गोदवर्मयशोभूषणम्

[[गोदवर्मयशोभूषणम् Source: EB]]

[

[TABLE]

INTRODUCTION

• Godavarmayasobhūṣaṇa* of Arunagirikavi is a short work dealing with the arthālankāras, modelled on the arthālaṇkāraprakaraṇa of Vidyānātha’s Pratāparudrayaśobhūṣaṇa, the illustrative verses being composed in praise of King Godavarma of Bimbali.

The author Aruṇagiri, we understand from the colophon to the work, was a Brahmin hailing from Col̥adeśa, and was the son of one Śesādri and disciple of Veṇkaṭadri, and belonged to the Kauṇḍinyagotra. There are three Aruṇagiris known to students of the Sanskrit literature of South India. Two of them were the protéges of Vijayanagar kings; Dinḍimakavisārvabhauma Aruṇagirinatha I, the protégé of Devarāya II (A. D. 1422-1448) and the author of Somavallīyogānanda-prahasana;¹ and Kumāradindima Arunagirinatha II, the protége of Krsnadevaraya (A. D.1509-1530) and the author of Virabhadravijaya². The third Arunagiri is Arunagirinātha alias Aruņācalanātha, the author of the commentaries Prakasika on Kalidasa’s Raghuvamśa and Kumārasambhava³. But none of these Arunagiris can be identified with the author of this Yasobhüşaṇa, for the details supplied by the author regarding himself do not apply to any of these. The Dinḍima Arunagiris belonged to the Gautamagotra⁴, and also lived before our author⁵; and the commentator Arunagiri was the

son of one Rāmadatta⁶, and was probably a non-Brahmin.⁷ So Arunagirikavi is different from these. Nothing more is known about him except that he is also the author of a stotra Gaurisataka, from which he quotes a śhloka in this work⁸, but no manuscript of this work seems to have been known.

Godavarma eulogised in this work was a king of Uttarabimbali⁹,राजग्नुत्तरबिम्बलेश etc., (p 45), प्रख्यातकीर्त्यत्त र बिम्बलेश etc., (p. 46), etc. (ibid, p. 3.)”), that is Vațakkumkur, a small principality in medieval Kerala, annexed to Travancore by Martāṇḍavarma Mahārāja in A. D. 1754. Though small, Vaṭakkumkur was a powerful and prosperous country during the days of the Portuguese and the Dutch in Malabar, and was one of the four subordinate kingdoms under Cochin, the other three being Porakad, Parur and Alangad¹⁰ and SouthVempoli (Tekkumkur). Vide Travancore Archaeological Series, Vol. II,”). In Dutch records, it is mentioned as Berkenkoor, and was well-known among the foreigners for its abundance of pepper. A large portion of the modern Kottayam Division in Travancore seems to have been under the sway of Vatakkumkur in those days. As for the identity of the king Godavarma, we find a Godavarma of Bimbali eulogised by Vasudeva in his Bhr̥ṇgaśandeśa in the verse¹¹:

इत्थं नत्वा गिरिवरसुतां गोदवर्मक्षितीन्दो-
रग्रेसम्भावचपुरवरं प्रस्फुरद्धेमसालम्।

यद्युद्धेषु त्रुटितविमतस्तोमकण्ठान्त्रदाम-
प्रच्छन्नाशेष्वसिलतिकया दिद्युते विद्युतेव॥

and by Melputtūr Nārāyaṇa Bhaṭṭatiri in the following verses¹²:

त्वत्कीर्तिप्रसरे नितान्तधवले प्रौढां त्रिलोकीवधूं
द्रागालिङ्गति बिम्बलीश ! किमिव ब्रूमस्तदीयां दशाम्।
हर्षान्मीलितमर्कचन्द्रनयनद्वन्द्वं तमःकैशिकं
व्यामुक्तं गलितं नृपान्तरयशःक्षौमं क्षमावल्लभ !॥१॥

समीकरोषि स्वमनो दधानः
समीकरोषि द्वितयानरातीन्।
असंश्रितत्वानपि संश्रितत्वा-
च्चेरेन्द्र(व)त्सौवपदे करोषि॥२॥

कृपाणीयं (बि)म्बल्यधिप ! रणमत्तारिपटली-
गोलोत्कृ(त्तिः? त्तिं) कत्रींरुधिरकणसिक्तीतवभुजे।
जगद्याथाकामकिबलनकणेघातकलना-
रसार्ताकार्तान्तीं परमनुसरीसर्ति रसनाम्॥३॥

कालाम्भोदालिकेशी कुलगिरिकुचभाराञ्चितेयं त्रिलोकी-
बिम्बोष्ठीं बिम्वलीश !त्वदुपगमसमुत्कण्ठया ताम्यतीव।
अन्तस्सन्तापभारं कलयति यदियं त्वत्प्रतापोष्मरूपं
कीर्तिछायापदेशाद्वहति च नितरां सर्वतः पाण्डिमानम्॥४॥

त्वद्धाम्ना काञ्चनाद्रौद्रवति सुरगणाः प्रापुरार्ताविरिञ्चं
सोऽयं प्रागेव शम्भुं शरणमुपगतः पङ्कजम्लानिखिन्नः।
शम्भुः प्रागेव यातो रजतगिरिविनाशाकुलः पद्मनाभं
सोऽपि क्षीराब्धिशोषादवशमतिरगात्त्वन्मनीषां विशालाम्॥५॥

अयि गिरिवरकन्ये ! नित्यमेतावदेव
प्रणयविवशभावात्तावदभ्यर्थयेऽहम्।
जयतु चिरमवन्यां प्राप्तनिस्सीमशर्मा
विदलितरिपुमर्मागोदवर्मा सुकर्मा॥६॥

त्वय्युद्दामप्ररूढप्रणयरसमयं साधु पाथेयजातं
संगृह्णन्तो दिगन्तप्रसर(ण)निपुणैस्त्वद्यशोभिस्सहायैः।
त्वत्संवासोत्सवानां चिरमननुभवात् खेदयन्तोऽपि राजन्।
सद्यस्सम्प्राप्तिसङ्कल्पनकुतुकवशादाश्वसन्तो व्रजामः॥७॥

The qualities attributed to Godavarma by these two poets, especially his unique swordsmanship, which stands out as his most prominent characteristic, well apply to the Godavarma described by Aruṇagiri(1). Therefore it is likely that the Godavarma of Aruṇagiri is the same as the king extolled by Vasudeva and Bhaṭṭatiri. If this identification is correct(2), Aruṇagiri and his Patron can be placed in the latter half of the 16th and the former half of the 17th centuries A. D. when Bhaṭṭatiri and Vâsudeva lived(3).

The importance of Godavarmayaśobhūṣaṇa consists, not in its historical information, of which there is little, but in its being a manual on the arthâlaṅkâras generally recognised by Sanskrit rhetoricians, and in its fairly good poetry. In this respect it is very much like the Pratâparudriya, which, as already mentioned, it follows in the main. But the following differences may, however, be noted between the two works :

Firstly, Godavarmayaśobhūṣaṇa mentions three alañkāras more than Pratâparudriya, namely parikaraṅkura, tatkara and praśnottara. Of these

---

1. Vide, for instance the slokas श्रीमद्बिम्बल etc. (p. 11), तव बाहुभुजङ्ग etc, (p. 13), उद्दण्डबाहुदण्डाग्रे etc. (p. 31), कण्ठं द्विषां etc. (p. 36), कराग्रजाग्रत् etc. (p. 37), and कराला कापि etc. (p. 40), where his swordsmanship is particularly emphasised.

2. Our identification of Godavarma is only conjectural, as there are certain literary records in Malayalam which speak of a Godavarma of Bimbali (cf. Mahakavi, Rao Sahib Ullur S. Paramaswara Aiyar : Sahityaparisat Traimasikam, Ernakulam, Vol. I, pp. 138-39) and also certain Portuguese records which speak of a king of the same name in high terms (cf. M. R. Balakrishna Warrier, Prabandhamañjari Pt. II, Trivandrum, pp. 156-57), It has not been possible to identify these Godavarmas.

3. vide Introduction to the Matsyâvatâra-prabandha in I. 2 of this Journal, where the date of Bhaṭṭatiri is given as 1560–1666 A. D.Vasudeva was acontemporary ofBhaṭṭatiri, as he mentions him in the Bhrṅgasandeśa(p. 17)

parikarâṅkura is seen in Appayya Dīksita’s Kuvalayânanda, but the other two are not regarded as independent alaṅkāras in any of the common works on the subject. Tatkara is the same as what Vidyânâtha illustrates as another variety of samuccaya, and it is noteworthy that Arunagiri himself calls it only as a variety of samuccaya¹³¹, though he gives it a separate name.Prašnottara is usually included in uttara. Jayadeva in his Candrāloka, however, speaks of a prasnottara¹⁴, but it is the same as Arunagiri’s uttara.

Secondly, the order in which the alaṅkaras are dealt with in the two works is slightly different. There is a logical sequence in the order adopted in Pratāparudriya, but not so much in Godavarmayaśobhūṣaṇa.

Thirdly, certain items dealt with in Pratāparudrīya are not seen in the Godavarmayaśobhūṣaṇa: the variety of śleṣa called prakṛtâprakṛtaśleṣa, arthântaranyâsa through kâryakāraṇabhāva, virodha without Śleṣa, and virodha and ekâvâli throughniṣedha are instances.

Lastly, certain items not dealt with in Pratáparudriya are seen in Godavarmayaśobhuṣaṇa : the variety of upamācalled varṇyavācakaluptopamā (i-e. upamâin which both the upameya and the upamavācakasabda are omitted), upameyopamā by vastuprativastubhāva, the division of each of the three varieties of dipaka into two according to guṇa and kriyā, nidarśana by sambhavaddharmayoga, the threefold division of arthāpatti, and the variety of uttara through obscurity in the answer, are instances.

Among the works on alaṅkâra quoted from in this Yaśobhūṣaṇa are Kavyaprakasa¹⁵ (of Mammaṭa) and Bindvalaṇkāra(2) (of Harihara), which are quoted in it by name, and Kâvyâdarśa of Daṇḍin¹⁶.")and Kāvyālaṇkārasārasangraha of Udbhata¹⁷.”), which are quoted anonymously¹⁸. The other quotations in the work are the verse कुटिलालीकलसन्तींetc¹⁹. from the author’s own Gauriśataka, and the verses तद्वल्गुना etc²⁰.”). and अत्रानुगोदं etc²¹”). from Kālidāsa’s Raghuvaṁśa

The present edition is based on a single palmleaf munuscript of the work in the Curator’s Office collection in this Library, No. 164. It was procured from Sri Subrahmanyan Moothatu, Puttiyil, Haripad, and is written in Malayalam script.

————————.

2. Vide infra, p. 23. It is uncertain whether Bindvalankara is quoted from its original or from the quotation cited from it in Vidya dhara’s Ekâvali; for the stanza quoted is the same as inEkâvali, and no other work is known to have any quotation from this rare work ; nor is any manuscript of it known. Even in Ekâvali this is the only verse quoted from this work. Vide Ekâvali of Vidyâdhara, edited by K. P. Trivedi, Bombay, 1903, p. 242:

** यदुक्तं बिन्द्वलङ्कारे कविचक्रवर्तिना हरिहरेण **

**‘वःप्रस्तुताप्रस्तुतयोर्वर्गे कुत्रापि सङ्गतः। **

समानो धर्म एकोऽन्यद्दीपयेत्तत्तुदीपकम्॥’ इति।

॥ विषयानुक्रमणी ॥
मङ्गलाचरणम्
उपमा
अनन्वयः
उपमेयोपमा
स्मृतिः
रूपकम्
परिणामः
सन्देहः
भ्रान्तिमान्
अपह्नवः
उल्लेखः
उत्प्रेक्षा
अतिशयोक्तिः
तुल्ययोगिता
दीपकम्
प्रतिवस्तूपमा
दृष्टान्तः
निदर्शना
व्यतिरेकः
सहोक्तिः
विनोक्तिः
समासोक्तिः
परिकरः
परिकराङ्कुरः
श्लेषः
अप्रस्तुतप्रशंसा

अर्थान्तरन्यासः
पर्यायोक्तम्
व्याजस्तुतिः
आक्षेपः
विरोधः
विभावना
विशेषोक्तिः
असङ्गतिः
बिशेषः
अधिकः
विचित्रम्
अन्योन्यः
विषमः
समः
अनुमानम्
काव्यलिङ्गम्
यथासङ्ख्यम्
कारणमाला
एकावली
मालादीपकम्
सारः
परिवृत्तिः
परिसङ्ख्या
अर्थापत्तिः
विकल्पः
समुच्चयः
तत्करः
समाधिः

प्रत्यनीकम्
व्याघातः
पर्यायः
प्रतीपम्
मीलनम्
सामान्यम्
तद्गुणः
अतद्गुणः
उत्तरः
प्रश्नोत्तरः
सूक्ष्मः
व्याजोक्तिः
वक्रोक्तिः
स्वभावोक्तिः
भावकः
उदात्तः
संसृष्टिः
सङ्करः

॥श्रीः॥

अरुणगिरिकविकृतं

गोदवर्मयशोभूषणम्।

कल्याणं कलयन्तु भूरि शिवयोः कल्याणवेद्यां मिथो
लज्जाकूतदरोदयादसकलं पर्यायतः पश्यतोः।
फुल्लेन्दीवरपुण्डरीकरुचिभिर्नीलामलार्धं वपुः
कुर्वद्भिः समभावि भाविचरितं यैस्ते कटाक्षाङ्कुराः॥

अपिच—

अङ्केपङ्केरुहस्य प्रतिवसति विधिर्यस्य नाभीसरस्याः
पर्यङ्के यः फणीन्द्रे भजति परिचिते प्रायशो योगनिद्राम्।
सोऽयं हस्तारविन्दस्फुरदरिनलिनो भार्गवीभूमिसेव्यः
श्रेयः श्रीगोदवर्मक्षितिरमणमणेरावहत्वम्बुजाक्षः॥

वाणीपाणिसरोजशोणनखरश्रीकोणवीणारव-

श्रेणीनिर्भरमाधुरीरसलसद्वेण्युत्किरा यद्गिरः।
सोऽयं सत्कविसम्मतोऽरुणगिरिः श्रीगोदवर्मप्रभो-
रर्थालङ्कृतिमद्भुतां वितनुते हृद्यां यशोभूषणम्॥

अथ शब्दालङ्कारादर्थालङ्काराणामभ्यर्हितत्वात्तत्रापि प्रथममनेकालङ्कारानुगतत्वादुपमालङ्कारो निरूप्यते—

उपमालङ्कारः।

हृद्यं साधर्म्यमुभयोरेकदा यत्र वर्ण्यते।
मिथस्तत्रोपमा प्रोक्ता सूरिभिः सूक्ष्मवेदिभिः॥१॥

यत्र हृद्यं सहृदयहृदयाह्लादि साधर्म्यं धर्मतः सादृश्यम् उभयोर्वस्तुनोः मिथः परस्परमेव एकदा सकृदेव वर्ण्यते तत्र उपमा उपमालङ्कृतिरिति सूक्ष्मार्थवेदिभिः सूरिभिः प्रोक्तेत्यर्थः। हृद्यमित्यनेन अश्वः श्वेव प्रधावति,

‘प्रसन्नमाननं तस्याः प्रभातेन्दुरिवैधते’।

इत्यादिदुष्टन्यूनोपमादीनां व्यावृत्तिः। साधर्म्यमिति श्लेषालङ्कारव्यावृत्तिः। तत्र धर्मतस्सादृश्याभावात्। किन्तु शब्दत एव। उभयोरित्यनन्वयव्यावृत्तिः। तत्र एकस्यैव स्वेनैव साम्यवर्णनात्। एकदेति उपमेयोपमा व्यवच्छिद्यते। तत्र द्वयोः पर्यायेण साम्यकथनात्। मिथ इत्यनेन शृङ्खलोपमादिव्यावृत्तिः। वर्ण्यत इति गम्यौपम्यानां रूपकपरिणामसन्देहभ्रान्तिमदुल्लेखापह्नवतुल्ययोगितादीपकप्रतिवस्तूपमादृष्टान्तसहोक्तिव्यति-रेकनिदर्शनानां वैलक्षण्यमुक्तम्। हृद्यं साधर्म्यमिति सहृदयसम्मतेन कविकल्पितेन धर्मेण साम्यं विवक्षितं, न तु वस्तुत्वप्रमेयत्वादिना। तेन हि उपमादयः कविकल्पिता एवालङ्कारतां भजन्ते। नतु गोसदृशो गवय इति उपमा, आदित्यो यूप इति रूपकं, स्थाणुर्वा पुरुषो वेति सन्देहः, इदं रजतमिति भ्रान्तिमान्, नायं सर्प इत्यपह्नुतिः, पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते इति पर्यायोक्तिः, समुद्रः कुण्डिकेत्यतिशयोक्तिः, पर्वतोऽग्निमानित्यनुमानं, स देवदत्त इति स्मरणं, तस्थस्थमिपां तान्तन्ताम इति यथासङ्ख्यं, पुत्रेण सहागतः पितेति सहोक्तिः, पुत्रेण विनागत इति विनोक्तिः, श्वेतो धावतीति श्लेषः, इत्यादि द्रष्टव्यम्।

उपमा द्विविधा पूर्णा लुप्ता चेति प्रभेदतः।
पूर्णा श्रौती पुनश्चार्थी द्विविधेति प्रकीर्तिता॥२॥

त्रिविधे ते पुनर्वाक्यसमासपदतद्धितैः।

यत्र उपमानोपमेयसाधारणधर्मोपमावाचकानां चतुर्णामुपादानं तत्र पूर्णा। तत्राप्युपमावाचकयथेवादिशब्दानां प्रयोगे श्रौती। धर्मिव्यवधानेन सदृशसङ्काशादिशब्दानां प्रयोगे त्वार्थी। तत्र वाक्यगा श्रौती पूर्णा यथा—

स्फारोदारपयःपयोधिलहरीभागर्वसर्वङ्कष-
स्थेमा मौलिसभाजितस्वमहिमा प्रख्यातपृथ्वीभृताम्।
मान्या श्रीसहजा मुदं कुवलयस्यापादयन्ती परां
कीर्त्तिस्ते भुवि गोदवर्मनृपते ! भाति प्रभेन्दोरिव॥

अत्र उपमानादीनां चतुर्णामुपादानात् पूर्णता। ननु पृथ्वीभृन्मौलिमहितत्वश्रीसहजत्वकुवलयामोदकत्वानां कथं साधारणत्वम्, एकत्र पृथ्वीभृतः पर्वताः अन्यत्र राजानः, एकत्र श्रीः लक्ष्मीः परत्रैश्वर्यं, कुत्रचित् कुवलयं नीलोत्पलम् इतरत्र भूवलयमिति भेदादिति चेन्मैवम्। श्लेषभित्तिकाभेदाध्यवसायेन विम्बप्रतिबिम्बभावेन वस्तुप्रतिवस्तुभावेन वा साधारणधर्मप्रतिपादनमिति आलङ्कारिकैरङ्गीकारात्।

समासगा श्रौती पूर्णा यथा—

कलयन् कमलोल्लासं ग्लपयन् परराजमण्डलं कान्त्या।
भास्वानिव प्रतापस्तव भुजयोर्बिम्बलेश ! जयतितराम्॥

अत्र ‘इवेन सह नित्यसमासो विभक्त्यलोपश्च’ इति विधानात् समासगा।

तद्धितगा श्रौती पूर्णा यथा—

प्रख्यातसारे नृप ! गोदवर्म-
प्रभो ! धुरीणे तव बाहुदण्डे।
उर्वी परं दुर्वहभारगुर्वी
दर्वीकराधीश्वरवद्विभाति॥

अत्र ‘तत्र तस्येव’ इति इवार्थे वतेर्विधानात् श्रौतीत्वम्।

वाक्यगा आर्थी पूर्णा यथा—

अभिमतमर्थंवितरन्नर्थिसमूहस्य गोदवर्मनृप !।
सुमनोमहितस्सदृशो भाति भवान् कल्पवृक्षस्य॥

अत्र धर्मिव्यवधानेन सदृशपदादौपम्यप्रतिपादनादार्थी।

समासगा आर्थी पूर्णा यथा—

लोकरक्षणविधासु निरूढ-
प्रौढभीमभुजधामविगाढः।
गोदवर्मनृपतिः क्षितिजम्भ-
द्वेषणो विजयते हरितुल्यः॥

अत्र हरितुल्य इति समासगा आर्थी।

तद्धितगा आर्थी पूर्णा यथा—

भीमसेनानुगो नित्यं विजयेन समन्वितः।
धर्मपुत्रवदाभाति धृतिमान् बिम्बलेश्वरः॥

अत्र ‘तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः’ इति तुल्यार्थे वतेर्विधानादार्थी।

एवं षट्प्रकारा पूर्णा प्रदर्शिता।

अथ लुप्ता—

पूर्णावद्धर्मलुप्तापि श्रौतीं तद्धितगां विना॥३॥
श्रौत्यार्थीभेदसहिता पञ्चधा परिकीर्त्तिता।

धर्ममात्रलोपे धर्मलुप्ता। सापि पूर्णावत् श्रौत्यार्थीभेदभिन्ना भवति। श्रौती लुप्ता वाक्यसमासाभ्यां द्विविधैव, न तु तद्धितेऽपि। कल्पबादिप्रयोगे त्वार्थ्येव। तेन पञ्चविधा धर्मलुप्ता। क्रमेणोदाहरणं—

वक्रं यथा वारिरुहं सुधेव
सूक्तिर्भुजौ भोगिपतेः समानौ।
वक्षः कवाटप्रतिमं वपुश्च
कन्दर्पकल्पं तव गोदवर्मन् !॥

वक्रं यथा वारिरुहमिति वाक्यगा श्रौती। सुधेव सूक्तिरिति समासगा श्रीती। भुजौ भोगिपतेः समानौ इति वाक्यगा आर्थी। वक्षः कवाटप्रतिममिति समासगा आर्थी। वपुश्च कन्दर्पकल्पमिति तद्धितगा आर्थी। ‘ईषदसमाप्तौ कल्पब्देश्यदेशीयरः’ इति विधानात्। सर्वत्र आह्लादकरत्वमाधुर्यदैर्घ्यवैशाल्यसौन्दर्यादिसाधारणधर्माणामनुपादानाद् धर्मलुप्तात्वम्।

इवादिलुप्ता णमुलि क्यचि क्यङि णिनौ तथा॥४॥
समासे चेति गदिता सप्तधा बुधसत्तमैः।

कर्तृणमुलि यथा—

दिगन्तगिरिदन्तुरोदरदरीगृहाभ्यन्तरे
निरन्तरकुडुम्बितावहनिजारिपृथ्वीभृतः।
तपञ्जयति सन्ततं तपनतापमुच्चावचः
प्रतापमहिमा तव प्रथितगोदवर्मप्रभो !॥

तपनतापमित्यत्र तपन इवेत्यर्थः। वाचकमात्रलोपः, तापस्य साधारणधर्मस्य ग्रहणात्। कर्तरि ‘उपमाने कर्मणि च’ इति णमुल्प्रत्ययः।

कर्मणमुलि यथा—

विलोकन्ते नित्यं निजसुतविलोकं हरिणकान्
प्रियादर्शं पश्यन्त्युरुविपिनभागेषु चमरीः।
स्मरन्त्यत्र स्वीयं नगरमटवीस्मारमरय-
स्त्वदीयाः खेलन्तो गिरिषु बहुधा बिम्बलपते ! ॥

अत्र हरिणकान् निजसुतविलोकं निजसुतानिव विलोकन्त इत्यर्थः। एवमुत्तरत्रापि। अत्रापि वाचकमात्रलोपः। विलोकनं दर्शनं स्मरणं च साधारणधर्मः।

कर्मक्यचि यथा—

मिश्रीयत्यखिलभटान् पुत्रीयति च प्रजाश्चिराय निजाः।
अमरीयति बुधलोकानतुलो भुवि गादेवर्मभूपालः॥

अत्र भटान् मित्रीयति मित्राणीवाचरति। पुत्रीयति पुत्रानिवाचरति, अमरीयति अमरानिवाचरतीत्यर्थः। अत्र सर्वत्र आचरणं समानधर्मः। वाचकस्यैव लोपः। ‘उपमानादाचारे’ ‘अधिकरणाच्चेति वक्तव्यम्’ इति कर्माधिकरणयोः क्यच्प्रत्ययः।

आधारक्यचि यथा—

क्रीडागिरीयन्ति महीधरेषु
केलीवनीयन्ति च काननेषु।
निकेतनीयन्ति दरीषु नित्यं
प्रत्यर्थिनो बिम्बलभूवलारेः॥

अत्र क्रीडागिरीयन्ति क्रीडागिरिष्विव आचरन्ति इत्येवमर्थो द्रष्टव्यः। अत्राप्याचरणं समानधर्मः। इवमात्रलोपः।

कर्तृक्यङि यथा—

दावायन्ते विमतनगरीधोरणीनिष्कुटानां
दीपायन्ते शबरपरिषत्सुन्दरीणां दरीषु।
अर्कायन्ते विबुधनलिनीपुष्कराणामजस्रं
धीरक्षोणीपरिवृढभुजादण्डचण्डप्रतापाः॥

अत्र दावायन्ते दावा इवाचरन्ति, दीपायन्ते दीपा इवाचरन्ति, अर्कायन्ते अर्का इवाचरन्तीत्यर्थः। ‘कर्तुः क्यङ् सलोपश्च’ इति क्यङ्प्रत्ययः। अत्राचरणं समानधर्मः। इवशब्दस्य लोपः।

णिनिप्रत्यये यथा—

प्रवालवल्लीपरिशोभिनीनां प्रभिन्नदन्तावलगामिनीनाम्।
मनांसि रज्यन्ति मृगेक्षिणीनां श्रीगोदवर्मण्यखिलाङ्गनानाम्॥

अत्र प्रवालवल्यइव परिशोभन्ते, प्रभिन्नदन्तावला इव गच्छन्ति, मृगा इव ईक्षन्ते इत्यर्थे ‘कर्तर्युपमाने’ इति णिनिप्रत्ययः। शोभागमनेक्षणानि साधारणधर्माः। इवलोपश्च।

समासे यथा—

प्रवालपेशलौ पादौ गोदवर्मक्षमापतेः।
कथं सहेते कोटीरमणीषु स्खलनं द्विषाम्॥

अत्र प्रवालाविव पेशलौ मृदुकौ इति समासेवाचकलुप्ता। ‘उपमानानि सामान्यवचनैः’ इति समासः। पेशलत्वं समानधर्मः।

द्विधोपमानलुप्ता च प्रोक्ता वाक्यसमासयोः॥५॥

वाक्यगा उपमानलुप्ता यथा—

द्वारे मत्तद्विरदनिवहा यत्कटाक्षेक्षितानां
दूरे वाचामपि च सुधियां सम्पदो यद्दुरन्ताः।
श्रीमद्विम्बल्यधिपतिमणेस्तस्य तुल्यस्त्रिलोक्यां
भूतो भावी पुनरथ भवन्नस्ति नान्यो वदान्यः॥

अत्र बिम्बल्यधिपतेस्तुल्यो नास्ति इत्युपमानस्यानुपादानाद् वदान्य इति सामान्यधर्मग्रहणाच्च वाक्यगा।

उपमानलुप्ता समासगा यथा—

लोकालोकक्षितिधरतटेष्वन्तरा कन्दराणां
भूम्ना यस्य प्रहततमसा नक्तमप्यात्तहर्षाः।
खेलन्ते यत्सहचरकुलैश्चक्रवाक्यस्समस्ताः
कस्तद्विम्बल्यधिपतिमणेस्तत्प्रतापप्रतिश्रीः॥

अत्र यस्य प्रतापस्य भूम्ना नक्तमपि चक्रवाक्यः सहचरकुलैस्सह खेलन्ते तत्प्रतापप्रतिश्रीः तस्य प्रतापस्य प्रतिश्रीः समानश्रीः कः ? न कोऽपीत्यर्थः। तत्प्रतापप्रतिश्रीरिति समासात् समासगा। उपमानस्यानुपादानाच्च उपमानलुप्ता॥

धर्मवाचकलुप्तापि द्विविधा क्विप्समासयोः।

क्विपि धर्मवाचकलुप्ता यथा—

अश्रान्तं वरगोदवर्मधरणीकान्तस्य कीर्त्तिच्छटा-
व्याप्त्यात्यन्तपरिष्कृते त्रिभुवनाभोगे दुरन्ते पुनः।
कैलासन्त्यखिलक्षमाधरगणाः क्षीरार्णवन्त्यब्धयः
शेषन्त्यन्यभुजङ्गमाः सुरसरित्पूरन्ति सर्वापगाः॥

अत्र कैलासन्ति कैलासवदाचरन्तीत्यादौ वाचकलोपः। ‘उपमानादाचारे’ इत्यधिकारविहितक्विपो लोप आचाररूपसमानधर्मस्यापि लोपः।

समासे धर्मवाचकलुप्ता यथा—

चित्रं ते नरसिंहत्वं गोदवर्ममहीपते !।
हिरण्यदानमनिशं क्रियते भवता यतः॥

अत्र नरः सिंह इवेत्यत्र ‘उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे’ इति समासाद्धर्मवाचकयोर्लोपः।

धर्मोपमानलुप्तापि द्विधा वाक्यसमासतः॥६॥

धर्मोपमानलुप्ता वाक्यगा यथा—

भूमिपालनपरोऽयमुदारो
गोदर्मवनृपतिर्जयतीह।
यत्प्रतापयशसोरपि तुल्यं
वस्तु किञ्चिदपि नास्ति जगत्याम्॥

यत्प्रतापयशसोस्तुल्यं वस्तु नास्तीत्युपमानानुपादानंसामान्यधर्माभावश्च। अपीत्युक्त्या गोदवर्मक्षितिपतिसमानो लोके नास्त्येव सुतरामिति गम्यते।

समासगा धर्मोपमानलुप्ता यथा—

कति सन्ति महीभुजो न दृष्टाः
क्रमशो देशमशेषमाविशद्भिः।
ननु बिम्बलभूमहेन्द्रतुल्यो
न च कश्चित् क्वचिदस्ति विष्टपेषु॥

अत्र बिम्बलभूमहेन्द्रतुल्यो नास्तीत्युपमानधर्मयोरनुपादानम्।

**वर्ण्यवाचकलुप्तापि काचिद् भवति तद्यथा। **

अतिचण्डदण्डभुजदण्डमण्डितः
स्वमकुण्ठधाम भुजयोः प्रदर्शयन्।
अयमन्तकीयति पुरो विरोधिना-
मिह गोदवर्मनृपती रणाङ्कणे॥

अत्र विरोधिनां पुरः अयमन्तकीयति आत्मानमन्तकमिवाचरतीत्यर्थात् ‘सुप आत्मनः क्यच्’ इति क्यचि प्रत्यये आत्मन उपमेयस्य इवशब्दस्यापि लोपः। आचारः समानधर्मो गृहीत इति वर्ण्यवाचकलुप्ता॥

**उपमानेवादिधर्मलुप्ता कापि समासगा॥७॥
एवं विंशतिधा प्रोक्ता लुप्ता विबुधसत्तमैः। **

उपमानवाचकधर्मलुप्ता यथा—

पुष्पेषुमूर्तिर्भुवि गोदवर्म-
क्षितीश्वरो यन्निजया गुणाढ्यः।
कीर्त्त्यासमुत्सारितसज्जनार्त्या
हरित्पतीनप्यधरीकरोति॥

अत्र पुष्पेषुमूर्तिरित्यत्र पुष्पेषोर्मन्मथस्य मूर्तिरिव मूर्तिर्यस्येति ‘सप्तम्युपमानपूर्वपदे’त्यादिना समासाद् उपमानवाचकशब्दयोर्लोपः। सौन्दर्यादिसाधारणधर्मस्यानुपादानाच्चउपमानवाचकधर्मलुप्ता। एवं विंशतिविधा लुप्ता प्रदर्शिता॥

सामान्यधर्मनिर्देशभेदाद् भिद्येत चोपमा॥८॥

तथाहि— सामान्यधर्मनिर्देशः वस्तुप्रतिवस्तुभावेन विम्बप्रतिबिम्बभावेन श्लेषादिना च भवति। वस्तुप्रतिवस्तुभावेन यथा—

कीर्त्या कलितसम्मोदा जगती गोदवर्मणः।
विभाति विहितोल्लासा कौमुद्येव कुमुद्वती॥

अत्र उपमानोपमेयगतधर्मस्यानन्दवत्त्वस्यैकस्य पर्यायशब्दाभ्यामुपादानात् वस्तुप्रतिवस्तुभावः॥

बिम्बप्रतिबिम्बभावेन यथा—

प्राप्तो यशःप्रतापाभ्यां भाति बिम्बलभूपतिः।
प्रालेयरुचिभानुभ्यां सुमेरुरिव सङ्गतः॥

अत्र यशःप्रालेयरुच्योः प्रतापभान्वोश्च बिम्बप्रतिबिम्बभावः। भिन्नयोर्धर्मयोः पृथगुपादानं बिम्बप्रतिबिम्बभावः। एवमादि द्रष्टव्यम् ॥

अनन्वयालङ्कारः।

उपमानोपमेयत्वे त्वेकस्य स्यादनन्वयः।

यत्र एकस्यैव उपमानोपमेयभावः तत्रानन्वयालङ्कारः। एकस्यैवोपमानोपमेयत्वकथनं तादृशस्य द्वितीयस्य व्यवच्छेदाय। एकस्यैव विरुद्धधर्मान्वयात् अनन्वयाभिधानमिति द्रष्टव्यम्। यथा—

कल्याणी बिम्बलपते ! गुणसम्पदियं तव।
गुणसम्पदिवाधत्ते कुतुकं तावकी सताम्॥

अत्र गुणसम्पत् गुणसम्पदिवेत्यनन्वयः। यथा वा—

त्वद्यशस्त्वद्यश इव तव श्रीरपि ते श्रिया।
समाना भाति सततं गोदवर्ममहीपते !॥

अत्र धर्मग्रहणाग्रहणाभ्यां अर्थद्वैविध्यमपि सूचितम्।

उपमेयोपमालङ्कारः।

उपमानोपमेयत्वं पर्यायेण द्वयोर्यदि॥९॥
उपमेयोपमा प्रोक्ता सापि द्वैविध्यभाग्यथा।

पर्यायेण द्वयोर्यत्र उपमानोपमेयभावः तत्र उपमेयोपमालङ्कारः। द्वयोरित्यनन्वयव्यावृत्तिः। पर्यायेणेत्युपमालङ्कारनिवृत्तिः। सापि धर्मसाधारण्येन वस्तुप्रतिवस्तुभावेन च द्विधा।

आद्या यथा—

दानकीर्त्या भवान् भाति दिशादन्तीव सन्ततम्।
भवानिव दिशादन्ती बिम्बलक्षोणिपालक ! ॥

अत्र उपमेयस्य बिम्बलक्षोणिपालकस्य दिशादन्तिनं प्रत्युपमानत्वकथनाच्च उपमेयोपमात्वम्। तच्च तृतीयोपमानान्तरनिवृत्तिद्योतनाय।

द्वितीया यथा—

अकुण्ठधामायमयुग्मसप्ति-
र्दुरन्तदीप्तिर्भुजयोः प्रतापः।
परस्परौपम्यमुभौ प्रकाम-
रम्यं भजेते तव गोदवर्मन् !॥

अत्र भानुप्रतापयोः परस्परौपम्यमिति उपमेयोपमात्वम्। नन्वत्र पर्यायेण उपमानोपमेयभावस्याकथनात् कथमुपमेयोपमात्वमिति चेन्न। परस्परौपम्यपदेनैव पर्यायत्वाभिधानात्। अत एव—

“तद्वल्गुना युगपदुन्मिषितेन तावत्
सद्यः परस्परतुलामधिरोहतां द्वे।
प्रस्पन्दमानपरुषेतरतारमन्त-
श्चक्षुस्तव प्रचलितभ्रमरं च पद्मम्॥”

इत्यत्र उपमेयोपमालङ्कारत्वम्॥

स्मृत्यलङ्कारः।

सदृशार्थस्यानुभवात् सदृशस्मरणं स्मृतिः॥१०॥

यत्र सदृशवस्त्वनुभवेन सदृशपदार्थस्मरणं जायते तत्रस्मृत्यलङ्कारः। यथा—

करे धृतशरासनं कमलदीर्घदीर्घेक्षणं
कनत्कनकभूषणं कलितकोकनेत्रोत्सवम्।
विलोक्य भुवि बिम्बलक्षितिपमत्र वामालकाः
स्मरन्ति किल सन्ततं स्मरमुदग्ररूपाकृतिम्॥

यत्र सादृश्यानुभवं विना हेत्वन्तरेण स्मरणं न तत्रायमलङ्कारः। यथा—

“अत्रानुगोदंमृगयानिवृत्त-
स्तरङ्गवातेन विनीतखेदः।
रहस्त्वदुत्सङ्गनिषण्णमूर्धा
स्मरामि वानीरगृहेषु सुप्तिम्॥”

इत्यत्र न स्मृत्यलङ्कारः॥

भेदाभेदसाधारणधर्मप्रधाना उक्ताः। इदानीम् अभेदप्राधान्येन आरोपगर्भालङ्काराः प्रदर्श्यन्ते—

रूपकालङ्कारः।

विषय्यभेदारोपेण विषयस्थोपरञ्जनम्।
अतिरोहितरूपस्य रूपकं प्रोक्तमष्टधा॥११॥

यत्र अतिरोहितरूपस्य विषयस्य आरोप्यमाणविषय्यभेदारोपेण रञ्जनं क्रियते तत्र रूपकम्। तच्च अष्टधा प्रोक्तम्। आरोपेणेति उत्प्रेक्षोपमादीनां निवृत्तिः। अतिरोहितस्येत्यनेन सन्देहादिनिवृत्तिः, तत्र विषयस्य सन्देहादिना तिरोधानात्। उपरञ्जनमिति परिणामव्यावृत्तिः। परिणामे आरोप्यमाणस्य प्रकृतकार्योपयोगित्वं, रूपके पुनः प्रकृतोपरञ्जकत्वमात्रमिति द्रष्टव्यम्। तच्च संक्षेपतास्त्रिविधम्—सावयवं, निरवयवं, परम्परितं चेति। सावयवम् अवयविसाकल्यवृत्ति। निरवयवम् अवयवतो निष्कान्तम् अवयविमात्रपर्यवसितम्। परम्परा अस्य संजातेति परम्परितम्। तत्र सावयवं द्विविधं– समस्तवस्तुविषयं एकदेशविवर्ति चेति। निरवयवं केवलंमालारूपञ्चेति द्विविधम्। परम्परितं श्लिष्टाश्लिष्टभेदेन द्विविधम् ; तच्च प्रत्येकं केवलमालारूपेण द्विविधं सत् चतुर्विधम्। आहत्याष्टविधं रूपकम्। तत्र समस्तवस्तुविषयं सावयवं यथा—

निर्यन्निर्मलचन्द्रकान्तिलहरीनिर्व्यूढमैत्रीमरं
क्षीराब्धिं कुरुते विहारसरसीं भूचक्रवालाचलम्।
क्रीडाद्रिं ककुभस्सखीसमुदयं केलीवनं नन्दनं
श्रीमन्। सम्प्रति गोदवर्मनृपते। त्वत्कीर्तिकन्यामणिः॥

यथा वा—

श्रीमद्बिम्बल्यधिपतिकरालङ्कियेयं कृपाणी-
वी(रु)द्वैरिक्षतजसलिलैः संभृताश्रान्तसेका।
संभूतौजःप्रकटविटपा सन्ततोद्यत्समज्ञा-
सूनव्यूहैः फलति सुरभिस्वर्गभूमिस्त्रिवर्गम्॥

अत्र अवयवानां विटपादीनां अवयविभूताया लतादेश्चनिरूपणात् समस्तवस्तुविषयत्त्वम्।

एकदेशविवर्ति यथा—

बरगोदवर्मनृपतौ रणाजिरे रिपुशेलमूर्ध्नि शरवारिसन्ततिम्।
सततं विमुञ्चति समग्रगर्जिते परितो विभाति भुजधामकन्दली।

अत्र अवयवानां शरादीनां वारित्वादिनिरूपणेन अवयविनो गोदवर्मणः वारिधरत्वं गम्यते। ततः अवयविन्येकदेशे विवर्तनात् एकदेशविवर्तित्वम्।

निरवयवं केवलं यथा—

कोणाघातप्रभूतान् गुरुतरसमरारम्भसंभूतभेरी-
घोरारावान् कृतोद्यत्प्रलयघनततिध्वानकल्पान् प्रतीत्य।
धावन्ति त्यक्तयाना विमतनृपतयः कानने दीनचित्ता-
स्त्वद्दोर्दण्डप्रताप(द्वि?द्यु)मणिदृढतरोत्तापिता गोदवर्मन् !॥

अत्र प्रतापस्य (द्वि?द्यु)माणित्वेन निरूपणात् केवलम्।

मालारूपं निरवयवं यथा—

जयश्रीहारालिर्जनहृदयपाटीरकलना
नभोगङ्गाभङ्गो निखिलजगदुल्लोचनिचयः।
जटाटीरत्वङ्गद्दृढतरजटाचन्द्रसुषमा
जयत्यच्छा कीर्त्तिर्जगति जयिनो बिम्बलपतेः॥

अत्र मालारूपेण निरूपणात् मालानिरवयवम्।

रूपकहेतुरूपकं परम्परितम्। रूपकद्व(य)मात्रव्यवस्थितत्वात् पूर्वतो भिन्नम्। तत्र श्लिष्टकेवलपरम्परितं यथा—

सुमनःस्तोमसौभाग्यं संवर्धयति तावकः।
करकल्पतरुः श्रीमन् ! गोदवर्मनराधिप !॥

अत्र करे कल्पतरुत्वारोपणं सुमनसां सतां सुमनस्त्वनिरूपणे हेतुरिति परम्परितम्। सुमनस एव सुमनस इति श्लिष्टशब्दोपादानात् श्लिष्टत्वम्।

श्लिष्टमालापरम्परितं यथा—

श्रीसंवासरमापतिः श्रितबुधश्लाघासहस्रेक्षणः
सत्संसेवनचन्द्रमाः समुदयप्राकट्यधर्मद्युतिः।
अश्रान्तोत्कटदानकेलिकरिराडार्यानुवृत्तौ गुहः
सोऽयं राजति गोदवर्मनृपतिः सर्वैः समग्रैर्गुणैः॥

अत्र प्रकृतराज्ञि रमेशत्वादिनिरूपणं श्रिय ऐश्वर्यस्य लक्ष्मीत्वनिरूपणे हेतुरिति परम्परितत्वम्। श्रीबुधादिशब्दानां श्लिष्टत्वात् श्लिष्टमालापरम्परितत्वम्।

अश्लिष्ठकेवलपरम्परितं यथा—

तव बाहुभुजङ्गखड्गजिह्वा तरलायाधेनिसाीम्न दुर्मदानाम्।
ग्रसतेऽसुसमीरणानरीणां जय लक्ष्मीधर ! गोदवर्मभूप !॥

अत्र खड्गे जिह्वात्वनिरूपणं बाह्वोर्भुजङ्गत्वनिरूपणे हेतुरिति परम्परितम्। अश्लिष्टमालापरम्परितं यथा—

त्रिलोकीकासारस्फुरदमलपाथोरुहभरा
दिशाकान्ताहाराः सुरपथमहीरुट्सुमनसः।
सुहृद्भूतक्ष्माभृत्कुलकुमुदशीतांशुकिरणा
यशःपुञ्जाराजन्त्यतुलबलबिम्बल्यधिपतेः॥

अश्लिष्टमालापरम्परितं वैधर्म्येणापि भवति। यथा—

वैरिक्ष्मापयशोविलासकमलप्रालेयवर्षं पुनः
प्रायः पुङ्खिततत्प्रतापदहनाटोपाम्बुदोज्जृम्भितम्।
तत्कान्तास्तनचारुमण्डनतटिद्वल्लीशरत्सङ्गतं
धीरश्रीधर ! गोदवर्मनृपते ! त्वद्बाहुलीलायितम्॥

परिणामालङ्कारः।

परिणामस्तु स प्रोक्तो विषयो विषयित्वतः।
भवेत् परिणतो यत्र प्रकृतार्थप्रसिद्धये॥१२॥

यत्र प्रकृतार्थसिद्धये आरोपविषयः आरोप्यमाणात्मना परिणमते तत्र परिणामालङ्कारः। प्रकृतार्थप्रसिद्धये इति रूपकव्यावृत्तिः। रूपके आरोप्यमाणस्य प्रकृतोपरञ्जकत्वमात्रं, परिणामे त्वारोप्यमाणस्य प्रकृतकार्योपयोगित्वमिति विवेकः। स च सामानाधिकरण्येन वैयधिकरण्येन च द्विविधः। आद्यो यथा—

वीरश्रीधरगोदवर्मनृपते ! त्वद्वैरिकान्ताजनाः
काङ्क्षन्तो भवतः प्रसाधनविधिं काले….बन्दीकृताः।
नम्रास्तावकपादपीठमभितो निर्यन्नखश्रीभरैः
पुष्पैर्भूषितकेशपाशनहना धन्या भवन्त्यन्वहम्॥

अत्र नखश्रीभरैः पुष्पैरिति सामानाधिकरण्यं केवलं नख(द्वि?त्वि)षां पुष्पात्मना केशप्रसाधनरूपकार्योपयोगित्वात् परिणामः।

वैयधिकरण्येन यथा—

गेहं चारु गुहाभिरद्भुतलतापुष्षोच्चयैर्भूषणं
चेलं चायतवल्कलैश्चिरतरं क्रीडासरः पल्वलैः।
मित्रं चापि मृगद्विजैररिनृपाः कृत्वा चिरं कामतः
कान्तारेषु वसन्ति बिम्बलपतेरुद्दामशौर्यार्दिताः॥

गेहं गुहाभिरिति वैयधिकरण्यम्। गुहा एव गेहं कृत्वेत्यर्थः। अत्र गुहादीनामारोप्यमाणगेहादिरूपेण प्रस्तुतकान्तारवासरूपकार्योपयोगित्वात् परिणामालङ्कारत्वम्॥

सन्देहालङ्कारः।

प्रकृतेऽप्रकृतार्थस्य धीर्यत्रानवधारणा।
साम्याद्भवति तत्रोक्ता सन्देहालङ्कृतिस्त्रिधा॥१३॥

यत्र प्रकृतार्थे सादृश्याद् अप्रकृतार्थसन्देहः तत्र सन्देहालङ्कारः। स च त्रिविधः शुद्धो निश्चयगर्भो निश्चयान्तश्चेति।

सन्देहमात्रपर्यवसायी शुद्धः। यथा—

कंसध्वंसी नुहंसीकमितृवररथः किं वतंसीकृतेन्दुः
प्रौढप्रालेयभानुः फणिपतिरथवा पाकवैरी स्मरो वा।
पश्यन्ति त्वामितीश ! प्रणतबलिरिपुं भूतिभाजं ब्रजेशं
सन्मुख्यं सर्वलोकश्रुतमकरपदं मान्यभोगं च जिष्णुम्॥

अत्र निश्चयाभावात् सन्देहमात्रपर्यवसायित्वम्।

निश्चयगर्भो यथा—

किं चन्द्रः स कलङ्कपङ्किलतनुः किं वा पुनः कौमुदी
सापि स्वच्छतुषारवारिकलिलीभावं कथं मुञ्चति।
किं वा फुल्लनवप्रसूनकलिका भृङ्गेण सा सङ्गता
लोलेनेति विकल्प्यते तव यशः श्रीगोदवर्मप्रभो !॥

अत्र तत्तद्भेदकथनात् निश्चयगर्भत्वम्।

निश्चयान्तो यथा—

किं दावानलहेतयः कमलिनीनेतुः करा जृम्भिताः
किं वा निर्भररत्नगर्भविसरच्छायावितानं किमु।
इत्थं संशयिनोऽत्र बिम्बलपते ! प्रत्यर्थिपृथ्वीभृतः
पश्चान्निश्चयमाचरन्ति भवतः स्फाराः प्रतापा इति॥

अत्र दावानलज्वालादिरूपेण संशय्य पश्चान्निश्चयात् निश्चयान्तत्वम्॥

भ्रान्तिमदलङ्कारः।

प्रकृतेऽप्रकृतभ्रान्तिः सादृश्याद् भ्रान्तिमान् भवेत्।

यत्र प्रकृते सादृश्यादप्रकृतभ्रान्तिः तत्र भ्रान्तिमदलङ्कारः। यथा—

लोकालोकदरीपुरीषु विचरत्त्वद्वैरिराजन्यका
वीरश्रीधर ! गोदवर्मनृपते ! भीताः प्रतापार्दिताः।
दूरे दावविदह्यमानविपिनश्रेणीभवां वीक्ष्य ते
धूम्यां दुःसहसैन्यधूलिपटलभ्रान्तिं भजन्ते मुहुः॥

अत्र नीलनिबिडत्वादिसादृश्याद् धूम्यायां सैन्यधूलिभ्रमः।

अपह्नवालङ्कारः।

साम्यादन्यं निषिध्यान्यस्यारोपेऽपह्नवो मतः॥१४॥

यत्र सादृश्यात् अन्यं विषयं निषिध्यान्यस्यारोपः क्रियते तत्रापह्नवः। स च त्रिविधः अपह्नुत्यारोपः, आरोप्यापह्नवः, छलादिशब्दैरसत्यत्वप्रतिपादनञ्चेति। आद्य द्वितीययोरुदाहरणं यथा—

कल्पान्तोद्युक्तकालाम्बुदपटलमिदं नो चमूरेणुजालं
नैते घोरप्रतापा दिशि दिशि तटितां वल्लयो निर्लसन्ति।
नायं निस्साणनादः दलितगिरि नभोगर्जितं तज्जमेवं
त्वद्धाटीषूद्विजन्ते रिपुनरपतयो बिम्बलक्षोणिपाल !॥

अत्र कल्पान्तेत्यत्र प्रलयघनत्वमारोप्य चमूरेणुत्वन्निषिध्यते। नैते घोरेत्यत्र प्रतापत्वमपह्नुत्य तटितामारोपः।

तृतीयो यथा—

युद्धारम्भसमुद्धताध्वविसरत्कोपोद्भटत्वद्भट-
स्पीतामोदविजृम्भितप्रतिभय प्रक्ष्वेलितव्याजतः।
श्रीमद्बिम्बलभूप ! वैरिहृदये दम्भोलिपातो दृढ-
स्सम्भूतो दलनं च दाहमधिकं धत्तेऽन्यथा तत्कथम्॥

अत्र भटप्रक्ष्वेलितस्य व्याजपदेन असत्यत्वं प्रतिपाद्य दम्भोलिपातत्वमारोप्यत भीषणत्वसाधर्म्यात्॥

एकस्यार्थरुचिश्लेषैर्निमित्तैर्बहुधा जनैः।
उल्लेखने स्यादुल्लेखालङ्कारः सूरिभिः स्मृतः॥१५॥

यत्र अर्थरुचिश्लेषैर्निमित्तैः एकस्य बहुधा बहुभिर्जनैरुल्लेखः निरूपणं क्रियते तत्रोल्लेखालङ्कारः। तदुक्तम्—

**“यथारुचि यथार्थित्वं यथाव्युत्पत्ति भिद्यते।
आभासोऽप्यर्थ एकस्मिन् अनुसन्धानसाधितः॥” **

इति।

रुच्यर्थयोगाभ्यां यथा—

कल्पद्रुमः कविकुलैः कमलेक्षणाभिः
कान्तारकार्मुकधरः कुटिलारिवर्गैः।
कालान्तकः कुमुदिनीरमणः सुहृद्भिः
सङ्कीर्त्यते जगति बिम्बलभूमहेन्द्रः॥

अत्र एक एव बिम्बलमहेन्द्रः अनेकैः कवीश्वरादिभिः दानसौन्दर्यक्रौर्याह्लादित्वरूपैर्निमित्तैः कल्पद्रुमादिरूपेणोल्लिख्यते। न चास्य रूपकादभेद इति वाच्यम्। रूपके रुच्यादिनिमित्तानुपादानात् प्रकृतोपरञ्जकत्वमात्रेण चारुतापादकत्वाच्च भेदो द्रष्टव्यः।

श्लेषेण यथा—

जिष्णुर्वैरिविलुण्ठने जनकभूसंरक्षणे सेतुकृत्
भीमो भूरिभुजप्रतापवहने भीष्मः स्वसंरक्षणे।
रामः केलिषु योषितां गुरुरसौ बुद्धेर्विलासेष्विति
श्रीमन्नुत्तरबिम्बलाक्षितिपते ! त्वं कीर्त्त्यसे सूरिभिः॥

अत्र जिष्ण्वादिपदानां श्लिष्टत्वम्॥

**उत्प्रेक्षालङ्कारः। **

अन्यधर्माभिसम्बन्धादन्यत्वेनाध्यवस्यते।
प्रकृतं यत्र तत्राहुरुत्प्रेक्षालङ्क्रियांबुधाः॥१६॥

यत्र प्रकृतस्य विषयस्य अप्रकृतधर्मसम्बन्धाद् अप्रकृतत्वेनाध्यवसायः तत्र उत्प्रेक्षेत्याहुः। अध्यवसायो नाम उभयोरन्यतरस्य अन्यतरनिगरणेन अन्यतराभेदसम्भावनम्। अध्यवसायस्सम्भावनमुत्प्रेक्षा तर्क ऊहोऽभिमानश्चेति पर्यायाः। उत्प्रेक्षा द्विविधा वाच्या गम्या चेति। सम्भावनाप्रतिपादकानां नूनं प्राय इत्यादीनां प्रयोगे वाच्या। तदप्रयोगे गम्या। तदुक्तम्—

“मन्ये शङ्के ध्रुवं प्रायो नूनमित्येवमादयः।
उत्प्रेक्षावाचकाः शब्दा इवशब्दोऽपि तादृशः॥”

इति। सापि प्रत्येकं जातिक्रियागुणद्रव्याणामध्यवसायविषयत्वेन चतुर्विधा। तेषां भावाभावरूपेण द्वैविध्यादष्टविधा। तदुक्तम्—

“लोकातिक्रान्तविषया भावाभावाभिमानतः।
सम्भावनेयमुत्प्रेक्षा वाच्येवादिभिरिष्यते॥”

इति। उक्तस्य अष्टविधस्य सम्भावनस्य गुणनिमित्तकत्वेन क्रियानिमित्तकत्वेन द्वैविध्ये षोडशविधा। अत्र चैतेषां स्वरूपहेतुफलोत्प्रेक्षाभिरपरं त्रैविध्यम्। निमित्तस्य उपादानानुपादानाभ्यां द्वैविध्ये जात्युत्प्रेक्षा चतुर्दशविधा²²। ननु चतुर्विंशतिविधत्वेन कथं चतुर्दशविधत्वमिति चेन्न; जातिहेतुफलोत्प्रेक्षयोः हेतूपादानानुपादानद्वैविध्याभावाच्चतुर्दशविधैव। एवं क्रियागुणद्रव्याणामपीति वाच्योत्प्रेक्षा षट्पञ्चाशद्विधा, गम्योत्प्रेक्षा अष्टचत्वारिंशद्भेदा। गम्योत्प्रेक्षायां निमित्तस्य गुणत्वेन क्रियात्वेन वा चारुत्वविशेषाभावाद् एक एव भेद इति द्रष्टव्यम्। केचित्तु वाच्योत्प्रेक्षैव षण्णवतिविधेति वदन्ति। तत्र यथासम्भवमुदाहरणानि।

उपात्तगुणनिमित्तजातिभावस्वरूपोत्प्रेक्षा यथा—

जेतुर्दिशां बिम्बलभूमिपस्य
भुजस्थिरावासकुतूहलिन्याः।
भूमेरियं सम्भृतसस्यसम्पद्
भाति स्फुटोद्यत्पुलकच्छटेव॥

अत्र छटाशब्दस्य जातिवचनत्वात् जात्युत्प्रेक्षा। कुतूहलरूपगुणो निमित्तम। सस्यसम्पदि पुलकच्छटात्वस्य कविप्रौढोक्तिसिद्धत्वान्नोपमाशङ्कावकाशः।

उपात्तक्रियानिमित्तजातिभावस्वरूपोत्प्रेक्षा यथा—

अन्यानपेक्षमखिलावनिघूर्वहत्व–
मालोक्य बिम्बलपतेरसकृद्भुजायाः।
मुञ्चन्ति भूवहनखिन्नमहामहीध्रा
मोदाश्रुपूरमिव निर्झरवारि भूरि॥

अत्र निर्झरे मोदाश्रुपूरत्वोत्प्रेक्षा। आलोकनक्रियाया निमित्तत्वम्।

अनुपात्तनिमित्तजातिभावस्वरूपोत्प्रेक्षा यथा—

बिम्वलेशप्रतापाग्नेः शत्रुकान्तारवर्तिनः।
धूमस्तोममहं मन्ये तदीयापयशोभरम्॥

शत्रुराजापयशोभरे धूमस्तोमत्वमुत्प्रेक्ष्यते, निमित्तस्यानुपादानञ्च। यथा वा मदीये गौरीशतके—

कुटिलालीकलसन्तीं
कुरुविन्दललन्तिकां तवाद्रिसुते !।
अधिधनुरशोकमस्त्रं
मदनव्यत्याससंहितं मन्ये॥

अनुपात्तनिमित्तजात्यभावस्वरूपोत्प्रेक्षा यथा—

**गोदवर्मयशोराशिविलासे व्याप्तरोदसि।
तमिस्राः परिदृश्यन्ते तमोविरहिता इव॥
अत्र तमिस्राणां तमोजातिराहित्यमुत्प्रेक्ष्यते। **

जातिहेतूत्प्रेक्षा यथा—

आपातालमपारघोरसलिलैरापूरिताभ्यन्तरः
पाथोधिः प्रविगाढबाडवशिखिज्वालावलीढोऽनिशम्।
अक्षीणत्वमयं दधात्यनुपमं विश्राणनं बिभ्रतः
श्रीमद्बिम्बलभूमिपस्य विसरद्दानाम्बुपूरैर्ध्रुवम्॥

अत्र समुद्रस्याक्षीणत्वे दानाम्बुपूरस्य हेतुत्वमुत्प्रेक्ष्यते।

जात्यभावहेतूत्प्रेक्षा यथा—

द्रुता दिगन्ताद्रिगुहासु लीना
द्विषज्जना बिम्बलभूमिपस्य।
गाढान्धकारच्छलतो निगूढाः
प्रतापभङ्गैरिव मूर्छितैः स्वैः॥

अत्र दिगन्ताद्रिगुहावर्तिनां द्विषामाक्रान्तौ प्रतापभङ्गस्य प्रतापाभावस्य हेतुत्वमुत्प्रेक्ष्यते। अन्धकारेऽन्धकारत्वमपह्नुत्य प्रतापभङ्गत्वोत्प्रेक्षणात् सापह्नवहेतूत्प्रेक्षा।

जातिफलोत्प्रेक्षा यथा—

अमरीभवितुं नूनमरयो गोदवर्मणः।
प्रविशन्ति प्रतापाग्निमभीतास्सङ्गराजिरे॥

अत्र अमरत्वजातिः फलम्, प्रतापाग्निप्रवेशक्रिया निमित्तम्।

क्रियास्वरूपोत्प्रेक्षा यथा—

अन्यक्षितीशापयशोभिरात्त-
मालिन्यभूमा महती महीयम्।
श्रीगोदवर्मक्षितिपस्य कीर्त्ति-
महाम्बुधौ सम्प्रति मज्जतीव॥

अत्र भूमेः कीर्त्तिसमुद्रमज्जनमुत्प्रेक्ष्यते, मालिन्यगुणो निमित्तम्।

क्रियाहेतूत्प्रेक्षा यथा—

पाथोधिः प्रथमानबिम्बलपतिस्फारप्रतापानल-
प्रौढोष्माहितशोषणाद्ध्रुवमिमान्नाक्रामति क्ष्मामयम्।
कल्लोलावलिकेलिगुम्फितनभोभागारुरुक्षांजुषो
घोरस्यास्य जलाप्लुतौ सरभसं सेयं कियत्यन्यथा॥

अत्र महासमुद्रस्य महीमण्डलानाक्रमणे गोदवर्मनृपतेः प्रतापानलेन प्रतिदिन शोषणक्रियाया हेतुत्वमुत्प्रेक्ष्यते।

क्रियाफलोत्प्रेक्षा यथा—

नूनं महीमण्डलपालनाय
नेतुः परं बिम्बलभूमिभर्तुः।
सृष्टौभुजौ पङ्कजसम्भवेन
स्तम्भोपमौ संस्तुतजानुदेशौ॥

अत्र गोदवर्मनृपतेः आयतभुजसृष्टेर्महीमण्डलपालनक्रियारूपं फलमुत्प्रेक्ष्यते। गुणस्वरूपोत्प्रेक्षा यथा—

गोदवर्मनृपाकृष्टचापज्यावल्लिकूजितम्।
मन्ये नृत्यज्जयरमामञ्जुभञ्जीरशिञ्जितम्॥

अत्र ज्यास्वने जयलक्ष्मीमञ्जीरशब्दगुणत्वमुत्प्रेक्ष्यते।

गुणहेतूत्प्रेक्षा यथा—

शारदो बिम्बलाधीशयशोवैशद्यनिन्दितः।
धत्ते मालिन्यमङ्गे स्वे शोकादिव सुधाकरः॥

अन्न देहे मालिन्यधारणे शोकगुणस्य हेतुत्वमुत्प्रेक्ष्यते।

गुणफलोत्प्रेक्षा यथा—

कल्याणबिम्बलमहीपगुणानशेषान्
वक्तुं ध्रुवं वदनमेत्य सहस्रसङ्ख्यम्।
वैदग्ध्यगौरवकृते मृदुवातभक्षः
क्रूरं तपश्चरति कुण्डलिमण्डलीशः॥

अथ गोदवर्मनृपस्य गुणगणवर्णने वैदग्ध्यातिशयाय तपस्यतीति वैदग्ध्यातिशयगुणस्य फलत्वमुत्प्रेक्ष्यते। तपश्चरणक्रिया निमित्तम्।

द्रव्यस्वरूपोत्प्रेक्षा यथा—

दुष्टक्षितीशदुर्गर्वदूरीकरणलम्पटम्।
गोदवर्मनृपं मन्ये रमेशं भूमिमागतम्॥

अत्र रमेशं मन्ये इति द्रव्योत्प्रेक्षा।

द्रव्यहेतूत्प्रेक्षा यथा—

गोदवर्ममहीभर्त्रा रूपातिशयशालिना।
मदनेनेव दृश्येन मोहं यान्ति मृगीदृशः॥

अत्र मृगीदृशां मोहप्राप्तौ गोदवर्मरूपमदनद्रव्यस्य हेतुत्वमुत्प्रेक्ष्यते।

द्रव्यफलोत्प्रेक्षा यथा—

कैलासीभवितुं नूनं काङ्क्षन्तेऽत्र महीधराः।
गोदवर्ममहीपालयशोभिरमलीकृताः॥

अत्र गोदवर्मयशोधवलिताः शैलाः कैलासीभवनं काङ्क्षन्ते इति कैलासत्वं फलमुत्प्रेक्ष्यते। यशोभिर्धवलीकरणक्रिया निमित्तम्। एवं तत्तदभावोदाहरणान्यपि द्रष्टव्यानि॥

अतिशयोक्त्यलङ्कारः।

विषयो यत्र विषयिशब्देनैव प्रकीर्त्यते।
न पृथक् तत्र सा प्रोक्तातिशयोक्तिरनेकधा॥१७॥

यत्र विषयः पार्थक्येन न गृह्यते विषयिवाचकशब्देनैव गृह्यते कविप्रौढोक्त्या तत्रातिशयोक्तिः। पृथक् न गृह्यत इति उत्प्रेक्षाव्यावृत्तिः। अध्यवसायाप्राध्यान्ये उत्प्रेक्षा, अध्यवसितप्राधान्ये अतिशयोक्तिरिति विवेकः। सा पञ्चविधा— भेदे अभेदः, अभेदे भेदः, सम्बन्धे असम्बन्धः, असम्बन्धे सम्बन्धः, कार्यकारणपौर्वापर्यविपर्ययेण चेति।

भेदे अभेदो यथा—

श्रीबिम्बलीशकुलसागरगर्भजन्मा
सोऽयं सुधांशुरवनीतलमण्डनार्हः।
जागर्त्ति साधु जनयन् जनलोचनानां
आनन्दथुं सपदि कन्दलितस्वधाम्ना॥

अत्र सुधांशुशब्देन प्रकृतो नृपः परिगृह्यते इति अतिशयोक्तिः।

अभेदे भेदो यथा—

अण्णं बिबंलणाअअस्स भुवणे धण्णं विअड्ढत्तणं
विण्णासो वअणाण वारिदसुहासण्णाण अण्णो विअ।
अण्णा कावि विवेअपुण्णसरणी भूरक्खणाणं पुणो
धज्जं सोहइ कंपि कोवि ललिओ विज्जाविलासो असे॥

अन्यद्बिम्बलनायकस्य भुवने धन्यं वैदग्ध्यं
विन्यासो वचनानां वारितसुधासंज्ञानामन्य एव।
अन्या कापि विवेकपूर्णसरणिः भूरक्षणानां पुनः
धैर्यं शोभते किमपि कोऽपि ललितो विद्याविला(सश्च ? सो) अस्य॥

अत्र बिम्बलनृपस्य वैदग्ध्यवचनविन्यासादिषु वस्तुतः अभेदेऽपि कविप्रौढोक्त्या भेदः प्रतिपाद्यत इति अतिशयोक्तिः।

सम्बन्धे असम्बन्धो यथा—

गण्यां यद्यपि तारका घनपथाभ्यर्णावतीर्णार्णव–
क्षुभ्यद्भूतितरङ्गरिङ्खणलसत्पाथःकणाश्चोस्बणाः।
शक्यन्ते न तथापि पुङ्खितधियां संख्यावतां सत्तमैः
संख्यातुं भुवि गोदर्बमनृपतरश्लाघ्या गुणश्रेणयः॥

गुम्फितं गुणसामग्र्यं गोदबर्मनृप ! त्वयि।
सौरभं सुमनःपुष्पे चन्द्रे ज्योत्स्ना च राजते॥

पदार्थगतालङ्कारद्वयनिरूपणानन्तरं वाक्यार्थगतालङ्कारद्वयं निरूप्यते।

प्रतिवस्तूपमालङ्कारः।

प्रतिवस्तूपमा प्रोक्ता यत्र वाक्यार्थयोर्द्वयोः॥१९॥

सामान्यं द्विविधा सा साधर्म्यवैधर्म्यभेदतः।

यत्र वस्तुप्रतिवस्तुभावेन वाक्यार्थयोस्सामान्यं समानता तत्र प्रतिवस्तूपमा। वस्तुशब्दस्य वाक्यार्थवाचित्वात् प्रतिवस्तु प्रतिवाक्यार्थं उपमा यस्यामिति प्रतिवस्तूपमा। सा द्विविधा साधर्म्यवैधर्म्यभेदेन। क्रमेण यथा—

समा न हि नृपाः सर्वे गोदवर्मनृप ! त्वया।
भजन्ते किं नु मणयश्चिन्तामणिसमानताम्॥

अत्र वाक्यद्वयेऽपि पर्यायशब्देन एकस्य समानत्वधर्मस्य कथनाद् वस्तुप्रतिवस्तुभावः।

वैधर्म्येण यथा—

अर्थिनोऽभिलषितार्थसिद्धये
गोदवर्मनृपतिं भजन्त्यमी।
चातकाः किमु विहाय वासवं
साधयन्ति पुनरन्यसेवनम्॥

अत्र भजनधर्मस्य पर्यायशब्देन व्यतिरेकमुखेन कथनात्॥

दृष्टान्तालङ्कारः।

वाक्यार्थयोर्यत्र बिम्बप्रतिबिम्बतया भवेत्॥२०॥

सामान्यं तत्र दृष्टान्तालङ्कृतिः पूर्ववद् द्विधा।

यत्र बिम्बप्रतिबिम्बभावेन वाक्यार्थयोस्सादृश्यं तत्र दृष्टान्तालङ्कारः। दृष्टोऽन्तो निश्चयो यत्र इति चान्वर्थाभिधानोऽयम्। स च पूर्ववद् द्विविधः। क्रमेण यथा—

स जयति रणसीम्नि गोदवर्मा
त्रसदरिभूषदुरापदोः प्रतापः।
विलसति वियदङ्कणे विवस्वान्
ततरुचिवञ्चिततारकाप्रपञ्चः॥

अत्र गोदबर्मणो विवस्वतश्च बिम्बप्रतिबिम्बभावेन औपम्यं गम्यते।

वैधर्म्येण यथा—

गुणाः परं विराजन्ते गोदवर्मनृपाश्रिताः।
विनिन्द्या एवते हारा वामास्तनविदूरिताः॥

अत्रयथा तरुणीस्तनालङ्कारा एवहासः श्लाघ्याः तथा गोदवर्माश्रिता गुणा एव श्लाघ्याः॥

निदर्शनालङ्कारः।

निदर्शना सम्भवता स्यादसंभवता द्विधा॥२१॥

धर्मयोगेन चाक्षेपे प्रतिबिम्बस्य वस्तुनोः।

अत्र वस्तुनोरुपमानोपमेययोः सम्भबद्धर्मयोगात् असम्भवतो वा सादृश्याक्षेपः तत्र निदर्शना। सम्भवता यथा—

वसन्तीनां यत्र क्वचन वसतौ वारिजदृशां
बिनिन्दा नाप्यल्पा भवति विमलानामिति सताम्।
वदन्ती ते कीर्त्तिर्बलति विमला वासवपुरे
भुजङ्गानां लोकेऽप्यवनिवलये बिम्बलपते !॥

अत्र विमलायाः कीर्तेः एवं वदनक्रियासम्बन्धेन सम्भवता श्लाघ्यतरुणीसादृश्यातक्षेपः। असम्भवद्धर्मयोगो(ऽपि?) द्विविधः, उपमेये उपमानधर्मासम्भवः उपमाने उपमेयधर्मासम्भवश्चेति। तत्र प्रथमो यथा—

नटन्मृडजटातटीनिकटमूलुठज्जाह्नवी–
विनुह्रुतिपटुछबिप्रसरदच्छकीर्तिच्छटा।
बहत्यवनिवज्रिणः प्रथमभूधरोदित्वर–
प्रसृत्वररुचिस्थिरप्रचुरपूर्णचन्द्रश्रियम्॥

अत्र उपमानपूर्णचन्द्रभूताया श्रियः प्रकृतकीर्तिच्छटायामसम्भवाद् तत्सदृशीं श्रियंबहतीति तयोर्बिम्बप्रतिबिम्बभावः आक्षिप्यते।

द्वितीयो यथा—

गोदवर्ममहीभर्तुः स्मितचारुमुखश्रियः।
फुल्लेषु परिदृश्यन्ते पङ्कजेष्वखिलेष्वपि॥

अत्र उपमेयप्रकृतराजमुखश्रीरूपधर्माणां उपमानेषु पङ्कजेष्वसम्भवात् तत्सदृशधर्मवत्त्वाक्षेपात् निदर्शनालङ्कारः॥

व्यतिरेकालङ्कारः।

उपमेयस्योपमानादाधिक्यं यत्र वर्ण्यते॥२२॥

सति भेदप्रधानत्वे व्यतिरेकस्स कीर्तितः।

यत्र उपमानाद् उपमेयस्याधिक्यं वर्ण्यते तत्र भेदो वैलक्षण्यंतत्प्राधान्यात् व्यतिरेकालङ्कार इत्यर्थः। यथा—

गोदवर्मनृपते त्वमिन्दुरप्यञ्च (तः?थ) कुंवलयैकरञ्जनम्।
नो विमुञ्चति कलङ्कितामयं निष्कलङ्कचरितो भवानिह॥

अत्र उपमेयस्य राज्ञः उपमानाच्चन्द्राद्विशेष इति व्यतिरेकः॥

सहोक्त्यलङ्कारः।

यत्र प्रकृतयोरुक्त्यातिशयिन्या सहार्थतः॥२३॥

अन्वये कल्पितौपम्यासहोक्तिस्तत्र गीयते।

यत्र कार्यकारणपौर्वापर्यविपर्ययरूपया भेदेऽभेदाध्यवसायरूपया वा अतिशयोक्त्या एकस्य प्राधान्येन अपरस्य सहार्थेनान्वयः कल्पितौपम्यपर्यवसायि तत्र सहोक्तिः। अत्र द्वयोरपि प्रकृतत्वान्नोपमाशङ्का।

पौर्वापर्यविपर्ययरूपातिशयोक्तिमूला यथा—

जन्यक्षितौ जित्वरगोदवर्मधनुर्गुणाकर्षणजो निनादः।
त्रस्तैस्समं द्वेषिनृपालजालैर्दिगन्तदेशानतिलङ्घ्य याति॥

अत्र ज्याशब्दश्रवणोत्तरकालभावि शत्रुपलायनस्य सहभावकथनात् सहोक्तिः।

भेदे अभेदरूपातिशयोक्तिमूला यथा—

उद्धता बिम्बलीशेन बलाकृष्टा युधि द्विषः।
आनतिं यान्ति सहसा चापेन गुणिना सह॥

अत्र प्रणामनमनयोः आनतिशब्देन श्लिष्टेन अभेदः।

विनोक्त्यलङ्कारः।

विना किञ्चिद्भवेद्यत्र रम्यतारभ्यतापि वा॥२४॥

अपरस्यात्र गदिता विनोक्तिरिति सा द्विधा।

यत्र एकस्य स्वसम्बन्ध्यन्यवस्त्वसन्निधानाद् रम्य त्वारम्यत्वे भवतः तत्र विनोक्त्यलङ्कारः। स च द्विविधः। रम्यता यथा—

गोदवर्ममहीभर्तुर्गुणाः कृतजगन्मुदः।
विना दोषैर्विभान्त्येते विक्रमाक्रान्तवैरिणः॥

अत्र राज्ञो गुणानां दोषासान्निध्याद् रम्यता।

अरम्यता यथा—

गोदवर्ममहीपालगुणग्रामैर्विनाकृताः।
वाचः प्राचां कवीन्द्राणामाभोदं नैव कुर्वते॥

अत्र गोदवर्मगुणगणाप्रतिपादकानां वाचामरम्यता।

समासोक्त्वलङ्कारः।

विशेषणैः प्राकृतैस्तु स्फूर्तिरप्रकृतस्य चेत्॥२५॥

तुल्यैस्तत्र समासोक्तिस्त्रिधा सा परिकीर्तिता।

यत्र प्रकृतविशेषणैरप्रकृतस्य स्फूर्तिस्तत्र समासोक्तिः। नात्र रूपकादिशङ्का। रूपकेऽप्रस्तुतस्य प्रस्तुतोपरञ्जकत्वमात्रम्। परिणामे तु आरोप्यमाणपदार्थत्वेन आरोपविषयस्य प्राधान्येन भानम्। अत्र त्वारोप्यमाणपदार्थधर्मविशिष्टत्वेनारोपविषयस्य प्राधान्यम्। समासेन सङ्ग्रहेण प्रस्तुताप्रस्तुतवृतान्तयोरुक्तिः समासोक्तिः। सा त्रिधा विशेषणानां त्रैविध्यात्। श्लिष्टविशेषणने यथा—

विशदीकृतविपुलाशा स्पृहणीया सर्वराजकैर्विमला।
कीर्तिर्विहाय चान्यानुत्सङ्गं गोदवर्मणो याति॥

अत्र विशदीकृतविपुलाशेत्यादिविशेषणानां श्लिष्टत्वात् कीर्तेर्नायिकात्वम् गोदवर्मणो नायकत्वं च प्रतीयत इति।

विशेषणसाधारण्याद्यथा—

आविर्भवद्रागविलोचनान्त–
अर्धोक्तिरम्योदितवाक्प्रपञ्चम्।

श्लिष्टः क्रुधा सम्भृतरोमहर्षो
रणाजिरे राजति गोदवर्मा॥

अत्र शृङ्गारवीररससाधारणविशेषणबलात् क्रुधाश्लिष्ट इति सम्भृतरोमहर्ष इति च क्रुधो नायिकात्वं राज्ञो नायकत्वं च प्रतीयत इति।

औपम्यगर्भविशेषणाद्यथा—

स्फुरत्तटिदलङ्कारस्फायद्गर्जितनिस्वतः।
ह्लादयन् वसुवर्षेण राजते बिम्बलेश्वरः॥

अत्र स्फुरत्तटिदलङ्कार इत्याद्यौपम्यगर्भविशेषणाद् धनाधनवृत्तान्तप्रतीतिः।

परिकरालङ्कारः।

विशेषणस्याभिप्रायगर्भता यत्र तत्र तु॥२६॥

अलङ्कारः परिकरः प्रोक्तो विबुधसत्तमैः।

यत्र विशेषणस्य साभिप्रायता तत्र परिकरः। यथा—

बिमला कीर्तिलहरी विचरन्ती जगत्त्रयम्।
पुनाति बिम्बलपतेर्गोदवर्ममहीभृतः॥

अत्र बिमलेति विशेषणं पावनत्वाभिप्रायगर्भम्॥

परिकराङ्कुरालङ्कारः।

साभिप्रायं विशेष्यञ्चेत् भवेत्परिकराङ्कुरः॥२७॥

यत्र विशेष्यं साभिप्रायं तत्र परिकराङ्कुरः। यथा—

नाहं व्यासो न च सुरगुरुर्नैव काव्यो न भव्यो
नाथः काकोदरपरिषदां नापि वल्मीकजन्मा।
धन्यास्ते ते तव गुणगणास्तत् कथं वा मयैते
वर्ण्या वीरक्षितिपतिमणे ! गोदवर्मक्षितीन्द्र !॥

अत्र व्यासादिशब्दानां वेदविभागाद्यभिप्रायगर्भत्वम्॥

श्लेषालङ्कारः।

अत्र श्लेषो भवेत्साम्ये विशेषणविशेष्ययोः।
विशेष्ययोश्च वाच्यत्वे तुल्ययोरेव स द्विधा॥२८॥

यत्र विशेषणविशेष्ययोः श्लेषः विशेष्ययोश्च तुल्यतया वाच्यत्त्वं तत्र श्लेषालङ्कारः। नाप्ययं तुल्ययोगिता। तस्यां विशेष्यांशे श्लेषाभावात्। अत्र तु द्वयोरिति वचनात् प्राकरणिकयोरप्राकरणिकयोरेव वा अभिधेयत्वेन श्लेषो द्विविधः। नात्र ध्वनिशङ्का। यत्र प्रकरणादिना प्रकृतार्थ एव शृङ्खलितायामभिधायां शब्दस्य अप्रकृताभिधानसामर्थ्याभावेऽपि अप्रकृतार्थप्रतीतिः तत्र ध्वनिः। अयं तु प्रयत्नादिभेदात् प्रातीतिक एव। अयं च शब्दान्यत्वे जतुकाष्ठन्यायेन स्वयमेव शब्दयोः श्लिष्टत्वात् शब्दश्लेषः। अत एव सभङ्गत्वम्। यत्र पुनः प्रयत्नादिभेदाभावात्शब्दैक्ये सति एकनालावलम्बिफलद्वयन्यायेन अर्थयोः श्लिष्टत्वं तत्रार्थश्लेषः। अत एवात्राभङ्गत्वमपि। शब्दपरिवर्त(न ? ना)सहत्वमर्थश्लेषस्य विषय इति काव्यप्रकाशकारस्य सिद्धान्तः। तदुक्तंकाव्यप्रकाशे।

“अनेकार्थस्य शब्दस्य वाचकत्वे नियन्त्रिते।
संयोगाद्यैरवाच्यार्थधीकृद्वाग्वृत्तिरञ्जनम्²³॥” इति॥

प्रकृतश्लेषो यथा—

कान्तारागसमाकृष्टैर्भुक्ताहारविभूषणैः।
बिम्बलाधिप ! ते मित्रैः²⁴ परा भूतिः प्रकाश्यते॥

अत्र राज्ञो वितरणपराक्रमवर्णनाद् उभयोर्मित्रामित्रयोः प्रकृतत्वम्।

अप्रकृतश्लेषो यथा—

समुन्नतास्सकटकास्सुवंशास्सूचितोदयाः।
तुल्यास्ते ते महिभूतो गोदवर्मक्षमाभृता॥

अत्र उपमानत्वेनअप्रकृतानां पर्वतानां नलादिनृपाणां च श्लेषः॥

अप्रस्तुतप्रशंसालङ्कारः।

अप्रस्तुते चाभिहिते प्रस्तुतं यत्र गम्यते।
अप्रस्तुतप्रशंसा सा सारूप्याद्यैस्त्रिधा मता॥२९॥

यत्राप्रस्तुतवर्णनात् प्रस्तुतं गम्यते तत्राप्रस्तुतप्रशंसा। अत्राप्रस्तुतवर्णनस्यानुचितत्वेऽपि प्रस्तुतपरत्वेन औचित्यात्॥ गम्यं प्रस्तुतं वाच्याप्रस्तुतसिद्ध्यङ्गम्। अप्रस्तुतादिति समासोक्तिव्यावृत्तिः। अप्रस्तुतात् प्रस्तुतप्रतीतावतिप्रसङ्गात् अर्थान्तर-

प्रतीतिनिमित्तेन सम्बन्धेन भाव्यम्। स च सम्बन्धः सारूप्यं सामान्यविशेषभावः कार्यकारणभावश्चेति त्रिविधः। तत्रापि सादृश्यात्, सामान्याद्विशेषस्य, विशेषात् सामान्यस्य, कारणात् कार्यस्य, कार्यात् कारणस्येति पञ्च प्रकाराः।

तत्र सारूप्येण यथा—

मूले तालद्रुमाणामिह किमिति वृथा खिद्यसे त्वं महीयान्
घोरैर्धर्मद्यतिकस्मरैःकाममातप्तवर्ष्मा।
मातङ्गानामधिप ! सुमनस्यन्दिमारन्दधारं
माकन्दद्रुं भज शिशिरित मञ्जुशाखाप्रपञ्चैः॥

अत्र सरूपाद् अप्रस्तुत्तमाकन्दवर्णनात् दुर्गतमहाकविजनसंरक्षणसमर्थो गोदवर्मनृपतिः प्रतीयते।

सामान्यात् विशेषप्रतीतिर्यथा—

कति कति न सन्ति कान्ताः
क्लान्ताः कन्दर्पशरभराक्रान्ताः।
उत्तरबिम्बलपतिना
प्रत्तस्वमनोरथाः प्रभो ! भवता॥

अत्र भो गोदवर्मनृप ! त्वत्कांक्षिण्यः सर्वाः कृतार्थीकृता इति सामान्यात् अहमेकैव त्वामेव चिरममिलषन्तीं त्वया न कृतार्थीकृतेति विशेषो गम्यते।

विशेषात् सामान्यप्रतीतिर्यथा—

रणाङ्कणमुपागते रचितचापमौर्वीस्वने
क्षमावलयवासवे नदति गोदवर्माभिधे।
अधावि विपिने परैरलमवेपि चान्यैर्द्विषा–
ममारि कतिभिर्गणैर्द्रुतमनामि भीत्येतरैः॥

अत्र गोदवर्मनृपतौ रणाङ्कणमवतरति द्विषद्गणाः कामवस्थां नापुरिति सामान्ये प्रस्तुते विशेषः कथितः।

कार्यात्कारणावगतिर्यथा—

दिङ्मातङ्गाः कटतटगलद्दानशून्याश्चिराय
स्वर्गोदग्रद्रुमसमुदया नम्रशाखाशिरस्काः।
धेनुर्दिव्या विनमितमुखी दीर्घकालाद्गतश्री-
र्जातश्चिन्तामणिरवनिगे गोदवर्मक्षितीन्द्रे॥

अत्र कार्येण दिग्गजादीनां दानराहित्यादिना तत्कारणस्य गोदवर्मवितरणवृत्तान्तस्य प्रतीतिः।

कारणात् कार्यप्रतीतिर्यथा—

उद्दण्डबाहुदण्डाग्रे मण्डलाग्रे तु गर्जति।
गोदवर्ममहीभर्तुः शत्रूणां का कथा भुवि॥

अत्र किमिति पलायनं शत्रूणामिति पृष्टे तत्कारणं गोदवर्ममहीपतेः खड्गधारणमभिहितमिति॥

अर्थान्तरन्यासालङ्कारः।

उक्तेविशेषसामान्ये समर्थ्येते यदा तदा।
कथितोऽर्थान्तरन्यासस्सामान्याच्च विशेषतः॥३०॥

यत्र विशेषसामान्ययोरुक्तयोस्सामान्यविशेषाभ्यां तथाभूताभ्यां समर्थनं तत्रार्थान्तरन्यासः। यथा—

पत्तिवारणतुरङ्गभीषणः
प्रत्यनीकनृपसैन्यसागरः।
आपतन् द्रुतमवारि बिम्बल-
क्षोणिपेन; महतां किमद्भुतम्॥

अत्र राज्ञः प्रत्यर्थिसैन्यसागरनिरोधेन विशेषेण महतां किमद्भुतमिति सामान्यसमर्थनम्।

सामान्याद्विशेषसमर्थनं यथा—

वीर्यौदार्यपराक्रमैर्विमथितप्रत्यर्थिपृथ्वीपतिं
श्लाघाकंप्रशिरस्कभूपतिकुलं श्लाघ्यैर्गुणैरात्मनः।
वीरश्रीर्नजहाति जातुचिदपि श्रीगोदवर्भप्रभुं;
काङ्क्षन्ते गुणशालिनं युवतयः कान्तं नितान्तोज्ज्वलम्॥

अत्र सर्वास्सुन्दर्यो गुणिनं कान्तं भजन्त इति सामान्योक्त्या वीरलक्ष्मीरभिरूपं गोदवर्मनृपमेवाश्रयते इति विशेषस्समर्थितः॥

पर्यायोक्तालङ्कारः।

कार्याभिधानभङ्गीभिर्हेतोर्यत्र तु गम्यता।
पर्यायोक्तं बुधैः प्रोक्तन्तत्रालङ्कारकोविदैः॥३१॥

यत्र कार्याभिधानद्वारेण कारणं गम्यते तत्र पर्यायोक्तमित्यलङ्कारः। अस्य प्रतीयमानप्रस्ताव एव निरूपणमुचितम्। अप्रस्तुतप्रशंसायां पुनरप्रस्तुतात् कार्यात् प्रस्तुतस्य कारणस्य प्रतीतिः, अत्र उभयोः प्रस्तुतत्वमिति विवेकः। यथा—

भवति त्वद्रिपुनगरी गरीयसी गोदवर्मम (ही ? हि)पाल !।
लूतातन्तुवितानैरावृतवातायनप्रतीहारा॥

अत्र रिपुनगर्यां लूतातन्तुवितानावृतगवाक्षङ्कारत्वरूपकार्याभिधानभङ्ग्यारिपूणां बलायनं कारणं प्रतीयते॥

व्याजस्तुत्यलङ्कारः।

स्तुत्या निन्दा निन्दया वा स्तुतिर्यत्र प्रतीयते।
व्याजस्तुतिरियं प्रोक्ता द्विविधा बुधसत्तमैः॥३२॥

यत्र स्तुतिः प्रस्तुता सती प्रमाणान्तरबाधान्निन्दायां पर्यवस्यति निन्दा वा प्रस्तुता तथा स्तुतौ पर्यवस्यति तत्र व्याजस्तुतिर्विच्छित्तिविशेषशालिनी। व्याजरूपा अलीकरूपा स्तुतिरिति वा व्याजेन निन्दामुखेन स्तुतिरिति वा अन्यर्थेयं द्विविधा। क्रमेण यथा—

अहो त्वद्वैरिमाहात्म्यं गोदवर्मक्षितीश्वर !।
सर्वस्वमपि सन्त्यज्यं प्रयान्ति विपिनं महत्॥

अत्र माहात्म्यमिति स्तुत्या सर्वस्वपरित्यागपूर्वकं राज्यात् पलायनेन निन्दा प्रतीयते।

निन्दया स्तुतिर्यथा—

त्वत्प्रतापस्य का प्रौढिर्धीरबिम्बलभूपते !।
लोकालोकं न चाद्यापि लङ्घयन्ति तवारयः॥

अत्र का प्रौढिरिति निन्दया रिपूणां लोकालोकगमनेन प्रतापस्तुतिः क्रियते॥

आक्षेपालङ्कारः।

उक्तस्य वक्ष्यमाणस्य प्रकृतार्थस्य वा भवेत्।
निषेधाभास आक्षेपो विशेषोक्त्यै स च द्विधा॥३२॥

यत्र प्रकृतार्थस्य प्रकृतत्वादभिधित्सितस्य क्रियमाणः प्रतिषेधो बाधितत्वादाभासरूपो विशेषविधिमाक्षिपति तत्राक्षेपः। स च निषेधः उक्तवक्ष्यमाणगतत्वेन द्विविधः। तत्राप्युक्तविषये वस्तुनः कथनस्य वा निषेधः। वक्ष्यमाणविषये तु कथनमेव निषिध्यते न वस्तु। तत्रापि क्वचित् सामान्येनाभिधित्सितस्य कथननिषेधः क्वचित् कियदंशोक्तावंशान्तरस्य निषेध इति चतुर्विधोऽयसाक्षेपः।

अत्र उक्तविषयवस्तुप्रतिषेधो यथा—

णाहणदूदी णाहं तह वि सअं एब्व तुह कहइस्स।
ताए स्थणम्मि, हास दत्था फुडिदा अ होति तावेण॥

नाथनदूती नाहं तथापि स्वयमेव तव कथयिष्ये।
तस्याः स्तने हारा दग्धाः स्फुटिताश्च भवति तापेन॥

अत्र नाहं दूतीति दूतीत्वरूपवस्तुनः प्रतिषेधो बाधितस्सन् सत्यवचनद्वारा सा त्वया रक्षणीयेति विधिमाक्षिपति।

उक्तविषये कथननिषेधो यथा—

युक्तं नो गोदवर्मक्षितिपरिवृढ! ते नैत्रयात्रेति वक्तुं
के वा सन्तीह लोके रिपुनरपतयो विक्रमेकान्तधाम्नः।
श्लाघ्या त्वत्कीर्त्तिरित्यप्यहह कथयितुं शक्यते नो सुधीभि-
स्तत्तादृक्कीर्त्तिभाजो जगति न च परे भूमिपाला भवन्ति॥

अत्र जैत्रयात्रेति वक्तुं न युक्तमित्यादि कथननिषेधेन निरुपमयशसा त्वया संरक्षणीया एव सर्वे जना इति विशेष आक्षिप्यते।

वक्ष्यमाणविषये सामान्येनाभिधित्सितस्य निषेधो यथा—

कथयिष्याम्यहं किञ्चित्कान्त ! बिम्बलभूमिप !।
भवतः पुरतः साहं किमत्र वचनेन वा॥

अत्र विरहाकुलितया राजानं प्रति किञ्चिद्ववतुभुद्यतया पुनः वचननिषेधेन मरणोद्यताहं त्वया संरक्षणीयेति विधिराक्षिप्यते।

तत्रैव विषये अंशान्तरोक्तावंशान्तरप्रतिषेधो यथा—

प्रणमत नृपसिंहं बिम्बलक्षोणिपालं
प्रकटितभुजभीमोद्दामधामाभिसमम्।

विततविपिनग्राहो मा वृथा ताभिरुक्तं
किमिह बहुभिरुक्तैर्दैवतं चेत् प्रतीपम्॥

अत्र रिपुस्त्रीभिः प्रणमतेत्यादि कियदंश उक्तः। किमिह बहुभिरुक्तैरित्यंशान्तरस्य प्रतिषेधः कृतः। स च आभासरूपः सर्वथा भवद्भिरयमनुसर्तव्य इति विधिमाक्षिपति॥

अनिष्टविध्याभासोऽपि तद्भेदः कथ्यते बुधैः।

यत्र अनभिमतवस्तुनो विधिः तस्यानिष्टत्वादेव बाधितस्सन् प्रतिषेधमाक्षिपति तत्राप्याक्षेपालङ्कार एव। यथा—

रणं गच्छसि चेत् गच्छ राज्ञो बिम्बलभूपतेः।
ओजायितं च भुजयोरूर्जितं नाथ ! जृम्भते॥

अत्र रिपुरमण्या नाथं प्रत्युक्तो रणं गच्छेति विधिराभासतामापन्नः रणभुवि गमननिषेधमाक्षिपति॥

अत्र विरोधप्रस्तावाद् विरोधगर्भालङ्काराः प्रस्तूयन्ते।

विरोधालङ्कारः।

स्मृतो विरोधाभासत्वे विरोधो दशधा बुधैः॥३४॥

यत्र प्रथमं आपाततः प्रतीयमानो विरोधः पश्चात् परिह्रियते तत्र विरोधालङ्कारः। स च दशविधः। तत्र जातेर्जात्यादिभिर्विरोधे चत्वारो भेदाः, क्रियायाः क्रियादिविरोधे त्रयः, गुणस्य गुणद्रव्याभ्यां विरोधे द्वौ, द्रव्यस्यद्रव्येण बिरोधे त्वेको भेद इतिदशभेदाः। क्रमेण यथा—

विमत्सरो गोदवर्मा विलसत्यजलाशयः।
तस्य प्रतापो भवति धनोऽपि रिपुतापकृत्॥

अत्र विमत्सरोऽप्यजलाशय इति जात्योर्विरोधः। उत्तरार्धे धनोऽपि तापकृदिति जातिक्रिययोर्विरोधः।

करी मदविहीनोऽयं तिग्महेतिः कलानिधिः।
गुणैर्जगद्गोदवर्मा रञ्जयत्यमलीकृतम्॥

अत्र करी मदविहीन इति जातिगुणयोर्विरोधः। तिग्महेतिः कलानिधिरिति जातिद्रव्ययोर्विरोधः। अमलीकृतं रञ्जयतीति क्रिययोर्विरोधः।

कुवलयविकासकारी भास्वद्रूपश्च बिम्बलाधिपतिः।
अभिमन्युमदविनेताप्याजावभिधीयते जनैर्जिष्णुः॥

अत्र कुवलयविकासकारी भास्वद्रूपश्च इति क्रियागुणयोर्विरोधः। अभिमन्युमदविनेतापि जिष्णुरिति क्रियाद्रव्ययोर्विरोधः।

नयशाली च भवति विनयेनसमन्वितः।
प्रतापभीषणोऽप्येष राजा बिम्बलभूपतिः॥

अत्र नयशाली अपि विनयान्वित इति गुणयोर्विरोधः। प्रतापभीषणो राजा इति गुणद्रव्ययोर्विरोधः।

द्रव्यस्य द्रव्येण विरोधो यथा—

भीमसेनोऽपि सततं जिष्णुर्बिम्बलभूपतिः।
राजमौलिरयं लोके कथ्यते पुरुषोत्तमः॥

अत्र भीमसेनो जिष्णुरिति राजमौलिः पुरुषोत्तम इति च द्रव्ययोर्विरोधः। इति विरोधालङ्कारस्य दशविधभेदाः प्रदर्शिताः॥

विभावनालङ्कारः।

प्रसिद्धहेतावसति कार्योत्पत्तिर्विभावना।

यत्र प्रसिद्धहेतुंविना कार्योत्पत्तिर्निबध्यते तत्र विभावनालङ्कारः। कारणं विना कार्योत्पत्तेरेवाभावात् प्रसिद्धेतरकारणगतत्वेनात्र कार्यवस्तुनः अस्तित्वसिद्धिः। अत एव विशिष्टतया प्रसिद्धेतरकारणाधीनतया कार्यस्य भावनाद् उत्पादनाद् विभावनेति अन्वर्थाभिधानेयम्। यथा—

अपुष्पमिह सौरभं पुनरचन्द्रमाश्चन्द्रिका
बिनाकृतदिवाकरं दिनमवारि पङ्केरुहम्।
अवारिनीधिपूरभाव्यमृतमत्र संलक्ष्यते
वपुर्गुणगणाद्भुतं जगति बिम्बलक्ष्मापतेः॥

अत्र सौरभाद्रेःप्रसिद्धपुष्पादिकारणाभावेऽपि निरतिशयाह्लादादिजनकत्वेनोपनिबन्धः कृतः॥

विशेषोक्त्यलङ्कारः।

कार्यासिद्धिः कारणेऽपि विशेषोक्तिरितीर्यते॥३५॥

यत्र सति कारणापौष्कल्ये कार्यानुत्पादः तत्र विशेषोक्तिः। यदा सामग्र्यां सत्यामपि कार्यानुत्पादः तदा सामग्र्येव नास्तीति गम्यते। अतः कञ्चित् विशेषं प्रकाशयितुं सामग्र्यां सत्यामपि कार्यानुत्पाद उपनिबध्यते। विशेषप्रतिपादनायोक्तिर्विशेषोक्तिरिति यौगिकी संज्ञा। यथा—

परितः प्रतापतपने स्फुरति श्रीबिम्बलक्षमाभर्तुः।
बिमलतरवारिधाराशैत्यं सर्वत्र जृम्भते सुतराम्॥

अत्र राज्ञः प्रतापतपने स्फुरत्यपि विमलतरवारिधाराणां शैत्यमेव समुज्जृम्भते नत्वौष्ण्यमिति विशेषोक्तिः॥

असङ्गत्यलङ्कारः।

भिन्नाधिकरणत्वे हि कार्यहेत्वोरसंगतिः।

यत्र कार्यकारणयोर्वैयधिकरण्यं तत्र असङ्गत्यलङ्कारः। यथा—

कण्ठं द्विषां कृन्तति गोदवर्म-
कराग्रवल्गत्करबालधारा।
चित्रं तदीयायतलोचनानां
छिन्नाः पतन्त्याहितकण्ठहाराः॥

अत्र खड्गपातरूपकारणस्य हारछेदरूपकार्यस्यापि वैयधिकरण्यमुक्तम्॥

विशेषालङ्कारः।

यत्राधारं विनाधेयमेकस्यानेकलक्ष्यता॥३६॥

अशक्यस्य कृतिस्तत्र विशेषालङ्कृतिस्त्रिधा।

यत्राधारं विनाधेयो निबध्यते स एको विशेषः, एकस्य अनेकत्र देशे अनेकैर्लक्ष्यत्वं सोऽपरः, प्रकृतस्य अशक्यवस्त्वन्तरस्य करणं यत्र सोऽप्यन्य इति त्रिविधा विशेषालङ्कृतिः। आधारं विनाधेयोपनिबन्धो यथा—

प्राचां कीर्त्तिस्सम्पदो या भूभुजां रूपमद्भुतम्।
अद्यापि तानि दृश्यन्ते गोदवर्मनराधिपे॥

अत्र प्राचीनराजाश्रितानां कीर्त्यादीनां तत्तदाश्रयराहित्ये उपनिबन्धः कृतः।

एकस्यानेकलक्ष्यत्वं यथा—

कराग्रजाग्रत्करवालिकोग्र-
श्रीगोदवर्मोत्तरबिम्बलीशः।
कान्तारशैलान्तजुषां द्विषां च
पुरस्तिरश्चापिचकास्ति पश्चात्॥

अत्र एकस्य गोदवर्मनृपस्य अनेकेषु देशेषु अनेकैर्भीतैश्शत्रुभिः लक्ष्यता।

अशक्यवस्त्वन्तरकृतिर्यथा—

गोदवर्ममहीपालपालिता बिम्बलक्षितिः।
अमराधीशवसतिं श्रियातिक्रम्य तिष्ठति॥

अत्र बिम्बलक्षितेः स्वर्गमतिक्रम्यावस्थानमशक्यवस्त्वन्तरकरणम्॥

अधिकालङ्कारः।

आधाराधेययोर्यत्र नानुरूप्यं द्विधाधिकः॥३७॥

यत्राधाराधेययोर्वैरूप्यं तत्राधिकालङ्कारः। तत्राल्पत्वानल्पत्वाभ्यामाधाराधेययोर्वैरूप्यद्वैविध्यादधिकालङ्कारो द्विविधः। तत्राद्यो यथा—

फेनः क्षीरपयोनिधिः शुचितरश्रीवल्लरीवेल्लित
श्शैबालावलिरेष यस्य जलदश्यामोऽपि तारापथः।
तस्याद्योत्तरबिम्बलाधिपयशः पाथोनिधेः केलयो
बीचीनां कथमुल्ल(स)न्ति बहला ब्रह्माण्डभाण्डोदरे॥

अत्राधारस्य ब्रह्माण्डस्याल्पत्वम् उत्तरबिम्बलपतियज्ञःपाथोनिधेराधिक्यम्।

द्वितीयो यथा—

बिम्बलाधिपतेर्दानतोयपूरोदरेष्वलम्।
लीना भवन्त्युदधयो नद्यः का वा समुद्रगाः॥

अत्र बिम्बलेशदानजलप्रवाहस्याधारस्य महत्त्वम् आधेयानामुदधीनामल्पत्वमिति अधिकालङ्कारत्वम्॥

विरोधप्रस्तावात् विचित्रं निरूप्यते।

विचित्रालङ्कारः।

स्वविरुद्धफलप्राप्त्यै विचित्रं तत्कृतिर्यदि।

यत्र स्वविरुद्धफलप्राप्त्यै यत्नः क्रियते तत्र विचित्रालङ्कारः। यथा—

गोदवर्ममहीपालचरणाम्बुजयोः परे।
प्रणमन्ति नृपास्सर्वे प्रकृष्टां प्राप्तुमुन्नतिम्॥

अत्र प्रहृताविरुद्धौन्नत्योक्त्या प्रणामे यत्नः क्रियते इति विचित्रालङ्कारः॥

अन्योन्यालङ्कारः।

उत्पाद्योत्पादकत्वं तु मिथो यत्र क्रियावशात्॥३८॥

तत्रान्योन्यालङ्कृतिः स्यादुक्ता विबुधसत्तमैः।

यत्रद्वयोः परस्परं क्रियाद्वारा उत्पाद्योत्पादकत्वं तत्रान्योन्यालङ्कारः। यथा—

भूषणानि श्रियं यान्ति गोदवर्माङ्गसंश्रयात्।
तैर्भूषितो गोदवर्मा दधात्यद्भुतरूपताम्॥

अत्र गोदवर्मवपुराश्रयणेन अतिशयि(त)श्रीविशिष्टतया भूषणानामुत्पत्तिः। तैर्भूषणक्रियया अद्भुतरूपवैशिष्ट्येन गोदवर्मण उत्पत्तिः कथ्यत इत्यन्योन्यालङ्कारत्वम्॥

विषमालङ्कारः।

विरुद्धसाध्यनिष्पत्तिरनर्थावाप्तिरेव वा॥३९॥

विरूपयोश्च घटना विषमालङ्कृतिस्त्रिधा।

यत्र प्रसिद्धकारणात् विरुद्धकार्योत्पत्तिः तत्रैका, अकार्यस्यानर्थस्योत्पत्तौ अन्या, विसदृशयोस्सङ्घटना चापरेति त्रिविधा।

विरुद्धकार्योत्पत्तिर्यथा—

बिम्बलक्ष्मापतियशो विशदं वैरिभूभुजाम्।
वदनेषु विचित्रं तत्कालिमानं करोत्यलम्॥

अत्र विशदस्य यशसः वैरिवदनेषु कालिमवर्णरूपविरुद्धकार्यजनकत्वात् विषमम्।

अकार्यभूतानर्थोत्पत्तिर्यथा—

गोदवर्मक्षितिपतेर्वैरिणो वनमाययुः।
प्राणत्राणाय तत्रापि प्राप्तो व्यालमृगैर्बधः॥

अत्र प्राणत्राणाय वनं गतानां वधरूपानर्थावाप्तिः।

अननुरूपयोर्घटनं यथा—

रिपुस्त्रियामुत्तरबिम्बलेश-
नेतुः पदः पल्लवकोमलाः क्व।

कामं कठोरोपलकण्टकाढ्या
कान्तारपङ्क्तिःक्व समिद्धदोषा॥

अत्र वैरितरुणीमृदुपदानां विषमकण्टकितवनप्रदेशानां च मिथोऽननुरूपाणामत्र घटना निबध्यत इति विषमालङ्कारः॥

अभ विषमप्रतिपक्षभूतं समं निरूप्यते।

समालङ्कारः।

समं स्यात् मेलनं यत्र वस्तुनोरनुरूपयोः॥४०॥

यत्र अनुरूपयोर्वस्तुनोर्मेलनं तत्र समालङ्कारः। यथा—

सम्पत्समग्रा भुवि गोदवर्म-
महीपतावुत्तरबिम्बलीशे।
कीर्त्त्या परं भाति समेत्य नित्य-
मुदारता सा सहिता च धाम्ना॥

अत्र राजनि कीर्त्तिसम्पदोरौदार्यप्रतापयोश्चानुरूपयोः घटनात् समालङ्कारः॥

अनुमानालङ्कारः।

निर्देशः कार्यहेत्वोश्चेदनुमानमितीर्यते।

यत्र साध्यसाधनयोर्निर्देशः तत्रानुमानालङ्कारः। यथा—

मलिनापयशोधूम्यास्फूर्तेररिमहीभृताम्।
वंशानां गम्यते गोदवर्मतेजोनलावृतिः॥

अत्रापयशोधूम्यास्फुरणेन शत्रुराजवंशानां गोदवर्मप्रतापानलसङ्क्रान्तिरनुमीयते। अस्य रूपकहेतुकत्वेन तार्किकानुमानवैलक्षण्यम्॥

काव्यलिङ्गालङ्कारः।

वाक्यार्थत्वपदार्थत्वभेदे हेतोः कवीश्वरैः॥४१॥

काव्यलिङ्गं द्विधा प्रोक्तं कार्यस्यापि समर्थने।

यत्र कारणात् कार्यसमर्थनं तत्र काव्यलिङ्गालङ्कारः। कारणस्य वाक्यार्थत्वपदार्थत्वभेदेन काव्यलिङ्गं द्विविधम्।

कारणस्य वाक्यार्थत्वे यथा—

कराला कापि भुजगी करवाललता तव।
धीर ! तद्दर्शनादेव मुह्यन्त्यरिमहीभृतः॥

अत्र मोहे कार्ये वाक्यार्थरूपा खड्गभुजगी हेतुः।

हेतोः पदार्थत्वे यथा—

आयल्लकानलाक्रान्ता कापि बिम्बलभूपते !।
कामिनी जीवनं धत्ते त्वच्चरित्रामृताप्लुता॥

अत्र कामिनीजीवनधारणं कार्यं मोदवर्मकथामृताप्लावनेन पदार्थेन कारणेन समर्थ्यते॥

यथासङ्ख्यालङ्कारः।

पूर्वोद्दिष्टपदार्थानामनूद्देशो यथाक्रमम्॥४२॥

पश्चाद्यत्र भवेत्तत्र यथासङ्ख्यं निगद्यते।

यत्र येन क्रमेण उद्दिष्टाः पदार्थाः पश्चात्तेनैव क्रमेण तदितरे अनूद्दिश्यन्ते तत्र यथासङ्ख्यालङ्कारः। यथा—

प्रतापेन श्रिया कीर्त्त्या प्रौढ्या बिम्बलभूपतिः।
भानुं धनेशं पाकारिं भूधरेन्द्रं जयत्यसौ॥

अत्र प्रतापादिक्रमेणभान्वादेरनूद्देशात् यथासङ्ख्यालङ्कारः॥

कारणमालालङ्कारः।

पूर्वपूर्वं यदि भवेद्धेतुः प्रत्युत्तरोत्तरम्॥४३॥

तत्र कारणमालाख्यमलङ्करणमुच्यते।

यत्र पूर्वपूर्वम् उत्तरोत्तरं प्रति हेतुः तत्र कारणमालालङ्कारः। यथा—

नयेन तावद्विजयो जयेन श्रीः श्रिया परम्।
विश्राणनं विभात्येतद्वीरबिम्बलभूमिपे॥

अत्र पूर्वपूर्वस्य उत्तरोत्तरं प्रति हेतुत्वम्॥

एकावल्यलङ्कारः।

एकावल्युत्तरेषां तु पूर्वपूर्वं प्रति क्रमात्॥४४॥

विशेषणत्वकथनं यत्र तत्राभिधीयते।

यत्र पूर्वपूर्वं प्रति उत्तरोत्तरं क्रमेण विशेषणं भवति तत्र एकावल्यलङ्कारः। यथा—

सौजन्यं विनयेन भाति विनयो दानेन दानं पुनः
कीर्त्त्या कीर्त्तिरसौ गुणैरनुपमैः स्फीताः गुणा रूपतः।
रूपं कान्तिभरेण कान्तिनिवहः स्फूर्जत्प्रतापेन ते
वीरश्रीधरगोदवर्मनृपते ! विख्यातशौर्याम्बुधे !॥

अत्र पूर्वपूर्वं सौजन्यादिकं प्रति उत्तरोत्तरेषां विनयादीनां विशेषणत्वम्॥

मालादीपकालङ्कारः।

पूर्वपूर्वस्यैव भवेदुत्तरोत्तरदीपनम्॥४५॥

तत्रोदितं बुधवरैर्मालादीपकमद्भुतम्।

यत्र पूर्वपूर्वस्य उत्तरोतरोत्कर्षजनकत्वं तत्र मालादीपकालङ्कारः। यथा—

विक्रमेण मही प्राप्ता मही विभवसम्पदम्।
विभवा बिम्बलपतेर्दधते यशसां ततिम्॥

अत्र विक्रमेण मह्या उत्कर्षः मह्या विभवानां विभवैर्यशसामुत्कर्ष इति मालादीपकम्।

सारालङ्कारः।

उत्तरोत्तरमुत्कर्षस्सारालङ्कृतिरुच्यते॥४६॥

यत्र पूर्वपूर्वापेक्षया उत्तरोत्तरस्योत्कृष्टत्वं तत्र सारालङ्कारः। यथा—

विषयेषु विशेषेण बिम्बलाख्यो विराजते।
तत्रापि गोदवर्मायमवनीवलशासनः॥

अत्र उत्तरोत्तरमुत्कर्षः॥

परिवृत्त्यलङ्कारः।

न्यूनाधिकसमैर्यत्राधिकन्यूनतुलाभृताम्।
परिवृत्तिर्विनिमयः त्रिविधा परिकीर्तिता॥४७॥

यत्र न्यूनाधिकसमैरधिकन्यूनसमानां विनिमयः तत्र परिवृत्त्यलङ्कारः। स त्रिविधः। तत्र न्यूनेनाधिकपरिवृत्तिर्यथा—

उत्तरबिम्बलधरणीबलशासन ! गोदवर्मनरपाल !
वैरिमहीपतयस्ते दत्वा भूमिं दिवं समाददते॥

अत्र न्यूनां भुवं दत्वाधिकां दिवमाददते इति परिवृत्तिः।

अधिकेन न्यूनपरिवृत्तिर्यथा—

समग्रसम्पदोदग्रं राज्यं प्राज्यन्निजन्नृपाः।
दत्वा बिम्बलभूभर्त्रे वनं गृह्णन्ति भीषणम्॥

अत्राधिकेन न्यूनपरिवृत्तिः।

समपरिवृत्तिर्यथा—

बहलगुणगणाब्धेर्बिम्बलक्षोणिभर्तु-
र्विमतनृपतियोषा वीतभूषाविशेषाः।
ललितगतिविलासान् राजहंसीषु कृत्वा
विपिनवसतयस्तत्पक्षलक्ष्मीं वहन्ति॥

अत्र समेन गतिबिलासेन समानायास्तत्पक्षलक्ष्म्याः परिवृत्तिः॥

परिसङ्ख्यालङ्कारः।

प्राप्तावेकस्य नैकत्र भवेदेकत्र भावितः।
नियमो यदि तत्रोक्ता परिसङ्ख्या चतुर्विधा॥४८॥

यत्र एकस्यानेकत्र प्राप्तावेकत्रैव नियमो भवति तत्र परिसङ्ख्यालङ्कारः। सा चतुर्विधा। प्रश्नपूर्वा अन्यथा चेति सा प्रथमं द्विविधा। वर्जनीयस्य शाब्दत्वार्थत्वाभ्यां तयोर्द्वैविध्ये पुनश्चातुर्विध्यं सेत्स्यति।

तत्र शाब्दवर्जनीया प्रश्नपूर्विका यथा—

किं भूषणं क्ष्माबलयस्य रम्यं ?
गुणाकरोऽयं नृपगोदवर्मा।
नो भूधराः ; कुत्र जयो ? गुणाढ्ये
बिम्बल्यधीशे, न परत्र राज्ञि॥

अत्र नो भूधराः, न परत्र राज्ञीति वर्जनीयस्य शाब्दत्वम्।

आर्थवर्जनीया प्रश्नपूर्विका यथा—

का वा जनानन्दकरी गुणाली गोदवर्मणः।
किं विस्मयप्रदं लोके गाम्भीर्यं बिम्बलेशितुः॥

अत्र वर्जनीयस्यार्थत्वम्।

अप्रश्नपूर्विका शाब्दवर्जनीया यथा—

वैमुख्यं विषयेषु बिम्बलपतेर्नो सङ्गरक्ष्माजिरे
नम्रत्वं नगनन्दनापतिपदाम्भोजे न राज्ञां पुरः।
मोदस्सत्कविसङ्गतौ न च परं बह्वर्थजातागमे
श्रेयस्सम्पदुपार्जने व्यसनिता नो वित्तसंरक्षणे॥

अत्र प्रश्नाभावः। नो सङ्गरक्ष्माजिरे इत्यादिना शाब्दवर्जनीयत्वं च।

अप्रश्नपूर्विका आर्थवर्जनीया यथा—

गोदवर्मैव नृपतिर्देशो बिम्बलिरेव च।
शौर्यबीर्यादिका एव गुणास्तदुपसङ्गताः॥

अत्र प्रश्नाभावः वर्जनीयस्यार्थत्वं च॥

अर्थापत्त्यलङ्कारः।

दण्डापूपिकयापत्तिर्भवेदर्थान्तरस्य चेत्।
अर्थापत्तिरियं प्रोक्ता बुधैर्द्वेधा विचक्षणैः॥४९॥

अत्र यथा दण्डापूपयोर्भवा दण्डापूपिका दण्डभक्षणात् दण्डापूपभक्षणमर्थादापतति तथा कस्यचिदर्थस्य निष्पत्तौ समानन्यायलक्षणसामर्थ्यादर्थान्तरमापतति सा अर्थापत्तिः। नेयमनुमानं समानन्यायस्य सम्बन्धत्वाभावात्, असम्बन्धे च अनुमानानुत्थानात्। सा च द्विविधा—प्राकरणिकादप्राकरणिकस्य अर्थादापतनात्, अप्राकरणिकात् प्राकरणिकस्य अर्थादापतनाच्चेति। प्राकरणिकादप्राकरणिकार्थापत्तिर्यथा—

कल्पान्ताकल्पचण्डातपनिबहनिभाखण्डदोर्दण्डतेजः-
प्राचण्ड्ये गोदवर्मक्षितिरमणमणेर्भूरिशो जृम्भमाणे।
स्वैरं क्रीडद्विपक्षक्षितिपतितरुणीस्मेरवक्त्रेन्दुबिम्बै-
रामम्ले निष्कलङ्कैर्बत ! किमुत विधोरङ्कपङ्काङ्कितस्य॥

अत्र प्राकरणिकरिपुनृपतरुणीमुखेन्दुबिम्बवृत्तान्तेन अप्राकरणिकप्रसिद्धविधुवृत्तान्तोऽप्यर्थादापतति।

अप्राकरणिकात् प्राकरणिकार्थापत्तिर्यथा—

स्फूर्जत्त्वज्जैत्रयात्रासमसमयहतासङ्ख्यशृङ्गालिढक्का-
भेरीनिस्साणनादैर्बधिरितभुवनाभोगदिक्चक्रबालैः।
धीर ! श्रीगोदवर्मक्षितिरमण ! मदच्याबिता दिग्गजेन्द्रा-
स्त्वद्वैरिक्षोणिपानां किमुत लघुतरा द्वैरदास्सन्निपाताः॥

अत्र अप्रकृतदिग्गजमदच्युतिवृत्तान्तेन अर्थात् प्रकृतवैरिद्विरदवृत्तान्तोऽप्यापतति॥

विकल्पालङ्कारः।

प्रमाणतौल्यादुभयोर्बलतौल्ये बिरुद्धयोः।
प्राप्तिरेकत्र चेत्तत्र विकल्पालङ्कृतिर्मता॥५०॥

यत्र विरुद्धयोस्तुल्यबलयोः प्रमाणतौल्येन एकत्र प्राप्तिः तत्र विकल्पालङ्कारः। यथा—

रे रे राजन्यका ! मूढाः ! शृणुध्वं मद्वचो हितम्।
विशताद्रिं नमत वा गोदवर्ममहीपतिम्॥

अत्राद्रिप्रवेशनमनयोर्विकल्पः।

समुच्चयालङ्कारः।

यौगपद्यं गुणानां च क्रियाणां च समुच्चयः।
विकल्पप्रतिपक्षोऽयं द्विविधः परिकीर्त्यते॥५१॥

यत्र गुणानां वैशद्यादीनां क्रियाणां च यौगपद्यं तत्र समुच्चयालङ्कारः। स च द्विविधः। तत्र गुणसमुच्चयो यथा—

गोदवर्मनृपं दृष्ट्वा रक्तं मृगदृशां मनः।
बिदुषां विमला बुद्धिर्विद्विषां मलिनं मुखम्॥

अत्र रागादिगुणानां समुच्चयः।

क्रियासमुच्चयो यथा—

नाके राकेशबिम्बद्युतिभरति नटद्धूर्जटेरुत्तमाङ्गे
गाङ्गेयालोलपूरत्यमरपतिपुरीवारनारीकचेषु।
फुल्लन्मल्लीप्रसूनत्यमरतरुकुले स्वच्छगुच्छत्यजस्रं
कीर्त्तिस्ते गोदवर्मक्षितिरमणमणे ! बिम्बलक्षोणिपाल !॥

यथा वा—

राजन्नुत्तरबिम्बलीश ! विमताञ्जेतुं त्वयि प्रस्थिते
धावन्त्यत्र नृपाः परे तदितरेऽवन्यां विशन्त्यन्यतः।
आरोहन्ति गिरीन् गुरून् कतिचन क्ष्मापा वलन्ते परं
दूरे भूरि तरन्ति केचन पुनः पारेजलं बारिधिम्॥

अत्र क्रियाणां समुच्चयः॥

तत्करालङ्कारः।

क्रियमाणं यदेकेन तदन्यः कुरुते यदि।
स्पर्धयेव तदा प्रोक्ता तत्करालङ्कृतिर्बुधैः॥५२॥

यत्र एकेन कर्तुमुपक्रान्तं कार्यं भूयोभिरहमहमिकया क्रियते तत्र तत्करालङ्कारोऽन्वर्थः। स समुच्चयभेद एव। नायं समाधिः, तत्र एक एव कार्यकरणाय क्षमते अन्यस्तु काकतालीयन्यायेन तत्कार्येण सम्बध्यत इति वक्ष्यते। यत्र खलेकपोतिकान्यायेन परस्प(र)स्पर्धयेव बहूनामेकसाध्यसाधकत्वं तत्र तत्कर इति विवेकः।

सा वैदुषी सर्वजनैकहृद्या
गुणाः समावर्जनमाश्रितानाम्।
विश्राणनं बिम्बलभूमिभर्तु-
रवार्यमार्या जनयन्ति कीर्तिम्॥

अत्र विद्वत्तादीनामहमहमिकया कीर्त्तिजनकत्वमुक्तम्॥

समाध्यलङ्कारः।

हेत्वन्तरेण सम्बन्धात्सौकर्य यत्र जायते।
कार्यस्य विबुधैः प्रोक्तस्समाधिर्नाम नामतः॥५३॥

यत्र केनचित् कारणेन क्रियमाणस्य कार्यस्य काकतालीयन्यायेन कारणान्तरसम्बन्धात् सौकर्य सम्यगाधीयते तत्रान्वर्थनामा समाध्यलङ्कारः। यथा—

शौर्यं ते सहजं समस्तजनताश्लाघ्यं विपक्षाबली-
विक्षोभक्षममेव बिम्बलपते ! श्रीगोदवर्मप्रभो !॥
उद्दामोद्यतदानवारिविलसद्दुर्दान्तदन्ताबल-
श्रेणीभीषणसैन्यनिर्गमकथा श्रोत्रागताभ्युच्चयः॥

अत्र राज्ञः सहजशौर्यमेव विपक्षक्षोभायालं, दैवात् भीषणसैन्यनिर्गमकथाश्रवणमपि अभ्युच्चयहेतुः॥

तर्कवाक्यन्यायमूला निरूपिताः। इदानीं लोकन्यायाश्रयालङ्कारा निरूप्यन्ते।

प्रत्यनीकालङ्कारः।

अक्षमः स्वविपक्षस्य बलिनः प्रतिबाधने।
तदीयं बाधते यत्तु प्रत्यनीकं तदीर्यते॥५४॥

यत्र स्वयं बलिनः प्रतिपक्षस्य वाधने अक्षमः सन् तत्पक्षीयान् बाधते तत्र प्रत्यनीकालङ्कारः। अनीकं सैन्यं तस्य प्रतिनिधि सदृशमिति प्रत्यनीकम्। यथा लोके बलवतोऽनीकं बाधितुमनीश्वरेण बलहीनेन तदीयोऽल्पबलो बाध्यते तथेत्यर्थः। अत्र प्रत्यर्थिप्रकर्षः प्रयोजनम्। यथा—

प्रख्यातकीर्त्त्युत्तरबिम्बलीश-
भुजप्रतापोष्मपराकृतश्रीः।
तद्योषितामुष्णगुरक्षिमित्रं
निमीलयत्येव हि नीलपद्मम्॥

अत्र बिम्बलीशभुजप्रतापपराकृतेन भानुना तं प्रति किञ्चित्कर्तुमशक्नुवता तदीयतरुणीजनविलोचनमित्रनीलपद्मं निमीलितमिति प्रत्यनीकम्॥

व्याघातालङ्कारः।

साधितं येन यद्वस्तु क्रियते तेन चान्यथा।
तदन्येन तदा प्रोक्ता व्याघातालङ्कृतिर्बुधैः॥५५॥

यत्र यद् वस्तु येन साधनेन येन कर्त्रा क्रियते तदन्येन कर्त्रा तेनैव साधनेन तद्वस्तु अन्यथा क्रियते तत्र व्याघातालङ्कारः। यथा—

गोदवर्मनृपालोऽयं पालितोत्तरबिम्बलः।
प्रतापेनाजितान् राज्ञः तेनैव कुरुते जितान्॥

अत्रान्येन नृपेण प्रतापेनाजिताः (ये) ते गोदवर्मनृपेण प्रतापेनैव जिता इति अन्यथाकरणात् व्याघातः॥

पर्यायालङ्कारः।

यदि वैकमनेकस्मिन्नेकस्मिन् वर्ततेऽथवा।
अनेकं तत्र पर्यायालङ्कृतिः प्रोच्यते बुधैः॥५६॥

यत्र एकम् अनेकस्मिन् क्रमेण वर्तते अनेकं वा एकस्मिन् तत्र पर्यायालङ्कारः। नात्र विशेषालङ्कारः। तत्र एकस्य अनेकत्र युगपद्वर्तनं, अत्र क्रमेणेति विवेकः। नापि

समुच्चयः। तत्रापि एकत्रानेकेषां युगपद्वर्तनमिति भेदः। एकस्य अनेकत्र क्रमेण वर्तनं यथा—

कीर्तिः कृते नलमहीभृति नाहुषादौ
त्रेतायुगे दशरथादिनृपेषु पश्चात्।
या द्वापरे स्थितिमवाप युगेऽधुना सा
जागतिं बिम्बलमहीपतिमौलिरत्ने॥

अत्र एकस्याः कीर्तेः अनेकत्र क्रमेण स्थितिरुक्ता।

अनेकेषाम् एकत्र क्रमेण स्थितिर्यथा—

गोदवर्ममहीपाले जयशालिनि जायते।
अनम्रता राजकुले यत्राभूत्तत्र नम्रता॥

अत्र नम्रतानम्रतयोरेकत्र क्रमेणावस्थानमुक्तमिति पर्यायः॥

प्रतीपालङ्कारः।

यत्रोपमानस्याक्षेप उपमेयत्वकल्पनम्।
उपमानस्य वा प्रोक्तं प्रतीपं द्विविधं बुधैः॥५७॥

यत्र उपमानस्याक्षेप उपमेयस्य लोकोत्तरत्वादुपमानस्य कैमर्थ्यं तदेकं प्रतीपम्। यत्रोपमेयस्योपमानत्वकल्पनं तद् द्वितीयं प्रतीपम्। आद्यं यथा—

उल्लासाय सतां प्रतीपमहिभृत्तापाय चोद्गच्छति
श्रीमन्नुत्तरबिम्बलीश ! भवतः कीर्त्तिप्रतापद्वये।
व्यर्थौ चन्द्रदिवाकरौ कलयति स्वान्ते विधाता यदा
तौ घोरेण तदा तनोति तमसा पीतप्रभामण्डलौ॥

अत्र राज्ञः प्रतापयशसोः स्फुरतोस्सतोश्चन्द्रदिवाकरौ किमर्थाविति चित्ते तौ कलयन् तमोग्रस्तौ तनोतीत्युपमानाक्षेपः।

द्वितीयो यथा—

त्वद्वक्त्रमित्रं शरदिन्दुबिम्बं
त्वद्बाहुतुल्यो भुजगाधिराजः।
त्वद्भाषितस्पर्ध्यमृतं सुमेषु-
स्त्वत्सन्निभो बिम्बलभूमहेन्द्र !॥

अत्रोपमेयस्य वक्त्रादेरुपमानत्वमिति द्वितीयं प्रतीपम्॥

मीलनालङ्कारः।

वस्तु किञ्चित्तिरोधत्ते स्वाभाविकमथापि वा।
आगन्तुकं वा वस्त्वन्यन्मीलनं तद् द्विधा स्मृतम्॥५८॥

यत्र किञ्चिद्वस्तु स्वाभाविकमागन्तुकं वा अन्यद्वस्तु तिरोधत्ते तत्र मीलनम्। तद् द्विविधम्। तत्र स्वाभाविकेनागन्तुकं तिरोधानं यथा—

श्रीगोदवर्मक्षितिपालकस्य
निसर्गरक्ते नयनाञ्चले स्वे।
रागो रिपून् वीक्ष्य रणाजिरेषु
न लक्ष्यते कोपवशादुदीतः॥

अत्र स्वाभाविकेन रागेण आगन्तुककोपजन्यरागतिरोधानं क्रियते।

आगन्तुकेन स्वाभाविकतिरोधानं यथा—

बलन्तीनां नित्यं वनभुवि परिस्विन्नवपुषां
विवृद्धैर्निःश्वासैस्तव विमतराजन्यसुदृशाम्।
विलोक्यन्ते नैव प्रबलविषमांयल्लकभवाः
परं ते ते भावा बहुगुणनिधे ! बिम्बलविभो !॥

अत्र आयासजैरागन्तुकैर्निःश्वासादिभिर्विरहजाः स्वाभाविकास्ते भाबास्तिरोधीयन्ते।

सामान्यालङ्कारः।

साधारणगुणैर्वस्तु संसृष्टं प्रकृतस्य यत्।
न शक्यते भावयितुं सामान्यं तन्निगद्यते॥५९॥

यत्र प्रकृतस्य साधारणगुणेन संवलितं वस्तु अन्यद्विभावयितुं न शक्यते तत्र सामान्यालङ्कारः। नेदमपह्नुतिः, किञ्चिदपह्नुत्य अन्यस्थानारोपात्। प्रकृतस्याप्रस्तुतेन समानत्वसम्बन्धात् सामान्यमिति व्यपदेशः। यथा—

उद्यत्त्वद्यशसां विलासविभवैरुद्दामवैशद्यभा-
द्बैतद्योतिवनेष्वशेषभुवनेष्वब्धिश्च दुग्धात्मकः।

**शेषः शारदचन्द्रमाः सुरसरित्स्वस्सिन्धुरः शङ्खराट्
कैलासश्च न दृक्पथे निपतितास्ते गोदवर्मप्रभो !॥ **

अत्र गोदवर्मणो यशोविलासैर्विशदीकृतेष्वशेषभुवनेषु दुग्धसमुद्रादयो न दृश्यन्ते इति सामान्यम्॥

तद्गुणालङ्कारः।

तद्गुणः स्वगुणत्यागादधिकस्य गुणग्रहः।

यत्र स्वगुणं परित्यज्य अधिकस्य गुणो गृह्यते तत्र तद्गुणालङ्कारः। नायं मीलितम्। तत्र समानगुणयोरभेदप्रतीतिः ; अत्र तु लोकोत्तरगुणान्तरव्यतिकरेण तिरोहितस्वगुणस्य वस्त्वन्तरतिरोहितत्वेन प्रतीतिभेदः। यथा—

त्वद्वैरिराजन्यपुरेषु भिल्ल-
पुरन्ध्रिका हारमणीन् गृहीत्वा।
शीर्णान् नखश्रीभिरतीव शोणान्
मुञ्चन्ति गुञ्जाभ्रमतो महीन्द्र !॥

अत्र मुक्तामणीनां स्वगुणत्यागेन भिल्लयुवतिनस्वारुण्यगुणग्रहः॥

अतद्गुणालङ्कारः।

सतिहेनावतद्रूपावाप्तिरुक्तो ह्यतद्गुणः॥६०॥

यत्र सातिशयगुणं प्रस्तुतं वस्तु सन्निधानलक्षणहेतौ सत्यपि अन्यस्य गुणं न गृह्णाति तत्रातद्गुणः। नास्त्यप्रकृतस्य गुणोऽस्मिन्नित्यतद्गुणः। यथा—

मेरुं दूरलसन्मणिद्युतिभरैरालीढदिङ्मण्डलैः
शृङ्गैरङ्कितनाकदेशमभितः श्रीगोदवर्मप्रभो !॥
खेलन्ती तव कीर्तिसम्पदनिशं प्रायस्समुज्जृम्भते
स्फायच्छारदचन्द्रकान्तिलहरीसामस्त्यसौवस्तिकी॥

अत्र महामेरुमभितः प्रसर्पन्त्या गोदुवर्मनृपतिकीर्तेः स्वाच्छ्यभावत्वेन तद्गुणां ग्रहणमुक्तम्॥

उत्तरालङ्कारः।

प्रश्नपूर्वमसम्भाव्यमुत्तरं यत्तदुत्तरम्।
असकृत्प्रश्नपूर्वं वा निबद्धं तद् द्विधोच्यते॥६१॥

यत्र प्रश्नपुरस्सरं गूढतया असम्भाव्यमानम् अप्रतीयमानमुत्तरमेकम्, असकृत्प्रश्नपूर्वकमुत्तरं द्वितीयम् उत्तरम्। आद्यं यथा—

गोदवर्ममहीपस्य सपत्नानां वने सताम्।
केऽसन्तोषकराः को वा भीतिदायी चमूरवः॥

अत्र चमूरवःइति गूढोत्तरम्।

द्वितीयं यथा—

किं धनं विदुषां ! बिद्या; को लाभो ? गोदवर्मणः।
दर्शनं ; किं नु कार्तार्थ्यं ! देवदेवपदार्चनम्॥

अत्रासकृत्प्रश्नपूर्वम् उत्तरं निबद्धमित्युत्तरालङ्कारः॥

उत्तरादूह्यते प्रश्नो यत्र तत्रान्यदुत्तरम्।

यत्र (प्रश्नादुत्तरम्? उत्तरात्प्रश्न) उन्नीयते तत्राप्युत्तरालङ्कारः। यथा—

तापशान्तिस्सखि ! कुतो दुर्गतायास्तनोर्मम।
कुतो मां गोदवर्मायमाश्लिष्यति भुजान्तरे॥

अत्र नायिकावचनेन कदा त्वां गोदवर्मायमाश्लिष्यति कदा वा तव तनोस्तापशान्तिर्भविष्यतीति सख्याः प्रश्न उन्नीयते॥

प्रश्नोत्तरालङ्कारः।

उत्तरं प्रश्नपूर्वं तु भवेद्यत्रोभयोर्मिथः॥६२॥

तत्र प्रश्नोत्तरं प्रोक्तमलङ्करणमद्भुतम्।

यत्रोभयोर्मिथः प्रश्नपूर्वमुत्तरं दृश्यते तत्र प्रश्नोत्तरालङ्कारः। यथा—

भानो ! किं मेरुशैलं विचरसि परितो वेगभूम्नानुवेलं ?
विन्ध्याद्रे ! भीतभीतो जगति विजयिनो बिम्बलक्षोणिभर्तुः।
का ते भीतिर्विवस्वन्! शृणु धरणिभृतां नाथ ! तद्वैरिवर्गा
युद्धे खड्गाग्रकृत्ता सपदि परिपतन्त्युच्चकैर्मत्समीपम्॥

अत्र विन्ध्याद्रिभान्वोर्मिथः प्रश्नपूर्वमुत्तरम्॥

सूक्ष्मालङ्कारः।

सूक्ष्मं तदतिसूक्ष्मार्थप्रकाशनमितीर्यते॥६३॥

यत्रातिसूक्ष्मार्थस्य विदग्धमात्रविज्ञेयार्थस्य प्रकाशनं तत्र सूक्ष्मालङ्कारः। यथा—

रणं प्रयातुं रचितोद्यमानां विद्वेषिणां बिम्बलभूमिभर्तुः।
वामेषु नेत्रेषु तथा भुजेषु वेषो बभूवापरिहार्य एव॥

अत्र बामनेत्रादिकम्पेन भाविपराजयसूक्ष्मार्थः प्रकाश्यते॥

व्याजोक्त्यलङ्कारः।

स्फुटं निगूह्यते यत्र किञ्चिद्वस्तु कृतश्चन।
तत्र व्याजोक्त्यलङ्कारं वदन्ति कवयः किल॥६४॥

यत्र गूढं वस्तु कुतश्चित् कारणात् स्फुटं सत् वस्त्वन्तरनिवेशेन निगूह्यते तत्र व्याजोक्त्यलङ्कारः। व्याजस्य वस्त्वन्तरनिवेशनरूपस्योक्तिर्व्याजोक्तिरिति अन्वर्थेयम्। यथा—

आकर्ण्य बिम्बलमहीपतिसैन्यघोष-
मन्तर्भयातिशयसम्भृतरोमहर्षाः।
आलिङ्गनैरभिमतायतलोचनाना-
मन्तःपुरेषु रिपवोऽभिनयन्ति मोदम्॥

अत्र बिम्बलपतिसैन्यघोषश्रवणजनितरोमहर्षादिना स्फुटा भीतिः अन्तःपुरेषु अभिमताङ्गनालिङ्गनेन निगूह्यते॥

वक्रोक्त्यलङ्कारः।

अन्योक्तं वाक्यमन्येन परथा योज्यते यदि।
काक्वाश्लेषेण वा तत्र वक्रोक्तिरभिधीयते॥६५॥

यत्रान्येनोक्तं वाक्यमन्येन काकुश्लेषाभ्यां परथा योज्यते तत्र वक्रोक्त्यलङ्कारः। काका यथा—

वनीपकानां वरदानकेल्यां
समुद्यमं बिभ्रति बिम्बलीशे।
सन्तानकल्पद्रुमुखाः सुराणां
महीरुहास्ते न भजन्ति लज्जाम्॥

अत्र सुरद्रुमा न लज्जन्ते इत्यत्र काक्वालज्जन्त एवेत्यर्थात् वक्रोक्तिः।

श्लेषेण यथा—

को वा मुग्धे ! कथय रहसि त्वद्भुजाश्लेषधन्यो
भूभृद्वर्यः किमु हिमगिरिर्नो महीपाकवैरी।
देवेन्द्रः किं सुमुखि सखि ! नो बिम्बलक्ष्माधिपोऽयं
किं वा शीतद्युतिरिति वधूर्जोषमास्ते वचोभिः॥

अत्र सख्या श्लेषेण नायिकावचनस्यान्यश्चायोजनं कृतमिति वक्रोक्तिः॥

स्वभावोक्त्यलङ्कारः।

यथावद्वस्तुनः सूक्ष्मस्वभावो यत्र वर्ण्यते।
स्वभावोक्तिर्निगदिता तत्र सूक्ष्मार्थवेदिभिः॥६६॥

वस्तुस्वभावमात्रवर्णनस्थालङ्कारत्वेऽतिप्रसङ्गात् सूक्ष्मः कविजनमात्रगम्यो यो वस्तुस्वभावः तद्वर्णनं स्वभावोक्तिः। यथा—

गजदन्तखण्डनिभामण्डमण्डला
कुचकुम्भनिर्भरकृशाङ्गयष्टिका।
पथि गोदवर्मनृपदर्शनोत्सुका
कुरुते गतागतमतीब कामिनी॥

अत्र गोदवर्मनृपं प्रत्युत्सुकायीः कामिन्याः स्वभावः उक्तः॥

भावकालङ्कारः।

अत्यद्भुतार्थकथनादतीतानागतार्थयोः।
प्रत्यक्षवल्लक्षितत्वं भावकं तत्र कीर्तितम्॥६७॥

यत्र अद्भुतचरित्रवर्णनेन भूतभाविवस्तुनोः प्रत्यक्षवदवभासनं तत्र भावकालङ्कारः। अत्यद्भुतवृत्तान्तवर्णनेन भावकानां हृदये भावनाजनकत्वाद् भावकमित्यन्वर्थम्। यथा—

बिम्बलाधिपतेर्युद्धे ध्वजाग्रपटमाश्रितः।
विभाव्य पारे जलधेर्विमर्द वायुनन्दनः॥

अत्र अत्यद्भुतबिम्बलाधिपयुद्धदर्शनाद् भूतस्य लङ्कायुद्धस्य प्रत्यक्षवदवभासनं हनूमत इति भावकालङ्कारः॥

उदात्तालङ्कारः।

उदात्तमेतदुदितं समृद्धार्थस्य वर्णनम्।

यत्र सर्वातिशायि समृद्धिमद्बस्तु वर्ण्यते तत्रोदात्तालङ्कारः। कविप्रतिभोत्थापितासम्भाव्यमानवैभवयुक्तवस्तुवर्णनात्मकत्वात् स्वभावोक्त्यादिभिन्नमिदम्। यथा—

यत्सौधाङ्कणमार्जनेषु परितः प्रोत्सारितैर्दूरतो
दासीभिर्बहिरेव रत्ननिकरैर्जातं खनीनां शतम्।
नित्यं यत्करनिस्सृतैर्जलनिधिर्दानाम्बुभिस्सागरः
सोऽसावुत्तरबिम्बले विजयते श्रीगोदवर्मा नृपः॥

अत्र अत्यद्भुतैश्वर्यं अत्यद्भुतविश्राणनञ्च वर्णितमिति उदात्तालङ्कारः॥

अथालङ्काराणां संसृष्टिसङ्करौ निरूप्येते। तेषां पृथक् चारुत्वहेतुत्त्वेऽपि परस्परसंघटनया विशिष्य किमपि रामणीयकमुन्मिषतीति अनयोरलङ्कारत्वम्।

संसृष्ट्यलङ्कारः।

तिलतण्डुलवत्तेषां संसृष्टत्वं भवेद्यदि॥६८॥

तत्र संसृष्टिरुदिता द्विविधा बुधसत्तमैः।

यत्रालङ्काराणां तिलतण्डुलन्यायेन संसृष्टत्वं तत्र संसृष्ट्यलङ्कारः। तिलतण्डुलन्यायः संयोगन्यायः। सापि द्विविधा सजातीयसंसृष्टिर्विजातीयसंसृष्टिरिति। तत्र सजातीयसंसृष्टिर्यथा—

पतत्पताकं प्रविकीर्णशस्त्रं
पलायितान् वीक्ष्य रणे विपज्ञान्।
कराग्ररङ्गे तव खड्गवल्ली
कुतूहलान्नृत्यति बिम्बलीश !॥

अत्र उपमारूपकोत्प्रेक्षाणां संसृष्टिः।

बिजातीयसंसृष्टिर्यथा—

कीर्त्तिस्फूर्त्तिः कृतार्थीकृतनिखिलदिशामण्डली कुण्डलीश-
स्थेमक्षेमंकरश्री(श्च ? स्थ) लजलकलशांभोधिबिस्तारयित्री।
हेलाकैलासशैलावृतिरमरधुनीपूरमापूरयन्ती
राकानाथैकशोभानिबहसहचरी जृम्भते बिम्बलीन्दोः॥

अत्र वृत्तिच्छेकानुप्रासातिशयोक्त्यादीनां संसृष्टिः॥

सङ्करालङ्कारः।

नीरक्षीरनयेन स्वात सङ्करस्त्रिविधः स्मृतः॥६९॥

यत्र नीरक्षीरन्यायेनसमवायन्यायेन सम्बन्धः स सङ्करः। सच त्रिविधः— अङ्गाङ्गिभावेन, संशयेन, एकवाचकानुप्रवेशेन चेति। क्रमेण यथा—

बिमलतरवारिधारा बिम्बलभूभृत्करोद्धृता समिति।
पतति नृपेषु विरोधिष्वेनः पङ्कक्षयाय तेऽप्यमलाः॥

अत्र पुनःपङ्कक्षयायेत्युत्प्रेक्षयाः एनःपङ्केति रूपकस्य अमला इति श्लेषस्यापि अङ्गाङ्गिभावेन सङ्करः।

सन्देहेन यथा—

सम्पदा जितनिलिम्पबासभू–
बिम्बलाधिपतिजम्भशासितुः।
मण्डयन्ति किल मन्दिराजिरं
गन्धसिन्धुरगिरीन्द्रपङ्क्तयः॥

अत्र गन्धसिन्धुरगिरीन्द्रपङ्क्तय इत्यत्र गिरीन्द्रा इव गन्धसिन्धुरा इत्युपमा वा गन्धसिन्धुरा एवगिरीन्द्रा इति रूपकंवेतिसन्देहः।

एकवाचकानुप्रवेशेन यथा—

मृदुस्मितसुधाशाली गोदवर्मनराधिपः।
शरदिन्दुरिव श्रीमान् भाति बिम्बलपालकः॥

अत्र मृदुस्मितसुधाशोलीत्यत्र रूपकानुप्राणितसाधारणधर्मेण उपमारूपकयोरेकवाचकानुप्रवेशेन सङ्कर इति॥

इति श्रीमतो वेङ्कटाद्रिगुरुकृयावाप्तविद्यस्य कौण्डिन्यकुलसागरोदितस्य शेषाद्रिसूनोः
विद्वन्मणे(र)रुण(गिरि)कवेः कृतिः गोदवर्मयशोभूषणनामा
अर्थालङ्कारः समाप्तः॥

———————

]