यः पन्थेह विद्यते॥ १८ ॥”

इत्येवं भाषमाणास्ते स्वराष्ट्रस्यहिते रताः।
स्वार्थमावृत्यसौहार्दं दर्शयन्तोनिरालसाः॥ १९ ॥

युष्मत्कार्यविरोधाय यतमाना विचक्षणाः।
राजशासनभङ्गस्य दोषं द्रक्ष्यन्ति सर्वतः॥ २० ॥

कारागारेषु निक्षिप्य ततश्चाग्रेसरान्बहून्‌।
दण्डभीतिं च युष्मासु स्थापयिष्यन्ति वै ततः॥ २१ ॥

मुखेन शान्तिगीतानि पठन्तः सर्वतोमुखाः।
करेण प्रहरिष्यन्तो न लज्जन्तीह ते जने॥ २२ ॥

कार्यस्य मा विरामोऽस्तु त्यक्त्त्वाभीतिं यतव्रताः।
राजशासनमेवैषां यतध्वं रोद्धूमग्रतः॥ २३ ॥

सर्वतोऽप्येककालेन दृष्ट्वा लोकान्मुत्थितान्‌।
शस्त्रैःप्राणापहरणे यतेरन्राज्यरक्षकाः॥ २४ ॥

प्राणात्ययेऽप्यमीता वैयदा यूयं भविष्यथ।
आक्राशन्ति बहिष्काराद्यदैषां बान्धवा भृशम्‌॥ २५ ॥

वाणिज्यवृत्तयश्चांग्छा हानि दृष्ट्वा महत्तमम्‌।
स्वबान्धवानेव तदा उपदेक्ष्यन्ति सत्पथम्‌॥ २६ ॥

तदैव केचित्समितावुदारा आंग्लपूरुषाः।
पक्षमाश्रित्य चास्माकं भर्त्सयिष्यन्ति शासकान्‌॥ २७ ॥

“स्वातन्त्र्यदानेऽप्यांग्छानां माहात्म्यं प्रथितं भवेत्‌।
वशगाश्चापि वर्तेरन्सर्वे भारतवासिनः॥ २८ ॥

त्यज्यतामविवेकोऽयं देशे शान्तिःप्रवर्त्यताम्‌।
सुखं वैसामदानाभ्यां दण्डे हानिरनेकधा॥२९ ॥”

बुद्धिवादमिमं श्रुत्वा स्वकीयानां हितावहम्‌।
कृतिं तदनुसारेण करिष्यन्तोऽधिकारिणः॥ ३० ॥

भारतीयान्कतिपयान्समाहूय प्रयत्नतः।
राष्ट्रस्थितिं समुद्दिश्य उपायांश्चिन्तयन्ति ते॥ ३१ ॥

चर्चाकाले तु तत्रापि भेदोदृश्येत वैमहान्‌।
नैकमत्यंं धुरीणानां खराज्यघटनां प्रति॥ ३२ ॥

महात्मापि तदैवायं तत्र लोकैःस्मरिष्यते।
मानेन बन्धनान्मुक्तआहूयेतांग्लसंसदि॥ ३३ ॥

गत्वापि तत्र नेवाशा स्वराज्यस्य कदाचन।
महंमदीया धूर्तानां वशगा वै विरोधिनः॥ २४ ॥

हिन्दीयेषु मिथो भेद आंग्लानां हितमावहेत्‌।
इति ज्ञातापि समितो विरोधो दृश्यते सदा॥ ३५ ॥

उदारास्त्वांग्लनेतारोराष्ट्रेशान्तिमभीप्सवः।

सर्वेषां हितमुद्दिश्ययत्किंचित्साधयन्ति ते॥ ३६ ॥

तत्संतोषकरंनैव ह्यत्रत्यानां च कस्यचित्‌।
असंतोषेण राष्ट्रस्य वृत्तिः सर्वत्र व्याकुला॥ ३७ ॥

कारागृहान्मोचितोऽय महात्मा मत्सुतः सुधीः।
आंग्लैःसमेतोऽपि मुदा कार्यलाभाय नो ध्रुवम्‌॥ ३८ ॥

भेदेन जीवमानास्ते स्वकार्यकुशलाः सदा।
तत्रापि भेदमुत्पाद्य समितिं घातयन्ति हि॥ ३९ ॥

यावद्भेदं समाश्रित्य सर्वे वैहिन्दवासिनः।
कलहे निरतास्तावत्परेषां लाम एव हि॥ ४० ॥

ऐक्यमेव प्रभवति नित्यं राष्ट्रोदयाय हि।
तस्माद्यतध्वंराष्ट्रैक्ये मा भेदो घातकोऽस्त्विह॥ ४१ ॥

एवमन्तेऽपि राष्ट्रस्यसिद्धिर्युष्मद्वशानुगा।
सर्वेषां ऐक्यमेवेह कार्ये साधनमेष्यते॥ ४२ ॥

राष्ट्रकार्यपरा बुद्धिः कर्तव्या त्यागशालिनी।
कार्यसिद्धिश्च महती तामेव स्यात्समाश्रिता॥ ४३ ॥

संजय उवाच।

अन्तर्हिता ततो माता यागमुद्दिश्यतान्स्वयम्‌।
भारतीयास्ततः सर्वेमहात्मानमुपस्थिताः॥ ४४ ॥

भारतीया ऊचुः।

नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा प्रसादात्तव वविभो।
स्थिताः स्मोगतसंदेहाः करिष्यामो वचस्तव॥ ४५ ॥

चालस्मान्यथेच्छं त्वं त्यागोऽस्मासु विधीयताम्‌।
प्रेरयास्मिन्महत्कार्ये न भीतिर्लेशतोऽपि नः॥ ४६ ॥

संजय उवाच।

यथा मात्रा भाषितं तत्तथा सर्वमभूत्किल।

आदौ कारागृहे बद्धो महात्मा राजसेवकौः॥ ४७ ॥

आंग्लामात्यनियोगेन पश्चात्तैरेव संमता।
महात्मनो बन्धमुक्तिरांग्लेषु गमनं तथा॥ ४८ ॥

ये तु तत्र समाहूताः खराज्यस्थापनायवै।
तेषु सर्वत्र भेदोऽभूदैक्यं नादृश्यत क्वचित्‌॥ ४९ ॥

पुनः प्रतिनिवृत्तोऽसौमहात्मापि स्वदेशगः।
कारागृहे पुनर्बद्ध आंग्लशासनमीदृशम्‌॥ ५० ॥

यदा तु घोषितं राष्ट्रे नवीनं राजशासनम्‌।
तदा भेदकरा नीतिः सर्वत्र समदृश्यत॥ ५१ ॥

अस्पृश्यनां पृथक्त्वेन निर्दशोऽत्र विशेषतः।
असंमतो धुरीणानां महात्मा क्लेशितो भृशम्‌॥ ५२ ॥

प्रायोपवेशनपरः स्थितः कारागृहे तदा।
अस्मदीया विभज्यन्ते धूर्तैर्धिगिति चाव्रवीत्‌॥ ५३ ॥

यदा त्विदं महद्‌ वृत्तं ज्ञातं सर्वैरपि प्रभो।
तदा चिन्तातुराःसर्वे धुरीणा मिलिता जनाः॥ ५४ ॥

तेषामग्रे तदा माता पुनराविर्बभूव ह।
उग्ररूपधरा देवी क्लिश्यन्ती चान्तरा भृशम्‌॥ ५५ ॥

मातोवाच।

ऐक्यमस्तु शुभं शीघ्रं सर्वेषां हिन्दवासिनाम्‌।
इति हेतुं पुरस्कृत्ययततेऽयं चिरं सुधीः॥ ५६ ॥

भेदो हि कलहस्यैवमूलमैक्यं सुखावहम्‌।
इति सामान्यतस्तत्त्वमस्मदीयैर्नबुध्यते॥ ५७ ॥

महंमदीयाश्चान्येऽपि प्रथग्धर्मसमाश्रिताः।
सुता मदीयाः सर्वे ते बान्धवा हिन्दवासिनः॥ ५८ ॥

यूयं भेदैःसमक्रान्ताः कलहेच रताः सदा।

येनांग्लानां सुखं राज्यं हिन्दभूमौप्रवर्तते॥ ५९ ॥

तन्न जानीथ दुर्भाग्यं किमितः स्थान्महत्तरम्‌।
स्वकीयेष्वपि चास्पृश्या इति भेदः पुरस्कृतः।
धूतौस्तेन प्रमोदन्ते कलहंप्रेरयन्ति च॥ ६० ॥

न प्राक्तनेषु धर्मेषु अस्पृश्यानां समुद्गमः।
चत्वार एव वर्णाहि पञ्चमो नैव विद्यते॥ ६१ ॥

वृत्तभेदाद्वर्णभेदः समाजे यदि दृश्यते।
धर्मक्षेत्रे विरोधो न कर्तव्यःसर्वदा बुधैः॥६२ ॥

स्वकीयाएव एते वै पञ्चमा इति कीर्तिताः।
मा तेषां दूरतस्त्याग ऐक्यस्य स विघातकः॥ ६३ ॥

संहतौदेवयात्रायां स्पर्शस्तेषां न बाधकः।
यूयं ज्येष्ठा हि विद्वांसो मा भेदं कुरुतेदृशम्‌॥ ६४ ॥

धर्मो हि हृदयज्योतिः स्वयं चेज्ज्वलतेऽन्ततः।
बाह्यस्पर्शः कथं तत्र भ्रंशयेत्तं शरीरतः॥ ६५ ॥

तस्मात्सर्वे प्रयत्नेन एकीभवितुमर्हथ।
ऐक्ये सिद्धे हि राष्ट्रस्यकोऽन्यस्तद्धर्षयिष्यति॥ ६६ ॥

सनातनीयं धर्मस्य रीतिरुन्नतिकारिणी।
समुन्नयति जीवन्तं यतमानं परं पदम्‌॥ ६७ ॥

मा वः संशयलेशोऽत्र धर्महानिर्न वै क्वचित्‌।
महात्मनोऽनुसारेण वर्तयध्वमतन्द्रिताः॥ ६८ ॥

संजय उवाच।

एवं संत्रोद्यमानास्ते धुरीणाः सर्वतस्तदा।
सर्वेषामैक्यमुदिश्य प्रयत्न चक्रिरे भृशम्‌॥ ६९ ॥

अस्पृश्य इति नामापि न श्रूयेत यथा तथा।
तेषां समुद्यमं दृष्ट्वा महात्मा मुदितोऽभवत्‌॥ ५० ॥

सर्वे हरिजना एते बान्धवा हिन्दुधर्मिणः।
विष्णुभक्ताश्च सन्तश्च राष्ट्रस्य हितकारिणः॥ ७१ ॥

महंमदीयाश्च तथा मातुरुद्धारमीप्सवः।
धुरीणैः संगताः सर्वेप्रयागे चैक्यमानसाः॥ ७२ ॥

एवं सर्वत्र राष्ट्रैक्यं घुष्यमाणं समुज्ज्वलम्‌।
श्रुत्वापि राज्यकर्तृृणां मतिर्भ्रान्ता न वै तदा॥ ७३ ॥

कुटिलां नीतिमालम्ब्य प्रजाभेदं चिकीर्षवः।
न मन्यन्ते धुरीणांस्तेनिजशासनमानिनः॥ ७४ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां मात्रादेशयोगो नाम
अष्टादशोऽध्यायः॥ १८ ॥
————

अथ एकोनविंशोऽध्यायः।

संजय उवाच।

मोहान्धस्त्वं महाराज याथातथ्यं न पश्यसि।
धृतं राष्ट्रं त्वदीयैस्तेऽप्यन्धा राज्यमदादिह॥ १ ॥

इदानीं कालमाहात्म्यात्कृपया चेश्वरस्य वै।
यथार्थदर्शी लोकोयं जातः सत्पथमाश्रितः॥ २ ॥

स्वहितं च समुदिश्य यतमानः प्रदृश्यते।
अचिराद्‌ भारतीयास्ते स्वातन्त्र्यसुखमाप्नुयुः॥ ३ ॥

धृतराष्ट्रउवाच।

मैवं वद्‌ महाभाग कुशलाराजकर्मणि।
मदीया भेदमाश्रित्य चिरं स्थास्यन्ति भारते॥ ४ ॥

हिन्दुमुस्लीमयोरैक्यंन कदापि भविष्यति।
तेन स्वातन्त्र्यलाभश्चकस्यापि सुलभो न हि॥ ५ ॥

यावद्भेदोभवेल्लोके तावदांग्लायशस्विनः।
स्वार्थ संसाधयन्तीह विरोधस्तत्र दुर्बलः॥ ६ ॥

महात्मनः प्रयत्नानां वैफल्यं भेदकारणात्‌।
आंग्लानां च सुखावाप्तिरसुखंहिन्दवासिनाम्‌॥ ७ ॥

संजय उवाच।

यदेतदुच्यते राजंस्तत्सत्यं सर्वथा किल।
सर्वेषामैक्यभावाय महात्मा यतते सदा॥ ८ ॥

तथापि भारतीयेषु न सिद्धिर्दृश्यते क्वचित्‌।
मुस्लीमानां विरोधेन कार्यघातः सुनिश्चितः॥ ९ ॥

भेदप्रस्थापनार्थाय जिनाप्रभृतिमियेदा।
स्थापितैवपृथक्त्वेन मुस्लीमसमितिः स्वयम्‌॥ १० ॥

तत्रैषां संमतं तत्त्वमनर्थानां च कारणम्‌।
स्वीकृतंप्रकटं सर्वैंसमितौ प्रथमं तदा॥ ११ ॥

भिन्नो धर्मस्तथाचारोमुस्लीमानां यथा तथा।
तेषामैक्यं हिन्दुभिः स्यादशक्यं बत सर्वथा॥ १२ ॥

सर्वेऽऽप्येते भारतीया बान्धवा इति यज्जने।
गान्धीप्रभृतिमिश्चोक्तं तन्न सत्यं कदाचन॥ १३ ॥

अशिक्षिता हि बहवो मुस्लीमेषु दरिद्रिताः।
वञ्चनायैव राष्ट्रैक्यं तेषां स्यान्नात्र संशयः॥ १४ ॥

एवमुद्‌घोषयन्तस्ते चांग्लानामुपकारकाः।
स्वीकृताः स्वागतेनैव मुदिते राज्यशास्तृभिः॥ १५ ॥

यद्यद्राष्ट्रसभा ब्रूयात्संमतं राष्ट्रवर्धनम्‌।
तत्र तत्रविरोधोऽभून्मुस्लीमानां हितावहः॥ १६ ॥

अत्रान्तरे राज्ययन्त्रे नवीना घटनाकृता।
आंग्लैराष्ट्रप्रभेदाय याभवत्कलहाय च॥ १७ ॥

हिन्दवो बहुसंख्याका मुस्लीमाश्चाल्पसंख्यकाः।
तथापि मा भूदन्यायो मुस्लीमेष्विति हेतुना॥ १८ ॥

बाहुल्यं संमतं तेषां सर्वराजसभासु वै।
तथा नियोजनं चापि ह्यधिकारपदेष्विह॥ १९ ॥

एवं कृतेऽप्यसंतोषो मुस्लीमैर्वहु दर्शितः।
यद्दत्तं गृह्यते ह्यादावधिकं प्रार्थ्यते ततः॥ २० ॥

असंतुष्टाःसदाप्येवंराष्ट्रे दोषैकदृष्टयः।
सर्वैर्विरोध कुर्वन्ति भाषन्ते स्वार्थहेतुना॥ २१ ॥

न राज्यकर्तृभिस्तेषां सहकारः कथंचन।
नापि राष्ट्रसभायोगो माहात्म्यं स्वस्य संमतम्‌॥ २२ ॥

लोकप्रतिनिधित्वेन मन्त्रिणःप्रान्तश्चासने।
नियोक्तव्या इति मतं घटनायां पुरस्कृतम्‌॥ २३ ॥

राष्ट्रियास्तदुरीकृत्य गान्धिना प्रेरिताः स्वयम्‌।
प्रान्तेप्रान्ते मन्त्रिपदे नियुक्ता अभवन्किल॥ २४ ॥

यथान्यायं लोकहिते तत्पराः सर्व एव हि।
स्वकर्तव्ये प्रसक्तास्ते दृश्यन्ते लोकनायकाः॥ २५ ॥

मुस्लीमास्तेष्वपि ह्यासन्राष्ट्रिया बुद्धिमत्तराः।
कि तु जीनाप्रभृतयः संतोषं तत्र नाप्तुवन्‌॥ २६ ॥

गान्धी राष्ट्रसभा चापि हिन्दूनां हितकारिणी।
मुस्लीमानां कष्टतमं जीवनं जायतेऽधुना॥ २७ ॥

स्वधर्माचरणेऽप्येषां विरुद्धा हिन्दुमन्त्रिणः।
अन्यायस्य परा सीमाप्येषेत्युद्‌घोषयन्ति ते॥ २८ ॥

स्वतोऽप्यकिंचित्कुर्वाणास्तत्परा दोषदर्शने।
महत्त्वमाप्नुवभूमावांग्लेभ्यो राजकारणे॥ २९ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां मुस्लीमविरोधयोगो नाम
एकोनविंशोऽध्यायः॥ १९ ॥
—————

अथ विंशोऽध्यायः।

संजय उवाच।

अत्रान्तरे युरोपीयैः प्रस्तुतं भीषणं रणम्‌।
शार्मण्यैःसह संयोद्धुंसज्जा आंग्लादयोऽभवन्‌॥ १॥

नेता हिटलराख्योऽसो शार्मण्यानां प्रतापवान्‌।
कलहाय समुद्युक्तो न बिभेति कुतश्चन॥ २ ॥

प्रथमे तु महायुद्धे शार्मण्याः सुपराजिताः।
नापश्यञ्शरणं कंचित्तेभ्यः सर्वंहृतं परैः॥ ३ ॥

ततः प्रभृति राष्ट्रस्य पुनरुद्धारहेतुना।
यतितं बहुभिस्तेषु हिट्लोऽभवदग्रणीः॥ ४ ॥

निर्मिता युद्धकुशलाःस्वकीयास्तेन सर्वतः।
वैभवंसर्वमप्येवंप्राप्स्याम इति निश्चयात्‌॥ ५ ॥

बलं बलवतां चापि वर्धतेसुतरां दृढम्‌।
इति चेतसि मन्वानो नेता साहसिकोऽभवत्‌॥ ६ ॥

आक्रान्ता इतरे देशाः शार्मण्यैःक्रमशस्तदा।
कलहो मास्तु कुत्रीपीत्यांग्लैर्यत्नो महान्कृतः॥ ७ ॥

यदा त्वभ्यधिका तृष्णा तथोन्मादोऽप्यदृश्यत।
मुसोलिनीहिट्लरयोर्मैत्री चापि दृढा कृता॥ ८ ॥

यदा रसेन संगम्य पोलडीयाः पराजिताः।
आंग्लशार्मण्ययोरेव युद्धमुद्घोषितं तदा॥ ९ ॥

आंग्लानां पक्षपातेन हाॅलण्डफ्रान्सबेल्जमाः।
सर्वे शत्रुविरोधाय युद्धभूमौ समागताः॥ १० ॥

एवं प्रवर्तितं युद्धमन्येषामपि तापदम्‌।
विश्वमप्यचिरात्तेन व्याप्तं नास्त्यत्र संशयः॥ ११ ॥

आंग्लानां भारते राज्यं तेषामेव हिताय तत्‌।

राजप्रतिनिधिश्चापि तेषामादेशकार्यसौ॥ १२ ॥

तेन चैषां मतं ज्ञात्वा स्वीकृता युद्धघोषणा।
देशे सर्वत्र संपाद्य युद्धोपकरणानि च॥ १३ ॥

युद्धाय प्रेषितास्तेन सैनिकाश्च सहस्रशः।
आहूताः सर्वतोराष्ट्रे युद्धायैव ततोऽधिकाः॥ १४ ॥

आदौ लोकमतं ज्ञात्वा पश्चाद्युद्धस्य घोषणम्‌।
तद्विरुद्धं प्रतिनिधिर्वर्तते तन्न संगतम्‌॥१५ ॥

युरोपीयेषु यद्युद्धंसंबंधस्तत्र को हि नः।
जीवहानिर्वृथैवैषा मास्त्वशान्तिर्भयावहा॥ १६ ॥

इति राष्ट्रसभायां यद्धुरीणैःसुविचारितम्‌।
महात्मनापि तत्सर्वंस्वीकृतं हितबुद्धिना॥ १७ ॥

स्वकीयानां घात एव युद्धेनात्र भविष्यति।
तन्मास्तु शासनपदमित्यादिष्टं महात्मना॥ १८ ॥

सद्यस्तदनुरोधेन ये त्वसंल्लोकमन्त्रिणः।
स्वपदं तैः परित्यक्तंमांग्लाभीतास्तथापि न॥ १९ ॥

साहाय्यार्थंस्वकीयानां प्रयतन्ते यथाक्रमम्‌।
युद्धोपकरणानीह चोत्पाद्यन्तेसहस्रशः॥ २० ॥

यद्यप्यसंतोषपरा भाषा यांग्लविरोधिनी।
मुस्लीमानां तथाप्यासीत्साह्यंयुद्धाय सर्वतः॥ २१ ॥

तथैव राष्ट्रे सर्वत्र दरिद्राश्च कुटुम्बिनः।
आंसस्तेऽप्युदरार्थाय युद्धसाह्यं प्रकुर्वते॥ २२ ॥

तावच्छार्मण्यदेशीयैराक्रान्तं शात्रवं बलम्‌।
विश्वजेता हिटलरोवशे सर्वन्करोति ह॥ २३ ॥

पूर्वसागरभागेऽपि जपानीया जिगीषवः।
जित्वा द्वीपानि बहुशो देशांश्चापि ततोऽजयन्‌॥ २४ ॥

तत्रत्या ये युरोपीया न पर्याप्ता बलेन ते।
तस्मात्प्रपूर्वदिग्भागोजपानीयैर्वशीकृतः॥ २५ ॥

आक्रान्तो ब्रह्मदेशस्तैर्भारत धर्षयन्ति ते।
भीवाश्चांग्लास्ततो यत्नं स्त्रयंकर्तुःसमुद्यताः॥ २६ ॥

प्रेषितःक्रिप्स्महाभागः प्रशमाय हिताय च।
राष्ट्रियास्तन नेतार आदूता भारते तदा॥ २७ ॥

स्वातन्त्र्यंच स्वराज्यं च दास्यतेऽप्यचिरात्किल।
युद्धसाह्योद्यतैरादौ संपाद्यो विजयो महान्‌॥ २८ ॥

इदं स्वीकार्यमद्यैव यतमानैश्वनेतृभिः।
इति प्रतिनिधेर्वाक्यं विचाराय प्रवर्तितम्॥ २९ ॥

राष्ट्रियाश्चवदन्त्येव ह्यांग्ला मिथ्याप्रवादिनः।
जपानभीत्येदं सर्वंप्रस्तु्तं न तु संगतम्‌॥ ३० ॥

वदन्तिमधुरां वाचमस्यामापदि यद्यपि।
विश्वासो नैव कर्तव्यो सुखाय कदाचन॥ ३१ ॥

अस्मिन्स्वातन्त्र्यदानेऽपि बीजं भेदस्य धिष्ठितम्‌।
कलहो येन राष्टे स्यादस्वास्थ्यमपि सर्वदा॥ ३२ ॥

इत्येवं प्रवदद्भिस्तेः क्रिप्स्वाक्यं धिक्कृतं तदा।
आंग्ला अपि महाधूर्ता निराशा नाभवन्क्वचित्‌॥ ३३ ॥

अमेरिकासभाध्यक्षोरूझवेल्टेति विश्वुतः।
स तेषां वशगो भूत्वा साहाय्यं कुरुते रणे॥ ३४ ॥

तथैव रूसशार्मण्यावुभावपि वियोजितौ।
उभयोर्दारुणं युद्धं प्रावर्तत जिगीषया॥ ३५ ॥

तेन रूसस्य साहाय्यमांग्लानामभवत्तदा।
शार्मण्याः सर्वतो ग्रस्ताःकर्तव्या इति निश्चयात्‌॥ ३६ ॥

एव जयाशा युध्यद्भिराग्लैर्दृष्टा यदा शुभा।

भारतीयास्तदैवैभिःसर्वत्राप्यवहेलिताः॥ ३७ ॥

उद्‌घोषयन्ति सर्वत्र स्वकीयं न्यायपालनम्‌।
तदेवान्यायसंपूर्णमेवमासीत्सुदारुणम्‌॥ ३८ ॥

संतापितो महात्मापि मार्गं युक्तं परीप्सति।
अहो दम्भश्च दर्पश्च शासकानामितीरयन्॥ ३९ ॥

यद्यस्माकं सुखायैवयत्नं कुर्वन्त्यतन्द्रिताः।
तत्कथं न वयं शक्ता अद्यापि स्वत्त्वरक्षणे॥ ४० ॥

तदलंसर्वथा ह्येषामुपकारोभयावहः।
गच्छन्तु सर्वे त्वरिताः स्वदेशायैव सांप्रतम्‌॥ ४१ ॥

मुस्लीमा यदि गृह्वीरन्राज्ययन्त्रं स्वतस्तदा।
मास्त्वांग्लानां तत्र चिन्ता लोकरक्षणवादिनाम्‌॥ ४२ ॥

प्रियमस्माकमेकं यत्त्याज्यं राज्यं विदेशजैः।
यद्भावि तद्भवतु नः सर्वंसोढुं वयं क्षमाः॥ ४३ ॥

राष्ट्रियाश्चापि मिलिता मुम्बापुर्यामनेकशः।
महात्मनो वचांसीह संमतानीति तेऽब्रुवन्‌॥ ४४ ॥

‘करेंगे या मरेंगे’इत्यभिमन्त्र्यस्वकैःसह।
यावद्प्रचलितः स्थानात्तावदेव निरोधितः॥ ४५ ॥

देशे सर्वेऽपि नेतारोराजदूतैःसमुद्यतैः।
अज्ञाता एव लोकस्य कारागारे वशीकृताः॥ ४६ ॥

तेन सर्वत्र लोकस्य संक्षोभो जनितो महान्‌।
राज्ययन्त्रविरोधाय बहवश्च सुसज्जिताः॥ ४७ ॥

तेषा दण्डप्रशमने तत्परा राजसेवकाः।
सर्वमल्पेन कालेन शमितं प्रसभं हठात्‌॥ ४८ ॥

महात्मा संन्निरुद्धोऽपि नैव शान्तः कथंचन।
तत्र दवैवशात्तस्य भार्या साध्वी मृता तदा॥ ४९ ॥

सर्वदा सर्वकार्येषु सा पत्युःसहचारिणी।
मातेव राष्ट्रेसर्वत्रसंमता वंदिता जनैः॥ ५० ॥

पत्नीनिधनयोगेन सोऽधिकं व्यथितोऽभवत्‌।
लोका अप्यनुशोचन्ति दृष्ट्वावस्थां दुरावहाम्‌॥ ५१ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां बन्धनयोगो नाम विंशोऽध्यायः॥ २० ॥
————

अथ एकविंशोऽध्याथः।

संजय उवाच।

अत्रान्तरे सुबह्वीषु देशे लोकसभासु च।
कारावासो महात्मादिराष्टियाणां निषेधितः॥ १ ॥

राष्ट्रियैरेव लोकानां संक्षोभो जनितो भृशम्‌।
ईतीरितो वृथारोपो नेतृष्वेतैः प्रशासकैः॥ २ ॥

तत्रापि प्रत्ययो नास्ति सर्वं द्वेषकृतंपरम्‌।
राजप्रतिनिधिश्चापि सम्यगुक्तः समञ्जसैः॥ ३ ॥

ततो दीर्घेण कालेन मुक्तो निगडबन्धनात्‌।
महात्मा राष्ट्रकार्यार्थंसंसिद्धः पुनरेव च॥ ४ ॥

मुस्लीमानां विरोधेनैवांग्लाउत्तेजिता बहु।
तत्रापि यतितं तेन सर्वंजातं वृथैव तत्‌॥ ५ ॥

जिनाप्रभृतयस्तत्र नैव शृण्वन्ति तद्वचः।
राष्ट्रभेदाय संसिद्धाः स्वमतंन त्यजन्ति ते॥ ६ ॥

मुस्लीमानां हितार्थाय पाकिस्तानस्य निर्मितिः।
इत्याग्रहोऽपि बलन्स्वीकृतश्चजिनादिभिः॥ ७ ॥

एवं तेषां राज्यतृष्णा वर्धते सा दिने दिते।
विरोधस्तत्र सुस्पष्टो राष्ट्रियाणां समञ्जसः॥ ८ ॥

हिमशैलात्सागरान्तमखण्डं सृष्टिनिर्मितम्‌।
विस्तीर्णं भारतं वर्षमेकात्म्यमपि तत्र हि॥ ९ ॥

विभज्यते यदि त्वेतत्तन्न लोकहितावहम्‌।
सर्वेविभिन्नधर्मीयास्तिष्ठन्त्वेकत्रभारते॥१० ॥

इति वादो राष्ट्रियाणां धूर्तैरांग्लैरनेकशः।
मुस्लीमान्कारणं कृत्वा सर्वदैव निराकृतः॥ ११ ॥

एवं विवदमानेषु राज्ययन्त्रप्रचालने।
साह्यं कुर्वन्ति नो लोकास्तदांग्लैःस्ववशेकृतम्‌॥ १२ ॥

यत्र यत्र च नेतारो विरुध्यन्ते प्रशासकैः।
तत्र घोरतमो दण्डो लोकेषु स्यात्सुनिश्चितः॥ १३ ॥

समस्ते भारते वर्षे धनधान्यसमृद्धिमान्‌।
वङ्गदेशः सुविख्यातस्तत्रैवापतिता विपत्‌॥ १४ ॥

अवर्षणात्सस्यहानिर्धान्याभावाद्‌ बुभुक्षुता।
अनेकशतसाहसस्राजना मृत्युवशं गताः॥ १५ ॥

तत्रत्या लोकनेतारः सुभाषाद्या अनेकशः।
दण्ड्याः सर्वाःप्रजाश्चेति शास्तृृणां मतमुत्तमम्‌॥ १६ ॥

तस्मात्तदनुसारेण प्रजानाश उपेक्षितः।
राज्यकर्तृभिरप्येवंदण्ड्यन्ते भारते जनाः॥ १७ ॥

युद्धेऽपि यावत्संजातं मैत्रंरूसांग्लयोर्दृढम्‌।
तावत्सर्वत्र दृश्यन्ते शार्मण्यानां पराभवः॥ १८ ॥

अणुप्रहरणास्त्रेण जपानीयानिपातिताः।
भीत्याक्रान्तं जगच्चापि मूढं युक्तविचारणे॥ १९ ॥

तदेव रूसैःसंगत्य चाक्रान्ताः सर्वतोदिशः।
शार्मण्यास्त्यक्तजीवाशाः शरणं प्रतिपेदिरे॥ २० ॥

नष्टो हिटलरश्चापि नष्टा अनुचरास्तथा।

वृथा विश्वजिगीषापि नष्टा स्मृतिपथं गता॥२१॥

द्वितीयेऽपि महायुद्धे यशो लब्ध्वैवमन्ततः।
आंग्लासाहाय्यकैःसार्धं प्रतिष्ठामपि चाप्नुवन्‌॥ २२ ॥

किं तु राष्ट्रबलं तेषां प्रायो विकलतां गतम्‌।
दूरैव वार्तापूर्वस्य वैभवस्य तदाभवत्॥ २३ ॥

धान्यं नास्ति धनं नास्ति नास्ति स्वास्थ्यं च कस्यचित्‌।
तथाप्यांग्लैर्धैर्यशीलैःसोढं सर्वंसुदुःसहम्‌॥ २४ ॥

ऋणमाम्रकदेश्यानामांग्लैर्देयंतथाब्जशः।
उभयोः संगतं तेन सहजं चाभवत्तदा॥ २५ ॥

युद्धोत्तरव्यवस्थायां जितराष्ट्रस्यसंग्रहः।
तथैव लघुराष्ट्राणामैक्येनबलबर्धनम्‌॥२६ ॥

इमं विषयमुद्दिश्य विचाराय प्रवर्तिताः।
यदा मिलित्वा जेतारस्तदा द्वैधंप्रदृश्यते॥ २७ ॥

आंग्लाम्रकविरोधाय सज्जा रूसाःस्वकैःसह।
युरोपीयेषु पौर्वात्या ह्यासन्रूसानुयायिनः॥ २८ ॥

दृष्ट्वैवं च समुत्पन्नं संघर्षं राष्ट्रनेतृषु।
पुनर्युद्धस्य विषये संजातः संशयो महान्‌॥ २९ ॥

आस्तां परेषां वार्तेयं किंजातं भारते पुनः।
तदेवात्र प्रपश्यामोऽभिप्रेतं तद्धि सांप्रतम्‌॥ ३० ॥

राष्ट्रियाबन्धने युक्तास्तावदेव जिनादयः।
प्रयत्नं कृतवन्तस्ते संगन्तुं राज्यकर्तृभिः॥ ३१ ॥

नियोज्या मुस्लिमाः सर्वे वयं मन्त्रिपदेष्विह।
साहाय्यं कर्तुमिच्छामो राज्यशासनकर्मणि॥ ३२ ॥

तथापि राष्ट्रियांस्त्यक्त्वा केवलैर्मुस्लिमैःसह।
दुष्करं कार्यमित्येव मतमांग्लैःप्रदर्शितम्‌॥ ३३ ॥

तेनाधिकतरो रोषो मुस्लीमानां च हिन्दुषु।
घाताय सर्वथा युक्ता राष्ट्रकार्यस्य ते तदा॥ ३४ ॥

यदा तु राष्ट्रियाः सर्वे विमुक्ता गान्धिना सह।
तदैव मुस्लिभैरैक्यं कर्तुं यत्नो महान्कृतः॥ ३५ ॥

न हितं श्रुतवन्तस्ते वयं श्रेष्ठाः पराक्रमे।
मुस्लीमानां च साम्राज्यमिष्टं न इति वादिनः॥ ३६ ॥

यत्रैषां बहुसंख्यत्वंतत्र युक्तं स्वशासनम्‌।
यत्राल्पसंख्यास्तत्रापि तेषामेव हिताय तत्‌॥ ३७ ॥

एवं किमप्ययुक्तं तन्न मतं कस्यचिद्भवेत्‌।
तथाप्युत्तेजिता धूर्ताराष्ट्रियैरैक्यवादिभिः॥ ३८ ॥

अधिकाधिकमिच्छन्ति स्वातन्त्र्यंराज्यकर्मसु।
स्वहिताय सदोद्युक्ताः परघाताय चोद्यताः॥ ३९ ॥

एवं वैषम्यमस्वास्थ्यं राष्ट्रे तैःसंप्रवर्तितम्‌।
न शान्तिर्हृदये चासीत्कस्यापि सुखकारिणी॥ ४० ॥

तथाप्यांग्लप्रतिनिधिः कथंचिद्राष्ट्रियैः सह।
राज्यव्यवस्थामकरोन्मुस्लीमानां हिताय या॥ ४१ ॥

अखण्डं भारतं वर्षं तिष्ठत्विति मनीषया।
सर्वंतत्स्वीकृतंयद्यप्यन्याय्यं लोकशासनम्‌॥ ४२ ॥

मुस्लीमानां राष्ट्रियाणां समा संख्या हि मन्त्रिषु।
तथा तेष्वन्यपक्षीयाः समाविष्टाश्च केचन॥ ४३ ॥

तथापि नैव संतोषो जिनादीनां कथंचन।
तत्पक्षीया निरुन्धन्ति सर्वकार्येषु सर्वदा॥ ४४ ॥

पाकिस्तानस्य संप्राप्ती राष्ट्रे सर्वत्र खण्डशः।
इत्येव तेषामुद्धोषः स्वातन्त्र्यं चैव शासने॥ ४५ ॥

यावन्न प्राप्यतेऽस्माकमुद्दिष्टं राष्ट्रखण्डनम्‌।

प्रतिकुर्मस्तावदेव सभासु प्रवदन्ति ते॥ ४६ ॥

तत्रापि तेषां कौटिल्यं सुस्पष्टं दृश्यते जनैः।
तदेवात्महितार्थाय शासकैरुपयुज्यते॥ ४७ ॥

एषां वाग्राज्यकर्तृृणां विरुद्धा नो कृतिस्तथा।
हिन्दूनामेव नाशार्थं यतन्ते सर्वदा हि ते॥ ४८ ॥

तथाचिराच्च मुस्लीमैर्हत्यकाण्डं प्रवर्तितम्‌।
वङ्गेषु प्रथमं यत्र तेषामेवानुशासनम्‌॥ ४९ ॥

राजधान्यां तथान्यत्र ग्रामेषु नगरेषु च।
हिन्दूनां क्रियते हिंसा सर्वस्वहरणंतथा॥ ५० ॥

स्त्रीणां विडम्बनं तासामुपभोगो बलात्कृतः।
तथा धर्मान्तरं चापि सीमा क्रौर्यस्य या परा॥ ५१ ॥

निर्दयैस्तत्र हन्यन्ते बालवृद्धातुरा अपि।
गृहाणि चैव हह्यन्ते ह्नियतेऽपि धनं बहु॥ ५२ ॥

मुस्लीमा मन्त्रिणो वङ्गे शासका अनुचारिणः।
सर्वत्र निभृतं प्रान्ते यथाकामं चरन्ति ते॥ ५३ ॥

तथैवान्यप्रदेशेषु घातिता हिन्दवो बहु।
प्रतिकारस्तु तत्रापि निरुद्धो राज्यशासकैः॥ ५४ ॥

व्यथितोऽभून्महास्मासौदृष्ट्वा हत्यां सुदारुणाम्‌।
प्रार्थिता लोकनेतारो मैवमित्यभिभाषिणा॥ ५५ ॥

यदा त्वांग्लैःस्वदेशेऽपि श्रुतं वृत्तं सविस्तरम्‌।
तदा राजप्रतिनिधिर्निन्दितो बहुशो जनैः॥ ५६ ॥

गतः स्वदेशं वेव्हेलस्तदन्यः स्थानभाक्‌ कृतः।
मांटबाटन नामासौराज्ञश्चाप्तस्तथा सुधीः॥ ५७ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां मुस्लीमाभियोगो नामैकाविंशोध्यायः॥ २१ ॥
————

अथ द्वाविंशोऽध्यायः।

धृतराष्ट्र उवाच।

मुस्लीमानामेव पुरा साम्राज्यं भारते ह्यभुत्।
स्थापिता हिन्दवस्तैश्च दासभावे वशीकृताः॥ १ ॥

तथापि ते यथाकालं प्रतिकाराय तत्परा।
मुस्लीमांश्च पराभूय स्वातन्त्र्यं पुनराप्नुवन्॥ २ ॥

राजपूता मध्यदेशे महाराष्ट्रेऽपि हिन्दवः।
सर्वत्र भारते वर्षे दृश्यन्ते युद्धतत्पराः॥ ३ ॥

सर्वेष्वेतेषु चतुरैरांग्लैः संपाद्य शासनम्।
समग्रं भारतं वर्षमचिरात्स्ववशे कृतम्॥ ४ ॥

यदद्य भारतस्यापि स्वातन्त्र्यं दातुमुद्यताः।
तदौदार्यं किलांग्लानां स्तुतिमर्हन्ति तत्र ते॥ ५ ॥

संजय उवाच।

तत्रैव स्थिरमात्मीयं शासनं वै चिकीर्षवः।
मिथो भेदं च कलहं यत्नतः प्रेरयन्ति ते॥ ६ ॥

कुटिला नीतिरप्येषा भारतेऽभुद्यशस्विनी।
आंग्लानां शासनं सर्वैर्भारतीयैः सुसंमतम्॥ ७ ॥

यद्राष्ट्रियैर्विरोधायमुस्लीमाः सततोत्थिताः।
राष्ट्रस्य खण्डने सक्तास्तदप्यांग्लस्य कारितम्॥ ८ ॥

तस्यैव परिपाकोऽयं यद्धिन्दूनां विहिंसकाः।
मुस्लीमाश्च परां कोटिं क्रूरताया गता इह॥ ९ ॥

न युक्तिवादं शृण्वन्ति पाकिस्तानजिगीषवः।
धर्मभूमिरियं तैश्च सर्वथा विकलीकृता॥ १० ॥

सर्वेषां संमतं पूर्वं मोतीलालजिनादिभिः।
यत्प्रस्तुतं देशकार्यं तदिदानीं सविस्तृतम्॥ ११ ॥

पाकिस्तानं विना शान्तिर्देशे नैव भवेत्क्वचित्‌।
वदन्ति प्रकटं लोके मुस्लीमास्ते जिनादयः॥ १२ ॥

आंग्लानां प्रमुखास्तेन विचाराय प्रवर्तिताः।
पुनरागत्यदेशेऽत्र धुरीणैःसंलपन्ति च॥ १३ ॥

राष्ट्रस्य त्रिविधाः खण्डाः करणीयाः प्रयत्नतः।
इति संप्राप्तमत्रैवपरमं संकटं तदा॥ १४ ॥

मुस्लीमानां हितार्थाय पाकिस्तानस्य निर्मितिः।
यत्रैषां बहुसंख्यत्वं तत्र राष्ट्रस्य खण्डनम्‌॥ १५ ॥

तथैवानेकसामन्तास्तत्र तत्र प्रशासकाः।
तेषामपि यथाकामं स्वातन्त्र्यंस्वयमागतम्‌॥ १६ ॥

शिष्टो भागो राष्ट्रियाणां तत्राप्यैक्यं न कुत्रचित्‌।
तत्रा सुस्लीमाः प्रायो जिनादीननुसारिणः॥ १७ ॥

एवं चेय मातृभूमिर्बहुधा शकलीकृता।
संतोषाय न कस्यापि तैरांग्लैर्घटकैर्विना॥ १८ ॥

स्वातन्त्र्यं तादृशंराष्ट्रे यत्प्राप्तमनया धिया।
अन्यां गतिमपश्यद्भिःकथंचिदपि संमतम्‌॥ १९ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां राष्ट्रखण्डनयोगो नाम दाविंशोऽध्यायः॥ २२ ॥
—————

अथ त्रयोविंशोऽध्यायः।

संजय उवाच।

कलहो मास्तु शान्तिः स्याद्रष्ट्रेइत्येव हेतुना।
यत्स्वीकृतं राष्ट्रियैस्तदनर्थायैव भावितम्‌॥ १ ॥

महात्मनः संमता ये हिन्दराष्ट्रस्यमंत्रिणः।
साम्येन सर्वंपश्यन्तो न च्युता स्वीकृवाद्व्रतात्‌॥ २ ॥

आंग्ल एवास्तु हिन्दस्य कंचित्कालप्रशासकः।
इति हेतोः प्राक्तनोऽसौबाटनः संनियोजितः॥ ३ ॥

सर्वतन्त्रस्वतन्त्रश्च पाकिस्तानप्रशासकः।
जिनाभवत्तमेवासन्ननुकूलाश्च मन्त्रिणः॥ ४ ॥

साम्यं सर्वत्र पाकेऽत्र पक्षपातो न कस्यचित्‌।
मुखेनैंव वदन्त्येते कृतिस्तु सुविरोधिनी॥ ५ ॥

हिन्दूनां त्रासजननं भवत्येषां प्रशासनम्‌।
अचिरादेव नाशाय तेषां तत्कल्पितं हठात्‌॥६ ॥

हिन्दवः स्वल्पसंख्यास्ते पीडिताः सर्वथाचिरात्‌।
नापश्यञ्शरणं कंचित्स्थातुं शक्ता न तत्र वै॥ ७ ॥

आदौवङ्गेषु या हिंसा ततोऽपि भयकारिणी।
हिंसा प्रवृत्ता पंजाबे घातिताश्चैव लक्षशः॥ ८ ॥

कुटुंबीया हता बाला वृद्धा नष्टंधनं तथा।
गृहाण्यपि प्रदग्धानि मानव्यं नष्टमेव च॥९ ॥

सर्वंत्यक्त्वा प्रधावन्ति प्राणत्राणपरायणाः।
हिन्दवस्तेऽपि वध्यन्ते मार्गे मुस्लीमबान्धवैः॥ १० ॥

शीखानामपि सर्वत्र विध्वंसः सुमहान्कृतः।
पूजास्थानानि धर्म्याणि ध्वस्तानि सुबहूनि च॥ ११ ॥

सिन्धुदेशोऽप्येवमेव हिन्दूनां कृपणा स्थितिः।
निर्वासिताः पलायन्ते हिन्दभूमिं सहस्रशः॥ १२ ॥

हिन्दराष्ट्रेऽपि मुस्लीमाः पाकिस्तानहितैषिणः।
उद्युक्ता राष्ट्रघाताय न ज्ञातं कपटंतदा॥ १३ ॥

तैरेव नानाशस्त्राणि युद्धोपकरणानि च।
सुगूढं प्रेषितानीह बाह्यतः प्रीतिदर्शकैः॥१४ ॥

राष्ट्रे सर्वत्र मुस्लीमाः सुखेन विचरन्ति ते।

न केऽपि तैर्विरुध्यन्ते स्वकीयत्वेन संमतैः॥ १५ ॥

पाकिस्ताने तु सर्वत्र भीषिता हिन्दवस्तदा।
निःसारिताः स्वतः सर्वे मुस्लीमैर्बलबत्तरैः॥ १६ ॥

एवं सत्यपि सर्वत्र पाकिस्तानप्रशासकाः।
हिन्दूञ्शीखान्दूषयन्ति बन्धूनां हिंसका इति॥ १७ ॥

महत्यापतिता राष्ट्रे संकटानां परंपरा।
महात्माप्यवदद्धा ! धिक्‌ कष्टं ! स्वातन्त्र्यमीदृशम्‌॥ १८ ॥

तथाप्यहिंसा न त्याज्या धर्मस्त्तर प्रतिष्ठितः।
उपादिशति तानेवं ये ह्यस्य मतमानिनः॥ ५९ ॥

प्रतिकारो न हिंसाया हिंसया युज्यते त्विह।
हिंसापराणां म्लेच्छानां प्रेम्णैव हृदयं जयेत्‌॥ २० ॥

अक्रोधेन जयेत्क्रोधमिति धर्मानुशासनम्‌।
तदेव पाल्यसस्माभिः प्रणीतमृषिभिः पुरा॥ २१ ॥

महात्मनो वच इदं प्राकृतानां न तुष्टये।
कृते प्रतिकृतं त्वेव तेषां बहुमतं तदा॥ २२ ॥

तथापि लोकशान्त्यर्थं महात्मा यततेऽनिशम्‌।
ग्रामाद्‌ ग्रामं स गत्वैव लोकान्संबोधयत्यपि॥ २३ ॥

शीखादयस्तु मुस्लीमैःपाकिस्तानान्निराकृताः।
संतापितास्तदागच्छन्हिन्दभूमिं प्रयत्नतः॥ २४ ॥

वदन्तिप्रकटं वध्या मुस्लीमा हिन्दवासिनः।
हतास्तदीयैराप्ता नो हृतं सर्वस्वमेव च॥ २५ ॥

वदन्मृदु महात्मा तु संसान्त्वयति तानपि।
भवतां महती हानिरिति शोचामि वैभृशम्‌॥ २६ ॥

अत्रत्यान्मुस्लिमान्हत्वा निष्कृतिर्न भवेद्यतः।
अतः शान्तिं समाश्रित्य युक्तं प्राप्तस्य सेवनम्‌॥ २७ ॥

इत्येवमादिभिर्वाक्यैर्लोकेषु शममिच्छति।
तन्मतेनैव वर्तन्ते हिन्दभूमेः प्रशासकाः॥ २८ ॥

महान्तं यत्नमास्थाय मुस्लीपास्तैश्चरक्षिताः।
तथा प्रशामिता देशो हिन्दुशीखादयो जनाः॥ २९ ॥

तथापि पाकिस्वानीयाः सर्वदा कलहप्रियाः।
यत्किंचित्कारणं कृत्वा विरोधाय सदोद्यतः॥ ३० ॥

मिथ्याप्रलापैर्हिन्दूनां पीडायैच कृतोद्यमाः।
महात्मापि न पर्याप्तोमुस्लीमानां प्रशान्तये॥ ३१ ॥

तैः प्रेरिता वायवीयाः क्रूराहूणाः सहस्रशः।
काश्मीरदेशामाक्रम्य पीडयन्ति भृशंप्रजाः॥ ३२ ॥

तत्र यद्यपि मुस्लीमबाहूल्यं शासको नृपः।
हिन्दूरेवेत्यसंतुष्टास्तत्रत्या अपि केचन॥ ३३ ॥

संगत्य तैश्चपाकीया हूणसाह्यमवाप्तुवन्‌।
दाहयन्ति बहून्ग्रामान्घातयन्ति जनानपि॥ ३४ ॥

मुस्लीमेष्वेव संघर्षस्तत्रतत्र महानभूत्‌।
भीषितश्च तदा राजा साह्यार्थंप्रार्थयत्स्वकान्‌॥ ३५ ॥

आगताः सैनिकाश्चापि हिन्दराष्ट्रात्सहस्रशः।
काश्मीररक्षणार्थाय हूणनिःसारणाय च॥ ३६ ॥

तथापि हूणान्पाकीया युद्धोपकरणादिभिः।
साह्यं कुर्वन्ति तेनैते पराजेतुं सुदुःशकाः॥ ३७ ॥

पाकिस्ताने समवेशः काश्मीरस्य सदोचितः।
जिनादीनां मतं तेन संघर्षोऽयं महान्कृतः॥ ३८ ॥

यत्र यत्र हि मुस्लीमा भवेयुस्तत्र तत्र च।
पाकिस्तानस्य भागः स कार्यःसर्वप्रयत्नतः॥ ३९ ॥

इत्येव नीतिमाश्रित्यभेदः सर्वत्र कारितः।

मुस्लीमानां धुरीणैःस फलितो भारते यथा॥ ४० ॥

तथा सौराष्ट्रदेशेऽपि जुनागडनृपः खलः।
पाकीयैरेव संगत्य प्रज्ञापीडार्थमुद्यतः॥ ४१ ॥

हिन्दूनां तत्र बाहुल्यं तैर्विरोधः समाश्रित।
प्रजासंघर्षभीत्यैव नृपः पाकं पलायितः॥ ४२ ॥

दक्षिणस्यामपि दिशि भागानगरपालकः।
स्वयं मुस्लीमधर्मीयः स्वकीयानां हिते रतः॥ ४३ ॥

दिल्लीश्वरेण यः प्रान्ते नियुक्तः सेवकः पुरा।
स्वयमेवाभवद्राजा भागादेशं वशेऽकरोत्‌॥ ४४ ॥

पश्चादांग्लैश्चसंगत्य तेषां यत्संमतं प्रियम्‌।
तदेव कुर्वन्ति सदा वंशजास्तस्य सांप्रतम्‌॥ ४५ ॥

नष्ट दिल्लीपते राज्यं महाराष्ट्रं तथा गतम्‌।
अयं तु वर्धते धूर्तः कालमानं विचार्यच॥ ४६ ॥

प्रायः प्रजा हिन्दवएव तस्य
तथापि राज्ये बहवस्तदीयाः।
महत्पदे शासनकार्ययुक्ताः
कुर्वन्ति पीडा विविधाः प्रजासु॥ ४७॥

यदा च भारतं वर्षखण्डितं तदनेकधा।
आंग्लैस्तदैव सामन्ताः स्वतन्त्रा इति घोषितम्‌॥ ४८ ॥

तथापि बहबो भूपाः स्वप्रजामतवर्तिनः।
हिन्दाग्रणीमिः संमन्त्र्यसर्वेषां तोषमाप्नुवन्‌॥ ४९ ॥

निर्माय संधान्केषांचिदन्ये लीना महत्तरे।
राष्ट्रेतेन बलंतेजो वर्धते लोकसौख्यदम्‌॥ ५० ॥

एकरूपाः प्रजाः सर्वाहिन्दराष्ट्रेसमागताः।
मन्त्रिणोऽपि सदा तासां सुखायासंश्च तत्पराः॥ ५१ ॥

भागाराज्याधिपस्त्वत्र दीर्घं मन्त्रं स्वमन्त्रिभिः।
कृत्वा हिन्देन प्राग्वच्चसंबन्धं निश्चिकाय सः॥ ५२ ॥

तत्रापि बहवः शंकाः प्रकल्प्य पुनरेव सः।
स्वदूतान्प्रेषयत्येव वादार्थं हस्तिनापुरम्‌॥ ५३ ॥

एवं कालापहरणं यावत्कुटिलकारितम।
तावत्प्रजापीडनाय तत्परा हस्तकाः सदा॥ ५४ ॥

रझाकारा इति ख्याता हिन्दुनाशाय चोद्यताः।
जीवितं धनमेतेषां स्त्रीपावित्र्यंहरन्ति ते॥ ५५ ॥

तथा पाकप्रेरणया बलवृद्धिं चकार सः।
युद्धोपकरणैःसर्वैः सिद्धां सेनां करोत्यसौ॥ ५६ ॥

सर्वत्र भारते चारान्गूढं संप्रेष्य यत्नतः।
उत्तेजयति मुस्लीमान्हिन्दराष्ट्रविनाशने॥ ५७ ॥

धृतराष्ट्र उवाच।

पाकीयानां दुष्कृतिभिर्यन्महात्मा न कोपितः।
स्वकीयेष्वेव शान्त्यर्थं यतते तद्यथोचितम्‌॥५८ ॥

सद्वृत्तिमेतां जानद्भिरांग्लैःपूर्वं सुतापितः।
मुस्लीमानामेव राज्यं भारते कर्तुमुद्यतः॥ ५९ ॥

स दृष्ट्वा बहुधा पीडामीदृशीं पाककारिताम्‌।
ततः किमकरोत्तन्मे वद्‌ संजय पृच्छते॥ ६० ॥

सजय उवाच।

सौजन्यस्य परां कोटिं गतो लोकानुपादिशत्‌।
स्वकीयानेव गान्धी तत्प्राकृतानां न संमतम्‌॥ ६१ ॥

स्वेषां पाके कृता हानिस्तस्या इच्छन्ति निष्कृतिम्‌।
अत्रत्यानां मुस्लिसानां पीडां कुत्वा कथंचन॥६२ ॥

तेनव्याकुलितो गान्धी महात्मा स्वयमाचरत्‌।

प्रायोपवेशनं स्वेषां शुध्यर्थं शान्तये तथा॥ ६३ ॥

आदावेव स वार्धक्यात्क्षीणशक्तिर्विशेषतः।
एतेन चलितुंस्थानान्न शक्नोति पदात्पदम्‌॥ ६४ ॥

जीविते चास्य संजातः संशयो वैमहांस्ततः।
अस्येष्टमपि तत्कर्तुं नेतारः स्वयमुद्यताः॥ ६५ ॥

पक्षपातो मुस्लिमेषु हिन्दुनाशाय सर्वथा।
भवतीति मतं तत्र केषांचन विरोधिनाम्‌॥ ६६ ॥

संतापिता ब्रुबन्त्येते गान्धी मुस्लीमपोषकः।
तेषामेव प्रीतये सद्राष्ट्रमेतेन खण्डितम्‌॥ ६७ ॥

तथापि नैव संतुष्टो मुस्लीमानां प्रियंकरः।
सर्वस्यानर्थजातस्य कारणं चास्य तन्मतम्‌॥६८ ॥

तेष्वेवासन्नुग्रतराःकेचनैवाततायिनः।
प्रार्थनावसरे क्षिप्तस्तत्रैकेनाग्निगोलकः॥ ६९ ॥

सहसैव निरद्धोऽपि शासकैर्दण्डधारिभिः।
उत्पन्नःसंशयश्चास्य जीविते तु महात्मनः॥७० ॥

ततस्तद्रक्षणार्थाय नियोज्या दण्डधारिणः।
इत्यपि स्वीकृतं नैव मतं स्वेषां महात्मना॥७१ ॥

मदीयाः सर्वएवैते यद्यपि स्युर्विरोधकाः।
न मे भीतिर्विचरतो वर्तते मनसि क्वचित्‌॥७२ ॥

इति ब्रुवञ्जनान्सर्वांस्तत्र संमिलितांश्च सः।
उपादिशत्युनुदिनं यद्राष्ट्रस्य हितावहम्‌॥ ७३ ॥

तत्रैको जनसंमर्देदुरात्मा घाततत्परः।
आवर्तनलिकायन्त्रं गृहीत्वा संमुखोऽभवत्‌॥७४ ॥

आक्षिप्य गुलिकाश्चास्य देहे जर्जरिते तदा।
प्राणैर्व्ययोजयद्यावन्न ज्ञातं कैरपि क्वचित्‌॥ ७५ ॥

क्षणादेवापतद्‌ भूमौ’हरे राम!‘इति ब्रुवन्‌।
समदृष्टिः प्रशान्तात्मा सर्वभूतहिते रतः॥ ७६ ॥

हिन्दुमुस्लीमसंघर्षोराष्ट्रखण्डनजो महान्‌।
अपराधिषु तत्रापि क्षमाशीलेन भावनम्‌॥७७ ॥

इति यन्मतमस्यासीत्तन्नागृह्वंश्च पामराः।
पापीयस्तत्र एवैतद्यन्महात्मैव घातितः॥ ७८ ॥

कृतार्थाः कारिताश्चांग्ला यैराष्ट्रं खण्डितं किल।
उत्तेजिताश्च मुस्लीमा अस्वास्थ्यं सर्वतोऽभवत्‌॥ ७९ ॥

गतो गान्धी महात्मासौ गीताप्यत्र समाप्यते।
हा धिक्‌! स्वकीयैरेवेयं राष्ट्रहानिः कथं कृता॥८० ॥

सत्यस्य माहात्म्यमहिंसकेषु
यावन्न संस्थापितमत्र पूर्णम्‌।
गीतापि तावद्धितकारिणीयं
सर्वप्रिया स्थास्यति भूतलेऽस्मिन्‌॥ ८१ ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायामापद्योगो भाम त्रयोविंशोऽध्यायः॥ २३ ॥
—————

अथ चतुर्विंशोऽध्यायः।

धृतराष्ट्रउवाच।

महात्मा निर्ममःसर्वञ्शान्तिमेव समादिशत्‌।
तस्येदं मरणं श्रुत्वा बहू शोचामि संजय॥ १ ॥

ततः परंकिमभवत्किमकुर्वंश्चमन्त्रिणः।
आक्रान्तं हिन्दुराष्ट्रं वा मुस्लीमैस्तद्वदाधुना॥ २ ॥

महात्मनो हि मरणे राष्ट्रे सर्वत्र विप्लवः।
स मुस्लीमहितायैव भवेदिति सुनिश्चितम्‌॥ ३ ॥

**संजय उवाच। **

**काश्मीरेषु महद्युद्धमादावेव प्रवर्तितम्‌।
पाकीयैर्देश आक्रान्तः प्रजाश्च बहु पीडिताः॥ ४ ॥ **

मुस्लीमा अपि तत्रत्या हताः पाकीयबान्धवैः।
काश्मीररक्षणं युद्धे कुर्वते हिन्दुसैनिकाः॥ ५ ॥

पश्चात्यराष्ट्रसंघोऽपि न्यायान्यायविवेचकः।
ज्ञापितः सर्वमेवेदं वृत्तं हानिकरं महत्‌॥ ६ ॥

**तत्रत्यैः प्रमुखैःसम्यगाहूयोभयपक्षिणः।
श्रुतं विस्तरतश्चापि काश्मीररणकारणम्‌॥ ७ ॥ **

**प्रत्यक्षं स्वयमागत्य दृष्टा चापि रणस्थितिः।
युद्धाद्विरम्यतां सर्वैरित्यादिष्टं समञ्जनम्‌॥ ८ ॥ **

तथापि नैव पाकीयाः शृण्वन्ति वचनं हितम्‌।
यकिंचित्कारणं कृत्वा युद्धायैव समुद्यताः॥ ९ ॥

**तथा सुव्यापृतान्दृष्ट्वाहिन्दराष्ट्रप्रशासकान्। **
**गान्धीवधेनाधिकं च सर्वथैव समाकुलान्‌॥ १० ॥ **

**मानी दृप्तः स्वतन्त्रोऽहमिति भागाधिपो ब्रुवन्‌।
निजामोऽप्यधिकां पीडां स्वप्रजाभ्यो ददाति ह॥ ११ ॥ **

**लोकच्छन्दानुसारेण भाव्यं वैराज्यशासनम्‌।
इति ब्रुवाणा नेतारःकारागारेषु पातिताः॥ १२ ॥ **

**हिन्दूनां सर्वथा घातं कर्तुमन्ये समुत्सुकाः।
स्वैरं शस्त्राणि संगृह्य मुस्लीमा विचरन्त्युत॥ १३ ॥ **

**यन्निर्दयैःकृतं वङ्गेपश्चाबेऽन्यत्र कुत्रचित्‌।
तदेव प्रकटं राज्ये क्रियतेऽप्यविरोधितम्‌॥ १४ ॥ **

भ्रष्टाः स्त्रियोहृता संपज्जीवनं कष्टमेव तत्‌।
केचनैव कथंचिञ्च हिन्ददेश समागताः॥ १५ ॥

मन्त्रिणश्च सुसंमूढा मरणेन महात्मनः।
त्राणार्थं प्रार्थिवाश्चैतैर्निवेद्य नृपकारितम्‌॥ १६ ॥

तथापि कलहो मा भून्मुस्लीमैरिति चिन्तया।
क्षान्तं तैस्तद्यथापूर्वंनिजामकृतपातकम्‌॥ १७ ॥

स्वकीयानां तु रक्षार्थं गूढं चाराः प्रवर्तिताः।
प्रान्ते प्रान्ते च सर्वत्र दण्डिनो दुष्टशासकाः॥ १८ ॥

भागापरिसरे चापि नियुक्ताः सैनिकास्तथा।
स्वप्रजारक्षणार्थाय सज्जाः सर्वत्र शस्त्रिणः॥ १९ ॥

निजामोऽपि स्वयं दूतान्प्रेष्यासौहस्तिनापुरम्‌।
यावत्प्रकुरुते यत्नं बाह्यतो दीर्घकालिकम्‌॥ २० ॥

तावदेव परेभ्योऽपि युद्धोपकरणानि सः।
क्रीणाति गूढंदत्वैवधनं राष्ट्‌जिगीषया॥ २१ ॥

एवं संगत्यपाकीयैः पीडार्थं हिन्दवासिनाम्‌।
सदैव यतते चासौ तेन शान्तिर्नकस्यचित्‌॥ २२ ॥

महाराष्ट्रेऽपि च महाननर्थःसमजायत।
गान्धिनो मरणं यत्र निमित्तं तत्कृतं जनैः॥ २३ ॥

ग्रामे ग्रामे वसन्ति स ब्राह्मणा व्यवसायिनः।
तेषां गृहाणि दग्धानि सर्वस्वं नाशितं तथा॥ २४ ॥

असहायाश्चते सर्वेकारिता ब्राह्मणेतरैः।
मत्सरग्रस्तहृदयैर्ग्राणैरेव बान्धवैः॥ २५ ॥

राष्ट्रनेतृषु संवादः संभेदश्चाप्यजायत।
तथा जनेषु संघर्षः कारितो रूसवादिभिः॥ २६ ॥

महार्घतापि वस्तूनामादौ युद्धनिमित्तजा।
दिने दिने वर्धते सा जीवने दैन्यकारिणि॥ २७ ॥

केवलंवणिजो लोके विपुलं धनमाप्नुवन्‌।

न्यायान्यायसपश्यन्तः केवलं स्वहिते रताः॥ २८ ॥

नेहरूवल्लभादीनां खेरादीनां तथैव च।
मन्त्रिणां महती चिन्ता कथं लोकः सुखी भवेत्‌॥ २९ ॥

‘अजातशत्रु’रित्यस्य बालगंगाधरस्य यत्‌।
प्रथितं नाम तच्चाभूदन्वर्थकमपि प्रियम्‌॥ ३० ॥

मोहमय्यां नियुक्तोऽसौप्रधानामात्यपीठभाक्‌।
यतते शान्तिसौख्यार्थं प्रजानां सततं सुधीः॥ ३१ ॥

यद्राष्ट्रखण्डन कृत्वा प्राप्तं स्वातन्त्र्यमीदृशम्‌।
प्रथमे वत्सरे तत्राप्येवमापत्परंपरा॥ ३२ ॥

पाश्चात्यानां भेदनीतिःसर्वत्रानर्थकारिणी।
तस्या एव प्रभावेन प्राच्यां लोका वशीकृताः॥ ३३ ॥

अत्रापि भारते वर्षेतस्या एव फलं त्विदम्‌।
मुस्लीमान्कारणं कृत्वा हिन्दवो यत्र घातिताः॥ ३४ ॥

उभयोरैक्यसिद्ध्यर्थमवतारोमहात्मनः।
मरणेन तु तस्याद्य राष्ट्रं व्याकुलितं बहु॥ ३५ ॥

तथापि मन्त्रिणो धीरा नियुक्ता राष्ट्रपालने।
स्वयं धैर्यंसमालम्ब्यलोकान्सत्पथमादिशन्॥ ३६ ॥

समञ्जसैर्विचारैश्च प्रेरिता हितकारिणः।
अपसार्यापदः सर्वामहान्तस्तेजसा युताः॥ ३७ ॥

काश्मीरे यच्च पाकीयैर्घोरं युद्धं प्रवर्तितम्‌।
तत्र प्रजासाह्यकारी मुख्यमन्त्री नियोजितः॥ ३८ ॥

हिन्दसेनास्तथा शूराः पराक्रम्य यथातथम्‌।
निराकुर्वन्ति ताः शत्रून्दूरं पापाः पलायिताः॥ ३९ ॥

निजामोऽपि यदा नैव हितबुद्धिं समाशृणोत्।
यदा च तत्प्रजाः सर्वास्तेन व्याकुलिता भृशम्‌॥ ४० ॥

तदासावपि दण्डार्हःकृतो वैहिन्दमन्त्रिभिः।
ज्ञापितश्च सभास्वेवं भाषणैर्विविधैस्तथा॥ ४१ ॥

तदा तस्थानुकूल्याय पाकीयैरपि घोषितम्‌।
स्वल्पापि पीडा चैतस्य देशेऽनर्थाञ्जनिष्यति॥ ४२ ॥

मुस्लीमाः सर्वतो राष्ट्रे तेन संतापिता भृशम्‌।
कोलाहलं प्रकृर्वाणा हन्युर्हिन्दून्सहस्रशः॥ ४३ ॥

तस्मत्स्वावन्त्र्यमस्यैव मन्तव्यं सर्वथा जनैः।
यदस्य संमतंराज्ये तत्स्वीकार्यंसुखेन च॥ ४४ ॥

आंग्लाअपि निजामेन धनं दत्वा वशीकृताः।
अस्यानुकूलंजल्पन्ति दूषयन्ति च मन्त्रिणः॥ ४५ ॥

अन्यायोऽयं महांल्लोके यन्निजामः स्वतन्त्रितः।
पदे पदे पीड्यतेऽसौशासने हिन्दमन्त्रिभिः॥ ४६ ॥

उदारोऽयं सदाचारश्चास्माकं हितकृत्सहृत।
रक्षितव्यःसदास्माभिरापत्सु च सभासु च॥ ४७ ॥

उत्तेजितोऽधिकं चैतैर्जल्पनैरसकृत्तदा।
निजामो न शृणोत्येषां हितवादांश्च मन्त्रिणाम्॥ ४८ ॥

तदा सपदि तस्यापि दुष्कृतं तन्निरोधितम्‌।
प्रेषिताःसर्वतो सेनाः प्रजानां शान्तिहेतवे॥ ४९ ॥

ताभिर्निर्दालिता दुष्टा निजामोऽपि वशीकृतः।
लोकानां सुखशान्त्यर्थंस्थापितं शासनं दृढम्‌॥ ५० ॥

सामाद्येवं समाश्रित्य दण्डं चापि यथोचितम्‌।
जवाहरपटेलादिमन्त्रिणो जयमाप्नुवन्‌॥ ५१ ॥

यथाकाशस्थितः सुर्यो मेघैराच्छिद्यतेऽसितैः।
तमोव्याप्तश्च लोकोऽयं तेन व्याकुलितो भवेत्‌॥ ५२ ॥

पश्चाद्वायुर्जवेनैतान्मेघानुद्धूय सर्वतः।

सूर्यप्रकाशे सर्वांश्च सुखितान्संकरोति ह॥ ५३ ॥

आवृतं सत्यमप्येवमनृतेनेह यत्क्षणम्‌।
स्वतेजसा तल्लोकांस्त्रीन्द्योतयेदचिरात्सदा॥ ५४ ॥

माहात्म्यंहिन्दराष्ट्रस्याप्येवं सत्येप्रतिष्ठितम्‌।
वर्धतेऽनुदिनं तेजोबलयुक्तं सुनिश्चितम्‌॥ ५५ ॥

धृतराष्ट्रउवाच।

गतो यद्यप्यसौगान्धी तथापि तमनुव्रताः।
जवाहरादिनेतार उदारा धैर्यशालिनः॥ ५६ ॥

तमनुस्मृत्यवर्तन्ते लोकानां हितकाम्यया।
इति श्रुत्वाद्य संतोषो भहान्मनसि जायते॥ ५७ ॥

संजय उवाच।

आंग्लानामेव साम्राज्यं भारते संस्थितं चिरात्‌।
तत्तवाभीप्सीतं राजंस्त्वदीयैर्यतितं तथा॥ ५८ ॥

तथापि कालमाहात्म्याद्यत्नैरपि महात्मनाम्।
स्वातन्त्र्यंभारते प्राप्तं खण्डान्कृत्वाप्यनेकशः॥ ५९ ॥

पाकिस्तानस्यनिर्माणे नानाक्लेशपरंपरा।
त्वदीयैरेव सर्वतत्कृतं नास्त्यत्र संशयः॥ ६०॥

अधुनापि वदन्त्येते साम्राज्यकृतनिश्चयाः।
भारतेऽप्यांग्लमाहात्म्यं त्वदीयाश्चर्चिलादयः॥ ६१ ॥

अटलीसदृशास्त्वेतेऽप्युदारा अधिकारिणः।
भारतस्य हिते युक्तास्तवेच्छा तैर्निराकृता॥ ६२ ॥

अन्यत्रापि च राष्ट्रेषु लोकः स्वातन्त्र्यमिच्छति।
जातस्तत्र च संघर्षःपरकीयः प्रशासकैः॥ ६३ ॥

पाकिस्तानप्रणेतापि जिना कालवशं गतः।
हिन्दूनां पीडनायैव तदीयास्तु सदोद्यताः॥ ६४ ॥

निःसार्यन्ते बलात्सर्वं हिन्दवस्त्राणमीप्सवः।
हिन्दभूमिमाश्रयन्ति पाकीयानां हिताय तत्‌॥ ६५ ॥

तथापि हिन्ददेशेऽत्र नेतारः साम्यवादिनः।
महात्मनो वचः स्मृत्वा यतन्ते न्यायतः सदा॥ ६६ ॥

मुस्लीमोऽयमयंहिन्दुर्ब्राह्मणोऽप्यथवा कृषी।
इति जातीयभेदोऽयं प्रभवेद्राष्ट्राघातकः॥ ६७ ॥

तस्माज्जातीयतावादंनिराकर्तुं समूलतः।
यतन्ते राष्ट्रनेतारः सर्वलोकहिताय च॥६८ ॥

एतेऽपि स्युर्यथाकालंलोकैरनुसृता नृप।
उभयोरिह चैकात्म्येकार्यसिद्धिः स्थिता ध्रुवा॥ ६९ ॥

यत्र लोकाग्रणीर्धीरो लोकोऽपि त्यागशीलवान्।
तत्र श्रीर्विजयोभूतिभेवेद्राष्ट्रंसमुन्नतम्‌॥ ७० ॥

॥ इति श्रीगान्धीगीतायां सर्वमङ्गलयोगो नाम चतुविंशोऽध्यायः॥२४ ॥

॥ समाप्तेयंगान्धीगीता॥

शुद्धिपत्रम्।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1723886006jzjkhkj.jpg"/>

अशुद्धम्	शुद्धम्
‘वैदभीर्याः’	‘वैदर्भीयाः’
‘॰मुदिश्य’	‘॰मुद्दिश्य’
‘खिस्तीया’	‘ख्रिस्तीया’
‘॰रौषधीनां’	‘॰रोषधीनां’
‘॰तप्तराः’	‘॰तत्पराः’
‘॰दौबर्ल्यं’	‘॰दौर्बल्यं’
‘॰तनः अद्य’	‘॰तनश्चाद्य’
‘राष्ट्रीयाः’	‘राष्ट्रियाः’
‘खिस्ताश्च’	‘ख्रिस्ताश्च’
‘सप्तथं’	‘सत्पथं’
‘न्यस्थे॰’	‘न्यस्ये॰’
‘राष्ट्रीया’	‘राष्ट्रीया’
‘दयालतः’	‘दयालवः’
‘अनाश्चित्य’	‘अनाश्रित्य’
‘सशस्त्र॰’	‘सशस्त्रा॰’
‘आहिताय’	‘अहिताय’
‘एवमेवे’	‘एवमेते’
‘येव’	‘येन’
‘एवे’	‘एवं’
‘वैयर्थ्य’	‘वैयर्थ्यं’
‘हितं’	‘हि तं’

‘राष्ट्रीय’	‘राष्ट्रीय’
‘नियुक्तासु’	‘नियुक्तास्तु’
‘सन्यस्त॰’	‘संन्यस्तः॰’
‘॰ष्कारं व्रतं’	‘॰ष्कारव्रतं’
‘°दांग्ला॰’	‘°दांग्ला॰’
‘व्यापृतो जनः’	‘व्यापृता जनाः’
‘॰श्चर भाव॰	‘॰श्वरभाव॰
‘॰स्ति केषु’	॰स्तिकेषु
‘उपकृताः’	‘उपकृता’
‘अदासी कर्तुम्‌’	‘अदासीकर्तुम्‌’
‘रज्जन’	‘रञ्जन’
‘व विभोः’	‘वै विभो’
‘संत्रोद्य–’	‘संचोद्य–’
‘समुदिश्य’	‘समुद्दिश्य’
‘सर्वेऽऽप्येते’	‘सर्वेऽप्येते’
‘॰व भूमा॰’	‘॰वन्भूमा॰’
‘पराभवः’	‘पराभवाः’
‘हिन्दू॰’	‘हिन्दु॰’
‘बहवः शंकाः’	‘बह्वीः शंकाश्च’
‘एवैत॰’	‘चैवैत॰’

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1723913501zjhjk.jpg"/>

Notes.

1 This ध्यानऽerves also as a short introduction to the main work.

2 The Kaurava King of the original Bhagavadgita is taken here as a representative symbol of British Imperialism; while Sanjaya is the king’s chairoteer and adviser.

3 The Viceroy and Governor General of India.

4 Session of the Indian National Congress at Lahore, Punjab; Pandit Jawaharlal Nehru being President in 1929, when a Resolution was passed declaring complete independence as the goal of India.

5 The famous Dandi March of 1930, led by Mahatma Gandhi; preparation ot salt was also taken up as a movement in various other places.

6 “Divide and Rule” policy, so successfully followed by all politicians.

7 Invasion of Alexandar the Great, from North-West of India.

8॰फले असक्तः“Not attached to the results of his actions.”

9 एतं stands for सत्त्व, which is not intimidated by any torture, not even by death.

10 “Union is strength”.

11 Everything is done by the representatives of the people, but solely in the name of the king who individually is powerless in the actual administration

or direction of the subjects of national interest.

12 The machinery of rule in India, as developed by the English, left no scope for any individual bias.

13 Non-cooperation with Government, and bycott of English services by all Indians.

14 Bycott of English goods.

15 The incident is given in the Vanaparvan of the Great Indian Epic, The Mahabharata: Pandavas bereft of their royal power, were living in exile in forest; where the Kaurava prince, having gone in the forest, under the pretext of inspecting the cowsheds, but wishing to humiliate the Pandavas, was attacked by the Gandharvas and made Captive. When the exiled brothers heard this, they released him trom captivity, showing thereby, that in times of difficulty they were one.

16 Eldest Pandava brother, Dharmaraja.

17 Legislative Assemblies were established in different provinces, where the socalled representatives of the people, sat and passed resolutions; but the Governor had supreme powers, and these resolutions were often of no practical use.

18 Lord Curzon, Viceroy and Governor General of India, was the first to bring about the partition of Bengal, which caused great commotion in the country.

19 Queen Victoria’s proclamation, when the ruling powers of India, were taken over from the East India Company.

20 The socalled Anarchists of Bengal.

21 Session of the Indian National Congress, at Calcutta, where under the presidentship of Dadabhoy Nowroji, a resolution was passed, declaring “Swarajya”—Homerule–as the goal of the National movement, accepting bycott of foreign goods, as one of the means to that end.

22 These were the Liberals, who stood for cooperation with Government, relying upon the good will of the English.

23 The Responsivists, who, while cooperating with the Government, where the good of the country could be achieved thereby, showed readiness to oppose the Government, where necessary from viewpoint of National good.

24 These relied upon their own efforts; and subsequently developed into non-cooperators.

25 Killing of the thousands of innocent Indians in Jalianwalla, Punjab; where the people were called to attend a meeting, and shot down by English soldiers under Dyar.

26 Rabindranath Tagore of Bengal, who won worldwide fame as poet.

27 Jagadishchandra Bose, the famous scientist of India.

28 Even those, who, with good motives, worked, but failed, deserve praise. “Not failure, but low aim is crime,”

29 Lala Lajpat Rai, Lion of Punjab.

30 Pandit Madan Mohan Malaviya of United Provinces.

31 Father and son, Pandit Motilal and Javaharlal Nehru, of whom the son, leads the destinies of the Nation, at present.

32 Swami Sraddhanand, who was shot dead by a Muslim fanatic, in Delhi.

33 Surendranath Banerji, called the “uncrowned ruler of Bengal.”

34 Babu Motilal Ghose, of the Amrit Bazar Patrika, Calcutta.

35 Barrister C.R. Das.

36 Subhashchandra Bose, and Sen Gupta.

37 Yogi Shri Aravind, now at Pondicherry.

38 From the Late Sir Vijaya Raghavacharya down to C.Rajagopalachariar, the present Governor General of India.There are, of course, many patriots other than the Acharyas of the South;the present is only an indication.

39 Lokamanya Bal Gangadhar Tilak.

40 The Hon. Mr.Gopal Krishna Gokhale, founder of the Servants of India Society.

41 The Rt Hon. V. S, Shrinivas Shastri, president of the above S. I, Society.

42 For some time, the trinity consisting of (1) Lal ( Lajpatrai ), (2) Bal ( Lokamanya Tilak ) and (3) Pal ( Bipinchandra ), led the Indian Nation.

43 Round Table Conference, held in England in 1931, where Indian leaders of different political parties were invited to discuss the new constitution of the socalled “Svaraj.” No agreement could be arrived at after long and numerous meetings, and, at last, “Communal Award” was graciously granted to the Indian Nation, by Mr.Macdonald’s Government, in 1932.

44 Mahatma’s fast, which brought about the Poona Pact, by which the depressed classes joined hands with the National Congress, on 26th September 1932.

45 Congress Session which met at Allahabad.

46 The Muslim League, which functioned all over India, in the exclusive interests of the Muslims. It never acknowledged Congress as the representative of the whole of India and in spite of Mahatma Gandhi’s efforts, always stood for opposing the proposals for a united India.

47 The constitution of 1935, which provided for weightage to minorities,i.e.the Muslims, so that where they were in a majority they could easily capture the Government of the Provinces, while in others, where they were in minority, special additional seats were given to them, the result being that muslims became powerful in all the provinces of India.

48 The second world war, which subsequently engaged almost all the Nations of the world.

49 Sanskritised form for “Germans”

50 “Russia” in friendship wth the Germans, attacked Poland, and divided the subjugated nation among themselves.This served as the cause for the English to declare war against Germany.

51 Congress ministries resigned in a body, as a protest against the Viceroy’s declaration of war, without consulting them.

52 Sir Stafford Cripps was deputed to India, in March 1942, to discuss the situation with Indian leaders. Britain’s offer was more in terms of the future than of the present.Gandhiji called it a ‘Postdated cheque’ and Cripps had to return without securing cooperation of India’s leaders.

53 “Quit India”movement started by Gandhiji; he declared ‘Let the British leave India, they need not worry about the disturbances in the country.’

54 A mass meeting was held in Bombay on the night of 8th August 1942, where Gandhiji proclaimed his formula “do or die,” and immediately, leaders all over India, were arrested; this was followed by a terrific suppression by the Government.

55 While kept under arrest in Agakhan palace, near Poona, Gandhiji suffered a terrible loss; the death of his wife, Kasturba.

56 The ‘Atom bomb’ which brought the war to a deplorable end.

57 ‘Amraka’ a sanskritised form for Americans.

58 ‘Direct action’ of the Muslims, which started with killing of Hindus in Bengal, and the trouble took a serious form in other places, also.

59 Lord Wavell was called back after these disterbances, and Mount Batton appointed Viceroy and Governor General of India.

60 The Nehru report, to which all Indian leaders including Jinah, had agreed.

61 Pathans of the North-west Frontier attacked Kashmir, and were instigated and aided by the leaders of Pakistan.

62 The Nizam of Hyderabad, in the Deccan.

63 The United Nations Organization, having its offices at Lake Success, in America, was approached on this point; the Pakistan representatives, having now admitted their share in Kashmir aggression, the matter is still undecided, though an Armistice has recently been declared.

64 UNO Commission visited India to see the actual state of things and discuss the desirability of a compromise.

65 Leading members of the State Congress.

66 Communists taking their inspiration from Russia.

67 Struggle for independence in Indonesia, Indochina etc.

68 Making it impossible for the Hindus to stay in Eastern Pakistan, the recent shifting of lacs of

Hindus to West Bengal, has added to the difficulties of the Indian Government.

69 Being originally intended to be an imitation of the Bhagavadyita, this Gita also closed with 18th Adhyaya; but the manuscript lay with the author, for so many years, without its having any body to publish it, So that when, sometime back, the Hon. Shri Mavalankar read the manuscript, he suggested that the text be brought upto-date, including all the important developments in the National struggle for independence; and the author readily accepted the kind suggestion, adding six more Adhyayas, Thus bringing the total to 24.

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1723916743kjkkkklk.jpg"/>

]