श्रीहर्षचरितम्

[[श्रीहर्षचरितम् Source: EB]]

[

[TABLE]

पण्डित-कुल-तिलकपुज्यपाद श्रीमत्‌ तर्कवाचस्पति
पाद-प्रणीत-प्रकाशित पुस्तकान्येतानि।

१ आशुबोध व्याकरणम्‌	२६वाचस्पत्यम् संस्कृत बृहदभिधान
२ धातुरूपादर्शः	२७ कादम्बरी सटीक
३ शब्दस्तोम-महानिधिसंस्कृत अभिधान	२८ राजप्रशस्ति
४ सिद्धान्तकौमुदीसरलाटीकासहिता	२९ अनुमानचिन्तामणितथा अनुमानदीधिति
५ सिद्धान्तबिन्दुसार (वेदान्त)	३० सर्वदर्शन संग्रह
६ तुलादानादि पद्धति (बङ्गाक्षरैः)	३१भामिनीविलास सटीक
७ गयाश्राद्धादि पद्धति	३२हितोपदेश सटीक
८ शब्दार्थरूपम्	३३ भाषापरिच्छेदमुक्तावलीसहित
९ वाक्यमञ्जरी(बङ्गाक्षरैः)	३४ बहुविवाहवाद
१० छन्दोमञ्जरी तथा वृत्तरत्नाकरसटीक	३५ दशकुमारचरित सटीक
११ वेणीसंहार नाटक सटीक	३६ परिभाषेन्दुशेखर
१२ मुद्राराक्षस नाटक सटीक	३७ कविकल्पद्रुम(वोपदेवकृत)
१३ रत्नावली	३८चक्रदत्त वैद्यक
१४ मालविकाग्निमित्रसटीक	३९उणादिसूत्रसटीक
१५ धनञ्जय विजय सटीक	४० मेदिनीकोष
१६ महावीरचरित	४१ पञ्चतन्त्रम्‌श्रीविष्णुशर्मा सङ्कलितम्
१७ साङ्ख्यतत्त्व कौमुदीसटीक	४२ विद्वन्मोदतरङ्गिणीचम्पूकाव्य
१८वैयाकरणभूषणसार	४३माधवचम्पू
१९ लीलावती	४४ तर्कसंग्रह इंराजीअनुवाद सहित
२१ बीजगणित	४५ प्रसन्नराघव सटीकश्रीजयदेवकवि विरचित
२१ शिशुपालबध सटीक (माघ)	४६ विवेकचूडामणि श्रीमत् शङ्कराचार्य्य विरचित
२२ किरातार्जुनीय सटीक (भारवि)
२३ कुमारसम्भव उत्तरखण्ड
२४ कुमारसम्भव पूर्वखण्ड सटीक
२५ अष्टकम् पाणिनीयम्

[TABLE]

श्रीहर्षचरितम् ।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725196730Screenshot2024-09-01184712.png"/>

प्रथमोच्छ्वासः ।
———

चतुर्मुखमुखाम्भोजवनहंसबधूर्मम।
मानसे रमतां दीर्घं सर्वशुक्ला सरस्वती।
कथमाख्यायिकाकारा न ते वन्द्याः कवीश्वराः।
कवीनामगलद्दर्पो नूनं वासवदत्तया॥

शक्त्येव पाण्डुपुत्राणां गतया कर्णगोचरम्‌।
पदबद्धोज्ज्वलोहारिकृतकण्ठकमस्थितिः॥

भट्टारहरिचन्द्रस्य पद्यबन्धो नृपायते।
कुविनाशनमग्राम्य मकरोत्मातवाहनः॥

विशुद्धजातिभिः कोशं रत्नैरिव सुभाषितैः।
कीर्तिः प्रवरसेनस्य प्रयाता कुमुदोज्ज्वला॥

सागरस्य परं पारं कपिसेनेव सेतुना।
सूत्रधारकृतारम्भै र्नाटकै र्बहुभूमिकैः॥

सपताकै र्यशोलेभे भासो देवकुलैरिव।
निसर्गसूरवंशस्य कालिदास्य सूक्तिषु॥

प्रीतिर्मधुरसार्द्रासु मञ्जरीष्विव जायते।
आढ्यराजकृतोच्छ्वासैः हृदयस्थैः स्मृतैरपि॥

जिह्वान्तः कृष्यमाणेव न कवित्वे प्रवर्तते।
तथापि नृपतेर्भक्त्या भीतोनिर्वहणाकुलः॥

करोम्याख्यायिकाम्मोधौजिह्वाप्लवनचापलम्।
सुखप्रबोधललिता सुवर्णघटनोज्वला॥

शब्दैराख्यायिका भाति शय्येवप्रतिपादुकैः।
दर्शयन्तीमुखे खेदं प्रस्खलन्ती पदे पदे॥

कथञ्चिन्म्रियते शय्यांकथा नववधूरिव।
जयज्ज्वलत्प्रतापज्वलनप्राकारकृतजगद्रक्षः॥
सकलप्रणयिमनोरथसिद्धिःश्रीपर्वतोहर्षः।

एव मनुश्रूयते। पुरा किल भगवान् स्वं लोकमधितिष्ठन्परमेष्ठी विकासिनि पद्मविष्टरेसमुपविष्टः शुनासीरप्रमुखैर्गीर्व्वाणैः परिवृतो ब्रह्मोदिताःकथाः कुर्वन्नन्याश्च निरवद्या विद्यागोष्ठीरविभावयत् कदाचिदासां चक्रे तथासीनञ्च तन्त्रिभुवनप्रतीक्ष्यं सर्वेदक्षचाक्षुषप्रभृतयः सप्रजापतयः सर्वे च सप्तर्षिपुरःसरमहामुनयःसिषेविरे। केचिदृचःस्तुतिचतुराः समुदाहरन्। केचिदपचितिभाञ्जि यजूंषि अपठन्। केचित्प्रशंसामालीढा मानिजगुः। अपरे तु विवृतक्रतुक्रियातन्त्रान्मन्त्रानाचचक्षिरे। विद्याविसंवादकृताश्च तत्र तेषामन्योन्यस्य विवादाश्चप्रादुरभवन्। अथातिरोषणः प्रकृत्या महातपा मुनिरत्ने स्तनयस्तारापते र्भ्रता नाम्नाद्वितीयेन मन्दुनाम्ना मुनिना सह कलहायमानः सामगायन्यक्रोधान्धो विस्वरमकरोत्। ससर्पेषु शापभयप्रतिपन्नमौनेषु मुनिष्वन्यालापलीलया चावधीरयति कमलासम्भवे,कुमारीकिञ्चिदुक्तबालभावे भूषितनवयौवने वयसि वर्तमाना, गृहीतचामरप्रचलभुजलता पितामहमुपवीजयन्ती निर्भत्सनताड़नजनितरागाभ्यामिव स्वभावारुणाभ्यां पादपल्लवाभ्यामुपासमाना शिष्यद्वयेनेव पदक्रममुखरेण नूपुरयुगलेन वाचालितचरणा धर्मनगरतोरणस्तम्भविभ्रमं विभ्राणा जङ्घाद्वितीयं सलीलमुत्कलहं सकलकलालापिनि मेखलादाम्निविन्यस्तवामहस्तकिसलया विद्वन्मानसनिवासलाग्नेन गुणकलापेनेवांसावलम्विनाब्रह्मसूत्रेण पवित्रीकृतकाया भास्वन्मध्यनायकमनेक मुक्तानुयातमपवर्गमार्गमिव हार सुरसा समुद्वहन्ती वदनप्रविष्टं सर्वविद्याबधूचरणालक्तकपाटलेनेव स्फुरता दशनच्छदेन विराजमाना संक्रान्तकमलासनकृष्णाजिनप्रतिविम्बां मधुरगीताकर्णन्मवतीर्णमशिहरिणामिव कपोलस्खलीन्दधाना तिर्यक् सावज्ञमुन्नमितैकभ्रूलतश्रोत्रमेकं विस्वरश्रवणकलुषितं प्रक्षालयन्तीवापाङ्गनिर्गतेन लोचनांशुजलप्रवाहेणेतरश्रवणेन विकसितसिन्दुवारमञ्जरीजुषा हसितेन प्रकटितविद्यामदा श्रुतिप्रणयिभिः प्रणवैरिव कर्णावतंसमधुकरकुलैरुपास्यमाना सुकरविमलेन प्रज्ञाप्रतानेनांशुकेनाच्छादिततनुलता वाङ्मयमिव दिक्षु दशनज्योत्स्नालोकं विकिरन्ती देवी सरस्वती श्रुत्वाजहास।

दृष्ट्वातु तां तथा हसन्तींमुनिराः पापे! दुर्गृहीतविद्यालवावलेपे! दुर्विदग्धे! मामप्यपहससीत्युक्त्वाशिरः- कम्पविशीर्यमाणबन्धविसरैरुन्मीषत्तड़ित्तन्तुपिङ्गलिम्नो जटासञ्चयस्य रोचिषा सिञ्चन्निव रोषदहनद्रवेण दश दिशः कृतकाल- सन्निधानामिवान्धकारितललाटाष्टपदामन्तकमण्डनपत्रभङ्गमकरीकारिकां भ्रुकुटिमाबध्नन्नतिलोहितेन चक्षुषाग्नेश्चरुधिरोपहारमिवामर्षदेवतायै प्रयच्छन्निर्दयदष्टदशनच्छदो दन्तांशुच्छलेन भयपलायमानां वाचमिव विरुन्धन्नंसस्रंसिनि शापशासनपटस्येव ग्रन्थन् ग्रन्थिमन्यथा कृष्णाजिनस्य स्वेदप्रतिविम्बितैः शापभया च्छरणागतैरिव मुरासुरमुनिभिः प्रतिपन्नसर्वावयवः कोपतरलिताङ्गुलिना करेण प्रसादलग्नामक्षरावलिकामिवाक्षमालां विक्षिप्य कामण्डलवेन वारिणा समुपस्पृश्य शापजलंजग्राह।

अत्रान्तरे स्वयम्भुवोऽभ्यासे समुपविष्टा देवी पीपूषफेनपटलपाण्डरं कल्पद्रुमदुकूलवल्कलं वसाना विसतन्तुमयेनांशुकेनोन्नतस्तनमध्यनिबन्धगात्रिका ग्रन्थितपोनिर्जितत्रिभुवनजयपताकाभिरिव त्रिधाभिर्भैस्मत्रिपुण्ड्रराजिभिर्वि- राजितललाटाजिरास्कन्धावलम्बिना फेनधवलेन तपःप्रभावकुण्डलीकृतेन गङ्गास्त्रोतसेव योगपट्टकेन विराजितवैलक्ष्येणासव्येन ब्रह्मोत्पत्तिपुण्डरीककमण्डलुङ्करेण कलयन्ती दक्षिणमक्षमालापरिक्षेपं कम्बुनिर्म्मोकदन्तुरं तर्ज्जनतरलिततर्जनीकं हस्तमुत्क्षिपन्ती आः! पाप! क्रोधोपहत! दुरात्मन्ननात्मज्ञ! ब्रह्मबन्धो! मुनिखेटक! निराकृते! कथमात्मस्खलितविलक्ष! सकलसुरासुरमुनिमनुजबन्दनीयां त्रिभुवनमातरं सरस्वतीं शप्तुमभिलषसीत्युक्त्वा रोषविमुक्तवेत्रासनैनैरोङ्कारमुखरमुखैरुत्क्षेपदोलायमानजटाभारभरितशिरोभिः परिकरबन्धभ्रमितकृष्णाजिनच्छायाश्यामायमानदिवसैरमर्षनिश्वासदोलाप्रेङ्खोलितद्ब्रह्मलोकैः सोमरसमिव स्वेदविसरष्याजेन स्रवङ्गिरग्निहोत्रपवित्रभस्मस्मेरललाटैः कुशतन्तुचीरचीवरिभिः ऋषिभिः प्रहरणीकृतदण्डकमण्डलुमण्डलैर्मूर्तैश्चतुर्भिर्व्वेदैः सह वृसीमपहायसावित्री समुत्तस्थे। ततो मर्षय मर्षय भगवन्नभूमिरेषा शापस्येत्यनुशास्यमानोऽपि तापसैरूपाध्यायस्खलितमेकं क्षमस्वेति ब्रह्माञ्जलिपुटे प्रसाद्यमानोऽपि शिष्यैः पुत्र! माकृथाः स्तपसः प्रत्यूहमिति निवार्यमाणोऽप्यत्रिणारोषावेशविवशो दुर्वासा दुर्विनीते। व्यपनयामि ते विद्यालवावलेपविशेषजनिता मुन्नति मधस्तात् गच्छ मर्त्यलोकमित्युक्त्वातच्छापोदकं विससर्ज। ततः प्रतिशापंदानोद्यतां च सावित्रीं सखि! संहर रोधं संस्तुतमतयोऽपि जात्यैव द्विजन्मानो माननीया इत्यभिदधाना सरस्वत्येनां न्यवारयत्।

अथ तां तथा शप्तां सरस्वतीं दृष्ट्वा पितामहः कमलोत्पत्तिलग्नमृणालसूत्रामिव धवलयज्ञोपवीतिनीं तनुमुद्वहन्नुङ्गच्छदच्छाङ्गुलीय- कमरकतमयूखलताकलापेन त्रिभुवनोपप्लवप्रशमनकुशापीडधारिणेव दक्षिणेन करेण निवार्य शापकलकलमतिविमर्ददीर्घै र्भाविकृतयुगारम्भसूत्रपातमिव दिक्षु विक्षिपन् दशनकिरणैः सरस्वतीप्रस्थानमङ्गलपटहेनेव पूरयन्नाशाः स्वरेण सधीरमुवाच।

ब्रह्मन्न खलु साधुसेवितोऽयं पन्थाः। येनाऽसि प्रवृत्तः निहन्तुमेषु पुरस्तादुद्दालप्रसृतेन्द्रियवाजिसमुत्थापितं रजः कलुषयति दृष्टिमनक्षजिताम्। कियद्दूरं वा चक्षुरीक्षते। विशुद्धया धिया पश्यन्ति कृतबुद्धयः सर्वानमतः सतोवानिसर्गविरोधिनी चेयं पयःपावकयोरिव एकत्र धर्मक्रोधयोर्वृत्तिः। आलोकमपहाय कथं तमसि निमज्जसि। क्षमा हि मूलं सर्वतपसाम्। परदोषदर्शनदक्षा दृष्टिरिव कुपिता न ते बुद्धिरात्मनो दोषान् पश्यति। क्व महातपोभारवैषयिकता क्व पुरोभागित्वम्। अतिरोषणश्चक्षुष्मानपिअन्धएवाजनि। नहि खलु कोपकलुषिता विमृशतिमतिः कर्तव्यमकर्तव्यं वा; कुपितस्य हि प्रथमान्यकारिणी भवति विद्या ततो भ्रूकुटीः। आदाविन्द्रियाणि रागः समास्कन्दति चरमं चक्षुः। आरम्भेतपोगलति पश्चात् स्वेदसलिलं पूर्वमयशःस्फुरति अनन्तरमधरः। कथञ्च ते विषपादपस्येव लोकविनाशाय वल्कलानि जातानि। अमुचिता खल्वस्य मुनिवेषस्य हारयष्टिरिव वृतमुक्ता चित्तवृत्तिः। शैलूष इव वृथा वहसि कृत्रिमोपशमम्। शून्येन चेतसा कल्पं तपसः स्वल्पमपि न पश्यामि ते कुशलं जातम्। अनेनापि लधिम्नाचाद्याप्युपर्येव प्लवसे ज्ञानोदन्वतः। न खल्वेडमूकाक्षएडा जडावा सर्व एते महर्षयः रोषदोषनिषेव्ये स्वहृदये निग्राह्ये किमर्थमसि निगृहीतवाननागसं सरस्वतीम्।

एतानि तान्यात्मस्खलितवैलक्ष्याणि। यैर्याति वाप्यतामविदग्धो जनः। इत्युक्त्वापुनराह। भद्रे! सरस्वति! मागा विषादम्।एषा वा मनुधास्यति सावित्री। विनोदयिष्यतिचास्मद्विरहितां त्वाम्। आत्मजमुखकमलावलोकनावधिश्चते शापोऽयं भविष्यतीत्यभिधाय विसर्जितसुरासुरमुनिमण्डलः ससम्भ्रमोपहृतनारदस्कन्धविध्वस्तहस्तः समुचिताह्निककरणायोदतिष्ठत्। सरस्वत्यपि शप्ता किञ्चिदधोमुखी कृष्णधवलधारां कृष्णाजिनलेखामिव तपसे दृष्टिमुरसि पातयन्ती सुरभिनिश्वासलग्नैःशापाक्षरैरिव षट्चरणकदम्बकैराकृष्यमाणा शोकशिथिलहस्ताधोमुखीभूतेनोपदिश्यमानमर्त्यलोकावतरणमार्गेणेव नखमयूखजालकेन नूपुरस्वव्याहारहृतै र्भवनकलहंसकुलै र्ब्रह्मलोकवासिमुनिहृदयैरिवानुगम्यमाना सह सावित्र्यागृहमगात्।

अत्रान्तरे सरस्वत्यवतरणवार्त्तामिव कथयितुमवततार मध्यलोकमंशुमाली क्रमेण च मन्दायमाने मुकुलितविसिनीविरहव्यसनविषस्मसरसि वासरे मधुमोदितकामिनीकोपकुटिलकटाक्षक्षिप्यमाण इव क्षेपीयः क्षितिधरशिखरमवतरति तरुणकरकपिलपनलोहिते लोकैकचक्षुषि भगवति सवितरि प्रस्तुतमहि व्युधः क्षरत्क्षीरधाराधवलितेष्वासन्न- चन्द्रोदयोद्दामक्षीरोदक्षालितेष्विव दिव्याश्रमोपशल्यकेष्वपराहप्रचारप्रचलितेचामरिणी वामीकरतटताडनरटितरदने रदति सुरस्रवन्तीरोधांसि स्वैरमैरावतेप्रसृतानेकविद्याधराभिसारिकासहस्रचरणालक्तकरसानुलिप्त इव प्रकटयति पाटलतां तारापथे तारापथप्रस्थितसिद्धदन्तदिनकरास्तमपास्यापवर्जिते रञ्जितककुभि कुसुम्मभासि स्रवति पिनाकिप्रणति मुदितसन्ध्यास्वेद इव रक्तचन्दनद्रवे वन्दारुमुविवृन्दारकवृन्दवध्य मानसन्ध्याञ्जलिवने ब्रह्मोत्पत्तिकमलसेवासमागतसकलकमलाकर इव राजति ब्रह्मलोके समुच्चारिततृतीयसवनब्रह्मणि ब्रह्मणि ज्वलितवैतानज्वलनज्वालाजटालाजिरेष्वारब्धधर्मसाधनशिविरनीराजनेष्विव सप्तर्षिमन्दिरेष्वध- मर्षणमुषितकिल्विषगदोल्लावलघुषूपतिष्ठमान सन्ध्योपासनासीनतपस्विपङ्क्तिपूतपुलिने प्लवमानपद्मयोनियानहंसदन्तुरोर्मिणिमन्दा- किनीजले जलदेवतापत्रे पत्ररथकुलकलवान्तःपुरसौधेनिजमधुरसामोदिनि मधुकृतमधुपमुदि मुमुदिषमाणे कुमुदवने दिवसाक्साननम्यत्तामरसमधुरससपीतिव्रते सुषुष्मति सृदुमृणालकाण्डकण्टककण्डूयनकुण्डलितकन्धरे धुतपक्षराजिवीजितराजीवरजसि राजहंसयूथे तटलताकुमुमधूलीधूसरितसरिति सिद्धपुरपुरन्ध्रीधम्मिल्लसमल्लिकागन्धग्राहिणि सायन्तने तनीयसि निशानिश्वासनिभे नभस्वति स्वपति सङ्कोचदञ्चदुच्चकेसरकोटिसङ्कटकुशेशयकोशकोटीकुटिलशायिनि षट्चरणचक्रे नृत्तोद्धूतधूर्जटिजटाटविकुटजकश्मलनिभे नभस्थलं स्तवकयति तारागणे सन्ध्यानुबन्धतातान्मे परिणमत्तालफलत्विषि कालमेदुरे मेदिनीं निमीलयति नववयसि तमसितरुणतरतिमिरपटलपाटनपटीयसि यामिनीकर्णपूरचम्पकलिकाकदम्बके प्रदीपप्रकरे प्रतनुतुहिनकिरणालोकपाटले श्यामलनीलनीरमुच्यस्नानकालिन्दीकुलबालपुलिनायमानेशतक्रतवे कृशयति तिमिरमाशामुखे खमुचिमेचकितविकचकुवलयसरसि शशधरकरनिकरकलग्रहाविलेपभूयमाने मानिनीमनसीव शर्वरीचिकुरचये चाषत्विषि तमसि उदिते भगवत्युदयगिरितटनिकरकुहरहरिखरनखामुखनिवहहेतिनिहितनिजहरिणगलगलितरुधिरचयनिचितमिव लोहितं वपुरुदयरागमधरमिव विभावरीबध्वा धारयति श्वेतभानौ अचलच्युतचन्द्रकान्तजलधाराधौत इव ध्वस्ते ध्वान्ते गोलोकगलितदुग्धविसरवाहिनिदन्तमयमकरमुखमहाप्रणाल इव प्रवृत्तेपूरयितुमपयोनिधिमिन्दुमण्डले स्पष्टे प्रदोषसमये सावित्री शून्यहृदयामिव किमपि ध्यायन्तींसास्नांसरस्वतीमवादीत्।

सखि! त्रिभुवनोपदेशदक्षायास्ते पुरोजिह्वाजिह्रेतिमे जल्पन्ती जानास्येव या दुर्वश्याविसंष्ठुला गुणवत्यपि जनेदुर्जन इवनिर्दाक्षिण्या देवस्य वामा वृत्तयः। क्षणभङ्गिन्यो नातिक्रमणीयाः। निष्कारणानि कारणकणिकापि मनस्विनोमानसमुद्वेजयति सदृशजनादावदन्ती। अनवरतनयनजलधारासिच्यतस्तरुरिव विपल्लवोऽपि सहस्त्रधा प्ररोहति सुकुमारञ्जनं सन्तानः। परमाणवोऽपि मालतीकुसुममिव ग्लानि मानयन्ति महताञ्चोपरिनिपतन्नणुरपि सृणिरिव करिणां क्लेशः कदर्थनायालम्। सहजस्नेहपाशग्रन्थिबन्धनाश्च बान्धवभूता दुस्त्यजा जन्मभूमयः दारयति दारुणः क्रकचपात इव हृदयं संप्लुतजनविरहः। नार्हस्येवं भवितुम्। अभूमिःखल्वसि दुःखक्ष्वेड़ाङ्कुरप्रभावानाम्।

अपिच। पुराकृते हि कर्मण्यशुभे शुभं वा फलकृतिभूयिष्ठा तरिपृष्ठे पृष्ठतश्च कोवावसरो विविदिषुः शुचाम्। इदन्तु ते त्रिभुवनमङ्गलममङ्गलभूताः कथमिवाननमपवित्रयन्त्यश्रुबिन्दवः। तदलमनया कथया। कथम्भुवो भागमलङ्कर्तुमिच्छसि कस्मिन्नवतितीर्षति पुण्यभाजि प्रदेशे ते हृदयम्। कानि वा तीर्थान्यनुगृहीतुमभिलषसि केषु वारण्येषु तपोधनधामसु तपस्यन्ती स्थातुमभिवाञ्छसि। सज्जोऽयमनुसरणचतुरःसहपांसुक्रीड़ापरिचयपेशलःप्रेयान् सखीजनः। कृतक्षितिंतलावतरणसङ्कल्पाऽनन्यशरणाद्य प्रभृति प्रपद्यस्वमनसा वचसा क्रिययाच सर्वविद्याविधातारं धातारं स्वश्रेयसाय स्वचरणरजःपवित्रितत्रिदशासुरमौलिं सुधास्यूतिकलिका कल्पिताऽवतंसकं देवं त्रिभुवनगुरुं त्र्यम्बकमम्बिकापतिम्। अल्पीयसैव कालेन स ते शोकविरतिं करिष्यतीत्येव। मुक्ताफलधवललोचनजललवा सरस्वती प्रत्यवादीत्। सखि! त्वया सहविचरन्त्या न मे काञ्चिदपि पीड़ामुत्पादयिष्यति। ब्रह्मलोकविरहः शापशोको वा केवलं कमलाससेवा तखमार्द्रयति मे हृदयम्। अपि च त्वमेव वेत्सि भुवि धर्मसाधनानि सर्वयोगयोग्यानि स्थातुं स्थानानीत्यभिधाय विरराम।

रणरण कोपनीयमानप्रजागराचोन्मीलितलो वनैव तांनिशामनयत्। अपरेद्यु रुदिते त्रिभुवनशिखरे तुरङ्गमुखखणखणायित खरखलीनकर्षणक्षतक्षरत्क्षतजेनेव पाटलितवपुषि उदयाचलशिखरचूड़ामणौ जरत्कृवाकुचूड़ारुणेऽरुणपुरःसरे विरोचने रोचमाने नातिदूरवर्तिपितामहविमानहंसपालःपर्यटन् परवक्त्रमुच्चैरगायत्॥

तरलयसि दृशं किमुत्सुकामकलुष मोनवासलालिते!।
अवतर कलहंसि! वापिकां पुनरपि यास्यसि पङ्कजालयम्॥

एतत् कृत्वा सरस्वत्यप्यचिन्तयत्।अहमिवानेन पर्यनुयुक्ता भवनमानयामि मुनेर्वचनम्। इत्युत्थाय कृतक्षितितलावतरणसङ्कल्पा परित्यज्यवियोगविप्लवं सपरिजनं ज्ञातिवर्णमपरिगणश्चत्रिःप्रदक्षिणीकृत्य चतुर्मुखं कथमप्यनुनयन्ती निवर्तितानुयायिव्रतीव्राता ब्रह्मलोकतः सावित्रीद्वितीया निर्जगाम।

ततः क्रमेणवृतपदप्रवृत्तां धर्मधेनुमिवायोधायमानधवलपयोधरामुद्धरध्वनिमन्तकान्तकमौलिमालती मालिकामालीयमान बालखि-ल्यद्धरोधः समरुन्धती धौततास्वत्वगुत्तरं गलगलिततारकान्तापसवितीर्णतिलोदक पुलिनामाप्लावनपूतपितामहपातितपितृपिण्डपाण्डरितपारां पर्यन्तसुखसुप्तसप्तर्षिकुशशयनसूचितसूर्यग्रहणसूतकोपवासा-माचमनशुचिशचीपतिमुच्यमानशिवार्चनकुसुमसारां शिवपुरपतितनिर्माल्यमन्दारदामकामनादरदारितमन्दर-दरिद्रपदमनेकनाकनायकनिकाय-कामिनीकुचकलशलुलितविग्रहाम् गृहग्रावस्खलितसुखरबहुस्रोतसं सुषुम्नास्तूतशशिसुधा-शीकरस्तवकतारकिततीरां भीषणाग्निकार्यधूम-धूसरितसैकतां सिद्धविरचितवालुकालिङ्गलङ्घनत्रासविद्रुतविद्याधरां निर्मोकपट्टिकामिव गगनोरगस्य लीलाललाटिकामिव त्रिविष्टपस्य विक्रयवीथीमिव पुण्यपण्यसञ्चयस्यदन्तार्गलामिव नरकनगरस्यांशुकोणीषपट्टिकामिव सुमेरोर्दुकूलकदलिकामिव मेखलां कुञ्जसरस्यपद्धतिमिवापवर्गस्य नेमिमिव कृतयुगचक्रस्य सप्तसागरमहर्षिं मन्दाकिनीमनुसरन्ती मर्त्यलोकमवातरत्।

अपश्यच्चैवाम्बरस्यैव हारमिव वरुणस्यातपत्रनिकरमिवचन्द्राचलस्य शशिमणिनिष्यन्दमिव विन्ध्यस्य कर्पूरद्रुमद्रवप्रवाहमिव दण्डकारण्यस्य लावण्यरसप्रस्रवणमिव दिशांस्फटिकशिलापट्टशयनमिवाम्वरश्रियः स्वच्छशिशिरवासपूर्णां भगवतः पितामहस्यापत्यंहिरण्यबाहुनामानं महानदं यंजनाः शोण इति कथयन्ती दृष्टा च तदीयरामणीयकभूतहृदया तस्यैव तीरवासमरोचयत् उवाच च सावित्रीम् सखि! मधुरमयूरविरुतयः कुसुमपांसुपटलसिकतास्तिलतरुलताः पुष्पपरिमलमत्तमधुपश्रेणीवीणारणिरमणीया रणन्ति मां मन्दाकिनीद्युतेरस्य महानदस्योपकण्ठभूमयः पक्षपाति च मे मनः स्थातुमत्रैवैति। अभिनन्दितवचना च तथेति तथा पश्चिमे तीरे वासमरोचत्। एकस्मिंश्च शिलातलसनाथे तरुलतामण्डपे गृहबुद्धिं बबन्ध। तत्र च विश्रान्तापि नातिचिरादुत्थाय सावित्र्यासार्द्धमुच्चितार्चनकुसुमा वसतौ पुलिनपृष्ठप्रतिष्ठापितशिवलिङ्गा भक्त्या परमया पञ्चब्रह्मपुरःसरां सम्यक् मुद्रां बबन्ध। विहितपरिकरा च अविगीतगर्हामवनिपवनगगनतपनतुहिनकिरणदहनसलिलयजमानमधीरत्वमष्टावपि मूर्ती र्ध्यायन्ती लतयोपनतेन फलमूलादिना अमृतरसमप्यतिशिशयिषमाणेन तेन च स्वादुना शिशिरेण शोणवारिणा शरीरस्थितिमकरोत्। अतिवाहितदिवसा च तस्मिन्नेव लतामण्डपे शिलातले कल्पितपल्लवशयना सुष्वाप। अन्येद्युरनेनैव नक्तन्दिवमत्यवाहयत्। एवमतिक्रामति काले गच्छत्सु दिवसेषु कदाचिद्याममात्रमिव गते रवौ इतरस्यान्दिशिप्रतिशब्दपूरितगंह्वरं गम्भीरतरं तुरङ्गमह्रेषितोद्यममशृणोत्। उपजातकुतूहलाचनिर्गत्य लतामण्डपाद्विलोकयन्ती विकचकेतकगर्भपत्रपाण्डरं रजःसङ्घातन्नातिदवीयसिप्रदेशे संमुखमापन्नमपश्यत्। क्रमेण च सामीप्योपजायमानाभिव्यक्तिनि तस्मिन्नेव महति रजसि शफरोदरधूसरे पयसि मकरचक्रमिव प्लवमानं पुरः प्रधावमानेन प्रलम्वकुटिलकचपल्लवघटितललाटचूलिकेन धवलदन्तपत्रद्युतिसितकपोलभित्तिना पिनद्धकृष्णागुरुपङ्कच्छुरणकषायकञ्चुकेकेनोत्तरीयकृतशिरोवेष्टनेन वामप्रकोष्ठनिविष्टहाटककटकेन द्विगुणपट्टिकागाढग्रन्थिग्रथितासिधेनुना सततब्यायामकुशकर्कशशरीरेण वनहरिणयूथेनेव मुहुर्मुहरुद्ध्रियमाणेन लङ्घितसमविषमावटतटविटपेन कोणधारिणा कृपाणपाणिना च सेवागृहीतविविधवनकुसुमफलमूलेन चलचलयाहि यद्ध्यपसर्पापसर्प पुरः प्रयच्छ पन्थानमिति अनवरतकृतकलकलेन युवप्रायेण सहस्रमात्रेण पदातिजनेनसवाथमश्ववृन्दं ददर्श।

मध्ये च तस्य सार्द्ध चन्द्रेण मुक्ताफलजालिना विविधरत्नखण्डवीचितेन शङ्खक्षीरफेनपिण्डपाण्डरेण क्षीरोदेनेव स्वयं लक्ष्मींदातुमागतेन गगनगतेनातपत्रेण कृतच्छायमच्छाच्छेनाभरणदीधितीनान्निवहेन दिशमिव दर्शनानुरागलग्नेन चक्रबालेनानुगम्यमानमानितम्वावलम्बिन्या मालत्याःशेखर सृजःसकलभुवनविजयायार्जितया रूपपताकयैव विराजमानम् समुत्सर्पिभिः शिखण्डकपद्मरागमणेररुणौरशुजालैरदृश्यमानवनदेवताविधृतैर्बालपल्लवैरिव प्रसृज्यमानमार्गरेणुमरुणवपुषं बकुलमुण्डमालामण्डनमनोहारिणा कुटिलकुन्तलस्तवमालिना मौलिना निमीलितातपमापिबन्तमिव दिवसं पशुपतिमुकुटमृगाङ्क द्वितीयशकलघटितस्येव सहजलक्ष्मीसमालिङ्गितस्य ललाटपट्टस्य मनःशिलापङ्कपिङ्गलेन लावण्येनेव लिम्पन्तमिवान्तरीक्षंहि नवयौवनावष्टम्भ प्रगल्भदृष्टिपाततृणीकृतत्रिभूवनस्य चक्षुषःप्रथिम्ना विकचकुवलयकुमुदकमलसरःसहस्रच्छादितदश-दिशंशरत्सभयरूम्पदमिव प्रवर्तयतायतनयनदीर्घसीमन्तसेतुबन्धन-ललाटपट्टिकाशशिमणिशिलातलगलितेन कान्ति सलिलस्रोतसेव द्राघीयसा घोणावंशन विराजमानमतिसुरभिसहकारतरु कालकर्पूरलवङ्गपारिजातपरिमललुब्धमत्तमधुकरकोलाहलमुखरितेत मुखेन सनन्दनवनं वसन्तमिव वसन्तनासन्नसुहृत्परि-हाससम्भाषणेनउन्तानमुखमुग्धसितैर्दशनज्योत्स्नास्नापितमिन्दुमुखैःपुनर्नभसि सञ्चारिणञ्चन्द्रलोकमिव कल्पयन्तं कदम्बमुकुलस्थूलमुक्ताफलयुगल-मध्याध्यासितमरकतस्य त्रिखण्डकण्ठाभरण्यस्यप्रेङ्खतः प्रभया समुत्सर्पन्त्या सकुसुमहरितकुन्तपल्लवकण्ठावतंसकृत्यमिवोप-लक्ष्यमाणमामोदिमृगमदपङकलिखितमकरमुखपत्रभङ्गभास्वरं शुक-युगलमुद्दाममकराक्रान्तशिखरमिवमकरकेतुकेतुदण्डद्वयंदधानं धवलब्रह्मसूत्रसीमन्तितं सागरमथनसामर्षगङ्गास्रोतः सदानितमिव मन्दरन्देहमुद्वहन्तंकर्पूरक्षोदमुष्टिच्छुरणपांशुलेन युवतिजनकुचचक्रवाकमिथुनविपुलपुलिनेन नारस्थलेन स्थूलभुजाधामपुञ्जीकृतं पुनर्विस्तारयन्तमिव दिक्चक्रे पुरस्तादीषदिवाधोनाभिनिहितैककोणकमनीयेन पृष्ठतः कत्यादिक्षिप्तपल्लवेनोभयावतंसवलनप्रकटितोरु-विभागेन हारितहरितेन निविडनिविडितेनाधरवाससा विभक्ततनुतरमध्यभाग मनवरतश्रमोपचित मांसबन्धविकटकरमुखमग्नं जानुभ्यां विशालवक्षःस्थलोपल-वेदिकोत्तम्मनशिलास्तम्भाभ्यां चारुचन्दनस्थासकस्थूलतरकान्तिभ्यामूरुदण्डाभ्यामपहसन्तमिवैरावतकरायाममति-भरभरितोरभाग-भारवहमखेदेनेव तनुतरं जङ्घाकाण्डं वहन्तं कल्पपादपपल्लवपाटलस्योभयपार्श्वविलम्बिनः पदद्वयस्य दोलायमानै र्नखमयूखजालकैरश्वमण्डनचामरमालामिव रचयन्तमभिमुखमुच्चैरुदञ्चदूभिरतिचिरमुपरिविश्राम्यद्भिरिव वल्गनविकटं पतङ्गिःखुरैः खण्डितभुविप्रतिक्षणं दशनग्रहविमुक्तिखणखणायितखलीने दीर्घघोणालीननालिके ललाटपट्टिकालुलितचामीकरचक्रे शिञ्जानशातकुम्भादानशोभिनि मनोरंहसि गोलाङ्गूलकपोलकान्तिरोमणि नीलसिन्दुवांरवर्णे वाजिनि समारूढमुभयत्र पर्य्याणपट्टाश्लिष्टहस्ताभ्यामासन्नपरिचारिकाभ्यां दोधूयमानधवलचञ्चरीकायुगलमग्रतः पठतो वन्दिजनस्य सुभाषितमुत्कण्टकितकपोलफलकेन लग्नोत्पलकेसरशकलेनेव मुखशशिनाभावयन्त मनङ्गयुगावतारमिव दर्शयन्तं चन्द्रमयीमिवसृष्टिमुत्पादयन्तं विलासमयमिव जीवलोकं जनयन्तम् अनुरागमयमिव सर्गान्तरमानयन्तं शृङ्गारमयमिव दिवसमापादयन्तं रामराज्यमित्र प्रवर्त्तयन्तमाकर्षाञ्जनमिव चक्षुषोर्वशीकरणमन्त्रमिवमनसः स्वस्थावेशचूर्णमिवेन्द्रियाणां सन्तोषमिव कौतुकस्य सिद्धियोगमिव सौभाग्यस्य पुनर्जन्मदिवसमिव मन्मथस्यरसायनमिव यौवनस्यैकराज्यमिव रामणीयकस्य कीर्त्तिस्तम्भमिव रूपस्यकुलकोशमिव लावण्यस्य पुण्यकर्मपरिणाममिव संसारस्य प्रथमाङ्कुरमिव कान्तेः सर्गाभ्यासफलमिव प्रजापतेः प्रतापमिव विभ्रमस्य यशसःप्रवाहमिव वैदग्धस्याष्टादशवर्षदेशीयं कञ्चिद्युवानमद्राक्षीत्।

पार्श्वे च तस्य द्वितीयं संसक्ततुरगं परं प्रांशुमुत्तप्ततपनीयस्तम्भावदातम् परिणतवयसमपि व्यायामवलीयसन्नीचनखश्मश्रुकेशमशुक्ति खलतिमिषत् तुन्दिलमनुक्षणोदारवेषतया जरामपि विनयमिव शिक्षयन्तम् गुणानामपि गौरवमिवापादयन्तम्, महानुभावतामपि शिष्यतामिव जनयन्तमाचार्य्यस्याप्याचार्य्यमिव कुर्व्वाणं बलक्षवारवाणधारिणं लसत्तनुदुकूलपट्टिकापरिश्लिष्टमौलिं पुरुषम्।

अथ स युवा पुरोयायिनां यथा दर्शनं प्रतिनिवृत्यविस्मयमानमनसां कथयतां पदातीनां सकाशादुपलभ्यदिव्याकृतितत्कन्यकायुगलमुपंजातकुतूहलः प्रतूर्णरगो दिदृक्षुस्तंलतामण्डपोद्देशमाजगाम। दुरादेव तुरगादवततार।निवारितपरिजनश्च तेन द्वितीयेन साधुना सह चरणाभ्यांसविनयमुपससर्प। कृतोपसंग्रहणौ च तौ सावित्री समं सरस्वत्या किसलयासनदानादिना कुमुमफलार्घ्यावसानेन वनवासोचितेनातिथ्येन यथाक्रममुपजग्राह अनुकूलयाञ्चकार। आसीनसोश्चतयोरासीनानातिचिरमिवस्थित्वा तद्द्वितीयंप्रवयसमुदिश्याब्रवीत् आर्य्य! सहजलज्जाघनस्य प्रसदाजनस्यप्रथमाभिभाषणं शालीनता। विशेषतो वनमृगीमुग्धस्य कुमारीजनस्य, केवलमियमालोकनलकृतार्थाय चक्षुषे स्पृहयन्ती प्रेरयत्युदन्तश्रवणकुतूहलिनी श्रोत्रवृत्तिः। प्रथमदर्शने चोपायनमिवोपजनयतिसज्जनः प्रणयम्। अप्रगामपि जनं प्रभवता प्रश्रयेणावितं मनोमध्विव वाचालयति। अयत्नेनैवातिनम्रेसाधौ धनुषीवगुणः पराङ्कोटिमारोहति विस्रम्भः।जनयन्ति च विस्मयमतिधीरधियामप्यदृष्टपूर्वा जगति दृश्यमानाः सुष्ठुतृप्त्यतिशयाः। यतस्त्रिभुवनाभिभावि रूपमिदमस्य महानुभावस्य कुमारस्य। सौजन्यपरतन्त्रा चेयं देवतानां बुधस्यातिभद्रता कारयति कथान्तौ। न तु युबतिजनसहोत्या तरलता। तत्कथय यात्रागमनेनापुण्यभाक् कतमो विक्रमजृम्भितविरहव्यथया शून्यतान्नीतो देशः। क्व वागन्तत्र्यंकोवायमपहृतहरहुङ्काराहङ्कारोऽपर इवानन्यजो युवा। किं नाम्नोवास्यसमृद्धतपसः पितुरयममृतवर्षी कौस्तुभमणिरिव हरेर्हृदयमाह्लादयति। का वास्य त्रिभुवननमस्या प्रभातसन्ध्येव महत स्तेजसो जननी जननी। कानि वास्य पुण्यभाञ्जिभजन्त्याख्यामक्षराणि।आर्य्य! परिज्ञानेऽप्ययमेव क्रमः कौतुकानुरोधिनो हृदयस्य। इत्युक्तवत्यां च तस्यामसौ प्रकटितप्रश्रयःप्रत्यवादीत्।

आयुष्मति! सत्तामभिष्वङ्गवदाकुलविद्या न केवल माननं हृदयमपि ते चन्द्रमयमिवसुधाकरशीतलैराह्लादयति वचोभिः। सौजन्यजन्मभूमयो भूयसा शुभेन कर्मणाशिल्पकला इव भवादृश्यो दृश्यन्ते। दूरे तावदन्योन्यस्यालापाः अभिजातैः सह दृश्योपमश्रीभूता महतींतुष्टिमारोपयन्ति। श्रूयतामेष खलु भूषणां भार्गववंशस्य भगवतो भूर्भुवःस्य स्वितयतिलकस्यादम्रप्रभावस्तम्भितजन्मारि-भुजस्तम्भस्य सुरासुरमुकुटमणिशिलातलशयनदुर्जलितपादपङ्कस्य निजतेजः प्रसरप्लुष्टपुलोम्नश्चावनस्य बहिर्वतजीवितं दधीचो नाम तनयः। जननी चास्य जिवजगतोनेकपार्थिवसहस्रानुयातस्य शय्यातस्य सुताराजपुत्त्री त्रिभुवनकन्यारत्नं सुकन्यका नाम। तां खलु देवींत्रिमूर्तींविदित्वा बैजनने मासि प्रसवाय पिता पत्युः पार्श्वात् स्वगृहमानाययत्। असूत च तत्र सा देवी दीर्घायुषमेनम्। अनिहसावर्धत च तत्रैवायमानन्दितज्ञातिवर्गोबालस्तारकाराज इवराजीवलोचनो राजग्टहे भर्तृगृहं गच्छन्त्यामपि मातरि नासेचनकदर्शनमिममामुञ्चन्मातामहो मनोविनोदनन्नप्तारम्। अशिक्षतचायं तस्मिन्नेव सर्वा विद्याः सकलाः कलाश्च कालेनोपारूढयौवनमालोक्याहमिवासावप्यनुभवंतु मुखकमलावलीकानन्दमस्येति मातामहः। कथं कथमप्येनं पितुरन्तिकमधुना व्यसर्जयत्। मामपि तस्यैव देवस्य सुगृहीतनाम्नः शय्यातस्यराज्ञआज्ञाकारिणं विकुक्षिनामानं भृत्यपरमाणुमवधारयतु भवती।

पितुः पादमूलमायान्तं मया सह सरम्मुखमकरोत् स्वामी। तद्धि नः कुलक्रमागतं राजकुलम्। उत्तमानां चिरन्तनतां जनयत्यनुजीविन्यपि जने कियन्मात्रमिव मन्दाक्षम्।अक्षीणः खलु दाक्षिण्ये शोकोमहताम्। इतश्च गव्यतिमात्र एव पारे क्रोशानान्तस्य भगवतश्च्यवनस्य स्वनाम्ना नियमितच्यवनन्नाम चैत्ररथकल्प काननं निवासः। तदवधिरेव नोयात्रा। यदि वोगृहीतक्षण दाक्षिण्यमनवहेलं वा हृदयमस्माकमुपरिभूमिर्वा प्रसादानामयञ्जनः श्रवणार्हो वा ततो न विमाननीयो यत्नः प्रयसप्रणयः कुतूहलिनो हृदयस्य। वयमपि शुश्रूषवो प्रथमवृत्तान्तमायुष्मत्योः। नेयमाकृतिर्दिव्यतां व्यभिचरति। गोत्रनामनी श्रोतुमभिलषति नोहृदयम्। तत्कथय कतमोवंशः स्पृहणीयतान्नीतस्तत्रभवत्या जन्मना?।का चेयं मातृभवती भवत्याः समवाय इव विरोधिनां पदार्थानाम्। तथा हि सन्निहितबालान्धकारा भास्वम्मूर्त्तिश्च। पुण्डरीकमुखी हरिणलोचना च। बालातपप्रभावरा कुमुदहासिनी च। समदहंसवना समुन्नतपयोधरा च। कमलकोमलकरा हिमगिरिशिला पृथुनितम्बा च। करभोरूर्बिलम्बितगामिनी च। अमुक्तकुमारभावा स्निग्धतारका चेति।

सात्ववादीत् आर्य! श्रोष्यसि कालेन भूयसो दिवसानत्र स्थातुमभिलषति नो हृदयमल्पीयश्चायमध्वनः परिचय एव प्रकटीकरिष्यति।आर्येण न विस्मरणीयोऽयमनुषङ्गदृष्टोजनः इत्यभिधाय तृष्णीमभूत्। दधीचस्तु नवामम्भोभारभासामम्भोधरध्वाननिभया भारत्या नर्तयन्निववनलताभवनभाजोभुजगभुजः सधीरमुवाच। आर्य! करिष्यति प्रसादमाराध्यमानं पश्यामस्तातम्। उत्तिष्ठ व्रजाम इति। तथेति तेन चाभ्यनुज्ञातः शनैरुत्थाय कृतनमस्कृतिरुच्चचाल।

तुरगाधिरूढं तम्प्रयान्तं सरस्वती सुचिरमुत्तम्भितपक्ष्मणा निश्चलतारकेन लिखितेनेव चक्षुषाव्यलोकयत्। उत्तीर्य शोणमचिरेणैव कालेन दधीचः चतुराश्रमपदं जगाम।

गते च तस्मिन् सा तामेव दिशं विलोकयन्तीं सुचिरमतिष्ठत्। क्रुद्धा दिवसं जहार। दिवसमथमुहूर्त्तमिव स्मृत्वा स्मृत्वातुलय्यतां रूपसम्पदं पुनः पुनर्व्यस्मयतास्या हृदयम्। भूयोऽपि चक्षुराचकाचकाङ्क्षेतद्दर्शनम्। अवशेन केनाप्यनीयत तामेव दिशं दृष्टिः। अप्रहितमपि मनस्तेनैव सार्द्धमगात्। अजायत च नवपल्लव इव लतायाः कुतोऽप्यनुरागश्चेतसि। सालसेव शून्येव सनिद्रेवदिवसमनयत्। अस्तमुपायाति च प्रत्यक्पर्यस्तमण्डले लाङ्गलिकस्तबकसदृशत्विषि कमलिनीकामुके करोरः शिरःशोणशोचिषे सावित्रे त्रयीमयेतेजसि तरुणतरतमालश्यामले मलिनयति व्योमव्यापिनि तिमिरसञ्चये समचरत्। सिद्धसुन्दरी नूपुररवानुसारिणि मन्दमन्दाकिनीहंस इवसमुत्सर्पति शशिनिगगनतलङ्कतसन्ध्या प्रणामा निशामुख एव निपत्य विमुक्ताङ्गी पल्लवशयने तस्थौ। सावित्र्यपि कृत्वा यथाक्रियमाणं सायन्तनक्रियाकलापं समुचिते शयनकाले किसलयशयनमभजत। जातनिद्रा च सुष्वाप। इतरातु मुहुर्मुहुरङ्गवलनैर्बिलुलितकिसलयशयनीया निमीलितनयनापि नालभत निद्राम्। अचिन्तयच्च मर्त्यलोकः खलु सर्वलोकानामुपरि यस्मिन्नेवंविधानि त्रिभुवनभूषणानिभवन्ति सकलगुणानामगुझणिरत्नानि। तथाहि। तस्य मुखलावण्यबिन्दुरिन्दुः। तस्य चक्षुषोर्विक्षेपाः कुमुदकुवलयकमलाकराः। तस्य चाधरमणेर्दीधियो विकसितबन्धूकवनराजयः। तस्य चाङ्गस्यपरिभोगकरणामनङ्गः। आःपुण्यभाञ्जितानि चक्षूंषि चेतांसि वा यौवनानि वा स्त्रैणानि एषामसावविषयः। दर्शयता च तमन्यजन्मनि कृतेन मे फलितं धर्मेण का प्रतिपत्तिरिदानीम्। इति चिन्तयन्त्येव कथं कथमपि समुपजातनिद्राक्षणमशेत। सुप्तापि तमेवदीर्घलोचनं स्वप्ने ददर्श। स्वप्नानादितद्वितीयदर्शना च कर्णाकृष्टकार्मुकेण मनसिजेन निर्दयमताड्यत। प्रतिबुद्धा च मदनेन मदनग्रराहतायाश्च वार्तामिवोपलब्धुंरतिराजगाम। तथाहि।

ततः प्रभृति कुसुमधूलिधवलाभिर्लताभिरताडितापि वेदनामधत्त। मन्दमारुतविधूतैः कुसुमरजोभिरदूषितलोचनाप्यश्रुजलं मुमोच। हंसपक्षतालवृन्तचयबिधूतैः शोणाणीकरैरसिक्ताप्यावृतिमगमत्। प्रेङ्खत्कादम्वमिथुनाभिरनुढाप्य-घूर्णितवनकमलिनीकल्लो-लदोलाभिर्विघटमाना चक्रवाकयुगलविसृष्टैरस्पृष्टापि श्यामतामाततान। विरहनिश्वासधूमैः पुष्यधूलीधूसरैरदष्टापि व्याचेष्टत मधुकरगणैः। अथ गणरात्रापगमे निवर्तमाणस्तेनैव पथान्तदेशमागत्य निवारितपरिजनः च्छत्रधारद्वितीयो विकुक्षिर्डुढौकेढौके। सरखती तु तन्दूरादेव सन्मुखमापतन्तं दृष्ट्वा ससम्भ्रममुत्थाय वनमृगीवोद्ग्रीवाविलोकयन्ती मार्गपरिश्रान्तं स्वपयन्तीव धवलितदयदिशा दृशा कृतासनपरिग्रहन्तं सा सावित्री पप्रच्छ। आर्य! कञ्चित् कुशली कुमार इति? सोऽब्रवीत् आयुष्मति! कुशली। स्मरतिच भवत्योः। केवलममीषु दिवसेषु तनीयसीमिव तनुं विभर्ति। अविज्ञायमाननिमित्ताञ्चशून्यतामिव धत्ते। अयि! कल्यमागमिष्यत्येव मालतीतिनाम्नावरवर्णिनी वार्त्तांवो बिज्ञापयितुम्। उच्छूमितं हि सा कुमारस्येति। तच्छ्रुत्वा पुनरपि सावित्री समभ्यभाषत। अतिमहानुभावः खलु कुमारः येनैवमविज्ञायमाने क्षणदृष्टेऽपि जने परिचयमाबध्नाति तस्य च गच्छतो यदृच्छया कथमप्यंशुकमिव मार्गलतायां मुहूर्तमस्मासु मनः समासक्तमासीत्।

अशून्यं हि सौजन्यमाभिजात्येनचस्वामिनः। अलसः खलु लोकः। यदेवं सुलभसौहार्दानि येन केनचिन्न क्रीतानि महतां मनांसि।सोऽयमौदार्यातिशयः कोऽपि महात्मनामितरजनदुर्लभः येनोपकरणीकुर्वन्ति त्रिभुवनमिति। विकुक्षिस्तु उच्चावचैरालापैः सुचिरमिव स्थित्वा यथाभिलषितं देशमासीत्।

अयापरेद्युरुद्यन्द्युमणावुद्दामद्युतावभिद्रुततारके तिरस्कृतासिततामरसविकासव्यसनिनि सहस्रभानौ शोणमुक्तीर्य्यायाति तरलदेहप्रभावितानच्छलेनात्यच्छमसकलमिव शोणसलिलमानयति स्फुटितातिमुक्तकुसुमत्विषि स्तवकसटालेपहतिमृगपताविव गौरीतुरङ्गमे स्थितसलिलमुरोवहारोपतस्य तिर्यगुत्कण्ठिततुरगकण्ठायमाननूपुरयुगल परिणतस्यातिवहलेनपिण्डालक्तकरसेन पल्लवितस्य कुङ्कुमपिञ्जरितपृष्ठस्य चरणयुगलस्य प्रसरद्भिरतिलोहितैः प्रभाप्रवाहैरुभयतस्ताडमदोहदलोभागतानि कि नलयितानि रक्ताशोकवनानीवाकर्षन्ति सकलजीवलोकहृदयहठहरणघोषणायेव रशनया शिञ्जानजघनस्यलाधौतधवलनेत्रनिर्मितेव निर्मोकलघुतरेण आप्रपदीनेनकञ्चुकेन तिरोहितंताललताकच्चुकान्तर-दृश्यमानैराश्यानचन्दनधवलैरवयवैः स्वच्छूपलिलाभ्यन्तरविभाव्यमानमृणालकाण्डे सरसीकुसुभरागपाटलं पुलकबन्ध-चित्रंचान्धातकमन्तर्बटंस्फाटिकभूमिरिव रत्ननिधानमादधाना जघनस्थङ्गेन हारेणामलकी फलानि स्थ…मुक्ताफलेन स्फूरिता स्थूलग्रहगणणाराशारदीवश्वेतजलधरपाटलावृता कुचपूर्णकलशयोरुपरि रत्नप्रालम्बमालिकामरुणहरित-किरणकिसलयिनीम् कस्यापि पुण्यवतो हृदयग्रहप्रवेशवन्दनमालिकामिव वध्वांधारयन्तींप्रकोष्ठनिविष्टस्यैकैकस्य प्रबालकटकस्य सरकतवेदिकासनाथस्य भक्याऽरुणी कृतदिशन्तराभिर्मयूखसंहतिभिः स्थूलकमलिनीभिरिव लक्ष्मीशङ्कयानुगम्यमाना बहलताम्बूलरागकृष्णिकान्धकारि-तेनाधरपदेन मुखशशिनिपीतं ससन्ध्यारागं तिमिरमिव वमन्ती विकचनयनकुवलयवनकुतूहल-मिलीनयालिकुलसंहत्या नीलांशुकजालकयेव निद्रार्द्धवदना नीलिरागविहितनीलिम्नाशिखिगलहारिणा वामश्रवणाश्रयिणा दन्तपत्रेण कालमेवपल्लवेन विद्युदिव विद्योतमानावकुलफलानुसारिणीभिस्तिसृभिर्मुक्ताभिः कल्पितेन बालिकायुगलेनायोमुखालोकजलवर्षिणा सिञ्चन्तीवातिकोमले भूजलते दक्षिणकर्णावतंसितया केतकीगर्भपलाशलेखया रजनीकरजिह्वालेखएव लावण्यलोभेन लोभ्यमानकपोललतात-मालस्यातुलेनमृगमदामोदनिव्यन्दिना तिलकविन्दुना मुद्रितमिव मनोभवसर्वस्व मुद्वहन्ती मुखं ललाटरङ्गयामकस्य सीमन्तचुम्वि नश्चटुलललन्तिकामणेरुदञ्चता चञ्चलेनांशुकेनेवकृतशिरोऽवगुण्ठना पृष्ठतः प्रेङ्खदनारतसंयमनशिथिलचूलिकाबन्धा नीलचामरावचूलिनी चूड़ामणिमकरिकासनाथेव मकरकेतुकेतुपताकाकुलदेवतेवचन्द्रमसःपुनः सञ्जीवनौषधीरिव पुष्पधन्वनो वेलेव रागसागरस्य ज्योत्स्नेव यौवनचन्द्रोदयस्य महानदीव रतिरसामृतस्य कुसुमोद्गतिरिव सुरतरोर्बाल्यविद्येव वैदग्ध्यस्य कौमुदीव कान्तेर्धृतिरिव धैर्य्यस्य गुरुशालेव गौरवस्य बीजभूमिरिव विनयानां गोष्ठीव गुणानां मनस्वितेव महानुभावतायास्तृप्तिरिव तारुण्यस्य कुवलयदलदामदीर्घलोचनया पाटलाधरदलया कुन्द कुटजस्फुटदशनया शिरीषमालासुकुमारभुजयुगलया वकुल सुरभिनिश्वासया चम्पकदलावदातया कुसुममय्येव ताम्बूलकरङ्कवाहिन्या महाप्रमाणाश्वतराधिरूढयानुगम्यमाना कतिपयपरिजनपरिकरा मालती समदृश्यत।

दूरादेव दधीचप्रेम्णा सरस्वत्या तुलितेव मनोरथेनाकृष्टेव कुतूहलेन प्रत्युङ्गतेवोत्कण्ठयान्तःप्रवेशितेव हृदयेन स्नपितेवानन्दाश्रुभिर्विलिप्तेव स्मितेनविजितेवोच्छुसितैराच्छादितेव चक्षुषाभ्यर्चितेव वदनपुण्डरीकेण सखीकृतवाशया समीपमुपययौ अबतीर्य्यच तुरङ्गमाद्दूरावनतेन मूर्द्ध्नाप्रणाममकरोत्।

आलिङ्गिता च ताभ्यां सविनयमुपाविशत्। सप्रश्रयं भाषिता च पुण्यभाजमात्मानममन्यत अकथयच्च दधीच सन्दिष्टं शिरसि निहितेनाञ्जलिना नमस्कारम् अगृह्णाच्चाकारातःप्रभृत्यग्राम्यतया तै स्तैरतिपेशलैरालापैः सावित्रीसरस्वत्योर्मनसि क्रमेण चानीतेमध्यन्दिनसमये शोणमवतीर्णायां स्नातुं सावित्र्यांसमुत्सारितपरिजना सा कृतैव मालतीकुसुमप्रस्तारशयनीयमुपसृत्य सरस्वतीमाबभाषे। देवि! विज्ञाप्यं किञ्चिदस्ति रहसि।

अथ मुहूर्त्तमवधानदानेन प्रसादं क्रियमाणमिच्छामीति। सरस्वती तु दधीचसन्देशाशङ्किनी किं वियं वक्षतीति करनखकिरणदन्तुरितमुद्भिद्यमानकुतूहलाङ्कुरनिकरमिव हृदयमुत्तरीयवल्कलैकदेशेन संच्छादयन्ती गलितावतंसपल्लवेन श्रोतुं श्रवणेन ध्मानेनेव शोभमानानवरतश्वाससन्दोहदोलायितां जीविताशामिवासन्नतरुलतामवलम्बमाना समुत्फुल्लस्य मुखशशिनो लावण्यप्रवाहेन शृङ्गाररसेनेव प्लावयन्ती सकलं जीवलोकं शयनकुसुमपरिमललग्नै र्मधुकरकदम्बकै र्मदनानलधूमश्यामलै र्मनोरथैरिव निर्गत्य मूर्त्तैरुत्क्षिप्यमाणा कुसुमशयनात् स्मरशरसञ्जरिणीमन्दं मन्दमुदगात्।

उपांशु कथयेति कपोलतलप्रतिबिम्वितांसंसंज्ञया कर्णमूलमिवमालतीं प्रवेशयन्ती मधुरया गिरा सधीरमुवाच। मालति! किमर्थमेव मभिदधासि। काहमवधानदानस्य शरीरस्य प्राणानां वा सर्वस्याप्रार्थितोऽपि प्रभवत्येवातिपेशलश्चक्षुष्योजनः। साका चिद्या न भवसि। मे स्वसा सखीं प्रणयिनी प्राणममाच। नियुज्यतां यावतः कार्यस्य क्षमं क्षोदीयसो गरीयसो वा शरीरमिदम्। आश्रितं त्वयि मे हृदयम्। प्रीत्या प्रतिसरामिते। व्यावृणु वरवर्णिनि! विवक्षितमिति। सात्ववादीत्। देवि! जानास्येव माधुर्यं विषयाणां लोलुपतां चेन्द्रियग्रामस्य उन्मादिताञ्च यौवनस्य पारिप्लवताञ्च मनसां प्रख्यातैव सा त्वं देवि! यदैव दृष्टासि देवेन तत एवारभ्य तस्य कामो गुरुः चन्द्रमा जीवितेशःमलयमरुदुच्छ्वासहेतुःआधयो रन्तरङ्गस्थानेषु सन्तापः परमसुहृत् प्रजागर आप्तः मनोरथाः सर्वगताः निश्वासा विग्रहाग्रेसराः। मृत्युः पार्श्ववर्ती रणरणकः सञ्चारकः। सङ्कल्पा बुद्ध्युपदेशवृद्धाः। किं विज्ञाययामि।अनुरूपो देवोदेव्याइत्यात्मसम्भावनाशीलवानिति। प्रक्रमविरुद्धं वीरइत्यवस्थाविपरीतम्। सुभग इति त्वदायतम्। स्थिरप्रकृति रितिनिपुणोपन्यासः। जानासि सेवितुमिति अस्वामिभावोचितं। इच्छसि दासतां मरणात् कर्तुमिति धूर्त्तालापः। भुवनस्वामिनी भवेत्युपग्रलोभनम्। पुण्यभागिनी भन तादृशमिति स्वामिपक्षपातः। त्वं तस्य मृत्युरित्यप्रियम् अगुणज्ञासीत्यधिक्षेपः स्वप्नेऽस्य कृतप्रसादासीत्यसाक्षिकं प्राणपरिरक्षणार्थमभ्यर्थयत इति कातरता। तत्रागम्यतामित्याज्ञावारितोऽपि बलवदागच्छतीति परिभवः। तदेवमगोचरे गिरां श्रुत्वा देवी प्रमाणमित्यभिधाय तूष्णीमभूत्।

अथ सरस्वती प्रीतिविस्तारितेन चक्षुषा प्रत्यवादीत्। अयि! न शक्नोमि बहुभाषितुं एषास्मि तेवचसि स्थिता मधुरभाषिणी गृह्यताममीप्राणा इति। मालत्यपि देवी यदाज्ञापयति प्रसाद इत्यभिधाय हर्षपरवशाप्रजविना तुरङ्गमेणावततार शोणं।अगाच्च दधीचमानेतुं च्यवनाश्रमम्। इतरा तु सखि स्नेहेन सावित्रीमपि विदितवृत्तान्तामकरोत्। उत्कण्ठाभारभृताताम्यता चेतसा कल्पायमानं कथं कथमपि वासरशेष मनैषीत्।

अस्तमुपगते भगवति गभस्तिमति स्तिमिततरम वतरति तिमिरे प्रहसितामिव सितां दिशं पौरन्दरीन्दरीमिव केसरणि मुञ्चति शशिनि सरस्वतीशोचिनि चीनांशुक सुकुमारतरे रागिणि दुकूलकोमले शयन इव शोणसैकते समुपविष्टा स्वप्नकृतप्रार्थना पादतललग्नान्दधीचचरणनखचन्द्रिकामिव चन्दनललाटिकां दधाना गण्डस्थलादर्शप्रतिविम्वितेन चारुहासिनि! अयमसावाह्वतो हृदयरुचितोजन इति श्रवणसमीपवर्त्तिना निवेद्यमानमदनसन्देशे वेन्दुना विकृष्यमाणनखकिरणचक्रवालेन बालव्यजनीकृतेन चन्द्रकरेणेव जयन्ती खेदितं ललाटपट्टंपत्र दधीचाहतेन केनचित्प्रवेष्टव्यमितितिर्यक्चित्तभुवा पातितां विलासवेत्रलतामिव बालतृणालिकांदधाना स्तनं हृदबेनावहन्ती प्रतिपालयामास तम् ।

आसीच्चास्यां मनसि अहमपि नाम सरस्वतीयदत्रामुना मनोजन्मना निरनुक्रोशेन परत्रीकृता । का गणना इतरासु तपस्विनीष्वतितरलासु तरुणीष्विति । आजगाम च मधुमास इव सुरभिगन्धवहो हंस इव कृतमृणालधृतिः शिखण्डीव प्रीत्युन्मुखो मलयानिल इव आहित सरसचन्दनधबलधनुर्लतोत्कम्पआकृष्यमाण इव कृतकरकचग्रहेण ग्रहपतिना प्रेर्यमाण इवकन्दर्पोद्दीपनदक्षेण दक्षिणानिलेन ऊह्यमान इवोत्कलिकाबहुलेन रतिरसेन परिमलसम्पातिना मधुकरपटलेन नीलपटेनेव च्छादिताङ्गयष्टिरन्तः स्फुरता मत्तमदनकरिकर्णशङ्कायमानेन प्रतिमेन्दुना प्रथमाङ्गविलासविलक्षः स्मितेनेव धवलीक्रियमाणैककपोलोदरो मालतीद्वितीयोदधीचः।

आगत्य च हृदयगतदयितानूपुररवमिश्र एब हंसस्वमगङ्गदया गिरा कृतसम्भाषणो मन्मथ आज्ञापयति यथा यौवनमुपदिशति यथा विदग्धमध्यापयति यथानुरागं शिक्षयति यथा तथा ताभिरभिरामा रामामरमयत्। जातविस्रम्भया चाकथयदात्मानमस्य सरस्वतीति तथा तु सार्द्धमेकं दिवसमिव सम्बत्सरमधिकमजनयत्।

अथ दैवयोगात् वभार गर्भं सरस्वती। असूत च साऽनेहसा सर्वलक्षणाभिरामन्तनयम्। तस्मैजातमात्रेणैव व सरहस्याः सर्वेवेदाः सर्वाणि शास्त्राणि सकलाश्च कलाः सर्वा विद्याःमत्प्रभावात् स्वयमेवाविर्भविष्यन्तीति सरखती वरमदात्। सङ्गर्तृलाघयाच दर्शयितुमिव हृदयेनादाय दधीचम्पितामहादेशात् समं सावित्र्या पुनरपि ब्रह्मलोकमारुरोह। गतायाञ्च तस्यां दधीचो हृदि ह्लादिन्य वाभिहतोभार्गववंशसम्भवस्य सुभ्रातुर्ब्राह्मणस्य जायामक्षमालाभिधानां मुनिकन्यकामात्मसुनोः सम्बर्धनाय नियुज्य विरहातुरस्तपसे वनमगात्। यस्मिन्नेव वासरे सरखत्यसूत तनयं तस्मिन्नेवाक्षमालापि तनयं प्रस्तुतवती। तौ तु सा निर्विशेषं सामान्यस्वन्याशनौ शनैः शनैः समवर्धयत्। एकतरस्तयोः सारस्वताख्योऽभवत्। अपरोवत्सनामासीत्। आसीच्चोभयोः सोदर्ययोरिव सहजा स्पृहणीया प्रीतिरिति। अथ सारस्वतोमातुर्महिम्ना यौवनारम्भ एवाविर्भूताशेषविद्यासम्भारस्तस्मिन् सवयसि भ्रातरि प्रिये प्राणसमे सुहृदि वत्से वाङ्मयं समस्तमेव सञ्चारयामास। चकार च कृतदार परिग्रहस्यास्य तस्मिन्नेवप्रदेशे प्रीत्या प्रतिकूटनामानं निवासम्।आत्मनाप्याषाढी कृष्णाजिन्यक्षवलयी वल्कली मेखली जटी च भूत्वा तपस्यायै जनयितुरेव जगामान्तिकम्।

अथ वत्सात् प्रवर्धमानादादिपुरुषवरणादिवजनितोन्नतिनिर्गतप्रघोषः परमेश्वरशिरोधृतःसकलकलागम्भीरो महामुनिमान्यो विपक्षक्षोभक्षमःक्षितितललब्धायतिः सुललितप्रवृत्तो भागीरथीप्रवाह इव पावनः प्रावर्ततातिविमलो वंशः। यस्मिनजायन्त वात्स्यायननामानो ग्रहमुनय आभृतयोऽप्यनाडम्वितालीकबककाकलीकृतकुक्कुटवृता अवैतालवृत्तयो विसर्जितजनपङ्क्तयःपरिहृतकपटकोटिकीचिकूटाकृता अगृहीतगह्वरा न्यक्कृतनिकृतयः प्रसन्नभूतयो विगतविकृतयः परिवादपराधीनचेतसो वर्णत्रयव्यावृत्तिविशुद्धान्धसो धीरधीषणावधूताध्येषणाच असङ्कुचितस्वभावाः प्रणवप्रणयिनः शमितसमस्तशाखान्तरसंशीतयः उद्घाटितसमस्तग्रन्थगूढार्थग्रन्थयः कवयो वाग्मिनोविमत्सराः परसुभाषितव्यसमिनोविदग्धपरिहासवेदिनः परिचयपेशलाः नृत्यगीतवादित्रेष्ववाह्या ऐतिहासिकावितृष्णाः सानुक्रोशाः सत्यरुचयः सर्वसाधुसम्मताः सर्वसत्वसाधारणाः सौहार्दद्रवार्द्रहृदयास्तथा च सर्वगुणोपेता राजसेनानभिभूताः क्षमाभाजः आश्रितनन्दना अनिस्त्रिंशा विद्याधरा अजडाः जलवन्तो अदोषास्तारका अपसेपतापिनो भास्वन्तः अनुष्माणोहुतभुजोऽकुसृतयोऽभोगिनोऽस्तम्भाः पुण्यलवाअलुप्तक्रतुक्रियादक्षाअव्यालाः कामजितोद्विजातयःतेषु चैव मुत्पद्यमानेषु संसरति च संसारे न्यात्सु युगेषु अवतीर्णेकलौवहत्सु संवत्सरेष्वतिक्रामति काले प्रसवपरम्पराभिरनवरतमापतति विकासिनि वात्स्यायनकुले क्रमेण कुवेरनामा वैनतेय इव गुरुपक्षपाती द्विजो जन्म लेभे।

तस्याभवन्नच्युत ईशानो हरः पाशुपतश्चेति चत्वारो युगारम्भा इव ब्रह्मतेजोजन्यमानप्रजाविस्तारा नारायणबाहुदण्डा इव सचेतस श्चक्रनन्दकास्तनयाः। तत्र पाशुपतः स एक एवाभवत्। बभार इवाचलकुलस्थितिहेतु रुदधिगम्भीरोऽर्थपतिरिति नाम्ना सोऽग्रजन्मा चक्रचूड़ामणिर्महात्मा सूनुः सोऽजनयत्। भ्रूहंसं शुचिं कविं महीदत्तंधर्मं जातवेदसं चित्रभानुं त्यक्षंविश्वरूपं मेघदत्तं चेत्येकादशरुद्रानिव सोऽमृतरसच्छुरितमुखान् पुत्त्रानलभत। चित्रभानुस्तेषां मध्यराज्यदेव्यभिधानायां ब्राह्मण्यां वाणमात्मजं स बाल एव बलवतोविधे वशादुपसम्पन्नया व्ययुज्यत जनन्या।ज्ञातस्नेहस्त्वतितरां पितैवास्य मातृतामकरोत्। अपद्यत चायमधिकमाधीयमानधृतिधाम्नि निजे ऋतोपनयादिक्रियाकलापस्यसमावृत्तस्यास्य चतुर्दशवर्षदेशीयस्य पिता श्रुतिस्मृतिविहितंकृत्वा द्विजन्मोचितमखिलं पुण्यजातं कालेनादशमीस्थ एवास्तमगात्।स्वस्थे च पितरि महता शोकवेगेनाभीलमनुप्राप्तोदिवानिशं दण्ड्यमानहृदयः कथमपि कतिपयन्दिवसानात्मगृहम् एवानैषीत्। गते च विरलतां शोके शनैः शनैरविनयमिदानतया स्वातन्त्र्यं स्य कुतूहलबहुलतया बालभावस्य धैर्यप्रतिपक्षतया यौवनस्य शैशवोचितान्यनेकानि चापलान्यनुभवन् वित्वरो बभूव अयञ्चास्य सवयसः सुहृदः सहायश्च।

तद्यथा। प्रतीहारौ भ्रातरौ पारशवौ चन्द्रसेनमातृषेणौ कविरीशानःपरं मित्रंप्रणयिनौभद्रनारायणौ। विहांसौ वारवाणवासवाणौ कर्णकविणाकरोभरतः प्राकृतकृत्। कुलपुत्रो वायुविकारः। वन्दिनावनङ्गबाणसूचिबाणौ कात्यायनिका चक्रवाकिका। जाङ्गलीको मायूरकःताम्बूलदारकश्चण्डकः भिषक्पुत्रोमन्दारकः। पुस्तकवाचकः सुदृष्टिः। कलादश्चामीकरः। भौरिकः सिन्धुसेनः। लेखको गोविन्दः। चित्रकृद्वीरकः। पुस्तककृत् कुमारदत्तः। मार्दङ्किकोजीमूतकः। गायकौसारामिलग्रहामित्यौ। सैरन्ध्रीकरङ्गिका। बांशिकौ मधुकरपारावतौ। गान्धर्बोपाध्यायोदर्दुरकः। सम्बाहिका केरलिका। लासकयुवा ताण्डविकः आक्षिक आखण्डिलिकः। शैलालियुवा शिखण्डकः। कीनाशो भीमकः। नर्तकी हरिणहरणिका। पारशरीसुमतिः।कृपणको वीरसेनः। कथनको जयसेनः। शैवश्चण्डघोषः। मन्त्रसाधकः करालः। असुविधरव्यसनीलोहिताक्षः। धातुवादी विहङ्गमः। दार्द्दरिको दामोदरः। ऐन्द्रजालिकश्चकोराक्षः। मस्करी ताम्रचूड़ः। स एभिरन्यैश्चानुगम्यमानो बलतया निघ्नतामुपगतोदेशान्तरालोकन कुतूहलेनाक्षिप्यमाणः सत्स्वपि पितृपितामहोपात्तेषु ब्राह्मणोचितेषुविभवेषु सति चाविच्छिन्ने विद्याप्रसङ्गे गृहान्निरगात्। अगाच्चनिरवग्रहो ग्रहवानिव युवा स्वैरिणा मनसा महतामपहास्यताम्। अथ शनैः शनैरत्युदारव्यवहृतिमन्ति वृहन्ति राजकुलानि वीक्षमाणोऽनवद्यविद्याविद्योतितानि गुरुकुलानि सेवमानो मनोहरालापगम्भीरा गुणवद्गोष्ठीरुपतिष्ठमानः खभावधीरधीधनानि विदग्धमण्डलानि गाहमानः पुनरपि तामेववैपश्चिती नरात्मवंशोचितां प्रकृतिमभजत। महतश्चकालात्तमेव भूयोऽपिवात्स्यायनवंशाश्रममात्मनो जन्म इव ब्राह्मणाधिवासमगच्छत्। तत्र चिरदर्शनादभिनवीकृतस्नेहस-द्भावैःसम्भ्रममकटितज्ञातैराप्तैरुत्सवदिवस इवाभिनन्दितागमनो मित्रमण्डनमध्यतो मोक्षसुखमिवान्वक्षमन्वभवदिति।

इति श्रीहर्षचरिते कविवंशोनाम प्रथमोच्छ्वासः।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725249835Screenshot2024-09-01184712.png"/>

द्वितीयोच्छ्वासः।

अति गम्भीरे भूपे कूप इवजनस्य दुरवतारस्य।
दधति समीहितसिद्धिं गुणवन्तः पार्थिवा घटकाः।
रागिणिनलिनलक्ष्मीं दिवसो निदधातिदिनकरप्रभवाम्।
अनपेक्षिनगुणदोषः परोपकारः सतां व्यसनम्।

अथ तत्राध्ययनध्वनिमुखराणि भस्मित्रिपुण्ड्रपाण्डरललाटपट्टैःकपिलशिखाजालजटिलैः कृशानुभिरिव क्रतुलोभादागतैर्वटुभिर-ध्यास्यमानानि सेकसुकुमारसोमकेदारिकहरितायमानप्रघाणानि कृष्णाजिनशुष्यत्पुरोडा-शीयश्यामकतण्डुलानि बालिकाविकीर्य-माणनीवारबलीनि शुचिशिष्यशतानीयमानहरितकुशपुलीपलाशसमिद्धेन्धनगोमय पिण्डसङ्कटानि आमिक्षीयक्षीरचारिणीनामाग्नि-होत्रहोमधेनूनांखुरवलयैर्विखण्डिताजिर वितर्दिकानि कामण्डलस्य मृत्पिण्डविमर्दनव्यग्रयतिजनानि वैतानवेदिशङ्कव्यानामौदुम्वरीणां शाखानांराशिभिः पवित्रीकृतपर्यन्तानि वैश्वदेवबलिपिण्डपाण्डरितप्रदेशानि हविर्धूमधूसरारुणविटपिकिसलयानि वत्सीययबालकलालितललत्तरलतर्णकानि क्रीड़च्छृङ्गशावप्रकटितपशुबन्ध-प्रबन्धानि शुकशारिकाध्ययनोदीयमानोपाध्यायविश्रान्तिसुखानि साक्षात्त्रयीतपोवनानीव चिरदृष्टानामप्रीयमाणो बहूनि भ्रमन् भवनानि सुखमतिष्ठत्।

तत्रतस्य चास्य कुसुमसमययुगमुपसंहरन्नजृम्भतग्रीष्माभिधानमल्लिकाधवलाट्टहासो महाकालः। प्रत्यग्रनिर्जितस्यास्तमु-पगतवतोवसन्तसामन्तस्य बालापत्येष्विव पयः पायिषुनवोद्यानेषु दर्शितस्नेहो मृदुरभूत्। अभिनवोदितश्च सर्वस्यांपृथिव्यां सर्वसुमनोबन्धनमोक्षमकरोत्। प्रतपन्नुष्णसमयःखयमृतुराजस्यागृह्यन्ताभिषेकार्द्राश्चामरकलापा इव कामिनीचिकुरचयाः कुसुमायुधेन हिमदग्धसकलकामिनीकोपेनेव हिमालयाभिमुखींयात्रामकरोदंशुमाली। ललाटन्तपे तपति तपने हरिचन्दनलिखितललाटिकापुण्ड्रकैरलकचीवरसम्बीतैःस्वेदोदबिन्दुमुक्ताचवलयाभिर्दिनकराराधननियमा इवागृह्यन्त ललमाललाटेन्दुभिश्चन्दनधूलिधूसरिताभिरस्सूर्यम्पश्याभिःकुमुदिनीभिरिव दिवसमसुप्यत सुन्दरीभिर्निद्रालसारत्नालोकमपि नासहन्त दृशः। किमुत जठरातपम्। अशिशिरसमयेन चक्रवाकयुगलाभिनन्दिताः सरित इव विमानमनीयन्त सोडुपाःशर्वर्यः।

अभिनवपाटलामोदसुरभिपरिमलश्चकेवलं जलं जनस्य समरुति विरलदलवीरुधि रुधिरकुतूहलिकेसरिकिशोरक-लिह्यमानकठोरधातकीस्तवके ताम्यत्स्तम्बेरमयूथपमधुलिहखिद्यमान महामहीधरनितम्वेदूयमानद्विरददीयमानदानाश्यान-श्यामिकालीनमूकमधुलिहि लोहितायमानमन्दारसिन्दूरितसीन्निसलिलस्यन्दसन्देहमुह्यद्वनमहिषविषाणकोटिलिखितस्फुटत् स्फटिकदृषदिघर्ममर्मरितगर्मुदितप्तपांशुकुलविकिरणकातरविविष्करे विवरशरणश्वाविड़ितटार्जुनकुररकूजाज्वर-विबर्तनोत्तानशफरीशावशारपङ्कशेषोल्वणाम्भसि दावदहनजनितजयनीराजने रजनीराजयक्ष्मणि कठोरीभवति निदाघकालेप्रतिदिनमुड्डीयमाना इव खेषु प्रपाकटकुटीपटलप्रकटतुण्डाकाः पक्ककपिकच्छगुच्छाच्छोटन-चापलैरकाण्डकण्डूला इव कर्षन्तः शर्करिलाःकर्करस्थूलदृषच्चूर्णमुचो मुचकुन्दकन्दलदलनदन्तुराः सन्तततपनतापपतन्मुखरचीरिनिकर-सिच्यमानतनवोदारुणतरतरणितापतरले तरन्त इव तरङ्गिणि मृगतृष्णिकातरङ्गिणीनामलीकवारिणि शुष्यच्छमी मर्मरमारवमार्गलङ्घनलाघवजङ्घाला रैषबावर्त मण्डलीरेचकरासकमर-भसादग्धस्थलीमभिमिलनमलिनाःशिक्षितक्षपणवृत्तय इव मयूरपिच्छनिचयानुच्छून्वन्तः सप्रयाणगुञ्जाइव शिञ्जानजरत्करञ्जकोशमञ्जरीबीजजालकैः सप्ररोहा इवातपातुरवन महिषनासानिकुञ्जनिष्यूतस्थूलनिश्वासैः सापत्न्या इवोड्डीयमानजवनवातहरिणपरिपाटीपेटकैः सभ्रकुटय इव दह्यमानबलयानसकूटकुटिलधूमकोटिभिः सवीचय इव महोष्णमुक्तिभिर्ल्लोमशा इव विशीर्यमाणशाल्मलीफलकुलतन्तुभिर्दूना इव शुष्कपत्रप्रकरावकृष्टिभिः शिराला इव शुष्कतृणवेणीविकरणै रुच्छमश्रवइव पूयमानयवशूकशङ्कुभि र्दष्ट्रांला इव चलितशललीसूचीशतैर्जिह्वाला इववनवैश्वानर शिखिभिरुत्सर्पमुत्सर्पकञ्चुकचूडालाःब्रह्मस्तम्बरसाभ्यवहरणाय कबलग्रहमिवोष्णैःकमलमधुभिरभ्यस्यन्तः सकलसलिलोच्छोषणघर्मघोषणासौरपटहैरिव शुष्कवेणुनास्फेटनपटुरवै स्त्रिभुवनविभीषिकामुङ्गायन्तश्च्युत-बललचाषपक्षश्रेणीशारितसृतयस्त्विषिमयूखलतालातप्लोषकल्माषवपुषइव स्फुटितगुञ्जाफलस्फुलिङ्गाङ्किताङ्गाः गिरिगुहागम्भीर-झाङ्कारभीषणभ्रान्तय स्त्रिभुवनभस्मीकरणाभिचारचरुपचनचलन् रुधिराहुतिभिरिव वारिभद्रद्रुमस्तम्बकवृष्टिभिस्तर्पयन्तस्तारवान् विभावसूत्वणे अशिशिरसिकतातारकितनभस्तप्तशैलविलीयमान-शिलाजतुरसबिलिप्तदशदिशो दावदहनदह्यमानचटकाण्डखण्ड-खचितकोटरकीटपटलपुटपाकगन्धकटवःप्रावर्त्तन्तोन्मत्ता इव मातरिश्वानः। सर्वे च भूरिभल्लसहस्रसन्धुक्षिता इव जरदजगरगम्भीरगलगुहावाहिभिर्वायुभिः क्वचित् स्वच्छन्दतृणचारिणो-हरिणाःक्वचित्तरुतलविवरवर्त्तिनोवभ्रवःक्वचिज्जटाबल्कलावलम्बिनः कपिलाः क्वचिच्छकुनिकुलकुलायपातिनः श्येनाः क्वचिद्विलीयमानलाक्षारसलोहिताश्चप्रयोधरा क्वचिदासादितशकुनिपक्षकृतपटुतया विशिखाः क्वचिद्दग्धनिःशेषकुजन्महेतवो-निर्वाणाःक्वचित् कुसुमसुवासिताम्बरसुरतरुचयरागिणः क्वचित्सधूमोङ्गारमन्दरुदयःक्वचित्सकलजगद्ग्रासवस्मरभस्मकाः क्वचिद्वेणुशिखरलग्नकृत मूर्त्तयोऽत्यन्तवृक्षाः क्वचिदचलोपयुक्तशिलाजातवक्षयिणः क्वचित्सर्वरसभुजःपीवानः क्वचिद्दग्धगुग्गुलवोरौद्राः क्वचित् ज्वलितनेत्रदहनदग्धसकुसुमशराशनमदनाः कृतस्थाणुस्थितयः क्वचिच्चटुलशिखावर्तनारम्भदीननटाः शुष्ककासारप्रसृतिभिः स्फुटन्नीरसनीवारबीजलालावर्षिभिर्ज्वालाज्जलिभिरिवार्चयन्तोवर्मवृणिमवृणाइव संह्रीयमाणाः कठोरस्थलकमठवसाविसृमरगन्धगृध्नवःस्वमपि धूममर्मभेदसम्भूतिभियेव भजयन्तः सतिलाहुतय इवस्फुटद्वहलकीटपटलाःकुथेषुश्वित्रिण इव प्लोषचिटद्वल्कलशम्बूकशुक्तयः शुष्केषु सरःसु खेदिता इव विधीयमानमधुगोलगिलितमधूच्छिष्टवृष्टयः काननेष्टखलतय इव पर्यन्तशीर्यमाणशिखासंहतयोमहोष्णगृहीतशिलाकबला इव ज्वलितसूर्य्यमणिशकलेषु शिलोच्चयेषु प्रत्यदृश्यन्त दारुणादावाग्नयः।

तथाभूते च तस्मिन्नुदिते ग्रीष्मसमये कदाचित्तस्य स्वग्रहावस्थितस्य भुक्तवतोऽपराह्णसमयेऽस्य भ्राता पारशवश्चन्द्रसेननामा प्रविश्याकथयत्। एष खलु चतुः समुद्राधिपतेः सकलराजचूड़ामणिश्रेणीशाणकोणनिर्मलीकृतचरणनखमणेः सर्वचक्रवर्तिनान्धौरेयस्य महाराजाधिराजराजपरमेश्वरस्य श्रीहर्षदेवस्य भ्रात्राकृष्णनाम्ना भवता मन्तिकमप्रतिज्ञाततभोदीर्घाध्वगः प्रहितोद्वारमध्यास्त इति।

सोऽब्रवीत्। आयुष्मन्नविलम्बितं प्रवेशयैनमिति। अथ तेनानीयमानमति दूरागमनगुरुतरजङ्घाकाण्डकार्दमिकचेलचीरिका नियमितोच्चण्डचण्डातकं पृष्ठप्रेङ्खत्पटच्चरकपटघटितगलग्रन्थिमतिनिविड़सूत्रवन्धनिर्मितां मरालकृतलेखव्यवच्छेदया लेखमालिकया कबरीकलितमूर्धानं मेखलकनामानं प्रविशन्तमद्राक्षीत् ।

अरक्षीच्च दूरादेव भद्रमशेषनिष्कारणबन्धोस्तत्रभवतःकृष्णस्येति। स भद्रमित्युक्त्वाप्रणम्य नातिदूरे समुपाविशत्।एष खलु स्वामिनानीय लेखः प्रहित इति। किमुच्चार्य्य यत्बाणस्तु सादरं गृहीत्वा स्वयमेवावाचयत्। मेखलकात्सन्दिष्टमवधार्य फलप्रतिबन्धी धीमता परिहरणीयः कालातिपातइत्येतावदर्थजातमितरद्वार्त्ता-सम्पादमात्रमित्यवधृत-लेखार्थश्चसमुत्सारितपरिजनसन्देशं पृष्टवान्।मेखलकस्ववादीत्। एवमाह मेधाविनं स्वामी जानात्येव मान्यःयथा एकगोत्रवासमानजातितां वा सहसम्बर्द्धनं वा एकदेशनिवासोवा परस्परानुरागश्रवणं वा परोक्षोपकारकरणं वा समानशीलतावा स्नेहस्य हेतवः त्वयि त विना कारणेनादृष्टेऽपि प्रत्यासन्ननेबन्धाविव पक्षपाति किमपि स्निह्यति मेहृदयम्। दूरस्थितेऽपीन्दोरिव कुमुदाकरे यतोभवन्तमन्तरेणान्यथा चायं चक्रवर्तिदुर्जनैर्ग्राहित आसीत्। न च तत्तथानन्त्येव ते। येषां सतामपि नविद्यन्ते मित्रोदासीनशत्रवः। शिशुचापलपराधीनचेतोवृत्तितयाभवतः केनचिदसहिष्णुना यथैव किञ्चिदसदृशमुदीरितम्।इतरलोकस्तथैव तद्गृह्णातिच वक्ति च सलिलानीव गतानुगतिकानि भवत्यविवेकिनां मनांसि। बहुमुखश्रवणनिश्चलीकृतनिश्चयः किं करोतु पृथ्वीपतिः। तत्त्वान्वेषिभिश्चास्मभिर्दूरस्थोऽपि प्रत्यक्षीकृतोऽसौ विलुप्तश्चक्रवर्त्तित्वादिममर्थं।यथा प्रायेण प्रथमे वयसि सर्वस्यैव चापलैः शैशवं पराधीयते तथैवेति प्रतिपन्नं स्वामिना। अतो भवता राजकुलमकृतकालक्षेपमागन्तव्यम्। अब्जंशशीवादृष्टपरमेश्वरो वन्धुमध्यमधिवसन्नासि मे बहुमतः। न च सेवावैषम्यविषादिनापरमेश्वरोपसर्पणभीरुणा वा भवितव्यं यतोयद्यपि।

स्वच्छोपजातविषयोऽपि न याति वक्तुम्
देहीतिमार्गणशतैश्च ददाति दुःखम्।
मोहात्समाक्षिपति जीवितमप्यकाण्डे
कष्टोमनोभव इवेश्वरदुर्विदग्धः॥

तथाप्यन्ये ते नरपतयः। अन्य एव यन्यक्कृतनृगनलनहुषाम्बरीषदशरथदिलीपनाभागभगीरथधुन्धुमार-ययातिरमृतमयस्वामी। नास्याहङ्कारकालकूटदुष्टा दृष्टयः। न गर्वगलग्रहगङ्गदा गिरः। नातिस्मयापस्मारविस्मृतधैर्याणि स्थानकानि।नोद्दामदर्पदाहज्वर-विक्लवाविकाराः नाभिमानमहासन्निपातनिर्मिताङ्गभङ्गानि तानि। न मदार्दितवक्रीकृतोष्ठपृष्ठनिष्टूतनिष्ठुराक्षराणि जल्पितानि तथाचास्य अनाविलेषुसाधुषु रत्नबुद्धिः। न मणिशिलाशकलेषु। मुक्ताधवलेषु गुणेषुप्रसाधनधीः नाभरणभारेषु दानवत्सु कर्मसुसाधनश्रद्धानकरिक्रीड़ेषु सर्वाशाग्रेसरे यशसि महाप्रीतिः न जीवितजरार्त्तिणेगृहीतकारासु दिक्षुप्रसाधनाभियोगः न निजकलत्र चर्मपुत्रिकासु गुणवति धनुषि सहायचिन्ता न पिण्डोपजीविनि सेवकशुनि अपि च।

अस्य मित्रोपकरणमात्मा भृत्योपपकरणम्प्रभुत्व पण्डितोपकरणं वैदग्ध्यम् बान्धवोपकरणं लक्ष्मीः कृपणोपकरणमैश्वर्यम् द्विजोपकरणं सर्वस्वम् सुकृतस्मरणोपकरणं हृदयम् धर्मोपकरणमायुः साहसोपकरणं शरीरं शीलतोपकरणं पृथ्वी विनोदोपकरणं राजकं प्रतापोपकरणंप्रतिपक्षःनास्याल्पपुण्यैरवाप्यते सर्वातिशायिनी सुखप्रसूतिःपादपल्लवच्छायेतिश्रुत्वा तमेव चन्द्रसेनं समादिशत् कृतसैवंविश्रान्तम् सुखिनमेमङ्कारयेति॥

अथ गते च तस्मिन् पर्यस्ते वासरे सङ्घटमानरक्तपङ्कजसंपुटपीयमान इव क्षयिणि क्षामतां व्रजति बालवायसारुणेअपराह्णातपे शिथिलितनिजवाजिजवेजपापीडपाटलेऽस्ताचलशिखरसलिले खञ्जतीव कमलवनकण्टकक्षतपादपल्लवे पतङ्गेपुरः परापतति प्रेङ्खदन्धकारलम्वालके शशिविरहशोकश्याम इवश्यामतामुखे कृतसन्ध्योपासनशयनमगात्। अचिन्तयत् च एकाकी किं करोमि अन्यथासम्भवितोऽस्मि राज्ञानिष्कारणबन्धुना च संदिष्टमेवं कृष्णेन कष्टा च राजसेवाविषमं भृत्यत्वम्। अतिगम्भीरं महद्राजकुलम् न हि चतत्र मे पूर्वप्रवर्तिता प्रीतिः न कुलक्रमानतिः। नोपकारस्मरणानुरोधः न बालसेवास्नेहः न तत्र गौरवम् न पूर्वदर्शनदाक्षिण्यम् न प्रजासम्विभागोपप्रलोभनम् न विद्यातिशयकुतूहलम् नाकारसौन्दर्यादरः न सेवाकारकौशलम् नविद्वङ्गोष्ठीबन्धवैदग्धां न मितव्ययवशीकरणम् नराजवल्लभपरिचयः अवश्यं गन्तव्यं सर्वथा भगवान् भवाणीपतिस्त्रिभुवनगतिर्गतस्य मे शरणम्। स सर्वं साम्प्रतमाचरिष्यतीत्यवधार्य गमनाय मतिमकरोत्। अन्यस्मिन्नहन्युत्थाय प्रातरेव स्नातो धृतधबलदूकूलवासा गृहीताक्षमालः प्रास्थानिकानिकानिचित् सूक्तानि मन्त्रपदानि च बहुशःसमावर्त्य देवदेवस्य विरूपाक्षस्य क्षीरस्नपितपुरःसरां सुरभिकुसुमधूपगन्धध्वजवलिविलेपनप्रदीपबहुलां सपर्यां विधाय परमया भक्त्या प्रथमहुततरलतरतिलदानचटुलशिखरशिखाशेखरं प्राज्याज्याहुतिप्रवर्धितप्रदक्षिणार्चिषं भगवन्तमाशुशुक्षणिं हुत्वा द्युम्नं यथाविद्यमानं द्विजेभ्यःप्रदक्षिणीकृत्य प्राङ्मुखन्नैष्ठिकीं गांशुक्लाङ्गरागः शुक्लमाल्यः शुक्लवासा गोरोचनाचित्रितदूर्वाग्रपल्लवग्रन्थितगिरिकर्णिकाकुसुमकर्णपूरशिखासक्तसिद्धार्थकः पितुः कनीयस्या स्वस्रास्वमात्रेव स्नेहार्द्रहृदययाश्वेतवाससा साक्षादिव भगवत्या महाश्वेतया मालावत्याख्ययाकृतसकलगमनमङ्गलोदत्ताशीर्बान्धवद्धाभिरानन्दितः परिजनजरतीभि-र्वन्दितचरणैरनुज्ञातोगुरुभिरभिवादितैराघ्रातःशिरसि कुलवृद्धैर्वद्धितगमनोत्साहः शाकुनिकैर्मौहूर्त्तिकैर्मतेनकृतनक्षत्रदौहृदशोभमाने मुहूर्ते हरितगोमयेनोपलिप्ताजिरस्थण्डिलस्थापितमसितेतरकुसुममालापरिक्षिप्तकण्ठषष्ठपञ्चाङ्गुलपाण्डरं मुखनिहितनवचूतपल्लव-पूर्णकलशमीक्षमाणःप्रणम्य कुलदेवताभ्यः कुसुमफलपाणिभिरप्रतिरथं जपङ्गिर्निजद्विजैरनुगम्यमानःप्रथमचलितदक्षिणचरणप्रतरः प्रीतिकूटान्निरगात्।

प्रथमेऽहनि तु धर्मकालकष्टन्निरुदकन्निष्पत्रपादपविषमंपथिकजनशतनमस्क्रियमाणं प्रवेशपादपोत्कीर्णकात्या-यनीप्रतियातनं शुष्कमपि पल्लवितमिव तृषितश्वापदकुललम्वितलोलजिह्वालतासहस्रैःपुलकितमिव शुष्कगलगोलाङ्गूललिह्यमानमधुगोलचलित-सरघासङ्घातैः रोमाञ्चितमिवदग्धस्थलीरूढैःकन्दशतैः शनै श्चण्डिकाकाननमतिक्रम्यमल्लकूटनामानं ग्राममगात्। तत्र हृदयनिर्विशेषेण भात्रासुहृदा च जगत्पतिनाम्ना सम्पादितसपर्यसुखमतिष्ठत्। अपरेद्युरुतीर्य भगवतीं भागीरथींयष्टिग्रामनाम्नि वनग्रामकेनिशामनैषीत्। अन्यस्मिन्दिवसे स्कन्धावारमुपमणितटमन्वजितवनीकृतसन्निवेशमाससाद। अतिष्ठच्चनातिदूरे राजभवनस्य निर्वर्त्तितस्नानाशनव्यतिकरो विश्रान्तश्च मेखलकेनयाममात्रावशेषदिवसे भुक्तवति भूभुजि प्रख्यातानां क्षितिभुजां बहून् शिबिरमन्निवेशान् वीक्षमाणः शनैः शनैः पट्टबन्धनार्थमागतैः डिण्डिमारोहणार्थमाहुतैश्चाभिनवबन्धैञ्च कौशलिकागतैश्च प्रथमदर्शनकुतूहलोपनीतैश्च नागवीथिपालप्रेषितैश्च दूतसंप्रेषणप्रहितैश्च पल्लीपरिवृढढौकिकैश्च स्वेच्छायुद्धक्रीडाकौतुककारितैश्च दीयमानैश्चाच्छाद्यमानैश्च यामावस्थितैश्च सप्तद्वीपजिगीषया गिरिभिरिव सागरसेतुबन्धनार्थमेकीकृतैर्ध्वजपटपटुरवपटह-शङ्खचामराङ्गरागरमणीयैर्भृत्याभिषेकदिवसैरिव कल्पितैर्वाराणेन्द्रैः श्यामायमाना विरतचलितखुरपुटप्रहतपटुमृदङ्गैर्नर्त्तयद्भिरिव राजलक्ष्मीमपहसद्भिरिव सृप्तपुटप्रकटफेनाट्टहासैर्जवजड़जङ्घाकाण्डां हरिणजातिमाकारयद्भिरिव सङ्घातहर्षह्रैषितैरुच्चैश्रवस मुत्पतद्भिरिव दिवसकररथतुरगरुषा पक्षायमानमण्डनचामरमालैर्गगनतलकुरङ्गैस्तरङ्गायमानमन्यत्र प्रेषितैश्चप्रेष्यमाणैश्चप्रेषितप्रतिनिवृत्तैश्च बहुयोजनगमन-गणनासंख्याक्षरावलिभिरिव वगटिकालिभिर्घटितसुखमण्डनकैस्ता-रकितैरिव रक्तशालिशालेयैरनवरतझणझणायमान-चारुचामीकरघुरुघुरुमालिकैर्जरत्कञ्जवनै-रिवरणितशुष्कबीजकोशशीतैः श्रवणोपान्तप्रेङ्खत्प्ररागवर्णोर्णा-रचितचित्रचूड़ाचटुलैः कपिकपिलकपोलैः क्रमेलक-कुलैःकपिलायमानमन्यत्र शरज्जलधरैरिव सद्यः सृतपयःपटलधवलतनुभिः कल्पपादपैरिवमुक्ताफलजायमानालोक-लुप्तवासरच्छायामांसलैर्नारायणानाभि-पुण्डरीकैरिवाश्लिष्टगारुड़पक्षैः क्षीरोदोद्देशैरिव द्योतमानविकटविद्रुमदण्डैः शेषफणाफलकैरिवोपरि परिस्फुरम्माणि-क्यमङ्खैःश्वेतगङ्गापुलिनैरिव राजहंसोपशोभितैरभिभवद्भिरिव निदाघसमयं परिभवद्भिरिव विवस्वतः प्रभावम्पिबद्भिरिवातपञ्चन्द्रमयमिव जीवलोकं जनयद्भिः कुमुदमयमिव कालं कुर्वद्भिर्ज्योत्स्नामयमिववासरं जनयद्भिः फेनमयमिव दिवसं दर्शयद्भिरकालकौमुदीसहस्राणीव सृजद्भिरपहसद्भिरिव शातक्रतवींश्रियं श्वेतायमानैरातपत्रषण्डैः श्वेतद्वीपायमानं क्षणदृष्टनष्टाष्टमीन्दुमुखमुष्णं मुञ्चद्भिरिव भुवनमाक्षेपात् क्षेपदोलायितन्दिनङ्गतागतानीव कारयद्भिरुत्सारयद्भिरिव कुनृपतिसम्पर्कलीलांकालेयींस्थितिंविकचविशदकाशवनपाण्डरदशदिशं शरत्समयमिवोत्पादयद्भिर्विसतन्त्वियमिवान्तरिक्षमाविर्भावयद्भिः शशिकरशुचीनाश्चामराणाञ्चलतां सहस्रैर्दोलायमानमपि चहंसायमानङ्करिकर्णशङ्खैःकल्पलतायमानं कदलिकाभिर्माणिक्यवृक्षायमाणं मायातपत्रैर्मन्दाकिनीप्रवाहायमाणं धवलांशुकैः क्षीरोदायमानं क्षौमैः कदलीबनायमानं मरकतमयूखैर्जन्यमानान्यदिवसमि पद्मरागबालातपैरुत्पाद्यमानापराम्बरमिवेन्द्रनील-प्रभापटलैरारभ्यमाणापूर्वनिशामिव महानीलमयुखान्धकारैः स्यन्दमानानेककालिन्दीप्रवाहमिव गारुड़मणिप्रभावितानैरङ्गारितमिव पुष्परागरश्मिभिः कैश्चिदधोमुखैश्चरणानखनिपतितवदनप्रतिविम्वनिभेन प्रवेशमलभमानैर्लज्जया स्वाङ्गानीव विशद्भिः कैश्चिदङ्गुलीविलिखितायाः क्षितेर्विकीर्यमाणकरनखकिरणव्याजेन सेवाचामरानिवार्पयद्भिः कैश्चिदूरःस्थलदोलाय-मानेन्द्रनीलप्रभापटलैः स्वामिप्रकोपप्रशमनाय कण्ठबद्धकृपाणैरिव कैश्चिदुच्छ्वासससौरभस्वान्तभ्रमरान्ध-कारितसुखैरपहृतलक्ष्मीशोकाद्धृतलम्बश्मश्रुभिरिवकैश्चिच्छीकरोड्डीयमानमधुपमण्डलैः प्रणामविलबभय-पलायमानमौलिभिरिब निस्तर्जितैरपि सम्मानितैरिवानन्यशरणैरन्तरान्तरानि निष्पततां प्रविशताञ्चाभ्यन्तर-प्रतीहाराणामनुमार्गप्रधावितानेककार्यार्थिजनसहस्राणामनुधायिनःपुरुवानश्रान्तंपुनः पुनः पृच्छद्भिर्भद्राद्यभविष्यतिभुक्त्वास्थानं दास्यति वा दर्शनं परमेश्वरो निष्पतिष्यति वा वाह्यकक्ष्यामिति दर्शनाय दिवमन्नयद्भिर्भुजनिर्जितैः शत्रुमहासामन्तैः समन्तादासेव्यमानमन्यैश्चप्रतापानुरागप्रणतैर्नानादेशागतैर्महीपालैः प्रतिपालयङ्गिर्नरपतिदर्शनकालमध्यास्य-मानमेकान्तोपविष्टैश्च जितैरार्हतैः पाशुपतैः पाराशरिभिर्वर्णिभिश्च सर्वजनपदागतैश्च सर्वाम्भोधिवेलावनवासिभिश्चम्लेच्छजातिभिश्च सर्वद्वीपान्तरागतैश्च दूतमण्डलैरुपास्यमानं सर्वप्रजा-निर्माणभूमिमिवप्रजापतिनां चतुर्थं लोकं महाभारतशतैरप्यकमनीयसमृद्धिसम्भारं कृतयुगसहस्रैरिव कल्पितसन्निवेशं स्वर्गार्वुदैरिवाहितरामणीयकं राजलक्ष्मीकोटिभिरिवकृतपरिग्रहं राजद्वारमगात्।

अभूच्चास्य जातविस्मयस्य मनसि कथमिवेदमियत् प्राणिजातं जनयतां प्रजापतीनां नासीत् परिश्रमः। महाभूतानांवा परिक्षयःपरमाणूनां वा परिक्षयः परमाणूनां वा परिक्षयःकालस्यवान्तः आयुषो वाप्युपरमःआकृतीनां वापरिसमाप्तिरिति। मेखलकस्तु दूरादेव द्वारपाललोकेन प्रत्यभिज्ञायमानस्तिष्ठतु तावत् क्षणमात्रमत्रैव पुण्यभागितितमभिधायाप्रतिहतोऽभ्यन्तरं प्राविशत्। अथ मुहूर्तादिकप्रांशुना कर्णिकारगौरेण वद्धकञ्चकच्छून्नवपुषा समुम्मीषन्माणिक्यपदकबन्ध-बन्धुरवस्तुबन्धावलुप्तावलग्नेन हिमशैलशिलाविशालवक्षसा हरवृषभककुदकूटविकटांसतटेन चपलहृषीकहरिण-संयमनपाशमिव हारमुरसाविभ्रता कथयतं यदि सोमबंशसम्भवो वासूर्य्यवंशसम्भवो वा भूपतिरभूदेवंविधः इति प्रष्टुमागताभ्यां सोमसूर्य्याभ्यामिव श्रवणगताभ्यां स्फटिकमाणिक्यकुण्डलाभ्यामवभासमानेन बहद्वदनलावण्यवेणिकाक्षिप्यमाणैरधिकारगौरकाद्दीय-मानमार्गेणेव दिनकृतः किरणैः प्रसादलब्धया विकचपुण्डरीकमुण्डमालयेव स्निग्धयादीर्घया दृष्ट्या दूरादेवानन्दायनैष्ठुर्याधिष्ठानेऽपि पदे प्रतिष्ठितेन प्रश्रयमिवनेत्रेण मनोदर्शयता पाण्डरसुष्णीषमुद्वहता वामेन स्थूलमुक्ताफलच्छुरणदन्तुरं करेण कलयता कृपाणमितरेणापनीततरलितान्तटिनीमिव लतां शातकुम्भींवेत्रयष्टिमुष्टिंधारयता वर्षवरेणानुगम्यमानो मेखलको निर्गत्यावोचत्।

एष खलु महाप्रतीहाराणामनन्तरश्चक्षुष्यो देवस्य पारियात्रनामा दौवारिकस्तदेनमनुरूपया प्रतिपत्या कल्याणाभिनिवेशीति। दौवारिकस्तु समुपसृत्य कृतप्रणामो गिरा मधुरया सविनयमभाषत। आगच्छत प्रविशत देवदर्शनाय। कृतप्रसादो देव इति। वाणस्तु धन्योऽस्मि यदेवमनुग्राह्यं देवोमन्यते। इत्युक्त्वा तेनोपदिश्यमानमार्गः प्राविशदभ्यन्तरम्।

अथ वनायुजैः काम्बोजैरारट्टजैश्च सिन्धुदेशजैश्च पारसीकैश्च शोणैश्च श्यामैश्च तत्तिरिकल्माषैश्च श्वेतैश्चपिञ्जरैश्चहरिङ्मिश्चपञ्चभद्रैश्च मल्लिकाक्षैश्च कृत्तिकापिञ्जरैश्चायतनिर्मांसमुखैश्चानुत्कटकर्णकोशैश्च सुवृत्तश्लक्ष्णघटितघण्टिकाबन्धैश्च शुभानुपूर्वीवक्त्रायतोदग्रंग्री-वैरुपचितग्लयथुस्कन्धदेशैर्निर्भुग्नोरःस्थ-लैरतिस्थूलप्रगुणप्रसृतै-र्लोहपीकठिनखुरमण्डलैरतिजवत्रुटनभयान्निर्मितानीन्द्रानीवोदराणिधारयद्भिरुद्यद्ग्राहिणीविभज्यमानपृथु-जघनैर्जगती-दोलायमानबालपल्लवैः कथमप्युभयतोनिखातदृढभूमिपाशसंयमननियन्त्रितैरपिपश्चात्पाशबन्धपरवशप्रसारितैकाङ्ख्रिभि-रायततरैरिवोपलक्ष्यमाणैर्बहुगुणसूत्रग्रथितग्रीवागण्डकैरामीलितलोचनैर्दूर्वारसश्यामलफेनलवशबलान्दशनगृहीतमुक्तान् परपरितत्वचः कण्डूजुषः प्रदेशान्प्रवलयङ्गिः सालचलितवालधिभिरेकशफविश्रान्तिश्लथशिथिलितजङ्घाकाण्डैर्न्निद्रया प्रध्यापयद्भिरिव यवसस्वीकारं मन्दं मन्दं शब्दायमानैश्च ताड़ितखुरधोरणीरणितखुर-शिखरविलिखितक्ष्मातलैर्वासमभिलषद्भिश्च प्रकीर्यमाणयवसग्रासमत्सर-समुद्भूतक्षोभैश्च कुपितचण्डचण्डाल-हुङ्कारकातरनारतरर्थैश्च कुङ्कमप्रसृष्टिपिञ्जराङ्गतया सततसन्निहितनीराजनोपलक्ष्यमाणैरुपरि विततवितानैः पुरः पूजिताभिमतदैवतै र्भूमिपालवल्लभैस्तुरङ्गमैराचितां मन्दुरां विलोकयन् कुतूहलाक्षिप्तहृदयकन्दरमतिक्रान्तो वामहस्तेनात्युच्चतया निरवकाशमिवाल्पकाशमकुर्वाणेन महता कदलीवनेन परिवृतपर्यन्तं मधुकरमयीभिरिवापतन्तीभि-रापूर्यमाणमाशामुखविसर्पिणा पुष्पाणां विकसतामामोदेनावलिम्पन्तं घ्राणेन्द्रियं दूरादव्यक्तमिव विस्मयतारमपश्यत्।

अपृच्छच्चदेव! किङ्करोऽस्मीति। असावकथयत्। एषखलु देवस्योपवाह्ये वाह्यं हृदयं जात्यन्तरित आत्मा बहिश्चराः प्राणाः विक्रमक्रीड़ासुहृद्दर्पशात इति यथार्थनामावारणपतिः तस्यावस्थानमण्डपे महानदृश्यत इति। स तमवादीत्। भद्रा! श्रूयते दर्पशातः यद्येवमदोषः पश्यामि वारणेन्द्रमेनं तदर्हसि प्रापयितुं परवानस्मि कौतूहलेनेतिसोऽभ्यभाषत। भवत्वेवमागच्छतु भवान् को दोषःपश्यतुवारणेन्द्रमिति गत्वा च तं प्रदेशं दूरादेव गम्भीरकण्ठगर्जितैर्वियति चातककदम्बकैर्भुवि च भवननीलकण्ठकुलैः कलकलकेकारवमुखैः क्रियमाणाकालजलदकोलाहलं विकचकदम्बगन्धसम्वादिमद-सुरासौरभभरितभुवनं कायवन्तमिव कालमेघकालमविरलमधुपिङ्गलपद्मविन्दुजालकितां सरसीमिवान्यरागारूढान्दशाञ्च-तुर्थीमुत्सृजन्तमनवरत-सशङ्खरवैःकर्णतालदुन्दुभिध्वनिभिः पञ्चमदशाप्रवेशमङ्गलारम्भमिव सूचयन्तमविरत-वलनचित्रत्रिपदीललितलास्य हयैर्दोलायमानदीर्घदेहाभोगतयामेदिनीविदलनभयेन भारमिव लघयन्तं दिक्भित्तितटेषुकायमिव कण्डूयमानमाहवायदत्तहस्ततया दिग्वारणानिवाह्वयमानं ब्रह्मस्तम्भमिव स्थूलेन निशितदन्तेन करपत्रेणेवपाटयन्तं मान्तमिव भवनाभ्यन्तरे बहिरिव निर्गन्तुमीहमानंसर्वतः सरसकिसलयलतालासिभिः लेसिकैश्चिरपरिचयोपागतैर्वनैरिव परिवृतं विक्षिप्तसशैवालबिसविसरशबलसलिलैःसरोभिरिवाधोरणैरा-धीयमाननिदाघसमयसमुचितोपचारानन्दमपि च प्रतिगजमदपवनादानदूरोत्क्षिप्तेनानेकसमरविजयगणनालेखाभिरिव वलीवलयरोचि-भिस्तनीयसीभिस्तरङ्गितोदरेणातोर्थयवीयसा हस्तेनार्गलयन्तमिव सकलं रुकुलशैलसमुद्रद्वीपकाननं ककुभाञ्चक्रवालं एकं करान्तरार्पितेन उत्पालाशेन कदलीदण्डेनान्तर्गतशीकरसिच्यप्तानमूलमुक्ताफलमिवापरं लीलावलम्बिना मृणालजालेन समररसोच्चरोमाञ्चकण्टकितमिव दन्तकाण्डंं वहन्तं विसर्पन्त्या च दन्तकाण्डयुगलकान्त्या सरः क्रीड़ास्वादितानि कुमुदवनानीव बहुधा वमन्तं निजयशोराशिमिव दीनमुखेष्वप्रयन्तं करिकीटपाटनदुर्विदग्धान्सिंहानिवापहसन्तं कल्पद्रुमदुकूलमुखपटमिवात्मनःकलयन्त मकाण्डकरदण्ड-धरणलीलासु च लक्ष्यमाणेन रक्तांशुकसुकुमारेण तालुना कबलितानि रक्तोत्पलानीव वमन्तमभिनवकिसलयराशीनिवोङ्गिरन्तं कमलकबलपीतमधुरसमिव स्वभावपिङ्गलेन गिलयन्तञ्चक्षुषाचूतपल्लव सम्पकलवलीलवङ्गवनान्येला लतामिश्राणि कर्पूरपरिपूतानि पारिजातवनानि सोपभुक्तानि पुनः पुनः कटाभ्यां बहलसदामोदव्याजेन विसर्जयन्तमहर्न्निशं विभ्रमकृतस्वहस्तस्थितिभि रर्द्धखण्डितपुण्ड्रेक्षुकाण्डकण्डूयनलिखितैरलिकुलवाचालितैर्दानपट्टकैर्विलभमानमिव सर्वकाननानि करिपतीनां अविरलं दानबिम्वस्यन्दिनाहिमकरशिलाशकलमयेन विभ्रमनक्षत्रमालागुणेन शिशिरीक्रियमाणं सकलवारणेन्द्राधिपत्यपट्टबन्धबन्धुरमिवोच्चै-स्तरांशिरोदधानं मुहुर्मुहुः स्थगितोपावृतदिङ्मुखाभ्यां कर्णतालवृन्ताभ्यां वीजयन्तमिव भक्त्यादन्तपर्यङ्कस्थितां राजलक्ष्मीमायतवंशक्रमागतेन गजाधिपत्यचिह्नेन चामरेणेव जनितवालधिना विराजमानं स्वच्छ शिशिरसलिल ग्रीकरभर च्छलेनदिग्विजयार्जिताः सरितइव पुनः पुनर्विमुञ्चन्तं क्षणमवधानदाननिष्पदीकृत सकलावयवानामन्यद्दिरद डिण्डिमाकर्णनाङ्गबलनानामन्ते दीर्घफूत्कारैः परिभवदुःखमिवावेदयन्तं लब्धयुद्धमिवात्मानमनुशोचयन्तमाधोरणारूढपरिभवेन लज्जमानमिवाङ्गुलिलिखितभूतलं मन्दं मुञ्चन्तमवज्ञागृहीतमुक्तकबलकुपिताधोरणारटनानुरोधेन मदतन्द्रिनेत्रत्रिभागं कथंकथमपि मन्दं मन्दं नादनाराद्दानं कबलानर्द्धजग्धतमालपल्लवश्यामलरसेन प्रभूततया मदप्रवाहमिव मुखेनाप्युत्सृजन्तं ददन्तमिवदर्पेण श्वसन्तमिव शौर्येणमूर्च्छन्तमिवमदेनबृंहन्तमिव तारुण्येन द्रवयन्तमिव दानेन बल्गन्तमिव बलेनमाद्यन्तमिव मानेन उद्यन्तमिवोत्साहेन ताम्यन्तमिव तेजसालिम्पन्तमिव लावण्येन सिञ्चतमिव सौभाग्यरसेन स्निग्धन्नखमुखेषु परुषविषयेषु गुरुंमुखे सच्छिष्य विनये मृदुं शिरसिदृढंपरिचये ह्रस्वं स्कन्धेदीर्घमायुषि दरिद्रमुदरे सततप्रवृत्तं दाने बलभद्रं मदलीलासु जिनं क्षमासु कुलकलत्रं नम्रतासु वह्निवर्षं क्रोधमोक्षेषु गरुड़न्नागोद्धृतिषु नारदं कलहकुतूहलेषु मकरं वाहिनीक्षोभेषु शुष्काशमिवास्कन्देषु आशीविषन्दशनकर्मसु वरुणं हस्तपाद्यावकृष्टिषु यमवागुरां पदातिसम्बष्टनेषुकालं परिणतिषु राहुंतीक्ष्णकरग्रहणेषु लोहिताङ्गं वक्रचारेषुअलातचक्रं मण्डलभ्रान्तिविज्ञानेषु मनोरथसंपातं चिन्तामणिपर्वतं विक्रमस्य दन्तमुक्ताशिलास्तम्भं निवासप्रासादं अभिमानस्य घण्टाचारमनोहरमिच्छासञ्चरणविमानं मनस्वितायाःमदधारादुर्दिनान्धकारितगन्धोदकधाराग्रहं क्रोधस्य संकोञ्चनप्रतिमं महाकीर्तनमहङ्कारस्य सगण्डशैलप्रवणं क्रीड़ापर्वतंमहाबलस्य सदन्ततोरणं वज्रमन्दिरं दर्पस्य उच्चकुम्भाट्टालविकटसाञ्चारिदुर्गं राज्यस्य कृतानेकबाणविवरसहस्रंलोहप्रकारं पृथिव्याः शिलीमुखशतझङ्कारितं पारिजातपादपभूनन्दनस्य तथा च सङ्गीतग्रहं कर्णतालताण्डवानां आमधुपमण्डलानामन्तःपुरशृङ्गाराभरणानां मदनोत्सवं मदलीलालास्यानामक्षुणप्रदोषन्नक्षत्र-मालामण्डनानामकाण्डप्रावृट्कालं मदमहानदीपवाहाणा मलीकशरत्समयं सप्रच्छदपरिमलानां पूर्वहिमागमं शीकरनीहाराणां मिध्याजलधरं गर्जितताण्डबाणां दर्पशातमपश्यत्।

आसीच्चास्य मनसि नूनमस्य निर्म्माणे गिरयो ग्राहिताःपरमाणुतां कुतोऽन्यथागौरवमिदं आश्चर्यमेतत् विन्ध्यस्य दन्तवादी वराहस्य कर इति विस्मयमानमेनं दोवारिकोऽब्रवीत्पश्य पश्य।

मिय्यैवालिखितां मनोरथशतैर्न्निःशेषनष्टां श्रियं।
चिन्तासाधनकल्पनाकुलधियाम्भू योवनेविद्विषां।
आयातः कथमप्ययं स्मृतिपथं शून्याभवच्चेतसा।
नागेन्द्रः सहतेनमानसगतानाशागजेन्द्रानपि॥

तदेहि पुनरप्येनं पश्य तावद्देवमित्यभिधीयमानोमदजलकज्जलितकपोलपतितामुन्मत्तामिव भ्रमरमदपरिमलमुकुलितां कथं कथमपि तस्माद्दृष्टिमाकृष्य तेनैवोपदिश्यमानवर्त्मासमतिक्रम्य भूपालसहस्त्रसंकुलानि कक्षान्तराणि चतुर्थे भुक्तास्थानमण्डपस्य पुरस्तादजिरे स्थितं दूरादूर्द्ध्व स्थितेन प्रांशुनाकर्णिकारगौरेण व्यायामव्यायतवपुषा शस्त्रिणां मौलेन शरीरपालकलोकेन पङ्क्तिस्थितेन कार्तस्वरस्तम्भमण्डलेनेव परिवृत्तमासन्नोपविष्टविशिष्टेष्टलोकं हरिचन्दनरसप्रक्षालिते तुषारथीकरशीतले दन्तपाण्डरपादे शशिमय इव मुक्ताशैलधवले शिलापट्टशयने समुपविष्टं शयनीयपर्यन्तद्विगुणविन्यस्तेऽस्तसकल विग्रहहारं भुजे दिङ्मुखविसर्पिणि स्वदेहप्रभाविताने विततमणिमयूखेघर्मसमयसुभगे सरसीव मृदुमृणालजटिले सराजकंरममाणन्तेजःपरमाणुभिरिव केवलैर्निर्मितमनिच्छन्तमपि बलादारोपयितुमिव सिंहासनं सर्वावयवेषु सर्वलक्षणैर्गृहीतं गृहीतब्रह्मचर्य्यमप्यालिङ्गितराजलक्ष्याप्रतिपन्नासिधाराधरणमप्यविसम्बादिनं राजर्षिं विषमराजमार्गपदस्खलनभियेव सलग्नन्धर्मे सर्वभूपालपरित्यक्तेन भीतेनेव लब्ध्वाच सर्वात्मना सेव्यमानंसत्येन आसन्नवारविलासिनीप्रतियातनाभिश्चरणनखमयूखपातिनीभिरिव दिग्बधूभिः प्रणम्यमानदीर्घैर्दिगन्तपातिभिर्दृष्टिपातैर्लो-कपालानां कृताकृतकिमत्यवेक्षमाणं मणिपादपीठप्रतिष्ठितकरेणोपरिगमनाभ्यनुज्ञां सृज्यमाणमिव दिवसकरेण भूषणप्रभासमुच्चारणबद्धपर्व्वन्तमण्डलेन प्रदक्षिणीक्रियमाणमिवसेनाः प्रणमद्भिर्गिरिभिर्दूयमानमिव शौर्योभया फेनायमानमिवचन्दनधवलं लावण्यजलधिमुद्वहन्तमेकराज्योर्जित्येन निजप्रतिबिम्बान्यपि अन्यनृपतिचक्रचूड़ामणिशृतान्य-सहमानमिव दर्पदुःखासिकया चामरानिलनिभेन बहुधैव खसन्तीं राजलक्ष्मींदधानं सकलमिव चतुःसमुद्रलावण्यमादायोत्थितया श्रियासमाश्लिष्टमाभरणकिरणजालजायमानानीन्द्रधनुः सहस्राणीन्द्रप्रहितप्राभृतानीव लभमानमिवराज्ञां सम्भाषणेषु परित्यक्तमपि मधु वर्षन्तं काव्यकथास्वपीतमपि अमृतमुद्वहन्तं विश्वम्भभाषितेष्वनाकृष्टमपि हृदयं दर्शयन्तं प्रसादेषु निश्चलामपिश्रियं स्थानस्थानेषु स्थापयन्तं वीरगोष्ठीषु पुलकिर्तनकपोलस्थलेनानुरागसन्देशमिवोपांशुरणश्रियं वन्तमतिक्रान्तकलहालापेषु स्नेहवृष्टिमिव दृष्टिमिष्टे कृपाणे पातयन्तं परिहासमितेषु गुरुप्रतापभीतस्य राजकस्य स्वच्छमाशयमिवदनांशुभिः कथयन्तं सकललोकस्थितमपि न्याये तिष्ठन्तमगोचरे गुणानामभूमौ भाग्यानामविषये वरप्रदानानामशम्भेआशिषां मार्गे मनोरथानामतिदूरे दैवस्यादिश्यमानमसाध्ये धर्मस्वादृष्टपूर्वे लक्ष्म्यामहत्त्वे स्थितं अरुणपादपल्लवेनसुगतमन्धकारमरुनेन वज्जायुधनिष्ठुर प्रकोष्ठपृष्ठेन वृषस्कन्धे मास्वद्विम्बाधरेण प्रसन्नावलोकितेन चन्द्रमुखेन कृष्णकेशेनवपुषा सर्वदेवतावतारमिवएकत्र दर्शयन्तम् अपि च। मांसलमयूखमालामलिनितमहीमण्डले महार्हे माणिक्यमालामण्डितमेखले महानीलमये पादपीठे कलिकालशिरसीवसलीलं विन्यस्तवामपदमाक्रान्तकालीयफणाचक्रवालं बालमिव पुण्डरीकाक्षंक्षौमपाण्डरेण चरणानखदीधितिप्रतानेनप्रसरता महींमहादेवपट्टबन्धेनेव महिमानमारो-पयन्तंअप्रणतलोकपालकोपेनेवातिलोहितौ सकलनृपतिमालास्वतिपीतपद्मरागरक्तातपमिव वमन्तौ सर्वतेजस्विमण्डलास्तमय-सन्ध्यामिव धारयन्तौ अशेषराजकुसुमशेखरमधुरस्रोतांसीवस्रवन्तौ समस्तसामन्तोत्तंससहस्रक्सौरभप्राप्तैर्भरमण्डलैरमिवोत्तमाङ्गैरिव मुहर्तमप्यविरहितौ सम्पादनतत्परा वा श्रियो विकचरक्तपङ्कजवनवासभवनानीव कल्पयन्तौकलाशङ्कमीनसनाथौ यथाकथितचतुरम्बोधिभोगचिह्नाविवचरणौ दधानं विकटमकरबन्धबन्धुराभ्यां दिङ्नामदन्तसुसलाभ्यामुद्वेललावण्यपयोधिप्रवाहाभ्यामिव फेनकाहितशोभाभ्यां रक्तचन्दनद्रुमाभ्यामिव भोगिमण्डलशिरोरत्नरश्मिरज्यमानमूलाभ्यां हृदयारोपितभूभारणमाणिक्य-स्तम्भाभ्यांकुरुदण्डाभ्यां विराजमानममृतफेनपटलपाण्डुनामेखलामणिमयूखचितेन नितम्बव्यासङ्गिना विमलपयोधौतेन नेत्रसूत्रनिवेशशोभिना अधरवाससा वासुकिनिर्मोकेणेव मन्दुरान्द्योतमानमघनेन सतारागणेनोपरिकृतेन द्वितीयाम्बरेण भुवनाभोनमिव भासमानमिभपतिसहस्रोल्लेखकठिनमसृणितेनापर्याप्तमम्बरप्रथिम्ना विविधवाहिनीसङ्घोभसहिष्णुना कैलासमिव महास्फटिकतटेनोरः-कबाटेन विराजमानं श्रीसरस्वत्योरुरोवदनोपभोगसूत्रेणेवपातितेन शेषेणेव भुजस्तम्भन्यस्तभूभारहरलब्धविश्रान्तिसुखप्रसुप्तेन हारदण्डेन परिवेष्टितकन्धरंजीवितावधिगृहीतसर्वस्वमहादानदीक्षाचीवरेणेवहारमुक्ताफलकिरणनिकरेण प्रावृत्तवक्षःस्थलं अजितजिगीषया बालैर्भुजैरिवापरः प्ररोहद्भिर्वाहुपधानशायिन्याः श्रियःकर्णोत्पलमधुधारासन्तानैरिव गलद्भिर्भुवजन्मनः प्रतापस्यनिर्गममार्गैरिवातिक्रामद्भिः केयूररत्नकिरसैरुमयतः प्रसारितमणिमयपक्षवितानमिव माणिक्यमहीधरं सकललोकालोक-मार्गार्गलेनचतुरुदधिपरीखोपखातशातकुम्भशिलाप्राकारेण सर्वराजसिंहबन्धपञ्जरेण भुवनलक्ष्मी प्रवेशमङ्गलमहामाणिक्यतोरणेन नातिदीर्घेन दोर्दण्डयुगलेन दिशादिक्पालानाञ्चयुगपदायतिमपहरन्तं सौन्दर्यलक्ष्मीचुम्बनलोभेन कौस्तुभमणेरिव मुखावयवताङ्गतस्याधरस्य गलता रागेण पारिजातपल्लवरसेनेव सिञ्चन्तंन्दिङ्मुखानि अन्तरान्तरा सुहृत्परिहासस्मितैःप्रकीर्यमाणविमलरदनकिरणशिखाप्रतानैःप्रकृतिमूढायाराजभिः प्रज्ञालोकमिव दर्शयन्तं मुखजनितेन्दुसन्देहागतानि कुमुदवनानीव प्रेरयन्तं स्फुटधवलदशनपतिभिः कृतकुमुदवनशङ्काप्रविष्टां शरत्ज्योत्स्नामिव विसर्जयन्तं मदिरामृतपारिजातगन्धगर्भेण भरित सकलककुभासुखामोदेनामृतमथनदिवसमिव सृजन्तं विकचसुखकमलकर्णिकाकोशेनानवरतपीयमानश्वास-सौरभलोभेनेवाधोमुखेन नासावंशेन शोभमानञ्चक्षुषः क्षीरस्निग्धधवलस्य धवलिन्ना दिङ्मुखान्यपूर्ववदनचन्द्रोदयोद्वेल क्षीरोदप्लावितानीव कुर्वाणं विमलकपोलफलक-प्रतिविम्विताञ्चामरग्राहिणोनिगृहीतामिव मुखाधिवासिनींसरस्वतींदधानं अरुणेन चूड़ामणिशोचिषा सरखतीर्ष्याकुपितलक्ष्मीप्रसादनप्रणामलग्नचरणालक्तकेनेव लोहितायतललाटतट मापाटलांशुतन्तुतन्त्रीसन्तानवल-यिनींकुण्डलमणिकुटिलकोटिवालवीणामनवरतचलितचरणानां वादयतामुपवीणायतामिव स्वरव्याकरणविवेकविशारदानां श्रवणावतंसमधुकरकुलानां कलकलरणितमाकर्णयन्तं उत्फुल्लमालतीमयेन राज्यलक्ष्म्याकचग्रहलीलालग्नेननखज्योत्धवलेनेव मुखशशिपरिवेषमण्डलेन मुण्डमालामण्डनेनपरिकलितकेशान्तं शिखण्डकाभरण इव मुक्ताफलालोकेनमरकतमणिकिरणकपालेन चान्योन्यसम्बलनमुद्रितमचयेनप्रयागमाहवेणिकावारिणोवागत्य स्वयमभिषिच्यमानं श्रमजलविलीनकृष्णागुरुतिलककल्पितेन कालिम्ना प्रार्थनाचारचतुरचरणहतभ्यामिकाकिरणेनेव नीलायमानललाटलेखनाभिः क्षुभितमानसोङ्गतैरुत्कलिकाकलापैरिवहारैरुल्लसद्भिवष्टभ्य मानाभिर्विलासवल्गनचटुलैर्भुलताकम्पैरीर्ष्ययाश्रियमिव तर्जयन्तीभिरायामिभिः श्वसितैरविरलपरिमलैर्मलयमारुतमयैः पाशैरिवाकर्षन्तीभिर्विकटवकुलावलीवराटकवेष्टितमुखैवृहद्भिः स्तकलशैः खदारसन्ताषमिवानवशेष-मुहरन्तीभिःकुचोत्कम्पकाविकारप्रेङ्खितानान्तरलमणीनां रश्मिभिराकृष्यमाणहृदयमिव हठात्प्रवेशयन्तीभिः प्रभामुचामाभरणमणीनांमयूखैः प्रसारितैर्वा भूमीरिवालिङ्गयन्तीभिर्जुम्भानुबन्धबन्धुर-वदनारविन्दावरणीकृतैरुत्तान्नैःकरकिसलयैः सरभसप्रधावितानिमानसानीव रुध्यन्तीभिर्मदान्धमधुकर कुल कीर्यमाणककुसुमरजः-कणकूणितकोणानि कुसुमशरशरप्रहारमूर्च्छमुकुलितानीव लोचनानि सचतुरं सञ्चारयन्तीभिरन्योन्यमत्सरा-दाविभैवकुटीविभ्रमाक्षिप्तैःकटाक्षैःकर्णोत्पलैरिव ताड़यन्तीभिरनिमिषदर्शनमुखर-सराशिमधुरितपक्ष्मणा चक्षुषापीतमिव कोमलकपोलपाली प्रतिविम्वितं राजानं वहन्तीभिरभिलाषलीलानिर्निमित्तमितैश्चन्द्रोदयानीव मनसा पर्यकार्याणि सम्पादयन्तीभिरङ्गभङ्गबलनान्योन्य-घटितोत्तानकरवेणिकाभिः स्फुटनखमुखाङ्गुलीकाण्डकुण्डली क्रियमाणनखदीधितिनिभेना-किञ्चित्करकामकार्मुकाणि रुषा भष्जन्तीभिर्वारविलासिनीभिर्विलिप्यमानसौभाग्यमिवसन्ततस्पर्शस्विन्नवेपमानकरकिसलयचर-णारविन्दाञ्चर-णग्राहिणींविहस्य कोणेन लीलालसं शिरसि ताड़यन्तमनगरतकरतलकलित कोणतया चात्मनः प्रियां वीणामिव श्रियमपि शिक्षयन्तमनिस्नेह इति खलैरनाश्रय इति दोषैर्न्निग्रहरुचिरितीन्द्रियैर्दुरूपसर्पइति कलिना नीरस इति व्यसनैर्भूरिरित्ययशसा दुर्गहचित्तवृत्तिरिति चित्तभुवा स्त्रीपर इति सत्पाषण्डैः सुहृद्भिःकर्मकर इति विप्रैरसहाय इति शत्रुयोधैरेकमप्यनेकधा गृह्यमाणंशन्तनोर्महावाहिनीपतिम्भीष्मार्जितकाशिकद्रोणाच्चापलाललंगुरुपुत्रादमोषमार्गणं कर्णान्मित्रप्रियं बुधिष्ठिरात् बहुक्षणम्भीमादनेकनागायुतबलं धनञ्जयान्महाभारतरणयोग्यं कारणमिव कृतयुगस्य जीवमिव बुधसर्गस्य उत्पत्तिद्वीपमिवदर्पस्य एकागारमिव करुणायाः प्रतिवेशमिव पुरुषोत्तमस्य खनिपर्वतमिव पराक्रमस्य सर्वविद्यासङ्गीतगृहमिव सरखत्याःद्वितीयासृतमथनमिव लक्ष्मी समुत्वानस्य बलदर्शनमिववैदग्ध्यस्य सर्वावस्थानमिव स्थितीनां सर्वकथनभित्र कान्तेरपवर्गमिवरूपपरमाणुसर्गस्य सकलदुश्चरितप्रायश्चित्तमिव राज्यस्य सर्वबलसन्दोहावस्कन्दमिव कन्दर्पस्य उपायनमिवपुरन्दरदर्शनस्यान्तर्धानमिवाधर्मस्य कन्यान्तःपुरमिव कलानां परं प्रेमाणमिव सौभाग्यस्य राजसर्गसमाप्तावभृतस्नानदिवसमिवसर्वंप्रजापतीनां रत्नाकरमिव गम्भीरञ्च प्रसन्नञ्चत्रासजननञ्चरमणीयश्च कौतुकजननश्च पुण्यञ्चक्रवर्तिनं हर्षदेवमद्राक्षीत्।

दृष्ट्वानुगृहीत इव साभिलाष इव तृप्त इवरोमाञ्चसुखेन मुञ्चन्नान्दाश्रुविन्दुन्दूरादेव विस्मयस्मेरमुखः समचिन्तयत्। सोऽयंपुमान् सुजन्मा सुगृहीतनामा तेजसां राशिश्चतुरुदधिकेदार- कुटुम्बी भोक्ता ब्रह्मस्तम्बफलस्य सकलादिराज चरितजयज्येष्ठमल्लोदेवः परमेश्वररो हर्षः। एतेन खलु राजन्वती पृथ्वी नास्यहरेरिव वृषविरोधिनी बालचरितानि न पशुपतेरिवदक्षजनोद्वेगकारिणी ऐश्वर्यविलसितानि न शतक्रतोरिवगोत्रविनाशपिशुनाः प्रवादाः न यमस्येवातिवल्लभानि दण्डग्रहणानि न वरुणस्येव निस्त्रिंशग्राहसहस्ररक्षिता रत्नलयाः न धनदस्येव निष्फलाःसन्निधित्ताभाः न जिनस्येवार्थशून्यानि विज्ञानदर्शनानि न चन्द्रमस इव बहुलदोषोपहताः श्रियः चित्रमिदमित्यमरराजत्वं अपि च।अस्य त्यागस्यार्थिनः प्रजाः शस्त्राणि कवित्वप्रवाचः सत्यस्य साहसस्थानान्युत्साहस्य व्यापाराः कीर्त्तेर्दिङ्मुखान्यनुरागस्य लोकहृदयानि गुणगणस्य सङ्ख्याः कौशलस्य कलानपर्याप्तो विक्रमःयस्मिंश्चराजनि यतीनां योगपट्टिकापुस्तककर्मणां पार्थिवविग्रहः षट्पदानां दानग्रहणकलहोवृत्तानां पादच्छेदोऽष्टापदानाञ्चतुरङ्गकल्पना पन्नगानां द्विजगुरुद्वेषोवाक्यविदामधिकरण विचार इति समुपसृत्योपनीति स्वस्तिशब्दमकरोत्।

अथोत्तरेण नातिदूरे राजाधिपस्य गजपतिपरिचारिकस्तारमधुरमपरवक्त्रमुच्चैरगायत्।

करिकलभ! मुञ्च लोलताञ्चर विनयव्रतमानताननः।
मृगपतिनखकोटिभङ्गुरो गुरुरुपरिक्रमते न तेऽङ्कुशम्॥

राजा तु तच्छ्रुत्वा दृष्ट्वा च तं गिरिगुहागतसिंहवृंहितगम्भीरेण स्वरेण पूरयन्निव नभोभागमपृच्छत्। किमेष स बाणइति देव! यथाज्ञापयसीति विज्ञापितो दौवारिकेण नतवादे तं कृतप्रसादं पश्यामि तिर्यङ्नीलधवलांशुशरान्तिरस्करिणीमिव भ्रमयन्नपाङ्गपीयमानतरलतारकस्यायामिनीं चक्षुषः प्रभां परिवृत्यासौ पृष्टस्य पृष्ठतोनिषणस्यमालवराजसूनोरकथयत्। महानयम्भुजङ्ग इति तूष्णीम्भावेन गमितनरेन्द्रवचसि तस्मिन्नुद्भूते राजलोके मुहूर्त्तमिवस्थित्वा बाणो व्यज्ञापयत्। देव! अविज्ञाततत्त्व इवाविदितलोकवृत्तान्त इवाकस्मादेवमाज्ञापयसि स्वैरिणोविचित्राः खलुलोकस्य स्वभावाः प्रवादाश्च। महद्भिस्तु यथार्थदर्शिभिर्भवितव्यम्। नार्हसीमामन्यथा सम्भावयितुमवशिष्टमिव। ब्राह्मणोऽस्मि सोमपीथीनां वंशे वात्स्यायनानांयथाकालमुपनयनादयः कृता मे संसारपठितः साङ्गोवेदश्रुतानि यथाशक्तिशास्त्राणिदारपरिग्रहादारभ्याभ्यागारिकोऽस्मि अत्र काभुञ्जङ्गतालोयातिविरोधिभिश्चापलैः शैशवमशून्यमासीत्। अत्रानपलापोऽस्मि अनेनैव विग्रहित विप्रतिसारमिव मेहृदयं इदानीन्तु घटितद्रव शान्तचेतसि मनाविव प्रवर्तयितरिवर्णाश्रमव्यवस्थानां इन्द्र इव साक्षाद्दण्डधृतिदेवे शासति सप्ताम्बुराशिरशनां शेषद्वीपमालिनींमहींक इवाविशङ्कः सर्वव्यसनबन्धोरविनयस्य मनसाप्यत्रकाशङ्कल्पयिष्यति।आस्ताञ्चतावम्मानुष्यकोपेतास्त्वत्प्रभावादलिनोऽपि भीता इव मधु पिबन्तिरथाङ्गनामानोऽपि लज्जन्त इव रत्यनुवृत्तिब्यसनैः प्रियाणांकपयोऽपि चकिताइव चपलायन्ते। शरारवोऽपि सानुक्रोशा इव श्वापदाः पिशितानि भुञ्जन्ते। सर्वथा कालेन मां ज्ञास्यतिस्वामी स्वयमेवानपायिन्यश्चित्तवृत्तिग्राहिण्योभवन्ति प्रज्ञावतां प्रकृतय इत्यभिधाय तूष्णीमभूत्।

भूपतिरप्येवमस्माभिरपि श्रुतमित्येतदभिधाय तूष्णीमभूत्। सम्भाषणासनदानादिना प्रसादेन नैनमन्वग्रहीत्।केवलामृतवृष्टिभिः स्नपयतेव स्नेहगर्भेण दृष्टिपातमात्रेणान्तर्गतां प्रीतिमकथयत्। अस्ताचलाभिताषिणि लब्धमाने सवितरि तीर्थाय विसर्जितराजलोको नरपतिरभ्यन्तरं प्राविशत्।वाणोऽपि निर्गतधौतारकूटकोमलातपत्विषि निर्वाति वासरेअस्ताचलकूटकिरीटे निचुलमारीभांसि तेजांसि मुञ्चति वियन्मुचि मरीचिप्रतिरोमन्थमन्थरमुख-कुरङ्गकदग्वकाध्यास्यमानसगृहीषुगोष्ठीनपृष्ठास अरण्यस्थलीषु शोकाकुलकोक-कामिनीकूजितकरुणासु तरङ्गिणीतटीषु वासबिटपोपविष्टचाठचटकचक्रवादेषु आलवातावर्जितसेकजलकूटेषु निष्कूटेषु दिबसविहृतिप्रत्यागतं प्रस्तुतस्तनं स्तनन्धये धयति धेनुवर्गमुद्गतक्षीरं क्षुधितत्तीर्णकवाते क्रमेण च मन्दरधराधरधातृधुनीषु प्लावित इव लोहितायमानमहीसीम मज्जति सन्ध्यासिन्धुयानपात्रे पतङ्गमण्डले कमण्डलजलशुचिशवचरणेषु चैत्यप्रणतिपरेषु पाराशरीषु पात्रपवित्रपाणौ प्रकीर्णबर्हिषि प्रोत्तेजसि जातवेदसि हवींषि वषट्कुर्वति याजकजने निद्राविद्राणद्रोणकाककुलकलितकुलायेषु कापेयविकलकपिकुलेष्वारामतरुषु निर्जिगमिषति जरत्तरुकोटरकुटीरकुटुम्बिनिकौशिककुले मुनिकुलसहस्त्र-विकीर्णसन्ध्यावन्दनोदबिन्दुनिकरइव दन्तुरयति सुरपथस्थलींस्ववीयति निकुरुम्वे अम्बराश्रयिणि शर्वरीशिखण्डे खण्डपरशुकण्ठकाले कबलयति ज्योतिःशेषं सान्ध्यमन्धकारावतारे तिमिरतर्जन निर्गतासु दहनप्रविष्टदिनकरकरशाखास्विव स्खलन्तीषुदीपलेखासु झररीसंपुटसंपातपटुरटबकथितावृत्तिषु गोपुरेषु शयनोपजोषजुषि जरति कथितबहुकथे शिथयिषमाणे शिशुजने यममहिषमलीमसतमसि जनितपुण्यजनजागरे विजृम्भमाणे भीषणतमे तमीमुखे मुखरितधनुषि वर्षति शरनिकरमनवरतमशेषसांसारिकजनशेमुषीमुषि मकरध्वजे सुरततल्पकल्पनारम्भशोभिनि शम्भलिभाषितभाजिभजति भूषाम्भुजिव्याजने सैरिन्ध्रीबध्यमानरशनाकल्पजल्पाकजघनासु जनीष्विव वशिकविशिखाविहारिणीष्वनन्यजानुप्लवासु प्रचलितास्वभिसारिकासु विरलीभवतीनां वरटानां वेशन्तशायिनीनां मञ्जुनिमञ्जीरशिञ्जितजडेजल्पितनिद्राद्राघीयसि द्रावयतीव विरहिहृदयानिसारसरसितेभाषिवासरालोकबीजाङ्कुर इव विकीर्यमाणेजगति प्रदीपप्रकरे निवासस्थानमगात्।

अकरोच्चचेतसि दक्षिणः खलु देवोहर्षः यदेवमतीबापलोपनीत कौलीनः कुपितोऽपि मनसा स्निह्यत्येव मयि यद्य’हन्वागतः स्वां न मे दर्शमेन प्रसादं कुर्यात्। इच्छति मांगुणवन्तम्।उपदिशन्ति हि विनयमनुरूपप्रतिपत्त्यनुपपादनेन वाचा विनापि कर्तव्यानां स्वामिनः। धिङ् मांस्वदोषान्धमनादरभीतम् एवमतीव गुणवति राजन्यस्मिन्यथाचिन्तयन्तम्। सर्षया तथा करोमि यथा यथास्थितं जानातिमां कालेनायमित्यवधार्य चापरेद्युर्निष्क्रम्य कटकात् सुहृदांबान्धवानाञ्च भवनेषु तावदतिष्ठत्। यावदस्य स्वयमेव गृहीतस्वभावः पृथ्वीपतिप्रसादवानभवत्। अविशच्च पुनरपिनरपतिभवनमल्यैरेवाहोभिः परं प्रीतेन प्रसादजन्मनो बहुमानस्य प्रेम्ना विस्रम्भस्य द्रविणस्य नर्मणः प्रभावस्य परकोटिमनीयत नरेन्द्रेणेति।

इति श्रीहर्षचरिते द्वितीयोच्छ्वासः ।
_____________

तृतीयोच्छ्वासः।
________

निजवर्षा इति स्नेहा बहुभक्तजनान्विताः।
सुकाला इव जायन्ते प्रजाः पुण्येन भूभृतः॥

साधूनामुपकर्तुं लक्ष्मींद्रष्टुं विहायसा गन्तुम्।
न कुतूहलि कस्य मनश्चरित्रञ्च महात्मनां श्रोतुम्॥

अथ कदाचिद्विरलितवलाहके चातकातङ्ककारिणि रणत्कादम्वकदम्बके दर्दूरद्विषि मयूरमदमुषि हंसपथिकसार्थसर्वातिथौ धौतासिनिभनभसि भासुरभास्वति शुचिशशिनितरुणतरतारागणे गलत्शुनासीरथरासने सीदत्सौदामिनीदामनि दामोदरनिद्राद्रुहिदूतवैदूर्यसवर्णार्णसि घूर्णमानमिहिकाल घुमोच्यमोघवति निमीलन्नीषेनिष्कुसुमकूटजेनिर्नुकुलकन्दले कोमलकमले मधुस्यन्दीन्दीवरे कह्लाराह्वादिनीशेफलिनीशीतलिनीशिशिनीनिशीथयूथिकामोदिनि मोदमानकुमुदावदातदशदिशि सप्तच्छदधूलीध-सरितसमीरे स्तबकितबन्धूकबध्यमानाकाण्डसन्ध्ये नीराजितवाजिनि उन्मदहन्तिदर्पबीक्षके क्षीणपङ्कचक्रचक्रबाले बालपुलिन पल्लवितसिन्धुरोधसिपरिणमदायानश्यामाके जनितप्रियङ्कमञ्जरीरजसि कठोरितत्रपुसत्वचि कुसुमस्मेरशरे शरत्समयारम्भे जृम्भमाणेराजसमीपमगात्।

बाणोबन्धुन्द्रष्टुंपुनरपि तं ब्राह्मणादिवाम् मगमत्। सकलभूपालसम्मानातिशयपरितुष्टाः सत्त्वस्य ज्ञातयः श्राघमानाअभिययुः। क्रमेण च कांश्चिदभिवादयन् कैश्चिदभिवाद्यमानःक्वापिचिन्मूर्ध्नि समाजिघ्रन् कैश्चिच्छिरसि चुम्ब्यमानःकांश्चिदालिङ्गन् कैश्चिदालिङ्ग्यमानः अन्यैराशिषानुगृह्य माणोऽपरामनुगृह्णन्नाशिषा बहुबन्धुमध्यमध्यासीनः परं मुमोद। सम्भ्रान्तपरिजनोपनीतमासनमासीनेषु गुरुषु भेजे भजमानश्चास्यातिसत्कारमतितरान्ननन्द। प्रीयमाणेन स मनसा सर्वांश्चतान्पर्यपृच्छत्। कच्चिदेतावंतोदिवसान् निवसन्ति सुखिनो यूयम्। अप्रत्यूहावासम्यक्करणपरितोषितद्विजातिचक्राक्रीता विक्रीयतेक्रिया यथावदविकलमन्त्रविकल्पभाञ्जिभुञ्जते वा हवींषि हुतभुजः यथाकालमधीयन्ते वा वटवः। प्रतिदिनमविच्छिन्नोवा वेदाभ्यासः कच्चित्तवेयञ्चिरन्तनो यज्ञविद्याकर्मण्यभियोगः।तान्येव व्याकरणे परस्पर्द्धानुबन्धीनि अवरस्य दिवसदर्शितादराणि व्याख्यानमण्डलानि सैव वा प्राक्तनपरित्यक्तान्यकर्तव्याप्रमाणगोष्ठी स एव वा मन्दीकृतेतरशास्त्रार्थरसो मीमांसायामतिरसः कच्चित एव वाभिनवसुभाषितसुधावर्षिणः काव्यालाप इति। ते तमूचुः। तात ! सततसन्तोषजुषां सन्निहितविद्याविनोदानां वहुमात्रसहायानां कियन्मात्रया नः कर्तव्यंसुखितया सकलभुवनभुजिभुजङ्गराजदीर्घे रक्षति क्षितिङ्क्षितिभुजो भुजे सदा सुखिन एववयम्। विशेषेण त्वयि विमुक्तकौटिल्य परमेश्वरपार्श्ववर्तिनि वेत्रासनाधितिष्ठति सर्वेच यथाशक्ति यथाविभवं यथादिवसं यथाकालञ्च सम्पाद्यन्तेविप्रजनोचिताः क्रियाकलापा इति। एवमादिभिरालापैःस्कन्धाधारवार्तावाहिभिश्च शैशवातिक्रान्तक्रीडानुस्मरणैश्चपूर्वजन्मकथाभिश्च तैः सह सुखमतिष्ठत्।

उत्थायच मध्यन्दिने यथाक्रियमाणाः स्थितीरकरोत् भुक्तवन्तश्च तं सर्वे ज्ञातयः पर्यवारयन्। अत्रान्तरे दुकूलपट्टप्रभवेशिखण्डगणाङ्गशवले पौण्ड्रे वाससी वसानः स्नानावसानसंमार्जितया तीर्थमृदा गोरोचनया चारचित्तिलकतैलामलकमसृणितमौलिरनुच्चचूड़ाचुम्बिना आपीडेन समुद्भासमानः सकृदुपभुक्तताम्बूल-विरलाधररागकान्तिरेकशला-काञ्जनजनितलोचनरुचिरचिरभुक्तो विनीतमार्यवेषन्दधानः पुस्तकवाचकः सुदृष्टिराजगाम। नातिदूरवर्तिन्याञ्चासन्नायां भूमौ निषसाद।मुहूर्त्तमपि स्थित्वा तत्कालापनीतसूत्रवेष्टनमपिनखकिरणैर्मृदुमृणालसुत्रैरिव वेष्टितं पुस्तकं पुरोनिहितशरशलाकायन्त्रके निधाय पृष्ठतः सनीडसन्निविष्टाभ्यां मधुकरपारावताभ्यां वांशिकाभ्यां दत्ते ताने प्राभातिकपाठच्छेदेच्छन्नीकृतमनन्तरं पत्रमुत्क्षिप्य गृहीत्वा कतिपयपत्रलब्धिं कवलिकां प्रक्षालयन्निव मषीमलिनान्यक्षराणि दन्तकान्तिभिरर्चयन्निव सितकुसुममुक्तिभिर्ग्रन्थं मुखसन्निहितसरस्वतीनूपुरस्खलनरवैरिव पदैर्गमकैर्मधुरैराक्षिपन्मनांसि श्रोतॄणामन्त्योपवनप्रोक्तं पुराणं पपाठ। तस्मिंश्च यथाश्रुतिसमुभगगीतिगर्भं पठति सुदृष्टौ नातिदूरवर्ती सूचिबाणोवन्दी तारमधुरेण गीतध्वनिमनुवर्तमानः स्वरेणेदमार्याचुगलमगायत्।

तदपि मुनिगीतमतिपृथु तदपि जगद्व्यापि पावनन्तदपि।
हर्षचरितादभिन्नं प्रतिभाति हि मे पुराणमिदम्॥

वंशावसामप्रयोगललितमुखा गणपतिरधिपतिस्तारापतिःश्यामलइत्यनुगमविधाधिस्फुटकरणं भरतमार्गभननगुरु।

श्रीकण्ठाविर्यातं गीतमिदं हर्ष राज्यमिव। तच्छ्रुत्वा वाणस्यच द्वारः पितामहमुखपद्मव वेदाभ्यासपवित्रितमूर्तय उपाया इव सामप्रयोगललितमुखा गणपतिरधिपतिस्तारापतिःश्यामल इति पितृव्यपुत्राःभ्रातरः प्रसवप्रवृत्तयो गृहीतवाक्याः कृतगुरुन्यासा न्यायवादिनः सुकृतसंगृहीताभ्यासगुरवो स्तब्धसाधुशब्दालोक इव व्याकरणेसुकृतपुराणराजर्षिचरिताभि…महाभारतभावितात्मानो विदितसकलेतिहासा महाविहांसोमहाकवयो महापुरुषा विद्वांसो वृत्तान्तकुतूहलीनाः सुभाषितश्रवणरसायनवितृष्णावयसि यशसि वचसि तपसि सदसिमहसि वपुषि यजुषि प्रथमाः पूर्वमेव कृतसङ्केता विवक्षकोविलक्षस्मितसुधाधवखितकपोलोदराः परस्परस्यमुखानिव्यलोकयन्।

अथ तेषां कनीयान् कमलदलदीर्घलोचनः श्यामलो वाणस्यप्रेयान् प्राणानामतिशायितोदन्तसंज्ञस्तैः सप्रणयं दर्शनज्योत्स्नास्नपितककुभो मुखेन्दुनाबभाषे। तात! बाणद्विजानांराजा गुरुग्रहणमकार्षीत्। पुरुरवा ब्राह्मणद्रविणतृणयादधितेनायुषा व्ययुज्यत। नहुषः परकलत्राभिलाषितो महान्भुजङ्ग एवासीत्। ययातिराहितब्राह्मणी परिग्रहः पपात। सुद्युम्नस्त्रीमय एवाभवत् सोमकस्य प्रख्याता जगति जन्तुबधनिर्घृणतामान्धाता मार्गणाव्यसनेन सपुत्रपौत्रोरसातलमगमत्।पुरुःकुत्सः कुत्सितं कर्म तपस्यन्नपिमेखलकन्यकायामकरोत्।कुवलयाश्वोभुजङ्गलोकपरिग्रहादश्वदरकन्यामपि न परिजहार। पृथुः प्रथमपुरुषपरिभुक्तां परिभुक्तवान् पृथिवीं मृगस्य कृकलासभावेऽपि वर्णसङ्करः समदृश्यत। सौदासेनरक्षिता पर्याकुलीकृता क्षितिः। नलं वश्याक्षहृदयं कलिरभिभूतवान् संवरणोऽपि मित्रदुहितरि विक्लबतामगमत्। दशरथोऽपीष्टराम उन्मादेन मृत्युं जगाम। कार्तवीर्योऽपि गोब्राह्मणनिपीडनेन निधनमयासीत्। मत्तइष्टबहुसुवर्णकोदेवगुरुद्विजानां च बहुमतो न बभूव। शन्तनुरतिव्यसनादेकाकी वियुक्तो महावाहिन्या विपन्नोविललाप, पाण्डुर्वनमध्यगतो मत्स्यइव मदनरसाविष्टः प्राणान्मुमोच युधिष्ठिरश्चसमयनिषण्णहृदयः समरशिरसि सत्यमुत्सृष्टवान्। इत्यत्रास्तिराज्ञस्त्वनपमतकलङ्कमृतेदेवादखिलद्वीपभुजो हर्षात्। अस्यबहुन्याश्चर्याणि श्रूयन्ते। तथाहि। अत्र खलु जिता निश्चलीकृताश्चलन्तः कृतपक्षाः क्षितिभृतः अत्र प्रजापतिना शेषभोगिमण्डलस्योपरि क्षमाकृता अत्र बलिनापि रोचितभूभृद्वेष्टनीमुक्तो नागः अत्र देवेनाभिमुक्तः कुमारः। अत्र खामिनैकप्रहारपातिताऽचला ख्यापिता शक्तिः। अत्र नरसिंहेन स्वहस्तविशमितारातिना प्रकटीकृतो विक्रमः।अत्न परमेश्वरेणतुषारशैलभुवो दुर्गायाः गृहीतः करः। अत्र लोकनाथेनदिङ्मुखेषु परिकल्पिता लोकपालाः सकलभुवनकोशश्चाग्रजन्मनां विभक्ताः। इत्येवमादयः प्रथमकृतयुगस्येव दृश्यन्तेमहान्तः समारम्भाः। यत्रास्य सुग्रहीतनाम्नः पुण्यराशेःपूर्वपुरुषवंशानुक्रमेणादितः प्रभृति चरितमिच्छामि श्रोतुम्।सुमहान् का नो नःशुश्रूषमाणानां अयस्कान्तमणय इव लोहानि नीरसानि निष्ठुराणि क्षुलकानामप्याकर्षन्ति मनांसि महताङ्कुणाः। किमुत स्वभावसरसमृदुनीतरेषाम्। कस्यद्वितीये महाभारत इव भवेदस्यचरिते कुतूहलमाचष्टाम्मवान्।भवतु भार्गवोऽयं वंशःशुचिनानेन पुण्येन राजर्षिचरितन्नवणेन सुतरामशुचिरित्येवभभिधाय तुष्णीमभूत्।

बाणस्तुविहस्याब्रवीत् आर्य ! न युक्तरूपमभिहितं अवटमानमनोरथमिव भवतां कुतूहलं कल्पयामि। शक्याशक्यपरिसंख्यान शून्या प्रायेण स्वार्थ…परगुणानुरागिणी प्रियजनगुणकथाश्रवणरसरभसशोभिता च मन्वेेमहतामपि मतिमपहरति विबेकम्। पश्यत्वार्य! क्वपरमाणुपरिमाणमपट्टहृदयंक्कषा समस्तब्रह्मस्तम्मव्यापि देवस्य चरितं वा परिमितवर्णवर्तयःकतिपये शब्दाः क्व संख्यातीतास्ते गुणाः सर्वज्ञस्यायमविषयोवाचस्पतेरप्यगोचरः सरस्वत्या अप्यतिभारः किमुतासद्विधस्य कः खलु पुरुषायुषः शतैरपि शक्नुयाद् विकलकस्यचरितं वर्णयितुम्। एकदेशे यदि कुतूहलमस्तिसज्जावयम्। अधिगतकतिपयाक्षरलवलधीयसी जिह्वाचोपयोगङ्गमिष्यति भवन्तंश्रोतारं वर्ण्यते हर्षचरितं कृतमन्यत्। अद्य तु परिणतप्रायो दिवसः पञ्चाल्लव्यमानकपिलकिरणजटाभारभासुरो भगवान्भार्गवोराम इव समन्तपञ्चकरुधिरमहाह्रदेनिमज्जतिरुन्ध्यारागपटले पूषा श्वोनिवेदयामीति सर्वे च तथैव प्रत्यपद्यन्त नातिचिरमुत्थाय सन्ध्यामुपासितुं शोणतटमयासीत्।

अथमधुमदमुदितमालवीकपोलतलकोमलातपे मुकुलिते श्चह्रिकमलिनीमिलनादिव लोहिततमे तमोलिहि लब्धमानेरवौ रविरथतुरङ्गममार्गमार्गानुसारेण यममहिष इव धावतितमसि नभसि क्रमेण गृहतापकुटीरकपटावलम्बिषु रक्तातपच्छेदेष्विव हृतेषु वल्कलेषु कलिकलुषमुषि गगनतलमग्निहोत्र धामधूमे सनियमे यजमाने मौनव्रतिनि विहारवेलालोलेपर्यटति पत्नीजने विकीर्यमाणहरिश्यामकशालीपूलिकासुदृश्यासु होमकलिकासु हूयमाने वैताने तनूनपाति पूतविष्टरेकृष्णाजिन जटिले जटिनि जपति मुनिजने ब्रह्मासनाध्यासिनियोगिगणे तालध्वनिधावमानान्तेवासिन्यलघुवृद्धश्रोत्रियानुमते गलद्ग्रन्थदण्डकोद्गारिणि सन्ध्यामवधीरयति वरे वटुजनेसमाजे समुन्मीषति ज्योतिषि तारकाख्ये प्राप्ते प्रदोषारम्भेभवनमागत्योपविष्टस्निग्धैर्बन्धुभिःसार्धं तथैव गोष्ट्यातस्थौनीतप्रथमयामश्च गणपते भवने परिकल्पितं शयनमसेवतइरेषान्तु सर्वेषान्नमीलितनयनानामप्यनुपजातनिद्राणां कमलवनानामिव सूर्योदयं प्रतिपालयताम्। कुतूहलेन सा क्षपाक्षयगगमत्।

अथ यामिन्यास्तुरीये यामे प्रतिबुद्धः स एव वन्दी श्लोकद्वयमगायत्।

पश्चादङ्घ्री प्रसार्य त्रिकनतिविततन्द्राघयित्वाङ्गमुच्चै
रासज्याभुग्नकण्ठोमुखमुरसि सटाधूमधूम्ना विधूय।
घासग्रासाभिलाषादनवरतचलत्प्रोथतुण्डस्तुरङ्गो
मन्दं शब्दायमानो विलिखति शयनादुत्थितक्ष्माङ्कुरेण॥

कुर्वन्नाभुग्नपृष्ठोमुखनिकटकटीस्कन्धरोमा तिरश्चीम्
लोलेनाहन्यमानस्तुहिनकणमुचा चञ्चता केसरेण।
निद्राकण्डूकषायं कषति निविडितः श्रोत्रशुक्तिस्तुरङ्ग
स्त्वङ्गत्पक्ष्माग्रलग्नप्रतनुबुसगणङ्कोणमक्ष्णःमध्याः खुरेण॥

बाणस्तु तच्छ्रुत्वा समुत्सृज्य निद्रामुत्थाय च प्रक्षाल्य वदनमुपास्य भगवतींसन्ध्या मुदिते भगवति सवितरि गृहीतताम्बूलस्तत्रैवातिष्ठत्। अत्रान्तरे सर्वे अस्य ज्ञातयः समाजग्मुः। परिवार्यासाञ्चक्रिरे। श्रसावपि पूर्वोद्घातेन विदिताभिप्रायस्तेषां पुरोहर्षचरितं कथयितुमारेभे श्रूयताम्।

यस्मिन् पुण्यकृतामधिवासो वासव इव वसुधामवतीर्णः सततमसङ्कीर्णवर्णव्यवहारस्थितिः कृतकृतयुगव्यवस्थःस्थलकमलवनबहुलतया पात्रं मुच्यमानमृणालैरुन्मीलन्मेदिनीसारगुणैरिव कृतमधुकरकुलकोलाहलैर्हलैरुल्लिख्य प्तानमानक्षेत्रक्षीरोदपापियोदसिक्ताभिरिव पुण्ड्रेक्षुवाटमन्ततीभिर्निरन्तरः प्रतिदिशमपूर्वपर्वकैरिव खलधानधामभिर्विभज्यमानैःसस्यकूटैः सङ्कटसीमान्तःसमन्तादुद्घाटितयन्त्र-जलसिच्यमानैर्जीवकैर्जटालभ्रमिरुर्धरावरीयोभिःशालेयैरलङ्कृतः पाकविशरारुराजमाषनिकरकर्वुरैःस्फुटितमुद्गफल-कौशिकपिशितैश्चपरिणतगोधूमधामभिः स्थनोपृष्ठैरधिष्ठितोऽभितपृष्ठप्रतिष्ठितगायद्गोपालबालकैः किल पटवलाकानुसृतैर्वटुघटितकुटी-घटितरमणीयैरटरिटवीं हरवृषभपीतमामयाशङ्कया बहुधाविभक्तंक्षीरोदमिव क्षीरं क्षरङ्गिर्बाष्पच्छेद्यतृणतृप्तैर्गोधनैर्धवलितविपिनो विविधमखहोमधूमान्धशतमन्युमुक्तैर्लोचनैरिवसस्रसंख्यैः कृष्णसारैः शारिनोद्देशोधवलधूलीमुचां केतकीवनानां रजोभिः पाण्डुरीकृतैः प्रमथोद्धूलनभस्मधूसरैः शिवपुरस्येव प्रदेशैरुपशोभितः श्यामाककदलितग्रामोपकण्ठकाश्यपीपृष्ठःपदे पदे करपालकैः फलपल्लवःस्फोटितैः करपुटकोमलमातुलङ्गीदलरसोपलिप्तैः स्वेच्छाविरचितकुसुमकेशरपुष्पप्रकरैः प्रत्यग्रफलरसपानसुखप्रसुप्त-पथिकैर्वनदेवतादीयमानासृत-रसप्रपागृहैरिव द्राक्षालतामण्डपैरुपशोभितः स्फुटत्फलानाञ्च बीजलग्नशुकचञ्चुरागाणामिव समारूढकपिकुलक-पोतसंदिह्यमानकुसुमानां दाडिमीनां वनैर्विलोभनीयोपनिर्गमोवनपालपीयमाननालिकेररसासवैश्च पथिकलोकलिप्यमानपिण्डजर्जरै-र्गोलाङ्गूलतिह्यमानमधुरमोचापिण्डरसैश्चकोरचतूजर्जरतैरभिरामस्तुङ्गार्जुनपट लिपालि-परिवृतैश्च गोकुलावतारकलुषितकुलालैर-ध्वगतशतशरण्यैररण्यजलाशय बन्धैरबध्यवनरन्ध्रः कलहायमानकरभीय-कुमारकल्पमानैरौरकैरोरभ्रकैश्च कृतसम्बाधोदिशि दिशि रविरथतुरगविलोभतायैव विलुठनमृदितकुङ्कुमस्थ-लीरससमालिप्यमानानामुत्प्राथपुटैर्मुखैरुदरशायिकिशोरकजवजननएव प्रभञ्जनमापिबन्तीनांवातहरिणीनामिव स्वच्छन्दचारिणीनां वाड़वानां वृन्दैर्विहरद्भिर्विराजितोऽनवरतक्रतुधूमान्धकारकस्थै-र्हसयूथैर्गुणैरिवधवलितभूतलः सहिताहत मुखरवमन्त्रैर्मयूखैर्विभवैर्मुखरीकृतजीवलोकशशिकरावदातवन्तैर्मुक्ताफलैरिव गुणिभिःप्रसाधितः पथिकजनविलुप्य-मानस्फीतफलैर्महातरुभिरिव सर्वातिथिभिर्गमनीयो मृगमदपरिमलवाहिभिर्मृगरोमच्छादितैर्हिमवत्पार्श्वैरिव महत्तरैः स्थिरीकृतः प्रोद्दण्डशतपत्रपत्रोपविष्टद्विजोत्तमैर्नारायणनाभिमण्डलैरिव तोयाशयैर्मण्डितोमथितपयः प्रवाहमचालितचिति-भिर्मथनारम्भैरिव महाघोषैः पूरिताशयः श्रीकण्ठोनाम जनपदः।

यत्र त्रेताग्निधूमाश्रुजलप्रक्षालिता इवाक्षीयन्तकुदृष्टयः। पच्यवानचयनेष्टकादहनदग्धानि वनान्यदृश्यन्त दुरितानि भिद्यमानयूपदारुपरशुपाटित इव व्यशीयैताधर्ममखशिखिधूमजलधाराधौत इववननाशवर्णसङ्करः। दीयमानानेकगोसहस्रखण्डामान इवापलायत कलिः। सुरालयशिलासंघट्टनटङ्कनिकरनिकृत्ता इव व्यदीर्यन्त विपदः। महादानमहाजनकलकलाभिद्रविता इव प्राद्रवन्तुपद्रवाः। दीप्यमानमहासत्रमहानससहस्रसन्तापिता इव व्यलीयन्तव्याधयः। वृषविवाहप्रहतपुण्यपटहपटुरवत्रासिता इवापासर्पन्नपमृत्यवः सन्ततब्रह्मघोषमुखरिताइवापजग्मुरीतयः। धर्माधिकारपरिभूतमिव च न प्रभाद्दैवम्। तत्र चैवं विधेनानारामाभिरामकुसुमसुरभिगन्धपरिमलसुभगो यौवनारम्भ इव भुवनस्य कुङ्कममिलनपिञ्जरितबहुमहिषीसहस्रगोभितोऽन्तः पुरनिवेश इव धर्मस्य मरुदुद्धूयमानचमरीबालव्यजनशतशालितप्रान्तः एकदेश इव सुरराज्यस्य व्यजन्मुखशिखिसहस्रदीप्यमानदशदिगन्तः शिविरसन्निवेश इव कृतयुगस्य प्रसाधनावहितबह्मऋषिध्यानाधीयमानसकलकुशलप्रशभावतार इव ब्रह्मलोकस्य कलकलमुखरमहावाहिनीशतसंकुलोविक्षेपइषोत्तरकुरूणामीश्वरमार्गणसन्तापानभिक्षसकलजनो विशिष्ट इव त्रिपुरस्य सुधारससिक्तधवलग्रहपङ्क्तिपाण्डरःप्रतिनिधिरिव चन्द्रलोकस्य मधुमदमत्तकाशिनीभूषणरवहरितोभुवनो नामापहार इव कुबेरनगरस्य स्थाण्डीश्वरो नाम जननिवेशः।

यश्च यौवनमिति युवभिः कामायतनमिति वेश्याजनैः सङ्गीतगृहमिति लासकैर्यमनगरमिति शत्रुभिश्चिन्तामणिभूमिरित्यर्थिभिर्वीरक्षोत्रमिति शस्त्रोपजीविभिर्गुरुकुलमिति विद्यार्थिभिर्गन्धर्वनगरमिति गायकैर्विश्वकर्ममन्दिरमिति विज्ञानिभिर्लाभभूमिरितिवैदेहकैर्धूर्त्तास्थानमिति वन्दिभिः साधुसमागम इति सद्भिर्वज्जपञ्जरमिति शरणागतैर्विदग्धगोष्ठीतिविदग्धैःसुकृतपरिणाम्इति पथिकैरसुरविवरमिति वादिकैः शाक्यश्रम् इति शमिभिरश्वरः पुरमिति कामिभिर्महोत्सवसमाज इतिचारणैवैसुधारेतिच विप्रैरगृह्यत।

यत्र अनङ्गगामिन्यः शीलवत्यश्च गौर्योविभवरताश्च श्यामाः पद्मरागिण्यश्चधवलद्विजशुचिवदना मदिरामोदिनिश्वासाश्च चन्द्रकान्तवपुषः शिरीषकोमलाङ्ग्यश्चभुजङ्गामम्याः कञ्चुकिन्यश्चपृथुकलत्रश्रियो दरिद्रमध्यवलिताश्च लावण्यवत्योमधुरभाषिण्यश्चाप्रमत्ताः प्रसन्नोज्वलमुखराणाञ्च सकौतुकाः प्रौढाश्च प्रमदाः। यत्रप्रमदानाञ्चक्षुरेव सहजं मुण्डमालामण्डनम्भारः कुवलयदामानि। अलीकप्रतिबिम्बिताम्बेव कपोलभाञ्जिप्रश्लिष्टाः श्रवणावतंसाः पुनरक्तानि तमालकिसलयामि प्रियजनकथा एवसुभगाः कर्णालङ्काराः आड़म्वराकुण्ड…दिकपोला एवसततमालोककराः विभवो मणिप्रदीपाः निश्वासाकृष्टं मधुकरकुब्जमेव रमणीयं सुखावरणम्। कुलजनाचारोजालिका वाण्येव मधुरतरा वीणाविज्ञानं तन्त्रीताण्डनम्। हासाएवातिसुरभयः पटवासा निरर्थकाः कर्पूरपांशवः। अधरकान्तिविसरएवोज्वलाङ्गरागः लावण्यकलङ्कः कुङ्कुमपङ्कः। बाहब एव कोमलतमाः परिहासप्रहारलताः निष्प्रयोजनानि मृणालानि यौवनोष्मस्वेदबिन्दव एव विदग्धाः कुचालङ्कृतपोहारास्तु भाराः। ओण्यएव विशालशिलातलचतुराः। विभ्रमकरणनिमित्तं भवनमणिवेदिकाः। कमललोभनिलीन्यान्येवालिकुलानि मुखराणि पादाभरणाणि। निष्फलानि नीलमणिनूपुराणि। नूपुररवाहृतभवनहंसा एव समुचिताः सच्चरणसहायाः एैश्वर्य्यप्रपञ्चः परिजनः तत्र च साक्षात्सहस्राक्षइव सर्ववर्णधरन्धनुर्दधानो मेरुमय इवकल्याणप्रकृतित्वे मन्दरमय इव लक्ष्मीसमाकर्षणे जलनिधिमय इवमर्यादायां आकाशमय इव शब्दप्रादुर्भावे शशिमय इव कलासंग्रहे वेदमय इवात्रिमालेपे धरणीमय इवलोकधृतिकरणे पवनमय इव सकलपार्थिवरजोविकारापहरणेगुरुर्वचसि विशालो मनसि जनकस्तपसिसूर्य्यस्तेजसि सुमन्त्रो रहसि बुधः सदसि पृथुरुरसि अर्जुनो यशसि भीष्मो धनुषि निषधो वपुषि शत्रुवःसमरे शूरसेनाक्रमणे दक्षःप्रजाकर्मणि सर्वादिराजतेजपुञ्जनिर्मित इव राजा पुष्पभूतिरितिनाम्नावभूव।

पृथुना गौरियंकृतेति स्पर्धमान इव यो महींमहिषीञ्चकार। निसर्गस्वैरिणी स्वरुच्यतुरोधिनो भवति महतान्मतिः। यतः। तस्य केनचिदनुपदिष्टा सहजैःशैशवदिनादारभ्यानन्यदेवताभगवतिभक्तिसुलभे भुवनभृति भूतभावने भवच्छिदि भवे भूयसी भक्तिरभूत्। अकृतवृषभध्वजपूजाविधिर्न स्वप्ने व्याहारमकरोत्। अजमजरममरगुरुमसुरपुररिपुमपरिमित-गणपतिमचलदुहितृपतिमखिलभुवनकृत चरणनतिं पशुपतिं प्रपन्नोऽन्यदेवताशून्यतया त्रैलोक्यभर्तृचित्तानुरोधिन्यश्चानुजीविनां प्रकृतयः। तथाहि। गृहे गृहे भगवानपूज्यत खण्डपरशुः। वपुरस्य होमानलज्वालावलीयबहुलगुम्बुलान्वगर्भाःस्रपनक्षीरश्रीकरक्षोदक्षारिणोवबिल्वपल्लवदामदलोद्वाहिनः पुण्यालयेषुवायवः शिवसपर्यासमुचितैरुपायनैः प्राभृतकैश्चपौराः पादोपजीविनः सचिवा भूजबलनिर्जिताश्च करदीकृता महासामन्तास्तं सिषेविरे। तथाहि। कैलासकूटधवलैःकनकपत्रलतालङ्कृतविषाणकोटिभिर्महाप्रमाणैःसन्ध्याबलिवृक्षैःसौवर्णैश्चस्तपनक-लशैश्चार्घ्यभाजनैश्च धूपपात्रैश्च पुष्पपुैटश्चयष्टिप्रदीपैश्च ब्रह्मसूत्रैश्च महार्घमाणिक्यखण्डखचितमुखैःकोशैश्चपरितोषमस्य मनसि चक्रुः। अन्तःपुराण्यपिपरस्परमारब्धवालेयतण्डुलखण्डमानि देवग्रहप्रलेपेन लोहिततरकरकिसलयानि कुसुमग्रथनव्यग्रसमग्रपरिजनानि तस्याभिलषितमन्ववर्तन्त।

तथा च परममाहेश्वरः सभूपालो लोकतः शुश्रावः भूविभगवन्तमपरमिव साक्षाद्दक्षमथनन्दाक्षिणात्यं बहुविधविद्याप्रभावप्रख्यातैर्गुणैः शिष्टैरिवानेकसहस्रसंख्यैर्व्याप्तंमर्त्यलोकं भैरवाचार्य्यनामानं महाशैवम्। उपनयन्तिहि हृदयमदृष्टमपि जनं शीलसम्बादाः। यतः। स राजश्रयणसमकालमेव तस्मिन् भैरवाचार्य्येद्वितीय इव कपर्दिनि दूरगतेऽपि गरीयसींभक्तिं बबन्ध। आचकाङ्क्षचास्यदर्शनं मनोरथैः सर्वदा। अथकदाचित् पर्य्यस्तेऽस्ताचलचुम्बिनि वासमकरेऽन्तः पुरबर्तिनं राजानं उपसृत्यप्रतीहारीविज्ञापितवती। देव! द्वारिपरिब्राडास्ते। कथयति च भैरवाय्यैवचनाद्देवमनुप्राप्तोऽस्मीति। राजा तु तच्छ्रुत्वा सादरं क्वासौ आनयात्रैव प्रवेशयैनमित्यब्रवीत्। तथा चाकरोत् प्रतिहारी। न चिराञ्च प्रविशन्तं प्रांशुमानानुलम्बभुजं मृदुक्षाममपि स्थूलास्थिभिरवयवैः पीवरवानिवोपलक्ष्यमाणं पृथुतमाङ्गमुत्तङ्गबलिभङ्गस्थपुटनिमांसिगण्डकूपंमधुविन्दुपिङ्गलमण्डलाख्यमीषदाभुग्नवक्रवोणमतिप्र-लम्वकर्णपाशमलाबुबीजविकटदीर्घदन्त पङ्क्तितुरगानुकश्लथाधरलेखं लम्बचिबुकायततरवदनभंसावलम्बिना काषायेण योगपट्टकेन विरचितवैलक्ष्यकर्म हृदयमध्यनिविड़ग्रन्थिना च रागोढेनखण्डशःकृतेन धातुरसारुणेनकर्पटेन कृतोत्तरासङ्गं पुनरुक्तवालप्रप्रग्रहवेष्टमनिश्चलमूलेन बल्वमृत्परिशोधनवंशत्वेक् अर्जिनेर्णा कौपीनसनाथशिखरेण कर्मटसमुङ्गगर्भीकृतभिक्षाकपालेन दावफलकत्रयत्रिकोणत्रिष्टिनिविष्टक- मण्डलुना वहिरुपपादितपादुकावस्थानेन स्लक्ष्यादणसूत्रनियन्त्रितपुस्तकपुलिकेन वामकरधृतेन योगभारकेण त्रिदण्डेनाध्यासित- स्कन्धमितरग्रहीतवेत्रासनं मस्करिणमद्रक्षीत्।

क्षितिपतिरुपगतमुचितेनचैनमादरेणान्वग्रहीत्। आसीजञ्चैनं पप्रच्छ। क्व भैरवाचार्थ इति। सादरन्नरपतिवचनमुदितमतिस्तु परिब्राटंतमुपनगरं सरस्वतीतटवनसङ्गनीशून्यायतनेस्थितमाचचक्षे। भूयश्चायं बभाषे। वर्द्धयतेभगवान् महानुभागमाशीर्वादेनेत्थु- त्क्वोपनिन्ये च योगभारकादाकृष्य भैरवाचार्य्यग्रहितानि रत्नवन्ति बहलालोकविलुप्तान्तः पुराणि पञ्चराजतानि पुण्डरीकाणि नरपतिस्तु स्वयं ग्रह प्रणयभङ्गकातरेण दाक्षिण्येणानुरुद्ध्यमानोग्रहलाघवञ्च लङ्घयितु मसमर्थोदोलायमानेन मनसा स्थित्वा कथमपि सौजन्यनिघ्नस्थानि जग्राह। सर्वफलप्रसवहेतुशिवभक्तिरियं मनोरथ दुर्लभानि फलन्ति फलानि। येनैव मस्मासु प्रीयते तत्र भगवान् भुवनगुरुर्भैरवाचार्थः। श्वोद्रष्टास्मि भगवन्त मित्युक्ता मस्करिणं व्यसर्जयत्। अनया च प्रतिपत्त्या परां मुदमक्यप। अपरेद्यः प्रातरेवोत्थायवाजिनमारुह्यसमुच्छ्रितश्वेतातपत्रःसमुद्धूयमानधबलचामरः कतिपयैः राजपुत्रैःपरिवृतो भैरवाचार्यंसवितारमिव शशी द्रष्टुं प्रतस्थे गत्वा च किञ्चिदन्तरदीयसेवायान्तमन्यतमं शिष्यमद्राक्षीत्। अप्राक्षीच्च।भगवानास्तइति। सोऽकथयत्। इदं जीर्णमात्रगृहमुत्तरेण बिल्ववाटि कामध्वास्त इति। गत्वा वनप्रदेशं अवततार तुरङ्गमात्। विवेश च विल्ववाटिकाम्। अथ महतः कार्पटिकपेटकस्य मध्ये प्रातरेव स्नातं दत्ताष्टपुष्पिकमनुष्ठिताग्निकार्यं कृतभस्मरेखापरिहारपरिकरे हरितगोमयोपलिप्ते क्षितितलवितते व्याघ्रचर्मण्युपविष्टं कृष्णकम्बलप्रावरणयाजेनासुरविवरप्रवेशाशया पातालान्धकारवास मिवाभ्यस्यन्तमुन्नीषता विद्युत्कपिलेनात्मतेजसा महामांसविक्रयक्रीतेन मनःशिलापङ्केनेव शिष्यलोकं लिम्पन्तं जटैकदेशग्रलम्बमानरुद्राक्षकुलिकेन रचित महाशङ्क चन्द्रकेणोर्द्ध्वबन्धेन शिखापाशेन बध्नन्तमिव विद्यामदावलेपदुर्विदग्धान् ऊर्ध्वं सञ्चरतः सिद्धान् धवलकतिपयधिरोरुहेण शिरसा च पञ्चाशतं वर्षास्यतिक्रान्तं खल्वित्युत्प्रेक्ष्यमाणं शङ्खलोमलेखं लोमशकर्णशष्कुलीप्रदेशं पृथुललाटं तिरश्च्याभस्मललाटिकया बहुशः शिरोहत गुग्गलदहनसन्ताप स्फुटितकपालास्थिपांशुरा जिशङ्कामिव जनयन्तं सहजललाटतटवलीभङ्गसङ्कोचितकुर्चभागं बभ्रभासा भूसङ्गत्या निरन्तरां यामिनी मेकिकामिव भ्रूलतां विभ्राण मीषत्काचसमानकनीनिकेन रक्तापाङ्गनिर्गतांशुप्रतानेन मध्यधवलभासेन्द्रायुधेनेवातिदीर्घेण लोचनयुगलेनपरितो महामण्डलमिवानेकवर्णरागं विलिखन्तं सितलोहितपीतपताकावली शश्वलंशिवबलिमिव दिक्षु विक्षिपन्तं तार्क्ष्यतुण्डकोटिकुटिताग्रघोणंदूरवितीर्णसृक्वसक्षिप्तकपोलं किञ्चिदन्तरस्थ हृदयसन्निहितहरमौलिचन्द्रातपेनेव निर्गच्छता दन्तालोकेन धवलयन्तं दिशाञ्चक्रवालं जिह्वाग्रस्थितसर्वशैवसंहितातिभारेणेव मनाक् प्रलम्बितौष्ठं प्रलम्बश्रवयपालि प्रेङ्खिताभ्यां स्फटिकमाणिक्यकुण्डलाभ्यां शुकवृहस्पतिभ्यामिव सुरासुरविजयविद्यासिद्धिश्रद्धयानुबन्ध्यमानं वद्धविविधौषधि मन्त्रस्तूत्रपङ्क्तिना सलोहवलयेन प्रकोष्ठेन शङ्खखण्डं पूष्पदन्तमिव भगवता भवेन भग्नं भक्त्या भूषणीकृतं कलयन्तं अखिलरसकूपोदञ्चनघटीयन्त्रमालामिव रुद्राक्षमालां दक्षिणेन पाणिना भ्रमयन्तम् उरसि दोलायमानेन पिङ्गलतमाग्रेण कूर्चकलापेन संमार्जयन्तमिवान्तर्गतं निजरजोनिकरमतिनिविडनीललोममण्डल निचितं ध्यानलब्धेन व्योतिषा दग्धमिव हृदयदेशं दधान मीषत्प्रशिथिलवलिवलयबध्यमानतुन्दमुपचीयमानस्फिङ्मांसपिण्डकं पाण्डरपवित्रक्षौमंधृतकौपीनं सावष्टम्भपर्य्यङ्कबन्धमण्डलितेनाष्टतफेनश्वेतरुचा योगपट्टकेन वासुकिनेवाप्रतिहतानेकमन्त्रप्रभयाभिभूतेन प्रदक्षिणीक्रियमाणम- रूपतामरससुकुमारतलस्य पादयुगलस्य निर्मलैर्नखमयूखजालकैर्जर्जयन्तमिवमहानिघानोद्धरणरसेन रसातलं तोयक्षालनशुचिना धबलपादुकायुगलेन हंसमिथुनेनेव भागीरथीतीर्थयात्रापरिचयेना मुच्यमानचरणान्तिकं शिखरनिखातकुञ्जकालायसकणकेन वैणवेन विशिखदण्डेन सर्वविद्याविघ्नापनयनाय विनायकाङ्कशेनेव सततपार्श्ववर्तिना विराजमानं बहुभाषिणं मन्दहासिनं पूर्वोपकारिणं कुमारब्रह्मचारिणमतितपस्विनं कृशक्रोधं कृशानुरोधं महानगरमिवादीनप्रकृतिशोभितं मेरुमिवकल्पतरुपल्लवराशिसुकुमारच्छायं कैलासमिव पशुपतिचरणारविन्दरजःपवित्रितशिरसं शिवलोकमिव माहेश्वरगणानुयातं जलनिधिमिवानेकनदीसहस्रपक्षालितशरीरं जाह्नवीप्रवाहमिव बहुपुण्यतीर्थस्नानशुचिं धाम धर्मस्य तीर्थं तथ्यस्यकोशं कौशलस्य पत्तनं पूततायाः शालां शीलस्य प्रभवं प्रभावस्य क्षेत्रंक्षमायाः शरणं शालीनताया स्थानं स्थितेराधारं धृतेराकरं करुणायाःनिकेतनं कौतुकस्यारामं रामणीयकस्य प्रासाद प्रसादस्यागारं गौरवस्य समाजं सौजन्यस्य सम्भवं सद्भावस्य कालं कले र्भगवन्तं साक्षादिव विरूपाक्षं भैरवाचार्य्यंददर्श।

भैरवाचार्व्वस्तुदूरादेव दृष्ट्वा राजानं चन्द्रमिव जलनिधिञ्चचाल प्रथमतरोत्थितशिष्यलोकश्चोत्वाय प्रत्युज्जगाम समर्पितश्रीफलोपायनश्च जह्नुसमुद्गीर्यमाणगङ्गाप्रवाहह्रादगम्भीरया गिरा स्वस्तिशब्दमकरोत्। नरपतिरपि प्रीतिविस्तोर्यमाणधवलिम्नाचक्षुषा प्रत्यर्पयन्निव बहुतराणि पुण्डरीकवनानि ललाटपट्टपर्यस्तेनोदंशुना शिखामणिना महेश्वरप्रसादमिव तृतीयनयनोङ्गमेन प्रकाशन्नावर्जितकर्णपल्लवलायमानमधुकरः शिवसेवासमुन्मूलिताशेषपापपल्लव-मुच्यमान इवदूरादवनतः प्रणाममभिजातञ्चकार।

आचार्योऽप्यागच्छतात्रोपविशतेति शार्दूलचर्मात्मीयमदर्शयत्। उपदर्शितप्रश्रयस्तु राजा मत्तकलहंसगङ्गदस्वर सुभगां मधुरं मधुरसमयीं महानदीमिव प्रवर्तयन् वाचं व्याजहार।

भगवन्नार्हसि मामन्यनृपस्वलितैः खलीकर्तुम्। अशेषराजकोषेक्षितायाः हतलक्ष्म्याःस्वत्वयं शिलावराधो द्रविणदौरात्र्यंवा यदेवमाचरति मयि गुरुः। अभूमिः खल्वथसुपचाराणाम्। अलमतियम्त्रणया दूरस्थितोऽपि मनोरथशिष्योऽयं जमो भगवतः माननीयञ्च गुरुवचनं नोल्लङ्घनमर्हति गुरोरामनम्। आस्तां तत्रनवन्त एवात्र इति व्याहृत्य परिजमोपनीते वासमि निषसाद।भैरवात्रार्व्वोऽपि प्रीत्या नातिक्रमणीयं नृपवचन मनुवर्तमानः पूर्ववत्तदेवव्याघ्राजिनमभजतआसीने सराजपरिजने शिष्यलोको समुचितमर्षादिकं चक्रे। क्रमेण नृपमाधुर्यहृतान्तःकरणःशशिकरनिकरविमलदशनदीधितिः सरन्तीः साक्षात् शिवभक्तीरिव दर्शयन्युवाच। तात ! तत्रसृषैव यदमेके कथयन्ति गुणानां गौरवम्। सकलसम्पश्यात्रमसि। विभवानुरूपास्तुतिप्रतिपत्तयः। जन्मनः प्रभृति अदत्तदृष्टिरस्मि स्वाषतेयेषु। यतः सकलदोषकलानलेन्धनैर्धनैरविक्रीतं क्वचिच्छरीरमस्ति। भैक्षमम्बर्द्धितासन्ति प्राणाः दुर्गृहीतानि कतिचिद्विद्यन्ते विद्याक्षराणि भगवच्छिवभट्टारकपादसेवातमुषार्जिताकियत्यपि सन्निहिता पुण्यकणिकास्वीक्रियतां यदत्रोपयोगार्हम्। प्रतनुगुतवणतवगृह्याणि कुसुमानीव भवन्ति मनांसि सताम्।

अपिच। विद्धन्! समन्तात् श्रूयमाणाः शब्दा इव मुखयन्ति माधवः। सुधीरेऽपि मनसि यशांसि कुर्वन्ति विवरं विशतः कुतूहलस्य फेनधवलैः स्रोतोभिरिव नीयमानो गुणैरातीतोऽस्मि कल्याणिन इति। राजा तु तं प्रत्यवादीत्। भगवन्ननुक्तोऽपि शरीरादौ साधूनां स्वामिन एव प्रणयिनः युस्मद्दर्शनादुपार्जितमपरिमितं पुण्यजातं कृत मनेनागमनेनेव स्पृहणीयपदमारोपितोऽस्मि गुरुणेति विविधाभिश्च कथाभिश्चिरंस्थित्वा गृहमगात्। अन्यस्मिन्दिवसे भैरवाचार्य्योऽपिराजानं द्रष्टुमुपाययौ। तस्मै स राजा सान्तःपुरं सकोशं सपरिजनमात्मानन्निवेदितवान्।

स विहस्योवाच। तात! क्व विभवाः क्व वयं वनवर्द्धिताः धनोष्ममामुत्थापयतिलतेव तपस्विताखद्योतानामिवास्माकमि- यमेवापरोपतापिनी राजतेजस्विता। भवादृशाएव भाजनं विभूतेरितिस्थित्वा कञ्चित्कालं जगाम। परिव्राट्तुतेनैव क्रमेण पञ्च राजतानि पुण्डरीकाण्युपायनीचकार एकदा तु श्वेतकर्पटप्रावृतं किमप्यादाय प्राविशत्। प्रविश्य च पूर्ववत् स्थित्वा मुहूर्तमब्रवीत्। महाभाग! भवन्त माह भवान् यथा अस्मच्छिष्यः पातालस्वामिनां ब्राह्मणायनस्तेन ब्रह्मराक्षसहस्तादपहृतो महासिरट्टहासनामा सोऽयं भवद्भुजयोग्यो गृह्यतामित्यभिधायापनीय कर्पटाच्छादनात् परिवारादुपरि चकर्ष शरङ्गगनमिव पिण्डतान्नीतं कालिन्दीप्रवाहमिव स्तम्भितजलं जिगीषया कृष्णकोपितं कालियमिव कृपाणताङ्गतं लोकविनाशनाय प्रकटितधारासारं प्रलयकालमेघनिर्मितं कृतान्तकोपानलतप्तेनेवायमा घटितमतितीक्ष्णतया पवनस्पर्शेनापि द्विधेवक्वणन्तं मणिसभाकुट्टिमपतत्प्रतिबिम्बच्छलेन्मत्मानमपि द्विधेव पाटयन्तमरिशिरच्छेदलग्नैः कचैरिवकिरणैः करालितधारं मुहुर्मुहुस्तड़िदुन्मेषतरलैः प्रभाचक्रस्फुरितैर्जर्जरितातपं खण्डशश्चिन्दन्तमिवदिवसं कटाक्षमिवकालरात्रेःकर्णोत्पलमिव कालस्यागारमिवकोपस्वालङ्कारमिवाहङ्कारस्य कुलमित्वं क्रौर्यस्य दोहलन्दर्षस्य सहायं साहसस्यामात्यं मृत्योरागमनमार्गमलक्ष्म्याःनिर्गमनमार्गं कीर्तेःकृपाणं अनतिस्तुतं गृहीत्वा करेणायुधं प्रीत्या प्रतिमानिभेनालिङ्गन्निवसुचिरं ददर्श।

सन्दिदेश च वक्तव्योभगवान् परद्रव्यग्रहणावज्ञादुर्विदग्धमपि मे मनो युष्मद्विषये न शक्नोति वचनव्यतिक्रमव्यभिचारमाचरितुमिति। परिव्राट् तु गृहीते तस्मिन् परितुष्टः स्वस्ति भवते साधयामीत्युक्त्वानिरयासीत्। नृपतिस्तु प्रकृत्या वीररसानुरागितेनकृपाणेन करतलगतां मेदिनीममन्यत अथ व्रजत्सु दिवसेषु एकदा तु भैरवाचार्यो राजामुपहासोपग्रहमवादीत्। तात! स्वार्थालसाः परोपकारदक्षाश्चप्रकृतयो भवन्ति भव्यानां भवादृशामर्थिदर्शनं महोत्सवः प्रणयनमाराधनम् अर्यग्रहगामुपकारः भूमिरसि सकललोकमनोरथानां येनाभिधीयसे श्रूयताम्। भगवतो महाकालहृदयनाम्नोमन्त्रस्य कृष्णासृगम्बरानुलेपनाकल्पेन कल्पकथितेन महाभैरवादृतेन महाश्मशाने जपकोथ्याकृतसेवोऽस्मि तातस्य च वेतालसाधनादसाना कार्यसिद्धिः। असाहसैश्चसादुरवापा त्वञ्चालमस्मिन् कर्मणि। त्वयि गृहीतभारे भविव्यन्त्वपरे सहायास्त्रयः। एकएवास्माकं बालमित्र टिट्टिभनामा मस्करी यो भगवन्तमुपतिष्ठते द्वितीयःपातालस्वामी। अपरोऽपि मच्छिष्य एव कर्णतालनामा द्रविडः। यदि च साधुं मन्यसे ततोऽनीयत दिङ्नागहस्तदीर्घोगृहीताट्टहासो निशामेकद्दिङ्मुखागतां बाहुरिति कृतवचसि तस्मिन्नन्धकारप्रविष्ट इव दृष्टदीपप्रकाशः प्राप्तोपकारावकाशः प्रमुदितेनात्मना नरेन्द्रः समभाषत भगवन्ननुगृहीतोऽस्मि। अनेन शिष्यजनसामान्येन निर्देशेन कृतपरिग्रहमात्मानमवैमीति। ननन्द च तेन नरेन्द्रव्याहृतेन भैरवाचार्यश्चकार च सङ्केतम्। अस्या मेवागामिन्यामसितपक्षचतुर्दशी ज्ञपायामस्यामेव वेलायाममुष्मिन्महाश्मशानसमीपभाजि शून्यायतने शस्त्रद्वितीयेनायुष्मता द्रष्टव्योऽयमिति।

अथातिक्रान्तेषु तेष्वहःसु प्राप्तायान्तस्यां कृष्णपक्षचतुर्दश्यांशैवेन विधिना दीक्षितःक्षितपालो नियमवानभूत्। कृताधिवासञ्च सम्पादित गन्धधूपदीपमाल्यादिपूजं खङ्गमट्टहासमसिं सहायमकरोत्। ततः परिण्योदिवसे केनायसा कर्मसाधनाय कृतरुधिरबलिविधानास्विवलोहितायमानासुदिक्षु रुधिरवलिलम्पटासु वेतालजिह्वास्विव लम्बमानासु रविदीधितिषु नरेन्द्रानुरागेणेव गृहीतापरदिशिस्वयमेवदिक्पालिताञ्चिकीर्षति सवितरि यातुधानीष्विव वर्धमानासु तरुच्छायासु पातालतलवासिषु विघ्नाय दानवेष्विवोत्तिष्ठत्सु तमोमण्डलेषु नभसि पुञ्जी भवति रौद्रं कर्म दिदृक्षमाण इवनक्षत्रगणे विगाढायां शर्वर्य्यां सुप्तजनस्तिमिते निशीथे राजा सान्तःपुरं परिजनं च वाचयित्वा वामकरस्फुरत्फलको दक्षिणकरेणोत्खातं खङ्गमट्टहासमादाय विसर्पता खड्गप्रभापटलेन नीलांशुकपटेनेव दर्शनभयाकुण्ठितनिखिलगात्रयष्टिरनादिष्टयाप्यनुगम्यमानो राजलक्ष्म्यापृष्ठतः परिमललग्नमधुकरवेणिकव्याजेन केशेष्विवकार्यसिद्धिमाकर्षन्नेकाकी नगरान्निरगात् अगमत् देशम्।

अथ प्रत्युज्जग्मुस्ते त्रयोऽपि द्रौणिकृपकृतवर्माण इवसौप्तिके सन्नद्धाः स्नाताः स्वग्विणो गृहीतविकटवेषाः कुसुमशेखरसञ्चारिभिः क्रियमाणमन्त्रशिखाबन्धा इव कूजह्निः षट्चरणैरुष्णीषपट्टकान् ललाटमध्यघटितविकटस्वस्तिकग्रन्थीन्महामुद्राबन्धानिव धारयन्तो मूर्द्धभिरेकश्रवणवित्ततविमलदन्त-प्रत्रप्रभालेपधवलकपोलैर्मखैरापिवन्त इवनिशाचरापचयचिकीर्षया शार्षरमन्धकार मितरकर्णावलम्विनां रत्नकुण्डलानामच्छाच्छया रुचा रोचन्त एव मन्त्रपरिहप्तया समालब्धान् स्वप्रतिविम्बगर्भान् कर्मसिद्धये दत्तपुरुषोपहारानिव कलयन्तो निशितनिखिंशरश्मिमुक्तानसीमन्तिततिमिरामात्मीयदिशिभागसंरक्षणाय त्रिधेव त्रियामां पाटयन्तः सार्द्धचन्द्रैःकलधौतबुद्वुदावलीतरलतारागणैर्दिव इव पुरुषासिधारामिकृटैःखण्डैर्सृहीतैश्चर्मफलकैरकाण्ड एव शर्वरीमपरामर्पयन्तः काञ्चनशृङ्खलाकलापनियमितनिविडतिष्माणाधोवद्धासिधेनवःटिट्टिभकर्णतालपातालस्वामिनः निवेदितवन्तश्चात्मानम्

अवनिपतिस्तु कोऽत्र क इति त्रीनपृच्छत्। आचचक्षिरे च स्वं स्वं नाम त्रयोऽपि ते। तैरेवानुगम्यमानो जगाम तां बलिप्रदीपालोक- जर्जरितगुग्गुलधूपगृह्यमाणादिग्विभाणतया विक्षिप्यमाणरक्षासर्षपार्द्धदग्धान्धकारपलायमाननिशामिव समुपकल्पितसर्वोपकरणां स्तब्धाञ्च गम्भीराञ्च साधनभूमिम्। तस्याञ्च कुमुदधूलिधवलेन भस्मना लिखितमरकतमण्डलस्य मध्ये स्थितन्दीप्ततरन्तेजःप्रसरं पृथःपरिवेषपरिक्षिप्तमिव भरत्सवितारं मध्यमानक्षीरोदावर्तमध्यवर्तिनमिव मन्दरं रक्तचन्दनानुलेपिनो रक्तासृगण्वराभरणस्योत्तानशायिनः शवस्योपरि उरस्युपविश्यजातजातवेदसि मुखकुहरे प्रारब्धाग्निकार्यमकृष्णोष्णीषं कृष्णाङ्गरागं कृष्णप्रतिसरं कृष्णप्रवाससङ्कृष्णतिलाहुतिनिभेन विद्याधरत्वतृष्णया मानुषनिर्माणकारणकालुष्यपरमाणूनिव क्षयमुपनयन्तमाहुतिदानपर्यस्ताभिः प्रेतमुखस्पर्शदूषितं प्रक्षालयन्तमिवाशुशुक्षणिं करनखदीधितिभिर्धूमालोहितेन चक्षुषा क्षतजाहुतिमिवहुतभुवि पातयन्तनीषद्विवृताधरपुटपकटितसितदशनशिखरेण दृश्यमानमूर्तमन्त्राक्षपङ्क्तिनेव मुखेन किमपि जपन्तं होमश्रमस्वेदजनप्रतिविम्बिताभिरसिदीचिकाभिर्दहन्तमिव सिद्धये सर्वावयवानामंसावलम्बिना बहुगुणेन विद्याधरराज्येनेव ब्रह्मसूत्रेण परिगृहीतं महाभैरवं भैरवाचार्यमपश्यत्।

उपसृत्य चाकरोनमस्कारं अभिनन्दितश्च तेन स्वव्यापारमन्वतिष्ठत्। अत्रान्तरे पातालस्वामी शातमव्यवीमाशामङ्गीचकार कर्णतालःकौबेरींपरिव्राट् प्राचेतसीम् राजा तु ज्योतिषा त्रैशङ्कवेनाङ्कितां ककुभमलञ्चकार। एवञ्चोपस्थितेषु प्रतिदिशं दिक्पालेषु दिक्पालभुजपञ्जरप्रविष्टे चिस्रञ्चंसाधयति भैरवं कर्म भैरवाचार्ये चिरकृतकोलाहलेषु निष्णातप्रयत्नेषु प्राणन्तेषु प्रत्यूहकारिषु कुणपेषु गलत्यद्धौरात्रसमये मण्डलक्ष्य नातिदवीयस्युत्तरेणाकस्मादेवप्रलयमहावराहदंष्ट्रानिचयमिव दर्शयन्ती मही पपाट। सहसैव च तस्माद्विवराहिग्वारणेत्क्षिप्तइवालानकाललोलस्तम्भो महावराह इव विवरस्कन्धपीदो नरकासुर इव भुवो गर्भादुद्भूतोबलिदानव इव भित्वोत्थितः पात्मलमिन्द्रनीलप्रासादइवोपरिज्वलितरक्तादीप-स्निग्धनीलघननिबिड़कुटिलकुन्तलकान्तमोलिरुन्मो- लन्मालतीमुण्डजालो मङ्गदतया स्वरस्य स्वभावलोहिततया चक्षुषः क्षीव इवयौवनप्रदेन वल्गनचलद्गलदामकः करसंपुटमृदितया मृदा दिङ्नागकुम्भविकटांसकूटौपुनः पुनः पङ्कयन् सान्द्रचन्दनकर्द्दमदन्तैरव्यवस्थास्थासकैः सितजलधरशकलशारित इवशरदाकाशैकदेशैःकेतकीगर्भपाण्डरस्य चण्डातकस्योपरि क्षामपरिकृतकुक्षिः कक्ष्यावद्धं विधाय विलासविक्षिप्तेन धवलव्यायतपालिना पटान्तेन धरणीतलगतेन धार्यमाण इवपृष्ठतः शेषेण स्थिरस्थूलोरुदण्डोम्बूभङ्गबलनभयेनैव मन्थराणि स्थापयत् पदानि निर्भरगर्वगुरुं कथमपि शैलमिव गात्रमुद्वहन्दर्पेण स्वेन मुहुर्मुहुरुरसि द्विगुणीकृतेदोष्णि वामे तिर्यगुत्क्षिप्तेदक्षिणे जङ्घाकाण्डे कुण्डलीकृते च चण्डास्फोटनटङ्कारैः कर्मविघ्ननिर्घातानिव घातयन्नेकेन्द्रियविकलमिवजीवलोकं कुर्वन् कुवलयदलश्यामलःपुरुष उज्जगाम।

जगाद च विहत्य नरंसिंहनादनिर्घोषघोरया गिरा भो! विद्याधरश्रद्धाकामुक! किमयं विद्यामदावलेपःसहायमदोवा। यदस्मिन् जने विधाय वलिं वालिश इवसिद्धिमभिलषसिका ते बुद्धिरियम् एतावता कालेन क्षेत्राधिपतिरस्य मन्नाम्नैव लब्धव्यपदेशस्य नागतस्ते श्रोत्रोपकण्ठं श्रीकण्ठीनाम नागोऽहम्। अनिच्छति च मयि का शक्तिर्ग्रहणस्यापिगगने गन्तुं भूतनाथस्तपस्वी यस्तादृशैः शैवापसदैरुपकरणी क्रियते। लभस्वेदानीं महासुतानरेन्द्रणदुर्नरेन्द्र! स्वस्य तावद्दुर्नयस्य फलमित्यभिधाय निष्ठुरैः प्रकोष्ठप्रहारैस्वीनपि टिट्टिभप्रभृतीनभिमुखमभिधावन् सकराबरणकृपाणान पातयत्।

अथापूर्वाधिक्षेपश्रवणादरिशस्त्रव्रणैरप्यमर्षस्वेदच्छलेनानेकसमारोपितमसिधाराजलमिव वहद्भिरवयवैरपि रोमाञ्चनिभेन मुक्तशरशतशल्यनिकरभरलघुमिवात्मानं रणाय कुर्वद्भिरट्टहासेनापि प्रतिविम्बिततारागणेन स्पष्टदृष्टधवलदन्तमण्डलेनावज्ञया हप्ततेवकथ्यमानसत्वावष्टम्भः परिकरबन्धविभ्रमभ्रामितकरनखकिरचक्रबालच्छलेनव्यपगमाशङ्क्यानागमर्दनमन्त्रमण्डलबन्धेनेव रुद्धं दशदिशोनरनाथं सावज्ञप्रवादीत्। आःकाकोदरकाक! मयि स्थितेराजहंसेन जिह्लेषि बलिं याचितुम्। अमीभिः किं वा पुरुषभावितैभुजे वीर्य न्निवसति सतान्न वाचि। प्रतिपद्यस्वशस्त्रम्।

अयं न भवति अगृहीतशस्त्रे त्वशिक्षितो मे भजः प्रहर्तुमिति नागस्त्वनादृततरमेहि किं शस्त्रेण भुजाभ्याप्तेव भिनद्मि भवतोदर्पम् इत्यभिधाय स्फोटयामास। नरपतिरपि निरायुधमायुधेन युधि लज्जमानोजेतु मुत्सृज्य सचर्मफलकमट्टहासमसिमध्योरु कस्योपरि बबन्ध वाहुयुद्धाय कक्ष्याम् एवं युयुधाते उच्चखानच शिराच्चेत्तुमट्टहाससिम् अपश्यच्च वैकक्ष्यमालामन्तरेणास्य यज्ञोपवीतम्।उपसंहृतशस्त्रव्यापारश्चाब्रवीत्। दुर्विनीतोऽसि ते दुर्न्नयनिर्वाहवीजमिदम्।यतोविस्रब्धमेवाचरसि चापलानि। अनन्तरञ्च सहसैवातिबहलां जोत्स्नां ददर्श। शरदिविकसतां कमलवनानामिव प्राणसमाह्वादिनं गन्धमजिघ्रत्। झटिति न परशब्दमशृणोत् व्यापारयामास शब्दानुसारेण दृष्टिं। अथ करतलस्थितस्यैव वाट्टहासस्य मध्येतड़ितमिव जलधरोदरे स्फुरन्तीं अभयां पिवन्तीमिव त्रियामान्तामरसहस्तां कोमलाङ्गुलिरागराजिजालकानि चरणलग्नानि वेलावालविद्रुमलतावनानीवाकर्षयन्तींकरपङ्कजशङ्कोचाशङ्कया शशाङ्कमण्डलमिव खण्डशःकृतंनिर्मलचरणनखनिवहनिभेन विभ्रतींगुल्फाबलम्विंनूपुरपुटाया स्थितिनिबिड़निगड़कटकाबलिबन्धनामिव परिभ्रश्यागतां वहुविवकुसुमशकुनिशतशोभितात्पवनचलिततनुतरङ्गा-दतिस्वच्छादंशुकादुदधि पलिलादिवोत्तरन्तीम् उदधिजलजन्मप्रेम्ना त्रिवलिच्छलेन त्रिपथगयेव परिष्वक्तमध्यामभ्युन्नतस्तनमण्डलां दृश्यमानदिव्यनागकुम्भामिव ककुभंस्तनशिखरलग्न मैरावतकरशीकरमिव शरत्तारागंणतारहारमुरसादधानां धवलचामरेरिव मन्दमन्दनिश्वासदोलावितैर्हारकिरणैरूपवीज्यमानां स्वभावलोहितेन मदान्धगन्धसिन्धुरकुम्भस्फोटसंक्रान्तसिन्दूरेणेव करद्वयेन द्योतमानां हरणिरः खण्डेन्द्रद्वितीयखण्डेनेव कुण्डलीकृतेन ज्योत्स्नासुचा दन्तपत्रेण दर्शनीयां कौस्तुभगभस्तिस्तबकेनेव श्रवणलग्नेनाशोककिसलयेनालङ्कृतां महता मातङ्गमदमयेन तिलकेनादृश्यमान- च्छत्रच्छायामण्डलेनेवाविरहितललाटामापदतलाच्चन्द्रातपधवलेन चन्दनेनादिराजयशसेव धवलीकृतां धरणीतलचम्बिनीभिः कर्णकुसुममालाभिः सरिद्भिरिव सागराधिष्ठिताभिरधिष्ठितांमृणालकोमलैरवयवैः कमलसम्भवत्वमनक्षरमाचक्षाणां स्वियमपश्यत्।

अरुम्भ्रान्तश्च पप्रच्छ ताम् भद्रे! कासि किमर्थं वा दर्शापदमागतासीति। सा तु स्त्रीजनविरुद्धेन धैर्यावष्टम्भेनाभिभवतीव राजानमभाषतावीर! विद्धि मां नारायणोरःस्थललीलाविहारहरिणींपृथुभरगम्भीरादिराजवंशयशःपताकां सुभटभुजस्तम्भ विलासशालभञ्जिकारणरुधिरतरङ्गिणीतरङ्गक्रीड़ादोहलदुर्लसितराजहंसीं सितनृपच्छत्रतरुणगण्डशिखण्डिनीं निशितशस्त्रधारावन- विभ्रमणविभ्रमसिंहीप्रसिधाराजलकमलिनीं श्रियम्। आगतास्मि तवाधुनाशौर्यरसेन याचस्वेदानीं ददामि तेवरमभिलषितमिति धीराणां त्वं पुनरुक्तः परोपकारः! प्रणम्य तां स्वार्थमभिमुखो भैरचार्यः सिद्धिं ययाचे। लक्ष्मी स्तु प्रीततरहृदया विस्तार्यमाणेन चक्षुषा क्षीरोदकेनेव पर्यस्तेनाभिषिञ्चन्तीव भूपालमेवमस्त्वित्यबंबीत्। अवादीच्च अनेन सत्वोत्कर्षेण भगवच्छिवभट्टारकभक्त्या चासाधारणया भवान् सूर्याचन्द्रमसोस्तृतीयइवाविच्छिन्नस्य प्रतिदिनमुपचीयमानवृद्धेःशुचिसुभगसत्यत्यागौण्डपुरुषकाण्डप्रायस्य महतो राजवंशस्य कर्त्ता भविष्यति। यस्मिन्नुत्पस्यते सप्तद्वीपान्तराणां भोक्ता हरिश्चन्द्र इव हर्षनामाचक्रवर्ती त्रिभुवनविजिगीषुर्मान्धातुर्द्वितीयः। यस्यैवं श्रीः करकमलमपहाय स्वयमेव ग्रहष्यति चामरमिति वचमोऽन्ते तिरोवभूव। भूपालतु तदाकर्ण्यसहसैवातिप्नात्रमप्रीयत। भैरवाचार्य्योऽपि तस्या देव्यास्तेन वचसाकर्मणा च सम्यगुपपादितेन रुद्य एवकुन्तलीकवची किरीटी कुण्डली हारी केयूरी मेखली खड्गीच भूत्वा विद्याधरत्वमाप प्रोवाच राजानम्।

अदूरव्यापिनः फाल्गुचेतसामलसानां मनोरथाःसतान्तु विस्तारवन्तः स्वभावेनैवोपकृतामिव स्वप्नोऽप्यसम्भावितामिमांदातुं दक्षिणां क्षमोऽन्यो भवन्तमपहाय सम्पत्कणिकामपि प्राप्य कुलटेव लघुप्रकृतिस्वतिमुपयामि यानि तदीयैर्गुणैरुपकरणीकृतस्य त्वत्त एव लज्जात्मलाभस्य निर्लज्जतेयमस्य मूढहृदयस्य यदिच्छामि येन केनचित् कार्यलवोपपादनोपयोगेन स्मारचितुमात्मानमिति प्रत्युपकारदुष्प्रवेशास्तु धीराणांहृदयावष्टम्भाः। यतस्तु राजा भवत्सिद्ध्यैएव परिसमाप्तकृत्योऽस्मि साधयतु मान्यो यथा समीहितं स्थानमिति प्रत्याचचक्षे।

राजा तथोक्तश्च भूभुजंजिगमिषुः सुचिरमालिङ्ग्यटिट्टिभादीन् कुवलयवनेनेवावश्यायशीकरस्राविया सास्रेणचक्षुषा वीक्षमाणः क्षितिपतिं पुनरुवाच। तात! किं ब्रवीमि यामोति न स्नेहस्रदृशंत्वदीया ग्राहा इतिपुनरुक्तम् गृह्यतां शरीरमिति व्यतिरेककरणम् तिलशःक्रीतावयवमिति नोपकारातुरूपम् बान्धवोऽसीति दूरीकरणम् त्वयि स्थितं हृदयमित्यप्रत्यक्षम् त्वद्विरहकारिणीयन्त्र सिद्धिरित्यश्रद्धेयं निष्कारणास्तवोपकारा इति अनुवादाः स्मर्तव्या वयमित्याज्ञा सर्वदा कृतघ्नालापेषु असज्जनकथासु च चेतसि कर्तव्योऽयं स्वार्थपरोजन इति। समुत्पपात च वेगच्छिन्नहारोच्चलितमुक्ताफलनिकरतारागणं गगनतलम् सीमन्तितगृहग्रामःसिद्ध्युचितं धाम ययौ।

श्रीकण्ठोऽपि स्वामिन्! पराक्रमक्रीतः कर्तव्येषु नियोगेनानुग्राह्यो ग्राहितविनयोऽयं परिजन इत्यभिधाय राजानुमतो यत उदितः स देवभूयो भुवो विवरं विवेश। नरपतिस्तु क्षीणभूयिष्ठायां रजन्यां प्रवातुमारब्धेप्रबुद्ध्यमानकमलिनीनिश्वाससुरभौ वनदेवताकुचांशुक्तहरणपरिहासात् स्वेदिनीव सावश्यायशीकरेपरिमलावकृष्टमधुकरे कुमुदिनीनिद्रावाहिनि निशापरिणतिजडे तुषारलेशिनि वनानिले विरहविधुरचक्रवाकचक्रनिश्वसितसन्तापितायामिवापरजलनिधिमवतरन्त्या-न्त्रियामायां साक्षादागतलक्ष्मीविलोकनकुतूहलिनीष्विवसमुन्मीषन्तीषु नलिनीषून्निद्रपक्षिणि क्षरति सकुसुमरमिव तुहिनकरणनिकरमृदुपवनलासितलते काननेकमललक्ष्मीप्रबोधमङ्गलशङ्खेष्विव रसत्स्वन्तः प्रबुद्धध्वनिद्विरेफेषु मुकुलायमानेषु कुमुदवनेषु उज्जिहानरविरथवाजिविसृष्टैःप्रोथपवनैः प्रोत्सार्यमाणास्विववारुण्यां ककुभि पुञ्जीभवन्तीषु श्यामलताकलितासु तारकासु मन्दरशिखराश्रयिणि मन्दानिलविलुलितकल्पलतावनकुसुमधूलिविच्छुरित इव धूसरी भवति सप्तर्षिमण्डले सुरवारणाङ्कुश इव च्युते गलति तारामये मृगे त्रीनपि टिट्टिभादीन् गृहीत्वा नागपज्जनव्यतिकरमलीमसे अतिशुचिनि वनपयसि प्रक्षाल्याङ्गानि नगरं विवेश।

अन्यस्मिन्नहनि तेषामात्मानमन्तः स्नानभोजनाच्छादनादिना प्रीततरं कृत्वा कतिपयदिवसापगमे च स परिव्राट् भूभुजा वार्यमाणोऽपि वनं ययौ पातालस्वामिकर्णतालौ तु शौर्यानुरक्तौतमेव स्वामिनं सिषेवति। सम्पादितमनोरथातिरिक्तविभवौ च सुभटमण्डलमध्ये निकृष्टमण्डलाग्रौ समरमुखेषु प्रथमोपयुज्यमानौ कथान्तरेषु चान्तरान्तरा समादिष्टौ राज्ञा विचित्राणि भैरवार्यचरितानि शैववृत्तान्तानि च कथयन्तौ तेनैव सार्द्धं जरां जग्मतुरिति।

** इति श्रीहर्षचरिते राजवंशावतारस्तृतीयोच्छ्वासः॥३॥**

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725564638Screenshot2024-09-06010019.png"/>

चतुर्थोच्छ्वासः।

**योगंस्वप्नेऽपि नेच्छन्ति कुर्वते न करग्रहम्।
महान्तो नाममात्रेण भवन्ति स्थितयोभुवः॥ **

सकलमहीधृत्कम्पकृदुत्पत्स्यतएकएव नृपवंशे।
विपुलेऽपि पृथुप्रतिमो दन्तइव गणाधिपस्य मुखे॥

अथ तस्मात् पुष्पभूते द्विजव खेच्छया गृहीनिकोनाभिपद्म इव पुण्डरीके क्षणाल्लक्ष्मीपुरःसरो रत्नसञ्चय इव रत्नाकरात् गुरुबुधकविकलापतेजस्वि भूनन्दनप्रियोग्रहगणइवोदयस्थानात् महाभारवहनयोग्यः सागर इव सगरमभावाद्दुर्जयबलसनाथो हरिवंश इव शूराग्निर्जगामराजवंशः। यस्मादविनष्टधर्मधवलाःप्रजाः सर्गा इव कृतमुखात् प्रतापाक्रान्तभुवनाः किरणा इव तेजोनिधेर्विग्रहव्याप्तदिङ्मुखाः गिरय इव भूभृत्प्रभावात् धरणी धारणक्षमाः दिग्गजा इव ब्रह्मकरादुत्थितात् पातुमुद्यता इवजलधरा इव वनागमादिच्छाकलप्रदायिनः कल्पतरव इव नन्दनात्सर्वभूताश्रयाश्च रूपविकारा इव श्रीधरादजायन्त राजानः। तेषु चैवमुत्पद्यमानेषु क्रमेणोदपादि हुणहरिणको राजाधिराजः। यो राज्याङ्गसङ्गिन्यभिषिच्यमान एव मलानीव धनानि मुमोच यः परकीयेनापि कातरवल्लभेन रणमुखे तृणेनैव धृतधौतासिप्रतिविम्बितेनात्मानमप्यदूयत समितिषु सहायेन। यो रिपूणां पुरः पृथुनेषु धनुषापि नमता अतिमानसेनाखिद्यच्चञ्चलामप्यन्तर्गतां परिमितरिपुशरशतशङ्कुकीलितामिव निश्चलतामुवाह राजलक्ष्मीम्।

यश्चसर्वासु दिक्षुसद्मीकृतसरित्तटवटविटपाटवीतरुणतृण गुल्मवल्मीकगिरिगहनैर्दण्डयात्रापथैः पृथुभिर्भृत्योपभोगाय व्यभजतेव बहुधा वसुधाम्। यञ्चालब्ध युद्धदोहलमात्मीयोऽपि सकलरिपुसमूहसमुत्सारकः परकीय इव तताप प्रतापः। यस्य च वह्निमयोहृदयेषुजनमयो लोचनपटेषु मारुतमयः श्वसितेषु क्षमामयो योगेष्वाकाशमयः शून्यतासु पञ्चमहाभूतमयी मूर्तइवादृश्यत निहतप्रतिसामन्तान्तःपुरेषु प्रतापः। यस्य चाप्तेषु भृत्यवर्गेषु प्रतिविम्बितेव तुल्यरूपा समलक्ष्यत लक्ष्मीः। तथाच। यस्य प्रतापाग्निना भूतिःशौर्योष्मणा सिद्धिरसिधाराजलेन वंशवृद्धिः शस्त्रव्रणमुखैः पुरुषकरोक्ति र्धनुर्गुणकिणेन करगृहीतिरभवत्। यो वैर मुपायनं विग्रहमनुग्रहं समरागमनं महोत्सवं शत्रुलाभं निधिदर्शनं अरिबाहुल्यमभ्युदयमाहवाह्वानं वरप्रदान मवस्कन्दपातं दृष्टिद्धिं शस्त्वप्रहारपतनं वारिधाराममन्यत। यस्मिंश्चराजनि निरन्तरै र्वूपनिकरैरङ्कं रितमिवकृतयुगेन दिङ्मुखविसर्पिभिरग्निहोत्रधूमैः पलायितकलिना ससुरैः सुररालयै रवतीर्णमिव स्वर्गेण सुरालयशिखरोद्धूयमानैर्धवलध्वजैः पल्लवितमिव धर्मेण बहिरूपचरितविवृष्टसभासचप्रावंशमण्डलैः प्रसृतमिव ग्रामैः काञ्चनमयसर्वोपकरणैर्विभवैर्विकीर्णमिव मेरुणा द्विजदीयमानैरर्थकलशैः फलितमिव प्रजाभाग्यसम्पदा तस्य जन्मान्तरेऽपि सती पार्वतीव शङ्करस्य गृहीतहृदया लक्ष्मीरिव लोकगुरोः स्फुरत्तरलतारकरोहिणीव कलावतः सर्वजननी बुद्धिरिव प्रजापतेर्महाभूभृत्कलोङ्गतागङ्गेव वाहिनी नायकस्य मानसानुवर्तनचतुरा हंसीव राजवंशस्य सकललोकार्चितचरपात्रइव धर्मस्य दिवानिशं मुक्तपार्श्वस्थितस्यारुन्धतीव महामुने हंसीव गतिषु परपुष्टमयीवालापेषु चक्रवाकमयीव पतिप्रेमणि प्रावृण्मयीव पयोधरोन्नतौ मदिरामयीव विलासेषु निधिमयोवार्थसञ्चयेषु वसुधारामयीव प्रसादेषु कमलसमयीव कोशसंग्रहेषु कुसुममयी फलदानेषु सन्ध्यामयीव वन्द्यत्वे चन्द्रमयीव निरुष्मत्वे दर्पणमयीव प्रतिप्राणग्रहणेषु सामुद्रमयीव परचित्तमानेषु परमात्ममयीव व्याप्तिषु स्मृतिमयीव पुण्यवृत्तिषु मधुरमयीव सम्भाषणेष्वस्मृतमयीव तृष्यत्सु दृष्टिमयीव भूतेषु निवृत्तिमयीव सखिषु वेतसमयीव गुरुषु गोत्रवृद्धिरिव विलासानां प्रायश्चित्तशुद्धिरिव स्त्रीत्वस्याज्ञासिद्धिरिवमकरध्वजस्यव्युत्थानबुद्धिरिवरवेर्मनोरथसम्पदिव रामणीयकस्य द्रव्यसम्पत्तिरिवानुरागस्य वरप्राप्तिरिवकान्तेः सर्गसमाप्तिरिव सौन्दर्यस्यायत्तिरिव यौवनस्थानभूवृष्टिरिव धर्मस्य तुष्टिरिव सौभाग्यस्य रूपपरमाणुसृष्टिरिव प्रजापतेःशमस्यापि शान्तिरिव विनयस्यापि विनीतिरिवसंयतिरिव धैर्यस्यापि धृतिरिव विभ्रमस्यापि विभ्रान्तिरिव यशोवती नाम्ना महादेवी प्राणानां प्रणयस्य विभ्रमस्य सुखस्य च भूमिरभूत्।

अस्य वक्षसि नरकजितो लक्ष्मीरिव ललासनिसर्गएव नृपतिरादित्यभक्तो बभूव। प्रतिदिनमुदये स्नातः सितदुकूलवारी धवलकर्पशिराः प्राङ्मुखः क्षितौ जानुभ्यां स्थित्वा कुङ्कुमपङ्कानुलिप्ते मण्डले सवितुःपत्रपद्मरागपात्रनिहितेन स्वहृदयेनेवसूर्यानुरक्तेन रक्तकमलमण्डलेनार्ष्यन्ददौ। अजपच्चजप्यचरितः प्रत्युषसं माध्यन्दिने दिनान्ते चापत्यहेतोः प्राध्वं प्रयतेन मनसा जञ्जपूको मन्त्रमादित्यहृदयं भक्तजनानुरोधविधेयानि भवन्ति देवतानां मनांसि यतः स राजा कदाचित् ग्रीष्मसमये यदृच्छया सितसुधारम्ये हर्म्ये सुष्वाप वामपार्श्वे चास्य द्वितीयशयनीये यशोवती शिखे। परिणतप्रायान्तु श्यामयामामासन्न प्रभातवेलाविलुप्यमानलावण्ये लिलिम्पिषमाणे सीदत्तेजसि तारकेश्वरे कराग्रस्पृष्टकुमुदिनीप्रमोदजन्मनि शिशिरस्वेद इव गलत्यवश्यायपयसिमधुमदमुप्तसीमन्तिनीनिश्वासहतेषु संक्रान्तदशेष्विव घूर्णमानेष्वन्तःपुरप्रदीपेषु राजनि रजनीकरविमलनखप्रतिबिम्बिताभिः सम्बाह्यमान इव तारकाभिर्विस्त्रब्धप्रसारितैर्दिगङ्गनानामिवार्पितैरङ्गैर्मधुसुरभिभिःस्वहस्त-कमल-तालवृन्तवातैरिव निश्वसितैर्मुखश्रिया वीज्यमाने विमलकपोलस्थितेन सितकुसुमशेखरेणेव रतिकेलिकचग्रहावलम्बितेन प्रतिमाशशिविम्बेन विराजन्ती स्वपन्ती देवी यशोवती सहसैवार्यपुत्र! परित्रायस्व परित्रायस्वेति भाषमाणा भूषणरवैर्व्याहरन्तीव परिजनमुत्कम्पमानाङ्ग्यष्टिरुदपतत्।

अथ तेन पृथ्वामपि सर्वस्यामश्रुतपूर्वेण किमुत देवीमुखेन परित्रायस्वेति ध्वनिना दग्ध इव श्रवणयोरेकपद एव निद्रां तत्याजराजा। शिरोभागाच्चकोपकम्पमानदक्षिणकराकृष्टेन कर्णोत्पलादिव निर्गच्छताच्छधारेण धौतासिना सीमन्तयन्निव दिशामन्तरालं व्यवधायकमाकाशमिवोत्तरीयांशुकं विक्षिप्तश्चामरपल्लवेन करविक्षेपवेगगलितेन हृदयेनेव भयनिमित्तान्वेषिणा भ्रमता दिक्षुबलयेन सत्वरावतारितवामचरणा कान्तिकम्पितप्रासादपुरःप्रहितेनासिधारागोचरगतेन शीतमयूखमण्डलेनेव खण्डितेवहारेण विराजमानो लक्ष्मीचुम्बनताब्बूलरसञ्जिताभ्यामिव निद्रया कोपैन चातिलोहिताभ्यां पाटलयन्दिक्पर्यन्तानावन्धकारित त्रिपादकया भ्रकुट्यापुनरिव त्रियामां प्रवर्तयन् देवि! न भेतव्यमित्यभिदधानो वेगेनोत्पपात।

सर्वासु दिक्षुविक्षुप्तचक्षुर्यदा नाद्राक्षीत् किञ्चिदपि तदा पप्रच्छ ताम् भयकारणं अथ गृहदेवतास्विव प्रधावितासु यामिकविलासिनीषु प्रबुद्धे च समीपमायिनि परिजने शान्ते च हृदयोत्कम्पकारिणि साध्वसे समभाषत। आर्यपुत्र! जानामि स्वप्ने भगवतः सवितुर्मण्डलोन्निर्गत्य द्वौकुमारौतेजोमयौ बालातपेन पूरयन्तौ दिग्भागान् वैद्युतमिव जीवलोकं कुर्वाणौकवचिनावङ्गिनौगृहीतशस्त्राविन्द्रगोपरुचो रुधिरेण स्नाताविवोत्तमाङ्गघटमानाञ्जलिना जगता निखिलेन बन्द्यमानौ कन्यकयैकया चन्द्रसूर्याविव सुषुम्ना रश्मितोनिर्गच्छन्त्यातुगम्यमानौ क्षितितलमवतीर्णौ। तो च बलात् मे विलपन्त्याः शस्त्वेणोदरं विदाष्यप्रबेष्टुमारब्धौ। प्रतिबद्वास्मि चार्यपुत्र विक्रोशयन्ती वेषमानहृदयेति तस्मिन्नेव क्षणे राजलक्ष्म्याःप्रथमालापःप्रथयन्निवस्वप्नफलमुपहतोऽमरगण-प्रधानशङ्ख।भाविनींभूतिमिवाभिदवाना दध्वनुरमन्दन्दुन्धुभयः चक्काण च कोणाहतानन्दादिव प्रत्यषनान्दी। जय जीवेति प्रबोधमङ्गलपाठकानामुच्चैर्याचश्चेरुः। पुरुषश्च वल्लभतुरङ्गमं दूरादरे मन्दं मन्दं सुप्तोत्थितः सप्तानां कृतमधुरह्नेषारवाणां पुरोऽस्य तुषारसलिलशीकरं विकिरन्मरकतमिव यवसंवक्ता परवक्ते पपाठ।

निधिस्तरुविकारेण सन्मणीनां स्फुरता धाम्ना शुभागमो निमित्तेन स्पष्टमाख्यायते लोके।

अरुण इव पुरःसरो रविं पवनदइवातिजडो जलागमं
शुभमशुभमथापिवा नृणां प्रथयति पूर्वनिदर्शनोदयः।

नरपतिस्तु तच्छ्रुत्वा प्रियमाणे नान्तःकरणेन तामवादीत्। देवि! किं मुदोऽवसरे विवदसि। समृङ्घास्ते गुरुजनाशिषः पूर्णा नो मनोरथाः। परिगृहीतासि कुलदेवताभिःप्रसन्नस्ते भगवानंशुमाली। न चिरेणातिगुणवदपत्यत्रयलोभेनानन्दयिष्यति भवतीम्। इत्यभिधायावतीर्य च यथा क्रियमाणाः क्रियाश्चकार। यशोवत्यपितु मोषितेन भर्तृभाषितेन ततः समतिक्रान्ते कस्मिंश्चित् कालांशे यशोषत्था देव्या राज्यवर्द्धनः प्रथमं संबभूव गर्भे। गर्भस्थितस्यैव यस्य वासेन पाण्डुतामधत्त जननी। गुणगौरवाक्रान्त्येव गात्रमुद्वोढुन्न शशाक। अमृतरसतृप्तेनेवाहारं प्रति पराङ्मुखीबभूव। शनैः शनैः उपचीयमानगर्भभा रालसागुरुभिर्धारितापि वन्दनाय कथमपि सखीभिर्हस्तावलम्बनेननीयत। विश्राम्यतीशालभञ्जिकेव समीपगतस्तम्भे तस्तम्भे। कमललोभनिलीनैरलिभिरिव धृताबुद्धर्तुनं शशाकचरणोमृणालधवलचरणनखमयूखलग्नैर्भवनहंसैरिव सञ्चार्यमाणा मन्दं मन्दं बनाम मतिभित्तिषु प्रतिमास्वपि हस्तावलम्बलोभेन प्रसारायामास करकमलं। किमुतसखीषु माणिक्यस्तम्भदीधितिमप्यवलम्बितु माचकाङ्क्ष। किं पुनर्भवनलताः समादेष्टुमसमर्थासीत् गृहकार्याणिकर्त्तुं कैवकथा। अश्वानूपुरभारवेदितं चरणयुगलं मनसापि नासहत सौधमारोढुंअङ्गान्यपि नाशक्तोद्वारयितुं दूरे भूवणानिचिन्तयित्वा कीड़ापर्वताभिरोहणमुत्कम्पितस्तनी तत्रास।प्रत्युत्थानेषूभयजानुविहितकरकिसलयापिगर्वादिव गर्भेणावार्यत। दिवसमधोमुखी स्ततपृष्ठसंक्रान्तेन पत्यादर्शनोत्सुकदन्तप्रविष्टेन मुखकमलेन प्रीयमाणो ददर्श गर्भम्।

उदरे तनयेन मनसि भर्त्राधिष्टिता द्विगुणामिव लक्ष्मीमुवाह। पत्युत्सङ्गविमुक्तशरीरा च शरीरपरिचारिकाणामङ्केषु सपत्नीनात्तु शिरःसु च पादौ चकार। अवतीर्णे च दशमे माप्ति सर्वोभूभृत्पक्षपाताय वज्रपरमाणुगिरिभिरिव निर्मितं त्रिभुवनभारवहनसमर्थं शेषफणामण्डलैरिव कल्पितं सकलभूभृत्कन्यकारिणं दिग्गजावयवैरिव विहितमसूत देवी राज्यवर्द्धनम्।

यस्मिंश्च जाते जातप्रमोदामृतमय्यइताभ्यजायन्त प्रजाः। पूरितासंख्यशङ्खरवमुखरं प्रहतपटहशतपटु-रवगम्भीरभेरीनिनान्दनिर्भरभरितभुवनं प्रमोदोन्मत्तमर्त्यलोकमनोहरं मासमेदिवसं महोत्सबमकरोन्नरपतिः अथापरस्मिन्नतिक्रान्ते कस्मिंश्चत्काले कन्दलिनि कुट्मलितकदम्वतरौ रूढतृणस्तम्भे स्तिमिततामरसे विकसितचातकचेतसि मूकमानसौकसि नभसि देव्या देवक्या इव चक्रपाणिर्यशोनत्याहृदये गर्भे च सममेव संवभूव हर्षशतैः शनैरस्याः रुर्वप्रजापुण्यैरिव परिगृहीता भूयोऽपि पाण्डुतामङ्गयष्टिर्जगाम। गर्भारम्भेण श्यामायमानचारुचुचुक चुलिको चक्रवर्त्तिनः पान्तु मुद्रिताविव पयोधरकलशौ स्तन्यार्थमानने निहता दुग्धनदीव दीर्घन्सिग्धधवला माधुर्यमधत्त दृष्टिःसकलमङ्गलाधिष्ठितगात्नगरिम्णेवगतिरमन्दायत मन्दं मन्दं चरन्त्या निर्मलकुट्टिमनिमग्नाः प्रतिबिम्बनिभेन गृहीतपादपल्लवापूर्वसेवामिवारेभे पृथिवी दिवसमयी शयानायाः शयनीयोपाश्रयपत्रभङ्गपुत्रिकाप्रतिमाविमलकपोलो- दरगता प्रसवसमयं प्रतिपालयन्ती लक्ष्मीरिवालक्ष्यत। क्षपासु सौधाग्रहताया गर्भोन्माथसुक्तांशुके स्तनमण्डले संक्रान्तमुडुपतिमण्डलमुपरिगर्भस्य श्वेतातपत्रमिव केनापि धार्यमाणमदृश्यत। सुप्ताया वासभवनभित्तिलिखितचित्रचामरग्राहिणोऽपि चामराणि चालयाञ्चक्रुः। स्वप्नेषु करधृतकमलिनीपलाशपुटसलिलैश्चतुर्भिरपि दिक्करिभिरक्रियताभिषेकः। जनो जयशब्दमसकृदजनयत्। प्ररिजनाह्नानेष्वाज्ञापयेत्यशरीरवाचोविश्वेरुः। क्रीड़या विना सहताज्ञाभङ्गम्।

अपिच चतुर्णामप्यर्णवानामेकीकृतेनाम्भसा स्नातुंवाच्छा बभूव। वेलावनलतागृहोदरपुलिनपरिसरेषु पर्यटितुं हृदयमभिलज्ञाष आत्ययिकेष्वपि कार्येषु सविभ्रमं भ्रुलता चचाल। सन्निहितेष्वपि मणिदर्पणेषु समुत्खाते खङ्कपट्टं विक्षितुं व्यसनमासीत्। उत्मारितवीणा स्त्रीजनविरुद्धा धनुर्ध्वनयः श्रुतावसुखायन्त। पञ्जरकेसरीषु चक्षुररमत।गुरुप्रणामेष्वपि स्तम्भितमिव शिरः कथमपि ननाम। संख्यश्चास्याः प्रमोदविस्फारितै र्लोचनैरासन्नमहोत्सवस्थाननिषणाश्चमहान्तोविविधौषधिधरा भिषजोभूधरा इव भुंवोभृतिञ्चकुः। पयोनिधीनां हृदयानीव लक्ष्म्यासहागतानि ग्रीवासुत्रग्रन्थिषु प्रशस्तरत्नान्यबत्र्यन्त। ततः प्राप्त ज्यैष्ठाह्नेयेमासि बहुलपक्षद्वादश्यामतीते प्रदोषसमये समारुरुक्षति क्षपां यौवने सहसैवान्तःपुरे समुदपाति महोत्सवः। कोलाहलः स्त्रीजनस्यनिर्गत्य च ससम्भ्रमं यशोवत्याः स्वहृदयनिर्विशेषाया धात्याः मुता सुयात्रेतिनाम्ना राज्ञः पादयो प्रणिपत्य देव! दिष्ट्यावर्धसेद्वितीयसुत्रजन्मनेति। व्याहरन्ती पूर्णपात्रं जग्राह।

अस्मिन्नेवावसरे राज्ञः परममन्मतः शतमम्बादितातीन्द्रियादेशदर्शितप्रभावसङ्कलितः ज्योतिषि सर्वासां गृहसहितानां पारदृश्वा सकलगुणाकमध्ये हितोऽहितश्च त्रिकालज्ञानभाक् भोजकस्तारकोनाम गणतः समुपसृत्य विज्ञावितवान्। देव! श्रूयते मान्धाता किलैवं विधे व्यतीपातादि सर्वदोषाभिषङ्गरहितेऽक्ति सर्वेषूच्चस्थानस्थितेष्वीदृशि लग्ने लेभे जन्म। अर्वाक्कृतोस्मिन्नन्तराले पुनरेवं विधे योगे चक्रवर्तिजगनेनाजनिजगतिकश्चिदपरः सप्तानां चक्रवर्तिना मग्रणी सप्तानां चक्रवर्तिचिह्नानां भाजनं सप्तानां सागराणां पालयितासप्तानां महारत्नानपात्रंसप्ततन्त्राणां सर्वेषां प्रवर्तयिता सप्तसप्तिसमःसुतोऽयं देवस्य जात इति अत्रान्तरे स्वयमेवानास्मापितास्तारं मधुरं शङ्खा विरेसुः।अताड़ितोऽपि दिक्षुक्षुभितजलधिध्वनि- धीरञ्जुगुञ्जुरभिषेकदुन्दुभयः। अनाहतान्यपि मङ्गलतुर्याणि रेणुः। सर्वभुवनाभयघोषणापटह इव दिगन्ते वभ्राम तुर्यपतिशब्दः। विधुतकेसरसटाश्च साटोपगृहीतदूर्वापल्लवकवलप्रशस्तैः मुखपठैः सममूह्रेषन्त हृष्टवाजिनः सलीलमुत्क्षिप्तैर्हस्तपल्लवैर्भ्रमन्त दूव श्रवःसुभगञ्जगजुर्गजाः।ववौ चिराच्चक्रावुधमुत्सृजन्त्याः स्त्रियोनिश्वायइव सुरतकुसुमामोदसुरभिर्दिव्यानिलः। यज्वनां मन्दिरेषु प्रदक्षिणशिखाकलापाः कथितकल्याणागमाः प्रज्वलन्तु अनिन्धनावैतानबह्नयः। भुवःस्थलास्तपनीयशृङ्खलाबन्धबन्धुरकलशकोशाः समुदगमन्महानिधयः प्रहतमङ्गलतुयप्रतिशब्दनिभेन दिक्षु दिक्पालैरपि प्रमोदादक्रियतेव दृष्टिवृद्धिकलकलः। तत्क्षण एव शुक्लवाससो ब्रह्ममुखकृतयुगप्रजापतय एव प्रजाबृद्धये समुपतस्थिरे द्विजातयः। साक्षाद्धर्म एव शान्त्युदकहस्तः प्रादुरभूत् पुरोधाः पुरातन्यः स्थितय इवादृश्यन्तागतबान्धववृद्धाः। प्रलम्वश्मश्रुजालजटिलाननानि बहलमलपङ्कवालकायानि विनश्यतः कलिकालस्य बान्धवकुलानी- वाकुलान्यधावन्त मुक्तानि बन्धनानि। तत्कालापक्रान्तस्य शिबिरश्रेणय इवालक्ष्यन्तलोकलुणिता विपणिवीथ्यः। विलसदुर्म्मुखवामनवृन्दवेष्टिताः साक्षात् जातमात्रदेवता इव बहुबालकव्याकुला नानास्ववर्द्धन्त धात्र्यः। प्रावर्तत विगतराजकुलस्थिति रपहृतप्रतिहारायति रपनीतवेत्रिवेत्रो निर्दोषान्तःपुरप्रवेशः समस्वामिपरिजनो निर्विशेषबालवृद्धः समानशिष्टाशिष्टजनो दुर्विशमत्तामत्त-प्रविभागस्तुल्ययुवतीवेश्याबालाविलो विलासः।

प्रनृत्यत्सकलकटकजनः पुत्रजन्मोत्सवो महान् अपरेद्युरारभ्य सर्वाभ्यो दिग्भ्यः स्त्रीराज्यानीवावर्जितानि असुरविवराणीवापावृतानि नारायणावरोधानीव प्रज्ज्वलितानि अपरामिव महीमवतीर्णानि कुलानि परिजनेन पृथुकरण्डकपरिगृहीतस्नानीयसुमनःस्फटिक- शिलाशकला शुल्ककर्पूरखण्डपरिपूरिताः पात्रीः कुङ्कुमवासभाञ्जिभाजनानि च मणिमयानि सहकारतैलतुद्यत्तनुतरकेसरजटिलानि चन्दनधवलपूगफलपालिदन्तुरदन्तशफरकानि कूजन्मधुकरकुलपीयमानपारिजातपरिमलानि पटलकानि च सिन्दूरपात्राणि च पिष्टातकपात्राणि च लतालम्बमानविकटवीटिकांश्च ताम्बूलवृक्षकान् विभ्राणेनानुगम्यमानानि चरणानि कुट्टनरणितमणिनूपुरमुखरितदिङ्मुखानि नृत्यन्ति राजकुलमागच्छन्ति समन्तात्सामन्तान्तःपुरसहस्राण्यदृश्यन्त।

शनैः शनैरजृम्भतःक्वचिन्नृत्यामुचितचिरन्तमयशोलीनकुलपुत्रालोक्यलास्यप्रथितपार्थिवानुरागः क्वचिदन्तःस्मितक्षिति-पालवीक्षितक्षीवक्षुद्रदासीकृष्यमाणराजवङ्गभः क्वचिन्मत्तकटककुट्टनीकर्णलग्मप्रबुद्धसमन्तनृत्यनिर्भर-हसितनरपतिः क्वचित् क्षितिपाक्षिसंज्ञानिर्दिष्टदुष्टमासेरकगीतिसूच्यमान चौर्य्यरसप्रपञ्चः। क्वचिन्मदोत्कटकुटहारिकापरिष्वज्यमान-जरत्प्रब्राजितजनहासः। क्वचिदन्योन्यस्पर्द्धोद्धुर-विटपेटकारब्धावाच्यवचनयुद्धः क्वचिन्नुपबालबलात्कारनर्त्यमान-नृत्यानभिज्ञान्तःपुरपालभावितभुजिष्यः सपर्वत इवकुसुमराशिभिः सधाराग्रह इव शीधुप्रपाभिः सचन्दनवन इव पारिजातामोदैःसमीहार इवकर्पूररेणुभिः साट्टहास इव पटहैःसामृतमवन इव कलकलैः सावर्त इव रासकमण्डलैः सरोमाञ्च इव भूषणमणिकिरणैः सपट्टबन्धन व चन्दनललाटिकाभिः सप्रसव इव प्रतिशब्दकैःसप्ररोह इव प्रासाददानेरुक्मप्रमोदः।

स्कन्धावलम्बितकेसरमालिनः काम्बोजवाजिन इवास्कन्दतेस्तरलतारकाहरिणा इवोड्डीयमानाः सगरसुता इव खनित्रैर्निर्दयैश्चरणाभिघातै र्दारयन्तो भुवनैकसहस्रसङ्ख्यायाश्चिक्रीडर्युवानः। कथमपि तालावेगचरणसङ्गोमं चक्षमुः क्षमा क्षितिपालकुमाराणाञ्च खेलतामन्योन्यास्फालनैराभरणेषु मुक्ताफलानि फेलुः। सिन्दूररेणुना पुररुत्यन्नहिरण्यगर्भगर्भशोणितशोणमिव ब्रह्माण्डकपालमभवत्। पटवासपाण्डुपटलेन प्रकटितमन्दाकिनीसैकतसहस्रमेव शुशुभे नभःस्थलंप्रकीर्यमाणपिष्टातकपराग- पुञ्जपिञ्जरितात तपाभुवनक्षोभ्रशीर्णपितामहकमलकिञ्जल्कराजिरञ्जिता इव रेजुर्दिवसाः। सङ्घट्टितविघट्टितहारपतितमुक्ताफलपटलेषु चस्खालःलोकः स्थानस्थानेषु मन्दमन्दास्फाल्यमानलिङ्गेन शिञ्जानमञ्जुलवेणुना झणझणायमानभल्लरीकेन ताड्यमानतन्त्रपटहकेन वाद्यमानतालालाबुवीणेन झणत्कांस्यकोशीकलितकाहलेन समकालदीयमानोत्तालतालकेनातोद्यानुगम्यमानाः पदेपदे झणझणितभूषण- रवैरपि सहृदयैरिवानुवर्त्यमानलयाः कोकिला इव मदकलकाकलीकोमलालापिन्यो विटानां कर्णामृतान्यशीलरासकपदानि गायन्त्यः मुण्डमालिकाः सकर्णपल्लवाः सचन्दनतिलकाः समुच्छ्रिताभिर्बलयावलीभिर्वाचालिता-भिर्वाहुलतिकाभिःसवितारमिवाभिभूयानन्दयन्त्यः कुङ्कुमप्रसृष्टिरुचिकायाः किशोर्य द्रव बल्गन्त्योनितम्बविलम्बविकटकुरण्डशेखराः प्रदीप्ता इव रागाग्निना सिन्दूरच्छटाच्छुरितमुखमुद्राजासनपट्टिपङ्कय इवाप्रतिहतशासनस्य कन्दर्पस्य मुष्टिप्रकीर्यमाणकर्पूरपटवासपांसुला मनोरथसञ्चरणरथ्या इव यौवनस्योद्दामकुसुमदामोत्ताड़िततरुणजनाः प्रतिहार्य इव महोत्सवस्य प्रचलितपत्रकुण्डला ललन्त्यो लता इवानन्दनन्दनस्य ललितपदहंसकलरवमुखराः समुल्लसन्त्योवीचय इवरागसागरस्य वाच्यावाच्यविवेकशून्या बालक्रीडा इव सौभाग्यस्य घनपटहरवोत्कण्टकितगात्रयष्टयः केतकाइव कुसुमधूलीमुत्किरन्त्यः कर्मालिन्य इव समुत्फुल्लाननकमलाः कुमुदिन्य इवरात्रावजुपजातनिद्रा आविष्टा इव नरेन्द्रवृन्दपरिगृहीताः प्रीतय इव हृदयमपहरन्त्यो गीतय इव रागसुद्दीपयन्त्यः परपुष्टा इवोन्मादमानयन्त्यो मदमपि मदयन्त्वइवानन्दमप्यानन्दयन्त्य इव रागमपि रञ्जयन्त्य इव नृत्यमपि नर्तयमाना इवौत्सुक्यमप्युत्मुकयन्त्य इव कटाक्षेक्षितेषु पिवन्त्य इवापाङ्गशुक्तिभिर्जनेषु संयमन्त्य इव नखमयूखजालैः कोपाभिनयेषु ताड़यन्त्य इवभ्रूलतात्रिभागैः प्रणयसम्भाषणेषु वर्षन्त्य इव सर्वरसान् चतुरचङ्क्रमणेषु विकिरन्त्य इव विकारान् पण्यविलासिन्यः प्रानृत्यन्।

अद्य तु वेत्रिवेत्रवित्रासितजनदत्तान्तरालाः ध्रियमाणधवलातपत्राःवनदेवता इव कल्पतरुतलचारिण्यः काश्चित्स्कन्धोभयपालिलम्बोत्तरीयलग्नहस्सा लीलादोलाधिरूढा इवप्रेङ्खन्त्यः काश्चित्कनककेयूरकोटिपाठ्यमान-पट्टांशुकतरङ्गास्तरङ्गिण्यइव तरच्चक्रवाकसीमन्त्यमानस्रोतसः काश्चिदुद्भूयमानचामरसटालग्नत्रिकण्टकबलितकटाक्षाः सरस्यं इव हंसावकृष्यमाणनीलोत्पलवनाः काश्चिच्चरणच्युतलाक्षारुणस्वेदरससिच्य- मानभवनहंसाः सन्ध्यारागरज्यमानेन्दुबिम्वा इव कौमुदीनरजन्यः काश्चित्कर्णनिहितकाञ्चजकाञ्चीगुणरञ्जितकञ्चक्रविकाराः। कुञ्चितन्तवः कामवागुरा इव प्रसारितबाहुपाशा राजमहिष्यः प्रारव्धनृत्ता विलेसुः।

सर्वतश्च नृत्यतः स्त्रैणस्य गलङ्गिःपादालक्तकैररुणितरागमयीव शुशुभे क्षौणी समुल्लसद्धिस्तनमण्डलैर्मङ्गलकलश- मयइवाभवन्महोत्सवः भुजलतानां विक्षेषैर्मृणालमय इव रराज जीवलोकः समुल्लसद्भिर्विलासस्मितैस्तडिन्मय इवाक्रियत कालः चञ्चताञ्चक्षुषामंशुभिः कृष्णसारमया इवासन्वासराः समुच्चलङ्गिः शिरीषस्तवककर्णपूरैः शुकपिच्छमय इव हरितच्छायो बभूवातपः स्रंसमानैर्धम्मिल्लपल्लवैः कज्जलमयमिवान्तरिक्षम्तान्तरिचम् उचिक्षप्तैर्हस्तपल्लवैः कमलमय्य इव बभासिरे स्सृष्टयः माणिक्येन्द्रायुधानामर्चिषाञ्चाषमय्यइव चकाशिरे रविमरीचयः रणतामाभरणानां प्रतिशब्दैःकिङ्किणमय्य इव शिशिञ्जिरेदिशः जात्याप्युन्मादिन्यइव रमण्यो रेजिरे वर्षियांसोऽपि ग्रहग्रस्ता इव नापत्रेपिरे विद्वांसोऽपि मत्ता इवात्मानं विसस्मरुःनिनर्तिषया सुनीनामपि मनांसि पुस्फुयः सर्वस्वञ्च ददौ नरपतिःदिशि दिशि कुबेरकोशावालुप्यन्त लोकेन द्रविणराशयः।एवच्च प्रवृत्ते तस्मिन्महोत्सवे शनैःशनैः पुनरतिक्रामतिकाले देवेचोत्तमाङ्गनिहितरक्षासर्षपे समुन्मीषत्प्रतापारिनस्फुलिङ्गइव गोरोचनापिञ्जरितवपुषि समभिव्यज्यमानसहजसत्ववहहाकबन्ध-विकटव्याघ्रनखपङ्क्तिमण्डितग्रैवेयकेहृदयोद्भिद्यमानदर्पाङ्कुरद्र-वप्रथमाव्यक्तनल्पितेन सत्यस्य शनैः शनैरोङ्कारमिव कुर्बाणे मुग्धस्मितैः कुसुमैरिव मधुकरकुलानि लोकहृदयान्याकर्षति जननीपयोधरकलशपयः शीकरसेकादिव जायमाने लीलाहंसिताङ्कुरैर्दशनकैरलङ्क्रियमाणमुखकमलके चारित्रइवान्तःपुरेण पाल्यमाने मन्त्रइवासचिव- मण्डलेन रक्ष्यमाणे वृत्त इव कुलपुत्रलोकेनासुच्यमाने यशसीवात्मवंशेन सम्बर्ध्यमाने मृगपतिपोत इव रक्षापुरुषशास्त्रपञ्जरगते धात्रीकराङ्गुलीलग्नेपञ्चषानि पदानि प्रयच्छति हर्षदेवे षष्ठं वर्षमवतरति राज्यवर्द्धने देवी यशोवती तृतीयेन गर्भेणाधन्त नारायणमूर्तिरिव वसुधान्देवी राज्यश्रियम्। पूर्णेषु प्रसवदिवसेषु दीर्घानुरक्तनेत्रोत्पलामुत्पलिनीमिव सरसी हंसमधुरस्वरां शरदमिव प्रावृट् कुसुमसुकुमारावयवां वनराजिभिव मही कनकावदातां वसुधारामिव द्यौः प्रभावर्षिणींरत्नजातामिव वेलालोकजनानन्दकारिणींचन्द्रकलामिव प्रतिपत्सहस्रनेत्रदर्शनयोग्यां जयन्तीमिव शची सर्वभूभृदम्यहर्षितां गौरीमिवतामसूतवती दुहितरम्। ययाचे द्वयोः सुतयोरुपरिस्तनयोरिवैकावलीलतया नितरामराजत जननी।

अस्मिन्नेव तु काले देव्या यशोवत्या भ्राता स्वतनयमष्टवर्षदेशीयमुद्धूयमानकुटिलशिखण्डं खण्डपरशुहूङ्कारधूमलेखानुबन्धमूर्द्धानं मकरध्वजमिव पुनर्जातमेकेनेन्द्रनीलमणिकुण्डलांशुण्यामलितेन शरीरार्द्धणेतरेण लिखण्डमुक्ताफलालोकधवलितेन संवृक्तावतारमिव हरिहलधरयोदर्शयन्तं पीनप्रकोष्ठप्रतिष्ठितपुष्परागलोहवलयं परशुराममिव क्षत्रक्षपणक्षीणपरशुपाशचिह्नितं बालताङ्गतं कर्णसूत्रग्रथितभङ्गुरप्रवालाङ्कुरं हिरण्यकशिपुमिवोरःकाठिन्यखण्डितनरसिंहनखखण्डं पुनर्गृहीतजन्मान्तरं शैशवेऽपि सावष्टम्भंबीजमिव वीर्यद्रुमस्य भण्डिनामानमनुचरं कुमारयोरर्पितवान्। अवनिपतेस्तु तस्योपरि पुत्रयोस्तृतीयस्य नेत्रयोरिवेश्वरस्य तुल्यं दर्शनमासीत्। राजपुत्रावपि सकलजीवलोकहृदयानन्ददायिनौतेन प्रकृतिदक्षिणेन मधुमाधवाविव मलयमारुतेनोपेतौ अतितरां रेजतुः। क्रमेण चापरेणेव भ्रात्राप्रजानन्दनेन सह सम्बर्द्धमानौ यौवनभवनेरतुः।

अथ चन्द्रसूर्य्याविव विस्फुरद्यशःप्रतापातिक्रान्तभवनाभिरामदुर्न्निरीक्षावग्निमारुताविव समभिव्यक्ततेजोबलावेकीभूतौ शिलाकठिनकायबन्धौहिमवद्विन्ध्याविवाचलौमहावृषाविव कृतयुगयोग्यौ वरुणगरुडाविव हरिवाहनविभक्तशरीरौ इन्द्रोपेन्द्राविव गजेन्द्र गामिनौकर्णार्जुनाविव कुण्डलकिरीटधरौपूर्वापरदिग्भागाविवसर्वतेजस्विनामुदयास्तमयसम्पादनसमर्थावनन्ताविवातिमान मासन्नवेलार्गलनिरोधसङ्कटे कुटीरके तैजसः पराङ्मुखींच्छायामपि जुगुप्समानौ प्रतिबिम्वेनापि पादनखलग्नेन लज्जमानौ शिरोरुहाणामपि भङ्गेन दुःखमवतिष्ठमानौ चूडामणिसंक्रान्तेनापि द्वितीयातपत्रेणातपत्रप्रमाणौ भगवती षण्मुखेऽपि स्वामिशब्देनासुखा- यमानश्रवणौ दर्पणदृष्टेनापि प्रतिपुरुषेण दूयमाननयनौशल्याञ्जलिष्वघटनेष्वपि शूलायमानोत्तमाङ्गौ जलधरधृतेनापि धनुषा धूयमानहृदयालेख्यक्षितिभिरप्यप्रणमङ्गिः सन्ताप्यमानचरणौ परिमितमण्डलसन्तुष्टतेजसः सवितुरुदयमप्यवमन्यमानौभूभृदपहृतलक्ष्मीकं सागरमप्यपहसन्तौ बलवन्तमनधिगतविग्रहं मारुतमपि निन्दन्तौहिमवतापि चमरीबालव्यजनवीजितेन दह्यानौ जलनिधीनामपि शरैः खिद्यमानमनसौ चतुःसमुद्राधिपतिं परं प्रचेतसमप्यसह- मानावपहृतच्छत्रान् पीतच्छायानवनिपालान् कुर्वाणौ साधुष्यसेवितप्रसन्नावपि मुखे मधु क्षरन्तौ दुष्टराजवंशानुष्माणौदूरस्थितानपि म्लानिमुपनयन्तौ प्रतिदिवसं शस्त्राभ्यासश्यामिकाकलङ्गमशेषराजप्रतापाग्निनिर्वाणमसीमलिनितमिव करतलमुद्वहन्तौ योग्याकालेष्व- तिधीरैर्धनुर्ध्वनिभिरभ्यर्णोपभोगाय दिग्वधूभिरिवालपन्तौ राज्यवर्धन इति हर्षवर्धन इति सर्वस्यामेव पृथिव्यामाविर्भूतशब्दप्रादु- र्भावौस्वल्पीयसेव कालेन द्वीपान्तरेष्वपि प्रकाशताञ्जग्मतुः।

एकदा तु तौ आहूयभुक्तवानभ्यन्तरगतः पिता सस्नेहमवादीत्। वत्सौ! प्रथमं राज्याङ्गेषु दुर्लभाः सद्धृत्याः प्रायेण परमाणव इव समवायेष्वनुगुणीभूयाद्रव्यं कुर्वन्ति पार्थिवक्षुद्राः। क्रीडारमेन नर्तयन्तो मयूरतान्नयन्ति वालिशाः दर्पणमिवानुप्रविश्यात्मीयां प्रकृतिं संक्रामन्ति पल्लवकाः स्वप्ना इव मिथ्यादर्शनैः सद्बुद्धिं जनयन्तोदर्शयन्ति विप्रलम्भकाः गीतनृत्यहसितैरुन्मत्ततामापादयन्ति उपेक्षिता विकारा इव वातिका श्चातका इवतृष्णावन्तो न शक्यन्ते गृहीतुमकुलीना मानसे मीनमिव स्फुरितमभिप्रायं गृहन्ति जालिकायमपरिकामिवाम्बरे चित्रमालिखन्त्युद्गीतकाः। शल्यं हृदये निक्षिपन्ति मार्गणाः यतः सर्वैरेभिर्दोषानुषङ्गैरसङ्गतौ बहुविधोपाधिभिः परीक्षितौ शुचिविनीतौ विक्रान्तावभिरूपौ मालवराजपुत्रौ भुजाविव मे शरीरादव्यतिरिक्तौ कुमारगुप्तमाधवगुप्तनामानौ भ्रातरौ अस्माभिर्भवतोरनुचरा उचितौ चिन्तितौ।

तयोरुपरि युवाभ्यामपि नान्यपरिजनसामान्याभ्यां भवितव्यम्। इत्युक्त्वा तयोराह्वानाय प्रतिहारमादिदेश न चिराच्च द्वारदेशविनिहितलोचनौराज्यवर्द्धनहर्षवर्धनौप्रतिहारेण सह प्रविशन्तमग्रतो ज्येष्ठमष्टादशवर्षदेशीयन्नात्यु-च्चंनातिखर्वमतिगुरुभिःपदन्यासैरनेकनरपतिसञ्चरणचलानिश्चलीकुर्वाणमिवोर्वीमनवरताभ्यस्तलङ्घनघनोपचयकठिनमांसमेदुरादूरद्व- यान्निष्पतितेनेवानुक्षणजानुग्रन्थिणसूत्रेन तनुजङ्घाकाण्डयुगलेन भासमानमुल्लिखितपार्श्वप्रकाशितकृशिन्ना मध्येन मन्दरमिव सुरासुरभ्रमितवातुकिनिकर्षाक्षीणेनालक्ष्यमाण मतिविस्तीर्णेनोरसा स्वामिसम्भावनानामपरिमितानामवकाशमिव प्रयच्छन्तं प्रलम्वत्य भुजयुगलस्य निमग्नललितैर्विक्षेषै रतिदुस्तरन्तरन्तमिव यौवनोदधिं वामकरकटकमाणिक्यमरीचिमञ्जरीजालिन्या समुद्भिद्यमानप्रतापानलशिखापल्लव एव चापगुणकिणलेखयाङ्कितप्रकोष्ठमालोभिनीमुच्चां तटावलम्बिनीमस्त्रग्रहणव्रतविधृतामरौरवीमिव त्वचं कर्णाभरणमणेरुचं विभ्राणमुत्कोटिकेयूरपत्रभङ्गपुत्रिकाप्रतिबिम्बगर्भकपोलं मुखचन्द्रमसमिव हृदयस्थितरोहिणीक- मुद्वहन्तमचलस्तिमिततारकेण चक्षुषाधोमुखेन शिक्षयन्तमिव लक्ष्मीलाभं तानि च सुखानि पङ्कजवनानि विनयं स्वाम्यनुरागादिवात्मानमुत्तसितकृतंशिरसि धारयन्तन्निर्दयाकर्षणभङ्गभीततया सकलकार्मुकार्पितामिवातिमन्त्रतां प्रकाशयन्तं शैशव एव निर्जितैरिन्द्रियैररिभिरिव संयतैः शोभमानं प्रणयिनीमिवविश्वासभूमिं कुलपुत्रतानुवर्तमानं तेजस्विनमपि शीलेनाह्लादकेन सवितारमिव शशिनान्तर्गतेन राजमान मचलानामपि कायकार्कश्ये गर्धनमिवाचरन्तम् दर्शनकीतमानन्दहस्तेविक्रीणानमिव जनं सौभाग्येन कुमारगुप्तंप्रस्थितस्य तस्यकनीयांसं प्रतिप्रांशुतयागौरवतया च मनःशिलाशैलमिव सञ्चरन्त मनुक्षणमालतीशेखरनिभेन निर्जिगमिषुणागुरुणा शिरसिचुम्बितमिव यशसा परस्परविरुद्धयो विजययौवनयोच्चिरात् प्रथसङ्गचिह्नमिवभ्रमङ्गतकेन कवयन्तमतिधीरतया हृदयनिवेशितां स्वामिभुक्तिमिव निश्चलां दृष्टिं धारयन्त मच्छाच्छचन्दनरसानुलेपेन शीतलं सन्निहितहारोपभारं वक्षःस्थलमनन्तसामन्तसुकान्ति श्रान्तायाः श्रियोविशालं विश्रामशयनशिलातलमिवाचक्षाणम् चक्षुः कुरङ्गैःर्घोणावंशा- वरोहैःस्कन्धपीढंमहिषैः प्रकोष्ठबन्धं व्याघ्रैःपराक्रमं केशरिभिर्गतर्मतङ्गजैः मृगयाक्षपतिशेषै र्भूतैरुत्क्रोशमिवदत्तं माधवगुप्तं ददतुः।

प्रविश्य च तौ दूरादेव चतुर्भिरङ्गैरुत्तमाङ्गेन मां स्पृशन्तौ नमश्चक्रतुः स्निग्धनरेन्द्रदृष्टिनिर्दिष्टामुचितां भूमिं भेजाते मुहूर्त्तञ्च स्थित्वा नरपतिरादिदेश तौ अद्य प्रभृतिभवद्भ्यां निदेशवर्तिभ्यामहर्निशमपास्तपरिवाराभ्यां प्रतिविम्बाभ्यामिवाङ्गभूताभ्यामनयोः कुमारयोश्चलतो स्तिष्ठतोः स्वपतोर्जाग्रतोः क्षणमप्यन्तिकन्नमोक्तव्यम्। अचिराच्चसकलसंकल्पाः कल्पतरव इवाभिमतसफलसम्पत्प्रकर्षविशेषप्रदा भविष्यन्तीति। तदाकर्ण्ययदाज्ञापयति देव इति मेदिनी दोलायमानमौलिभ्यां युगपदभिहितेताभ्यामुत्थाय राज्यवर्द्धनहर्षवर्द्धनौ पितरं प्रणेमतुः तावादाय निर्जग्मतुः। ततश्चारभ्य क्षणमपि निमेषोन्मेषाविव चक्षुर्गोचरादनपयान्तौ उच्छ्वासनिश्वासाविव नक्तन्दिवमभिमुखस्थितौ भुजाविव सतत पार्श्वस्थितौ कुमारयोर्बभूवतुः।

अथ राज्यश्रीरपि नृत्यगीतादिकलासु विदग्धासु सखीषु प्रतिदिन सुपचीयमानपरिचया शनैः शनैरर्चिता परिमितैरेवदिवसैर्यौवनमारुरोह। निपेतुरेकस्यां तस्यां शरा इव लक्ष्यभुवि भूभुजां सर्वेषां लाभाभिलाषाः। दूतसंप्रेषणादिभिश्च तां ययाचिरे राजानः कदाचित् राज्यान्तःपुरप्रासादावस्थितो बाह्यकक्ष्यावस्थितेन पुरुषेण स्वप्रस्थावागतां गीयमाना मार्य्यामशृणोत्।

उद्वेगमहावर्त्तेवातयति पयोधरोद्गमनकालः।
सरिदिव तटमनुवर्षं विवर्द्धमाना सुता पितरम्॥

ताञ्च श्रुत्वा पार्श्वस्थितां महादेवी मुत्सारितत परिजनोजगाद। देवि! तरुणीभूता वत्साराज्यश्रीः। त एतदीयागुणा गुणवतेव क्षणमपि हृदयान्नायाति मे चिन्ता यौवनारम्भे कन्यकानामिन्धनीभवन्ति पितरः सन्तापानलस्यः हृदयमन्धकारयतिमेघदिवसमिव सपयोधरोन्नतिरस्यां केन वा कृतानभिमतास्थितिर्जगति। यदङ्गसम्भूतान्यपत्यान्यङ्कलालितान्येतासां गत्या संस्कृतैर्नीयन्ते। एतानि तानि तानि खल्वद्धनस्थानानि संसारस्य सेयं सर्वाङ्गनापि शनिशोकाग्नेर्दाहशक्तिः। यदेतदपत्यत्वे समानेऽपि जायायां दुहितरि टूयन्ते सन्तः। एतदर्थं सकाल एव वान्यकाभ्यः प्रयच्छन्तः सलिलमश्रुभिः साधव एव तद्भयादक्कतदारपरिग्रहाः परिहृतगृहवसतयः शून्यानि वनान्यधिशेरते मुनयः को नाम सचेताः सहेत विरहमपत्यानां यथायथा समापतन्ति दूतावरणाय वराणां लज्जमानेव तन्तथा तथा नितरां प्रविशति मे हृदयं वराकी किं क्रियते तथापि गृहगतैरनुगन्तव्याएव लोकवृत्तयः। प्रायेण सत्स्वप्यन्येषु वरगुणा एव रज्यन्ते धीमन्तः धरण्यां भूभृन्म्रर्ध्निस्थितो महेश्वरपदन्यासस्तवसकलभुवन नमस्कृनो मौखरो वंशः। तत्रापि तिलकभूतस्यावन्तीवर्मणस्तनुजोऽग्रजो गृहवर्मनामा गृहपतिरिव गाङ्गतं पितरं तुगुणैरेनां प्रार्थयते यदि भवत्या अपि मतिरनुमन्यते तत स्तस्मै दातुमिच्छामीत्युक्तत्रति भर्तरि दुहितृस्नेहकातरहृदया सुलोचना देवी प्रत्युवाच।

आर्यपुत्र! संबर्द्धनमात्रोपयोगिन्यो धात्रीनिर्विशेषाः खल्विहमातरः कन्यकानान्दाने तु प्रमाणमासां पितरः। केवलं क्ववाकृतविशेषस्तु दूरेण तनयस्नेहादतिरिच्यते दुहितृस्नेहः। यथानया यावज्जीवमावयोराधितां प्रतिपद्यते तथार्यं पुत्र एव जानातीति राजा तु जातनिश्चयोदुहितृदानंप्रति समाहूय सुतामपि विदितार्थामकार्षीत्। शोभनदिवसे गृहवर्मणा प्रेषितस्य प्रार्थयितुं पूर्वागतस्य प्रधानपुरुषस्य करे सर्वराजसमक्षं दुहितृदानजलमपातयत्। जातमुदि कृतार्थे च गते तस्मिन्नासन्नेषु विवाहदिवसेषूद्दामदीयमानताम्बूलपटवासकुङ्कु- मकुसुमप्रसारितसर्वलोकं सर्वदेशादिश्यमान-शिल्पसार्थागमनमवनिपालपुरुषगृहीतसमग्रग्रामिणोऽपकरणसम्भारं राजदौवारिकोपनीयमानानेक नृपोपायनमुपनिमन्त्रितोपगतबन्धुवर्गसंवर्गणत्यग्रराजवल्लभलब्धमधुमदप्रचण्डचर्मकारकरपुटोल्लालिकोणपटुविवटनरणमहलपटहं पिष्टपञ्चाङ्गुलमध्यमानोलूखलमुसलशिलाद्युपकरणमशेषा-शामुखावर्जितचारणपरम्परा पूर्यमाणप्रकोष्ठ-प्रतिष्ठाप्यमानेन्द्राणीदैवतं सीताकुसुमविलेपनवासःसत्कृतैः सूत्रधारैराधीयमानविवाहवत् पतन्कुचकरैश्च वर्णसुधाकर्पूरस्कन्धै-रधिरोहिणीसमारूढैर्धबलीक्रियमाणप्रासादप्रतोलिप्रकारशिखरं क्षुस्मक्षाल्यमाणकुसुमसम्भाराम्भः प्लवरज्यमानजनपदपट-पल्लवनिरूप्यमाणयौतकयोग्यमातङ्गतुरङ्गतरङ्गिताङ्गणञ्चाभियुक्तगणकगृह्मामाणलग्नगुणगन्धोद्वाहिहिमकरमुखप्रणाल्या पूर्यमाणक्रीड़ावापीसमूहं हेमकारचक्रप्रक्रान्तहाटवट्टङ्कारवाचालितालिन्दकमुख्यापिता-भिनवभित्तिपात्यमानबहलवालुका-करण्डकलेपाकुललेपकलोकं चतुरचित्रकारचक्रवाललिख्यमानमङ्गलालेख्यं लेप्यकारकदम्बकक्रियमाण-मृस्मयमीनकूर्मकरनालिकेरकदलीपूगवृक्षंक्षितिपालैः स्वयमाबहुकक्षैः स्वाद्वर्पितकर्मशोभा-सम्पादनाकुलैःसिन्दूरकुट्टिमभूमिश्च मसृणयद्भिर्विहितसरसार्पणहस्तविन्यस्तालक्तकपाटलांश्च चूताशोकपल्लवलाच्छित-शिखरानुद्वाहवितर्दिकास्तम्नानुत्तम्भयद्भिः प्रारब्धविविधव्यापारमासूर्योदयाच्च प्रविष्टाभिः सुभगाभिः सुरूपाभिः सतीभिः सुवेषाभिरविधवाभिः सिन्दूररजोराजिरञ्जितललाटाभिर्वरवधूगोत्रग्रहणगर्भाणि श्रुतिमुखानि मङ्गलानि धारयन्तीभिर्बहुविधवर्णदिग्धाङ्गुलीभि र्ग्रीवासूत्राणि विचित्रयन्तीभिश्चलतालेख्यकुशलाभिः कलांश्च विमलांश्च शीतलाशलाजिराणि शराव श्रेणीश्च मण्डयन्तीभि र्भिन्नपुटकार्पासे कुलपल्लवांश्चवैवाहिककङ्क्षणोर्णनाभिसंग्रहांश्च रञ्जयन्तीभिर्वर्णसूत्र घनीतकृतकुङ्कुमकल्कमिश्रितानङ्गरागान् लावण्यविशेषकुन्तिमुखालेपनानि कल्पयन्तीभिस्तक्कोलि-निश्वासजाफलास्फुरत्स्फीतस्फाटिककर्पूर-शकलखचितान्तरालालम्बकमालाश्च रचयन्तीभिः समन्तात्म्यमन्तसीमन्तिनीभिर्व्याप्तं बहुविधभक्तिनिर्माणनिपुणपुराण- मूरन्ध्रीभिर्बध्यमानैर्मद्धैश्चाचारचतुरान्तःपुर-रजकीजनवनितपूजाराजमानरजकरज्यमानैश्चरक्तैश्चउभयपटोपान्तलग्नपरिजनप्रेङ्खोलितेच्छायासु शोष्यमाणैः शुष्कैश्चकुटिलक्रमरूपक्रियमाणपल्लवपरभागैरपरैरारव्धकुङ्क, मपङ्कस्थासकच्छुरणैरपरैरुद्भुजभुजिष्याभुज्य-मानभङ्करोत्तरीयैः क्षौमैश्चवादरैश्च बालतन्तुकैश्चांशुकैश्च निर्मोकनिभैरकठोररम्भानर्भपत्रकोमलै-र्निश्वासहाय्यैःस्पर्शानुमेयैर्वासोभिः सर्वतः स्फुरङ्गिरिन्द्रायुधसहस्त्रैरिव संच्छादितमुज्वलनिचोलकावकुण्ठामानोपधानैर्हं-यतूलशयनीयैश्च तारान्तरमुक्ताफलोपचीयमानैः कञ्चकैश्चानेकोपयोगपाठ्यमानैश्चापरिमितैः पट्टपटीसहस्रैरभिनवरागकोमलर-ज्यमानैश्चपटवितानैः स्तवकनिवहनिरन्तरा- च्छाद्यमानसमस्तपटलैश्च मण्डपैरुच्चित्रपटवेष्ट्यमानैश्चस्तम्मैरुज्वलमणीयञ्चोत्सुकञ्च पर्याकुलञ्च मङ्गलञ्चासीद्राजकुलम्।

देवी तु यशोवती विवाहोत्सुकपर्य्याकुलहृदया हृदयेन भर्तरि कुतूहलेन जामातरि स्नेहेन दुहितरि उपचारेण निमन्त्रितस्त्रीष्वादेशेन परिजने शरीरेण सञ्चरणे चक्षुषा कृताकृतप्रत्यवेक्षणेष्वानन्देन महोत्सवे एकापिबहुधाविभक्तेवाभूत्। भूपतिरप्यपर्युपरि विसर्जितोष्ट्र- वाभीशतजनितजामातृपरितोषः सत्यप्रज्ञासम्पादमदक्षेमुखेक्षणपरे परिजने समं पुत्राभ्यां दुहितृस्नेहविक्लवः सर्वं स्वयमकरोत्। एवञ्च तस्मिन् विधुमंयइवोत्प्रेक्ष्यमाणे काले लक्ष्मीमयइव विजम्भमाणेमहोत्सवे निदानइव सुखस्यफल इवजन्मनः परिणाम इव पुण्यस्य यौवन इव भूतेर्नवराज्यइव प्रीतेः सिद्धिकाल इव मनोरथस्य वर्तमाने काले गण्यमान इव मार्गध्वजैः प्रत्युङ्गम्यमान इव मङ्गलवाद्यप्रतिशब्दकैराहुयमान इव मौहूर्तिकैराकृष्यमाण इव मनोरथैः परिष्वज्यमान इव बधूसखिहृदयैराजगाम विवाहदिवसः। प्रातरेव प्रतिहारैः समुत्सारितनिखिलारिबद्धलोकं विविक्ततरमक्रयित राजकुलम्।

अथ प्रतीहारः प्रविश्य नृपसमीपं देव! जामातुरन्तिकात् ताम्बूलदारकः पारिजातकनामायं प्राप्त इति अभिधाय स्वाकारं युवानमदर्शयत्। राजा तु तं दूरादेव जामातृबहुजमानाद्दर्शितादरो भद्र! बालक! कच्चित् कुशली गृहवर्मेति पप्रच्छ। असौ तु सादरमाकर्णितनरपतिध्वनिर्धावमानःकानिचित्पदान्युपसृत्य प्रसार्य बाहू राजसेवाचतुरो वसुन्धरायान्निघाय मूर्धानमुत्थाय देव! कुशली यथाज्ञापयत्यस्य सूचयति-देवन्नमस्कारेणेति व्यज्ञापयत्। आगमनमात्रनिवेदनामतश्च तं ज्ञात्वा कृतसत्कारं राजा यामिन्याः प्रथमे यामे विवाहःकालात्ययकृतो न यथाभवति दोषस्तथा विधीयतामिति सन्दिश्य प्रतिहारं प्राहिणोत्।

अथ सकलकमलवनलक्ष्मीवधूमुख इव सञ्चार्य समवसितेवासरे विवाहदिवसश्रियःपादपल्लवसंरज्यमाने सवितरि बधूवरानुरागलघुकृतप्रेतलज्जान्विते ष्विवाघटमानचक्रवाकमिथुनेषु सौभाग्यध्वजइवोदयगिरिशिखरेण समुचिप्यत्तमाने वर्धमानधवलच्छाये ताराधिपमण्डले वधूवदनलावण्यज्योत्स्नातमसि प्रदोषे सवितरि उदितमपहन्तीष्विव रजनी- करमुक्तानीतसुखीषु कुमुदिनीष्वाजगाम मुहुर्मुहुरुल्लासितस्फुरच्छ्यावारुण-चामरैर्मनोरथैरिवोत्थित-रागाग्रपल्लवैःपुराधावमानैः पदातैरुत्कर्णकटकहयह्रेषितदीयमानस्वागतैरिव वाजिनां वृन्दैरापूरितदिग्‌भागश्चल-कर्णचामराणाञ्चामीकरमयसर्वोपकरणानां वर्णकबलिनां घण्टाटङ्कारिणां घटाभिर्घटयन्निव पुनरिन्दूदयविलीयमानमन्धकारन्नक्षत्रमालालङ्कतमुखीं करिणीन्निशाकर इव पौरन्दरी- लोकमुत्फुल्लमल्लिका मुण्डमालामध्यासितकुसुमशेखरेण शिरसा हसन्निव सपरिवेषक्षपाकरं कौमुदीप्रदोषमात्मरूपविनिर्जितमकरकेतुकरापहृतेन कार्मुकेणेव कौसुमेन दान्नाविरचितवैकक्ष्यं विलासकुसुमगन्धसौरभभ्रमद्भङ्गकुलकलप्रलापसुभगपारिजात इव जातश्रिया सह पुनरवतारितो मेदिनीनववधूवदनालोककुतूह- लाकृष्यमाणहृदयः पतन्निव मुखेन प्रत्यासन्नेलग्ने गृहवर्मा त्वरितमतरत्।

राजा तु तमुपद्वारमागतञ्चरणाभ्यामेव राजचक्रानुगम्यमानः ससुतः प्रत्युज्जगाम। अवतीर्णञ्च तं कृतनमस्कारं मन्दरमिव माधवः प्रसारितभुजो गाढमालिलिङ्ग यथाक्रमं परिष्वक्तराज्यवर्धनहर्षवर्धनञ्च तं हस्तेन गृहीत्वाभ्यन्तरन्निन्ये स्वनिर्विशेषेणासनदानादिना चैनमुपचारेणोपचचार। न चिराज्य गम्भीरनामा नृपतेः प्रणयी विद्वान् जामातरमुवाच तात! त्वां प्राप्य चिरात् खजुराज्यश्रिया घटितौ तेजोमयौ सकलजगङ्गीयनानी युवकत्यानन्दकारिणौ सोमसूर्यवंशाविव पुष्यभूतिमुखबंशौ प्रथममेव कौस्तुभमणिरिव हरेर्गुणैः स्थितोऽसि हृदयेदेवस्य इदानीन्तु शशिशिरसा परमेश्वरेणापि वोढव्यो जातइत्थेषं वदत्येवं तस्मिन्नुपसृत्य मोहूर्तका देवासीदिति लग्नवेला ब्रजतु जामाता कौतुकगृहमित्यूचुः।

अथ नरेन्द्रणोत्तिष्ठ गच्छेति कथितो गृहवर्मा प्रविश्याभ्यन्तरं जामातृदर्शनकुतूहलिनीनां स्त्रीणां पतितानि लोचनसहस्त्राणि विकचनीलकुवलयवनानीव लङ्घ्यन्नाससाद कौतुकगृहद्वारं। निवारित परिजनश्चप्रविवेश। अथ तु कतिपयाप्तसखीस्वजनप्रमदानाय- परिवारामरुणांशुकावगुण्ठितमुखींप्रभातसन्ध्यामिव स्वप्रभया निष्प्रभान् दीपान् कुर्वाणामतिसौकुमार्ययङ्कितेनेवयौवनेन नातिनिर्भरमुपगूढां साध्वसनिरुध्यमानहृदयदेशदुःखमुक्तै र्न्निभृतायतैः खसितैरपयान्तं कुमारिभावमिवानुशोचन्तीमुत्कम्पिनींपतनभियेव निष्पन्दं ध्यायमानां हस्ततामरसप्रतिपक्षमासन्नग्रहणं शशिनमिव रोहिणी मिव वेपमानमानसामालोकयन्तींचन्दनधवलतनुज्योत्स्नाधन- सञ्चितलावण्यात्कुमुदिनीगर्भादिव प्रसूतां कुसुमामोदनिर्हारियींवसन्तहृदयादिव निर्गतान्निश्वासपरिमलाकृष्टमधुकरांमलयमारुता- दिवोत्पन्नां कृतकन्दर्पानुमरणां रतिमिव पुनर्जातां प्रभाविलासलावण्यसौरभमाधुर्यैः कौतुभमदिराशशिपारिजातासृतप्रभावैः सर्वगुणैरपरामिव सुरासुररुषा रत्नाकरेण कल्पितां श्रियं स्निग्धेन मुक्ताफलवालिकालोकेन सितसिन्दुवारमञ्जरीभिरिव कल्पितकर्णपूराम् कर्णाभरणमरकतप्रभाभरितशाद्वले कपोलतले विनोदयन्तीमिव हरिणींलोचनच्छायामधोमुखीं वरालोकनकौतुकाकुलमुखीन्नमनप्रयत्न सस्वीजनं हृदयञ्चनिर्भत्सयन्तींबधूमपश्यत्।

प्रविशन्तमेव तं हृदयचोरं बध्वा समर्पितञ्जग्राह कन्दर्पः। परिहासस्मेरमुखीभिश्चनारीभिः कौतुकगृहे यद्यत्कार्यते जामाता तत्सर्वमतिपेशलश्चकार।कारितपरिणयनानुरूपवेषपरिग्रहाच्चगृहीत्वा करेण बधून्निर्जगाम।जगाम च नवसुधान्निमन्त्रितागतै स्तुषारशैलोपत्यकामिव त्यम्बकोऽम्बिकाविवाहाहृते र्भूभृङ्गिपरिवृतां केसरसुकुमाराय यवाङ्कुरदन्तुरैः पञ्चास्यैः कलथैरनेकविचित्रैरमन्त्रमुखैश्चमङ्गलहस्ताभिश्चाञ्जलिकारिकाभिरुत्सारितमर्यन्ता मुपाध्यायाधीयमानेन्धनधूमायमानाम्बिप्तन्धुक्षणत्वरितां क्षणिकोपदृष्टद्विजासुपकृशानु विभिहितां नृपहृतहरितकुशां सन्निहितदृषदजिनाव्यसमित्फलिनि वहान्नूतनसूर्पार्पितश्यामलशभीपला- शमिश्रजालहासिनींवेदीमारुरोहच तां दिवसभिव सज्योत्स्नः शशी।

समुत्ससर्प च वेल्लितारुणाशिखापल्लवशिखिनः कुसुमायुध इव रतिद्वितीयोरक्ताशोकस्य समीरम्। हूते च हूतभुजिप्रद्रक्षिणावर्तप्रवृत्ताभिवधूवदनालोकनक्रुतूहलिनीभिरिव ज्वालाभिरेव सह प्रदक्षिणां वभ्राम। पात्यमाने च लाजाञ्जलौनखमयूखधवलिततनुरदृष्टपूर्वबधूवररूपविस्मयस्मेरइवादृश्यत विभावसुः। अत्रान्तरे स्वच्छकपोलोदरसंक्रान्तमनसः प्रतिविम्वितमिव निर्वापयन्ती स्थूलमुक्ताफलमिव बाष्पोदविन्दुसन्दो-हदर्शितदुर्दिनानिर्वेदनविकारं रुदोद बधूः। उदश्रु लोचनानाश्च बधूनासुदपादि महामाक्रन्दः। परिसमापितवैवाहिकक्रियाकलापस्तु जामाता वध्वा समं प्रणनाम श्वशुरौ। प्रविवेश च द्वारपक्षलिखितरतिदैवतं प्रणयिभिरिव प्रथमप्रविष्टैरलिकुलैः कृतकोलाहलमलिकुलपक्षपवनप्रेङ्खोलितैश्चकर्णोत्पलप्रहारभयकम्पितैरिव मङ्गलप्रदीपैः प्रकाशितमेकदेशलिखितेन स्तवकितरक्ताशोकतरुतलभाजा सज्जचापेनतिर्य-ङ्मुकुलितनेत्रत्रिभागेन शरमृजु कुर्वता कामदेवेनाधिष्ठित मेकपार्श्वन्यस्तेन काञ्चनाचमनकेनेतरपार्श्ववर्तिन्या दन्तशफरुकधारिण्या कनकपुत्रिकया साक्षाल्लोक्ष्म्योवोद्दण्डपद्महस्तया सनाथेन स्वास्तीर्णेन शयनीयेन शोभमानं शयनीयशिरोभायस्थितेन कृतकुमुदशोभेन कुसुमायुधसाहाय्यागतेन शशिनेव निद्राकलशेन राजतेन राजतानं वासगृहम्। तत्र च नवबधूकायाः पराङ्मुखप्रसक्तायाः मणिभित्तिदर्पणेषु मुखप्रतिबिम्बानिप्रथमालापाकर्णकौतुकागतग्रहदेवताननानीव मणिगवाक्षेषु वीक्षमाणः क्षणदां नित्येस्थित्वा च श्वशुरगृहे शीतलेन शीलेनासृतमयमिवशशुरहृदये वर्षन्नभिनवोपचारैरपुनरुक्तानन्दमयानि दश दिनानीव नीत्वा दत्त्वा च दौवारिकमिव राज कुले रणरणकं यौतकनिवेदितानीव हृदयानि सर्वलोकस्य कथं कथमपि विसर्जितो नृपेण बध्वा सह स्वदेशमगमदिति।

इति श्रीहर्षचरितेचक्रवर्त्तिजननन्नामचतुर्थ उच्छ्रासः।
—————

पञ्चमोच्छ्वासः।
—————

**नियतिर्विधाय पुंसां प्रथमं सुखमुपरि दारुणं दुःखम्।
कृत्वालोकं तरला तडिदिव वज्रंनिपातयति॥ **

पातयति महापुरुषान् सममेव वहूननादरेणैव।
परिवर्तमान एकः कालः शैलानिवानन्तः॥

अथ कदाचित् राज्यवर्द्धनं कवचधरमाहूय हूणान् हन्तुं हरिणानिव हरिणेशः किशोरमपरिमितबलानुयातं चिरन्तनैरमात्यैः, प्रधानैश्च महासामन्तैः कृत्वा साभिसारमुत्तरापथंप्राहिणोत्। प्रयान्तं च देवोहर्षः कतिचित्प्रयाणकानि तुरङ्गमैरनुवव्राज प्रविष्टे च कैलासप्रभाभासिनींककुभं भ्रातरि निवर्तमाने नये वयसि वर्तमानो विक्रमरसानुरोधी केसरिशरभशार्दूलवराहबहूलेषु तुषारशैलोपकण्ठे- षूत्कर्णमानवनदेवताकटाक्षशारितशरीरकान्तिक्रीड़न्मृगययामृगलोचनः कतिपयान्यहानि वहिरेव व्यलम्बत। चकार चाकर्णाकृष्टभासुरभल्लवर्षी खल्पीयोभिरेव दिवसैर्निश्वापदान्यरण्यानि।

एकदा तु विभावर्व्यास्तुरीये यामे प्रत्युषस्येव स्वप्नबटुलज्वालाषुञ्जपिञ्जरितसकलककुभं दुर्निवारणदावहूतभुजादह्यमानं केसरिणमद्राक्षीत्। तस्मिन्नेव दावदहने समुत्सृज्य शावकानुत्प्लुत्यात्मानं पातयन्तीं सिंहीमपश्यत्। आसीच्चास्यचेतसि लाहेभ्यः कठिनतराः खलु स्नेहमया बन्धनपाशाःयदाकृष्टास्तिर्यञ्चोऽप्येवमाचरन्तीति। प्रबुद्धस्यास्य दक्षिणेतरमक्षिपस्पन्दे। गात्रेष्वकस्मादेवच वेपथुर्विपप्रथे निर्निमित्तमन्तर्वन्धनस्थलाच्चचालेवहृदयं अकारणादेवाजायत गरीयसी दुःखासिका किमिदमिति समुपनतविविधविकल्पविप्रथितमतिरपगतधृति श्चिन्तावनमितवदनस्तिमिततारकेण चक्षुणासमुद्विद्यमानस्थतकमलिनीवनमिव चकार चकोरेक्षणः क्षणं क्षौणीम्। अह्नि च तस्मिन् शून्येनैव चेतसा चिक्रीड़मृगयां आरोहति च हरिहये मध्यमम्भोभवनमागत्य उभयतो मन्दं मन्दं वाह्यमानतनुतालवन्तः क्षितितलविततामतिशिशिरमलयजरसलवलुलितवपुषमिन्दुधवलोपधानधारिणीमवेत्रपट्टिकामधिशयानः साशङ्क एव तस्थौ।

अथ दूरादेव लेखगर्भया नीलरागमेचकरूचा चेलरुचिकयारचितमुण्डमालं श्रमातपाभ्यामारोप्यमाणकायकालिमानमन्तर्गतेन शोकशिखिनाङ्गारतामिव नीयमानमभिद्रुतपदोद्धूयमानधूलिराजिव्याजेन राजवार्त्ताश्रवणकुतूहलिन्या मेदिन्येवानुगम्यमानमभिमुखपवनप्रेङ्खत्प्रविन्ततोत्तरीयकर्पटमान्तवीज्यमानोभयपार्श्वम-तित्वरयाकृतपक्षमिवाशु परापतन्तंप्रेर्यमाणमिव पृष्ठतः स्वादेशेनाकृष्यमाणमिव पुरस्तादायतैः श्रमश्वासमोक्षैः स्विद्यल्ललाटघटमानप्रतिविम्वमानकार्यगौरवादपह्रीयमाणलेखकमिव भास्वता सम्भ्रमात् भ्रष्टैरिवेन्द्रियैः शून्यकृतशरीरं लेखार्पितप्रयोजनगौरवदिवसमपि वर्त्मनि शून्यहृदयतया स्खलन्तमकालमेघशकलमिव पतिष्यतो दुर्वार्त्तावज्जस्य धूमपल्लवमिव ज्वलिष्यतः शोकज्वलनस्य बीजमिवफलिष्यतो दुष्कृतपादपस्य निमित्तभूतं दीर्घाध्वगन्तारङ्कुरङ्गकनामान मायान्तमद्राक्षीत्।

दृष्ट्वा पूर्वामनिमित्तपरम्पराविर्भूतभीति रखिद्यत हृदयेन कुरङ्गस्तु कृतप्रणामः समुपसृत्य प्रथममाननलग्नं विषादमुपनिन्ये पश्चाल्लेखंतञ्च हर्षः स्वयमेवावाचयत् लेखार्थेनैव च सह गृहीत्वा हृदयेन सन्तापमाविग्नरूपोऽभ्यधात् कुरङ्गक! किं ममाद्य तातस्येति स च चक्षुषा वाष्पविन्दुभिर्दुःखेनचाचरैः क्षरद्गिर्युगपदेवाचचक्षे देव! दाहज्वरोमहानिति तच्चाकर्ण्य सहसैवास्य हृदयं पफालकृतमनाच्च जनयितुरायुष्कामोऽपरिमितमणिकनकरजतजातमात्मपरिवर्हमशेषं ब्राह्मणवादकरोत्। अभुक्तवानेवोच्चचाल दापितवानितःपर्य्याणमिति पुरस्थितं शिराकृपाणंविभ्राणं वभाण बुवानं त्वरया च धावमानः परिबर्द्वक्रोपनीतमारुह्य तुरङ्गममेकाव्येव प्रयातु प्रावर्तत।

अथाकाण्डप्रयाणशङ्खक्षुभितन्तु सम्भ्रमात् रज्जीभूतमुखखुरवरभरितसकलभुवनविवरमागत्य सर्वाभ्योदिग्भ्यो धावमानमश्वीयमढौकत।प्रस्थितस्यास्य दक्षिणेतरं प्रथान्तोनाशसुपस्थितं राजसिंहस्य हरिणाः प्रकटयां बभूवुः अशिशिर रश्मिबिम्वाभिमुखश्च हृदयमवदारयन्निव शुष्के दारुणि रेफप्रायं ररास वायसः। कज्जलमय इवबहुदिवससमुचितबहल- मलपटलमलिनिततनु रभिमुखमाजगाम। शिखिपिच्छलाच्छनोदुर्निमित्तैरेभिरनभिनन्द्यमानगमनश्च नितरामाशङ्कत हृदयेन। पितृस्नेहाहितसृहिन्नाच मनसा तत्तदुत्प्रेक्षमाणसुरङ्गमस्कन्धबव्यलक्ष्यंचक्षुरविचलंदधानः समवसितसंकथस्तुष्णीम्भूनेन भूपाललोकेनानुगम्यमानो बहुयोजनसम्मितमध्वानमेकेनैवाह्नासमलम्बत उपलब्धनरेन्द्रवार्त्ताविषण्ण इव नष्टतेजस्यधोमुखी भवति भानुमति भण्डिमुखेन प्राणधिना राजपुत्रलोकेन बहुशो विज्ञायमानोऽपि आहारमकरोत् पुरः प्रतिहारगृह्यमाणग्रामीणपरम्पराप्रकटितप्रगुणवर्त्माच वहन्नवनिन्ये नशाम्।

अन्यस्मिन्नहनि मध्यन्दिने विगतजनशब्दमस्तमिततूर्यनादमुपसंहृतगीतमुत्सारितोत्सवं प्रचरितचरणमप्रसारितापणपण्यंस्थानेषु पवनचलकुटिलाभिः कोटिहोमधूमलेखाभिरल्लसनीयं महिषविषाणकोटिभिरिवोल्लिख्यमानं कृतान्तपाशवागुराभिरिव वेष्ट्यमानमु- परिवालकालमहिषालङ्कारकालायसकिङ्कि-णीभिरिव कर्म क्वणन्तीभिर्दिवं वायसमण्डलीभिर्भ्रमन्तीभिरावेद्यमानासन्नाशुभं क्वचित् प्रतिशायितस्निग्धबान्धवारा-धमानाभिर्ब्रघ्नं क्वचिद्दीपिकादहनकुलपुत्रप्रसाद्यमान मात्रमण्डलंक्वचिन्मुण्डोपहारोद्यतदाडिमप्रार्थ्यमानाम-र्दकं क्वचिद्गन्धाव्रीयमाणव्याघ्रोपयाच्यमानचण्डिकमन्यत्रशिरोविधृतविलीयमानगलद्गुग्गुलुविकलनवसेकानुमीयमानमहाकालमन्यत्र निशितनिस्त्रिंशनिकृत्तात्ममांसहोमप्रवृत्तात्मवर्गमपरत्रप्रकाशनस्पतिकुमारक्रियमाणामहामांसविक्रयक्रममुपहतमिव श्मशा नभस्मभिर-मङ्गलैरिव परिगृहीतं यातुधानैरिव विश्वस्तं कलिकालेनेव कबलितं पापपटलेनेवाच्छादितं धर्मविक्षेपैरिव लुण्ठितमनित्यताविकासैरिवा-क्रान्तं नियतिविलसितैरिवात्मीकृतं शून्यमिव सुप्तभिव मूर्छितमिव च्छलितमिव मुषितमिव विद्धमिव क्षतमिव विलक्षितमिव स्कन्धावारमाससाद।

प्रविशन्नेव विपणिवर्त्मनि कुतूहलाकुलवहुपालकपरिवारितमूर्द्धयष्टिविष्टम्भवितते वामहस्तवर्तिनि भीषणमहिषाधिरूढप्रेम्णा सनाथे चित्रवति पटे परलोकव्यतिकरमितरकल्पितेन शरकाण्डेन कथयन्तं यमपटिकन्ददर्श। तेनैव च गीयमानं शोकमशृणोत्।

मातापितृसहस्राणि पुत्रदारथतानि च।
युगे युगे व्यतीतानि कस्य ते कस्य र्वा भवान्॥

तेन चावदीर्यमाणहृदयः क्रमेण राजद्वारंप्रतिषिद्धसकललोकप्रवेशं ययौ। अवतीर्णश्चाभ्यन्तरात् निष्क्रामन्तं प्रस- न्नमुखरागमुन्मुक्तमिवेन्द्रियैः सुषेणनामानं वैद्यकुमारमद्राक्षीत्। सुषेणोऽस्तु विशेषः किन्तातस्येति सोऽवदत् नास्तीदानींयदि भवेत् कुमारं दृष्ट्वेति ततो मन्दमन्दं द्वारपाललोकैःप्रणम्यमानश्च दीयमानसर्वस्वं पूज्यमानमूलदेवतं प्रारब्धामृतचरु क्रियाक्रियमाणषडाहुतीर्होमानन्तरं पृषदाज्यलबलिपात्रदलदूर्वापल्लवं पठ्यमानमहामायूरं प्रवर्तमानग्रहशान्तिकं निर्व- र्त्यमानरक्षोबलिविधानं प्रयतविप्रप्रस्तुतसंहितारूपजपञ्जप्यमानरुद्रैकादेशीयशब्दायमानशिवग्रहमतिशुचिशैवसम्पाद्यमान विरूपाक्ष-क्षीरकलशसहस्त्रस्नपनमचिरोपविष्टैरनासादितस्वामिदर्शनदूयमानमानसैरभ्यन्तरनिर्गतनिकटपरिजननिवेद्य-मानवातैर्वर्तितस्नानाशनैरु-ज्ज्वलितात्मसंस्कारमलिनवेषैर्लिखितैरिव निश्चलैर्नरपतिभिर्नीयमाननक्तन्दिवदुःखदीनवदनेन च प्रवणेषु बद्धमण्डलेनोपांशुव्याहुतेन केनचित् चिकित्सकदोषानुद्धोषयता केनचिदसाध्यव्याधिलक्षणंपठता केनचिद्दुःस्वप्नानावेदयता केनचित् पिशाचवार्त्तांविवृण्वता केनचित् कार्त्तान्तिकादेशान् प्रकाशयता केनचिदुपलिङ्गानि गायताऽन्येनानित्यतां भावयता संसारं चापवदता कलिविलसितानि निन्दयता दैवं चोपालभमानेनान्येन धर्माय कुप्यताऽन्येन राजकुलदेवताञ्चाधिक्षिपता परेण क्लिष्टकुलपुत्रभाग्यानि विगर्हता वाह्यजनेन कथ्यमानकष्टपार्थिवस्थं राजकुलं विवेय।

अविरलबाष्पजलपरिप्लुतलोचनेन पितृपरिजनेन वीक्ष्यमाणो विविधौषधद्रव्यद्रवगर्भमुत्कथतांक्वाथानां सर्पिषाञ्च पच्यमानानां गन्धमाजिघ्रत्। नवामृतोपमं कक्ष्यान्तरं तत्रातिनिविष्टग्रहावग्रहणीग्राहितबहुवेत्रिणि तृणगुणिततिरस्करणीतिरोहितसुवीथीपथे पिहितपक्षद्वारके परिहृतकवाटरटिते घटितगवाक्षरचितमरुति अपचीयमानपरिचारके चरणताड़नरणत्मोपानप्रकुपितप्रतीहारनिभृतसम्भृतसंज्ञानिर्दिश्यमानसकलकर्मणा नातिनिकटोपविष्टकङ्कटिनि कोणस्थिताह्वानाचमनकवाजिनि चन्द्रशालिकालीनमूकमौललोकेमहाधिविधुरबान्धव-वर्गृहीतप्रच्छन्नप्रग्रीवके सञ्जवनपुञ्जितोद्विग्नपरिजने प्रविष्टकतिपयप्रणयिनि गम्भीरज्वरारम्भभीतभिषणि दुर्मनायमानमन्त्रिणि मन्दायमानपुरोधसि सीदत्सुहृदि विद्राणविपश्चिति सन्तापितसामन्ते विचित्तचामरग्राहिणि दुःखक्षामशिरोरक्षिणि क्षीयमाणप्रसादे वीतमनोरथसम्पदि स्वामिपरित्यक्ताहारहीयमानबहुविकलव ल्लभभ्रभृति क्षितितलपतितसकलजननीजागरूकराजपुत्रकेकुलक्रमागतकुलपुत्त्रकनिवहोह्यमानशुचिशोकसङ्कुचितकञ्चुकिनि निरानन्दवन्दिनि खसन्निराशासन्नसेवके विस्मृतताम्बूलधसराधरवारयोषिति वैद्योपदिश्यमानपथ्याहारवाहित-पौरागवेऽनुजीविपीयमानो-श्चचषकधारावारिविनोद्यमानमेवशेषरूचि राजाभिलाषभोज्यमानबहुभुजि भिषजिसामग्रीसम्पादनव्यग्रसमग्रग्रहव्यवहारिणि मुहुर्मुहुराहूयमानतोयान्तिकानुमितघोरातुरतृषि तुषारपरिकद्धितकर्करीशिशिरीक्रियमाणोदञ्चिति श्वेतार्द्रकार्पितकर्पूरपरागशीतलीकृत-शलाके श्यानचन्दनपङ्कलिप्यमाननवभाण्डगतगण्डूषमस्तुनि तिर्यक् कोमलकमलिनीपत्रप्रावृतमृणालिके सनालनीलोत्पलफलिनी- मनाथसलिलपानभाजनभुवि बहुधारानिपातनिर्वाप्यमाणक्वथिताम्भसि पटुपाटलशर्करामोदमुचि मञ्चिकाश्रितश्रोत-सिकर्करीविश्रान्तातुरचक्षुषि सुशैवालग्लपितगलङ्गोलकयन्त्रकेगृहशालाजिरोल्लासितलाजसक्तुनि मासरपारीणपरिगृहीतकर्करे शर्करे शिशिरौषधझरसचूर्णाविकीर्णिस्फुटितशुक्तिशङ्खसञ्चये सञ्चितप्रचुरप्राचीनामलकातुलुङ्गदाडिमद्राक्षादिफलैः प्रतिग्राहित-विप्रकीर्यमाणशान्त्युदकविपुषि प्रष्यजनपिष्ट्यमानललाटलेपोपादिग्धदृषदि धवलगृहे स्थितं परलोकविजयायनीराज्यमानमिव ज्वलजुज्वलनेनावरतपरिवर्तनैस्तरङ्गिणीशयनीये शेषमिव विषोष्मणा क्षीरोदन्वति विचेष्टमानं मुक्ताफलवालुकाधूलोधवलितं जलनिधिमिव क्षयकालेन कैलासमिव दशाननोद्ध्रियमाणमविरलचन्दनपातिनां परिचारकानां अत्युग्णावयवसंस्पर्शभस्मीभूतोदरैरिव धवलैः करैः स्पृश्यमानं लोकान्तरमस्थितं स्थास्नुना यशसेव चन्दनानुलेपनच्छलेनापृच्छ्यमानमविच्छिन्नदीयमानकमलकुमु-देन्दीवरालङ्कारं कालकटाक्षपातशवलितमिव शरीरं मुहुहन्तन्निबहुदुकूलपट्टपीड़ितकेशान्तकथ्यमानकष्टवेदनानुबन्धमूर्धानं धारयन्तं दुर्द्धरवेद- नोन्मीच्छिराजालकरालेनाकालाङ्कलिलिख्यमानलेखाख्यातमरणावधिदिवससंख्येनेव ललाटपट्टकेन भयमुपजनयन्त मासन्नयमदर्शनोद्वेगादिव किञ्चिदन्तःप्रविष्टतारकं चक्षुदधानं शुष्यद्दशनपङ्कपसृतधूसरन्दीधितित-रङ्गियींमृगतृष्णामिवोष्णनिश्वास-परम्परां दधानमुष्णनिश्वासदग्ध एव श्यामायमानया रसनया निवेद्यमानदारुणसन्निपातारम्भमुरःस्थतस्थापितमणिमौक्तिकचन्द्रकान्तं कृतान्तदर्शनयोग्यमिवात्मानमलङ्कुर्वाणमङ्गभङ्ग-वलनोत्क्षिप्तभुजयुगपर्यस्तनखशिखैर्धारागृहमिव तापशान्तये रचयन्तन्नेदिष्ठसलिल- मणिकुट्टिमोदरेषु निपतद्भिःप्रतिबिम्बकैरपि सन्तापातिशयमिवकथयन्तं स्पृशंन्तीभिः प्रणयिणीभिरिव विभ्रमभूमिमूर्च्छया बहूमन्यमानाह्वानाक्षरैरिव सभय मीषदुदृष्टैराविष्टं महाप्रस्थानकाले स्वसन्तापमाप्तहृदयेषु सञ्चारयन्तं रतिपतिगृहीतीयेव च्छायया- मुच्यमानमुद्योगमिवोपद्रवाणां सर्पास्ता मोक्षमिव क्षामतायाः हस्तेकृतं विहस्ततया विषयीकृतं वैषम्येण पक्षीकृतं क्षयेण गोचरीकृतं ग्लान्या दष्टं दुःखाधिना स्वीकृतं व्याधिभिः कोड़ीकृतं कालेन कटाक्षीकृतं दक्षिणाशया पीड़ि तमिव पीडाभिर्जग्धमिव जागरेण गीर्णमिव वैवर्ण्येन ग्रासीकृतमिव गात्रभङ्गेन ध्रीयमाणमिव विपह्निः खण्ड्यमानमिव वेदनाभिर्लुण्ठ्यमानमिव दुःखैरादित्सितं दैवेन निरूपितं नियत्याव्रातमनित्यत्वेनाभिभूयमानं भावेन परिकलितं परासुतया दत्तावकाशं क्लेशेन समीपे वैमनस्यस्याङ्केइत्युच्छासस्यद्वारि दीर्घनिद्रायाः जिह्वाग्रेजीवितेशस्य वर्तमानं विरलं वाचि चलितञ्चेतसि विह्वलं वपुषि क्षीणमायुषि प्रचुरं प्रलापसन्ततं श्वसितेजितं जृम्भिकाभिः पराधीनमाधिभिरनुबन्धननुबन्धिकाभिः पार्श्वोपविष्टयाऽनवरतरोदनोच्छूनया गृहीत चामरिकयापि निश्वासैरेव बीजयन्त्याविविधौषधिधूलोधूसरशरीरया मुहुर्मुहुरार्यपुत्र! स्वपिषीति व्याहरन्त्या देव्या यशोवत्या शिरसि वक्षमि च स्पृश्यमानं पितरमद्राक्षीत्।

दृष्ट्वा च प्रथमदुःखपातमथ्यमानमतिराशङ्कित इव भागधेयेभ्यः समभवत् अन्तकपरिवर्तिनमेव पितरममन्यत। निराकृत- इवान्तःकरणेन क्षणमासीत् अवधूतश्च धैर्येण क्षेत्रीकृतः क्षोभेण रित्कीकृतोविषयीकृतो विषादेन पावकसयमिव हृदयसुद्वहन् विषदूषितानीव मुह्यन्तीन्द्रियाणि विम्राणस्तमसा रसातलमपि श्येषयन् शून्यत्वेनाकाशमप्यतिशयानोनाविन्दत कर्तव्यं च हृदयेन भियमुत्तमाङ्गेन गां। अवनिपतितस्तुदूरादेव दयितं तनयं तदवस्थ एवापि निर्भरस्नेहावर्जितः प्रधावमानो मनसा प्रसार्य भुजावेह्येहीति आहूयैनं शरीरार्द्धेनशयनादुदगात्। संमम्भ्रमोपगतञ्चैनं विनयावनम्रमुन्नमव्वबलादुरसि निवेश्य प्रविशन्निव प्रेम्णा निशाकरमण्डलमध्ये मज्जन्निवमहामृतमये सरसि स्नान्निव हरिचन्दनप्रस्नवणे लिप्यमान इव तुषारादिद्रवेण पीड़यन्नङ्गैरङ्गानि कपोलेन कपोलं वाधयत् मीलयत्पक्ष्माग्रग्रथिते अस्रस्रस्राविणी लोचने विस्म्रतसंज्वरःसुचिरमालिलिङ्ग।

अथ कथमपि चिराद्विमुक्तमुपसृत्य पुनः पुनः कृतनमस्कार प्रणतजननीकमुपागतमासीनञ्च शवनान्तिके पिवन्निवविगतनिमेषेण निश्चलेन चक्षुषा व्यलोकयत् श्रममर्शच पुनः पुनर्वेपथुमता करतलेन क्षयक्षामकरश्च कृच्छादिवाऽवादीत् वत्स! कथोऽसीति भण्डिस्त्वकथयत् देव! तृतीयमहः कृताहारस्यादेश इति तच्छ्रुत्वा राजा वाष्पवेगगृह्यमाणाक्षरं कथं कथमप्यायतन्निश्वस्योवाच वत्म! जानामि त्वां पितृप्रियमिति मृदुहृदयं ईदृशेषु विधुरयति च धीमतो धीमतिनिर्भरो बान्धवस्नेहः सर्वप्रमाथीयतो नार्हस्यति मात्रमात्मानं शुचे दातुं उद्दामदाहज्वरदग्धोऽपि दह्येखल्वधिकमायुष्मदाधिना निशितनिस्त्रिंशशाणित इव तक्ष्णोतु मां त्वदीयस्तनिमा सुखञ्च राज्यञ्च वंशश्च प्राणाश्च त्वयि मे स्थिताः यथा मम तथा सर्वासां प्रजानां तद्विधानां पीड़ाःपीड़यन्ति सकलमेव भुवनतलं नह्यपुण्यभाजां वंशमलङ्कुर्बन्ति भवादृशाः फलमस्यानेकजन्मान्तरोपार्जितस्याकलुषस्य कर्मणः करतलगतमिव कथयन्ति चतुर्णामप्यर्णवानामाधिपत्यन्ते लक्षणानि त्वज्जन्मनैव कृतार्थोऽस्मिनिरभिलाषोऽस्मि जीवितव्येभिषगनुरोधस्तूपाययते मामौषधम्।

अपि च सर्वप्रजापुण्यैः सकलभुवनपरिपालनार्थमुत्पत्स्यमानानां भवाददृशोजन्मग्रहणोपायः पितरौ प्रजाभिस्तु बन्धुमन्तो राजानः न ज्ञातिभ्यस्तदुत्तिष्ठ कुरुष्व पुरेव सर्वाः क्रियाः कृताहारे त्वय्यहमपि सुखमुपभोक्ष्ये पथ्यंइत्येवमभिहितस्यास्य दिधक्षन्निव हृदयमतितरां शोकानलः। सन्दुधुक्षेक्षणमात्रञ्च स्थित्वा पित्रा पुनराहारार्थमादिश्यमानो धवलगृहादवततार चकार च चेतसि अकाण्डे खल्वयं समुपस्थितो महाप्रलयः व्यभ्रोवज्रपातः सामान्योऽपितावच्छोकसोच्छासं मरणं अनुपदिष्टौषधो महाव्याधिः अभस्मीकरणोऽग्निप्रवेशः अनुपरतस्यैव नरकवासः निर्ज्योतिरङ्गारवर्षः अशकलीकरणं कृकचपाटनं अवणो वज्वसूचिभेदः किमुत विशेषाश्रितः किमत्रकरवाणीति राजपुरुषाधिष्ठितश्च गत्वा स्वधूममयानिव कृताश्रुपातानग्निमयानिव अनिशहृदयतापान्विषमयानिव दत्तमूर्च्छावेगान्महापातकमयानिवोपपादितवृणान् क्षारमयानिवा हितवेदनान् कतिचित्कबलानगृह्णात्। आचामंश्चामरग्राहिणीमादिदेशविज्ञायागच्छ कथमास्ते तात इति गत्वा प्रतिनिवृत्य देव! तथैवेति कथितेतथा अगृहीतताम्बूल एव गत्वोत्ताम्यता अस्ताभिलाषिणि सवितरि सर्वानायहूय वैद्यान् किमस्मिन्नेवं विधे व्याधौविधेयमधुनेति विषस्महृदयः पप्रच्छ। ते तु व्यज्ञापयन् देव! धैर्यमवलम्बस्वकतिपयैरेवं दिवसैःपुनः स्वांप्रकृतिमापन्नंस्वस्थं श्रोष्यसि पितरमिति तेषाञ्च पौनर्वसवो युवाष्टादशवर्षदेशीयस्तस्मिन्नेव राजकुले कुल क्रमागतः पारदृश्वाआयुर्वेदस्य भूभुजा स्वसूतनिर्विशेषं लालितं प्रकृत्यैवातिपटीयस्या प्रज्ञया यथा विज्ञाता व्याधिस्वरूपाणां रसायननामा बैद्यकुमारः सास्रस्तूष्णीमधोमुखोऽभूत्।

पृष्टश्च राजसूनुना सखे! रसायन! कथय तथ्यंयद्यसाध्यमिव पश्यसीति असावब्रवीत् देव! स्वःप्रभाते यथावस्थितमावेदयितास्मीति तत्रैव चान्तरे भुवनकमलिनीपालःकोकमाश्वसयन्नपरवक्रमुच्चैरगायत्।

विहग! कुरु दृढं मनः स्वयं त्यज शुचमास्वविवेकवर्त्मनि। सह सकलसरोजिनीश्रिया श्रयति सुुमेरुशिरोविरोचनः॥

तच्चाकर्ण्यावादीन्निमित्तज्ञः पितरि जीविताशां सुतरां शिथिलीचकार गतेषु भिषक्षु क्षतधृतिः क्षपामुखे चितिपालसमीपमेव पुनरारुरोह गृहं धवलं तत्र च दाहो महान् आहर हारं हरिणके! मणिदर्पणं देहि देवि! हिमलवैर्लम्पटललाटं लीलावति! धनसारधूलिन्निधेहिवक्षसि निक्षिप चक्षुषि चन्द्रकान्तं कान्तिमति! कलय कुवलयं कपोले कलावति! चन्दनचर्चामारचय चारुमति पातय पटीरमायतं मधुकरि! मन्दय दाहमरविन्दैरिन्दुमति! जनय जलार्द्रया मुदं मदिरावति! समुपनय मृणालानि मलयवति! तरलय तालवृन्त मन्तिकेअवन्तिमति! मूर्धानं बधान बन्धुमति! कन्धरान्धारय धारिणि! उरसि शीकरं कुरङ्गाक्षिसम्बाहय बाहुंवलाहिके! पीड़य पादौ पद्मावति! गृहाण गाढमङ्गमनङ्गसेने! का वेला विलासवति! नैति निद्रा कथं कथय कुमुद्वति! इत्येवं प्रियान् पितुरालापानविरतमाकर्णयन्दूयमानहृदयः दुःखदीर्घाञ्जाग्रदेव निशामनैषीत्।

उषसि चावतीर्य राजद्वारदेशोपसर्पिणा परिवर्धकेनोपस्थापिते पितुरन्तिके चरणाभ्यामेव स्वमन्दिरं जगाम। तत्र च त्वरमाणो भ्रातुरागमनार्थमुपर्युपरि क्षिप्रवादिनोदीर्वाध्वगान् प्रजविनश्चोष्ट्रपालान् प्राहिणोत्। प्रक्षालितमुखश्चपरिजनोपतीतमपि प्रतिकर्मणागृहीतः अग्रतः स्थितानां राजपुत्राणां विमनसां रसायनो रसायन इति जल्पितमव्यक्तमश्रौषीत्। अष्टच्छच्च भद्र! किं रसायनेनेति पृष्टाश्च ते सर्वे सममेव तूष्णीम्बभूवुः भूयोभूयश्चावध्यमाना दुःखेन कथं कथमप्याचचक्षिरे देव! पावकं प्रविष्ट इति तच्छ्रुत्वा प्लुष्टइवान्तःकरणे तापेन सद्यो विवर्णतामगात् उत्पाव्यमानमिव न शशाक सशोकं पारयितुं हृदयं, आसीच्चास्य चेतसि कामं स्वयं न वदति न तु श्रावयत्यप्रियवचनमरतिकरमितइवाभिजातो जनः कृच्छ्रेऽपि यथानेनाधिष्ठितं उज्वलीकृतमधिकतरं ज्वलनप्रवेशेन कल्याणप्रकृति कार्तस्वरमित्र कौलपुत्रमस्येति पुनश्चाचिन्तयत्।

समुचितमेवाथवा स्नेहस्येदं किमस्य तातो न तातः किं वाम्बा न जननी वयं वा न भ्रातरः अस्मिन्नपि तावत् स्वामिनि दुर्लभीभवत्यसावोद्ध्रीयमाणा ह्रीहेतवो लोके किमुतामृतमयेन जीवनान्त्रिर्व्याजयान्धवेबन्ध्यप्रसादे सुगृहीतनाम्निताते मां प्रत्यसाम्प्रतमाचरितं आत्मानन्दहेतुनानेन किं वास्य कल्पमवस्थितस्य स्थेयसो यशोमयस्य दह्यतेदेहस्य पतितः स केवलं दहनेन दग्धास्तु वयं धन्यः खल्वसावग्रणीः पुण्यभाजां पुण्यमिदमेव राजकुलं कुलपुत्रेण यत्तादृशा वियुक्तं अपि च खल्वपि ममैतेषां प्राणानां कः कार्यातिभारः कृत्यशेषो वा नाद्यापि येनातिनिष्ठुराः प्राणाः प्रतितिष्ठन्ते को वान्तरायो हृदयस्य येन सहस्रधा दलयतीति दुःखार्तश्च न जगामैव राजसङ्घ समुत्सर्ज्यच सर्वकार्याणि शयनीये निपत्योत्तरवाससोत्तमाङ्गमवगुण्ठ्यतिष्ठत्।

इत्थंभूते च देवे हर्षे राजनि च तदवस्थेसर्वस्यैव लोकस्य कपोलेषु कीलिताइव कराःलोचनेषु लेप्यमय्य इवाश्रुस्तूतयः नासाग्रेषु ग्रथिताइव दृष्टयः कण्ठेषूत्कीर्णाइवरुदितध्वनयः जिह्वासु सहजानीव हा कष्टानि लपनेषु पल्लवितानीव श्वसितानि अधरेषु लिखितानीव परिदेवनपदानि हृदयेषु निधानीकृतानीव दुःखान्यभूवन्। उष्णाश्रदाहभीतेव नालभत नेत्रोदराणि निद्रा निश्वासवातविलुलिता इवास्येषु विलीयन्ते हासाःअनवशेषदग्धेव सन्तापेनामृतवाणीकथास्वपि नाश्रूयन्त परिहासाः क्वागमम्निति नाज्ञायन्त गीतगोह्यःजन्मान्तरनीतानीव नास्मर्व्यन्त लास्यानि स्वप्नेऽपि नागृह्यन्त प्रसाधनानि वार्तापि नोपालभ्यतोपभोगानां नामापि नाकीर्त्यत हासस्य खपुष्पप्रतिमान्यासन्नापानमण्डलानि लोकान्तरमिवालीयन्त वन्दिना च युगान्तर मवाकीर्त्यन्त निर्वृत्तयः पुनरिवादह्यत शोकाग्निना मकरकेतुः दिवापि नामुच्यन्त शयनीयानि शनैः शनैश्च महापुरुषविनिपातपिशुना समं समुदभवन् भुवने भूयांसो भूपतेरभावाय भयमुद्भावा यतो भृतानां महोत्पाताः।

तथाहि दोलायमानकुलाचलचक्रबाला यशोवत्या सार्द्धमागन्तुकामेव प्रथममचलयत् भूतधात्री महान्तरे इवान्तरेऽस्मिन् स्मरन्तः परस्परास्फालनवाचालवीचयो विजुघूर्णुरर्णवा भूभृदभावभीतानां दिशांविततशिखाकलापकुटिलाःकेशकलापा इवोर्द्ध्वोबभूव- र्धूमकेतवः धूमकेतुकलितदिङ्मुखन्दिक्पालारब्धायुष्कामहोमधूमश्याममिवाऽभवत् भ्रष्टभामि तप्तकालायसकुम्भबभ्रूणि भानुमण्डले भयङ्करं कबन्धकार्यं कोऽपि पार्थिवः प्राणार्थी पुरुषोपहारमिवोपजहार ज्वलितपृथुपरिवेषमण्डलाभोगभासुरीजिवृक्षाजृन्म्भमाणस्वर्भानुभयैरुपरिचिताग्निवाकारइव प्रादृश्यतश्वेतभानुः। अवनिपतिप्रतापप्रसाधिताः प्रथमतरकृतपावकप्रवेशाइवादृश्यन्तानुरक्ता दिशःसूतशोणितामारारुणिततनुरनुमरणाय प्रावृतरक्तांशुकपटेवादृश्यत वसुधावधूःनराधिपविनाशसम्भ्रमभीतैर्लोकपालैरिव कालायसकबाटसम्पुटै-रकालमेघपटलैरघटयन्त दिग्वाराणि प्रेतपतिप्रयाणप्रहताः पटवः पटहाइवारटन्तोहृदयस्फोटकाःपस्फाविरे निपततां निर्घातानां घोराग्निघोषाः निकटीभवद्यममहिषखुरपुटोद्धूयमानाइव द्युमणियामधूसरी च कुटितकमेलककपिलाः पांसुवृष्टयो विरसविराविणीनामुखीनां राशिरिवोज्ज्वाताभिः प्रतीच्छन्त्यइव पतन्त्युत्का नभसो बभसिरे शिवानां श्रेणयः।

राजधामनिधूयमान कबरीविभागविभाषितविकाराः प्रकीर्णकेशपाशप्रकाशितशोकाइव प्रकाशान्तप्रतिमाः नामुपसिंहासनमाकुलकालरात्रिसूयमानव्रजिनवेणीबन्धविभ्रममुद्बभ्राम मधुपमण्डलं अटतामन्तःपुरस्योपरि क्षणमपि न शशाम व्याक्रोशी वायतानां श्वेतातपमन्त्रमण्डलमध्याज्जीवितमिव राज्यस्य पिशितपिण्डलोहितमुञ्चचञ्चुरुच्चखान माणिक्यस्य खण्डं कुजज्ज्वरद्गृवा। हर्वोऽपि महोत्पातदूयमानमानस स्तथैव निनाय निशाम्। अन्यस्मिन्नहनि समीपस्यराविजयघोषेणेव विषदस्याकुलाचरणवलत्तु-लाकोटिकणितवाचालिताभिरुद्ग्रीवाभिः किं किमिति पृच्छमानेव पवनहंसीभिःस्खलितविशालश्रोणीञ्जानातुराविणीभिर्बाष्पाम्भसोपदिश्यमानमार्गेव गृहसारसीभिरदृष्टकवाटपट्टास्फेटित-स्फुटललाटरुधिरपटलेन प्रान्तेनैव रक्तांशुकस्य मुखमाच्छाद्यं प्ररुदती सन्तापबलविलीन बलयकनकरसधारामिव वेत्रलतामुत्सृजन्ती मुखमरुत्तरङ्गितामुत्तरीयांशुकपटींस्फुरन्तीं फणिनीमिव निर्मोकमञ्जरीमाकर्षन्ती नम्रांसस्रसिना विलोलनीलतमेन तमालवनपल्लवचीरचीवरेणेवशोकोपचितेन शिरोरुहसञ्चयेन चञ्चता प्रावृतकुचाकुचताड़नपीड़या समुच्छूना ताम्रश्यामतलं मुहुर्मुहुरत्युष्णाश्रु प्रमार्जनदग्धमिव करक्सिलयं धुनाना चक्षुर्निर्भरे शिष्यती स्तनपयस्तव शोकाग्निप्रवेशाय स्वकपोले प्रतिविम्बितमासन्नलोकं लोललोचनप्रवृत्तैस्तरलैस्तारकांशुभिः श्यामायमानमात्मदुःखेन दिवसमपि दहन्तीव क्व कुमारःकुमार इति प्रतिपुरुषं पृच्छन्ती विकलेतिनाम्ना यशोवत्या प्रतिहार्याजगाम।

विषण्णालोकलोचनप्रत्युङ्गताचोपसृत्य कुट्टिमन्यस्तहस्तयुगला गलन्तीभिः सञ्चयन्तीव शुष्यद्दशनदीधिति-धाराधूसरमधरमधोमुखी विज्ञापितवती देवि! परित्रायस्व परित्रायस्वजीवत्येव भर्तरि किमपि व्यवसितं देव्येति। ततश्चतदपरमाकर्ण्य सूत इवसत्वेन दग्ध इव दुःखेनाचान्त इव चिन्तयाकुलित इव तापेनाङ्गीकृतइवातङ्केनाप्रतिपत्तिरासीत्। आसीच्चास्य चेतसि प्रतिपन्नसंज्ञस्यबहुशो हृदये दुःखाभिषङ्गो निपतन्नश्मनीव लोहप्रहारः कठिने हुतभुजमुत्थापयति न तु भस्मसात्करोति मे निरनुक्रोशस्य कायंइत्युत्थाय त्वरमाणान्तःपुरमगात्।

तत्र च मर्तुमुद्यतानां राजमहिषीणामशृणोत् परिदेवनवचनानि अतिनिष्ठुराणि दूरादेव तात! द्रुतं चिन्तयात्मानं प्रवसति ते जननी जातिगुच्छाद्यापृच्छस्व मां मया विनाद्यैवानायासि भगिनि! भवनदाडिमलते! रत्नाशोकमर्षणीयाः पादप्रहाराः कर्णपूरपल्लवभङ्गापराधांश्च पुत्रकान्तःपुरबालवकुलवारुणीगण्डूषग्रहदुर्ललितो दृष्टोऽसि व प्रियकुलतिके! गाढमालिङ्ग मान्दुर्लभास्मिमार्गलग्नं कस्य समर्पयामि गृहमयूरकं अम्ब! भुतबल्लालनीयमिदं हंसमिथुनं मन्दपुण्यया न सम्भावितोऽस्य चक्रवाकयुगलस्य विवाहोत्सवःमातृवत्सले! निवर्तस्वगृहं हरिणिके! समुपनय सौविदल्लकवल्लभवल्लकींपरिष्वजे तावदेनां चन्द्रसेने! दृष्टः क्रियतामयञ्जनः इन्दुमति! वन्दनीया ते सखी बन्धुमति! चेटि! मुञ्च चरणौ आर्ये! काम्यायनिके! किं रोदिषि नीतास्मि दैवेन तात! कञ्चुः किन्! किं मां लक्षणां प्रदक्षिणीकरोषि धात्रेयि! धारयामानं किं पादयोः पतसि नलिके! गृहाण मां पश्चिमां कर्णे कष्टं न दृष्टाप्रियसखी मलयवती तरङ्गवति! श्रयमामन्त्रिणस्तेऽञ्जलिः मानुमत्ययमन्त्यः प्रणामः कुवलयवत्येष तेऽवसानपरिष्वङ्गः सख्यः! क्षन्तव्याः प्रणयकलहाः इत्येवं प्रायानालापान्।

दह्यमानश्रवणश्च तैः प्रविशन्नेव दत्तसर्वस्वा पते राम गृहीतमामप्रसाधनां जानकीमिव जातवेदसम्पत्युः प्रवेक्षन्तींप्रत्यग्रस्नानार्द्रदेहतयाभुवमिवस्नपयन्तीं सद्यः समुद्रोदुत्थितां कुसुम्भवभ्रुणी वाससी दिवमिव तेजसि साध्ये दधानान्ताम्वूलजग्धिजनितरागाकारमधरप्रभापाटलं पाटलपट्टकञ्चुकमिवाविधवा मरणचिह्नमङ्गललग्नमुद्वहन्तीं रक्तकण्ठसूत्रेण कुचान्तरालावलम्बिना स्फुटितहृदयविगलितरुधिरधाराशङ्कामनु कुर्वन्तीं कुटिलकुण्डल-कोटिकण्टकाकृष्टतन्तुना महारणवलिवेन सितांशुपाशेनेव कण्ठमुत्पीड़यन्तीं सरसकुङ्कुमाङ्गरागतया कवलितामिव दिवक्षताशुशुक्षणिनानलार्च्चनाकुसुमैरिव धवलधवलैरश्रुविन्दुभिरंशुकोत्सङ्गमापूरयन्तींगृहदेवतामन्त्रणबलिभिमिव वलयै र्विगलद्भिःपदे पदे विकिरन्तीमाप्रपदीनां कण्ठे गुणकुसुममालां यमदोलामिवाधिरूढामन्तःकूजन्मधुकरमुखरेणामन्त्र्यमाणलोचनोत्पलामिव लवङ्गकर्णोत्पलेन प्रदक्षिणीक्रियमाणामिव मणिनूपुरबन्धुभिर्वध्यमण्डलं भ्रमद्भिर्भवनकलहंसैः सन्निहितप्राणसंमरणाय चित्रमिव चित्रफलकन्धारयन्तीमाबद्वोद्धूयमानधवलपुष्यदामकां पतिव्रतापताकामिव पतिप्रासयष्टिमिष्टामुपगूहमानां बन्धोरिव निजचारित्रधवलस्यातपत्रस्यपुरोनेत्रोदकमुत्सृजन्तींपत्युः पादपतनोद्गमदभ्यधिकषाष्पाम्भःप्रवाहप्रतिपन्नान् सचिवान् सन्दिशन्ती मनुनयनिवर्तितविधुरवृद्धबन्धुवर्गबध्यमानध्वनिभिर्गृहाक्रन्दैराकृष्यमाणश्रवणां भर्तृभाषितनिभैः पञ्जरसिंवृंहितैर्ह्रीयमाणहृदयां धात्र्याभर्तृभक्त्या च निजया च प्रस्थितां मूर्च्छया जरत्मा च संस्कृतया धार्यमाणां सख्या पीडया च व्यसनसंस्कृतया समालिङ्गितां परिजनेन सन्तापेन च गृहीतसर्व्वावयवेन परीतां कुलपुत्त्रैश्च महत्तरैरधिष्ठितां कञ्चुकिभिर्दुःखैश्चातिवृद्धैरनुगम्यमानां भूपालवल्लभान् कालेयकानपि सास्रमालोकयन्तीं सपत्नीनामपि पादयोः पतन्तीं चित्रपुत्रिकामप्यामन्त्रमायां गृहपतत्रिणामपि पुरस्तादञ्जलिमुपरचयन्तींपशूनप्यापृच्छमानां भवनपादपानां परिष्वजमानां मातरं ददर्श।

दूरादेव बाष्पायमाणदृष्टिरभ्यधात् अम्ब! त्वमपि मां मन्दपुण्यं परित्यजसि प्रसीद निवर्तस्वइत्यभिदधान इव च सस्नेहमिव नूपुरमणिमरीचिभिश्चुम्व्यामानचूड़चरणयोर्न्यपतत्। देवी तु यशोवती तथा तिष्ठति पादनिहितशिरसि कनीयसि तनये गुरुणागिरिेणेवोद्वेगवेगेनावष्टभ्यमाना मूर्च्छान्धतमसं रसातलमिव प्रविशन्ती प्रवाहेणेव चिरनिरोधेन संपिण्डितेन स्नेहसम्भारेण निर्भरमाविर्भूतेनाभिभूयमाना कृतप्रयत्नापि धारयितुन्न शशाक बाष्पोत्पीडं उत्कटकुचोत्कम्पप्रकटितासह्यशोकाकृता च गङ्गदिका- गृह्यमाणगलविकला सामान्यमन्युतरलीक्रियमाणा धारोद्देशापुनरुक्तस्फुरणनिपीडितनासापुटा निमील्य नयने नयनाम्भसामेकप्लवेनाप्लावयन्ती सकलो कपोलौ सञ्छाद्य नखमयूखमालाखचितदशान्तेन तनुना तम्वन्तरविनिर्गच्छदच्छाश्रुस्रोत- सेवांशुकपटान्तेन किञ्चिदुत्तानितं वदनेन्दु दूयमानमनसा स्मरन्ती प्रस्तुतस्तनी प्रसवदिनादारभ्य सकलमङ्गलमङ्कशायिशैशवमस्य ज्ञातिगृहगतहृदया चाम्व! तात! न पश्यति मां परलोकप्रस्थितामेव मतिदुःखितामिति मुहुर्मुहुराक्रन्दन्ती पितरौ हावत्स! विश्रान्तभागधेवाय न दृष्टोऽसीति ज्येष्ठंप्रेष्ठं सन्निहितमधिक्रोशन्ती हावत्से! अनाथाजातेति श्वशुरकुलवर्तिनींदुहितरमनुशोचन्ती निष्करुण! किमपराद्धं तवामुना जनेनेति दैवमुपलम्भमाना नास्ति मल्समा सीमन्तिनी मन्दमागिनीति निन्दन्ती बहुविधमात्मानं मुषितास्मि नृशंस! त्वयेति प्रकाण्डे कृतान्तं गर्हमाणा मुक्तकण्ठी अतिचिरं प्राकृतप्रमदेव प्रारोदीत्।

प्रशान्ते च मन्युवेगे सस्नेहमुत्थापयामास सुतं हस्तेन चास्य प्ररुतस्य पक्ष्मपालिपुञ्जमाननखकिरणनिवहाहतामिवाधिकतरं क्षरन्तीं दृष्टिं ममार्जस्वयमपि कठोररागपरिपीड्यमानेनेव धवलिन्ना मुच्यमानोदरे क्षरदश्रूणि श्लथत्पर्यन्ते शुक्लशीकरतारकितपक्ष्मणि सूक्ष्मतराश्रुविन्दुपरिपाटिपतनानुबन्धविधुरे लोचने पुनः पुन रापूर्यमाणे प्रभृज्यबाष्पार्द्रगण्डगृहीतश्ञ्च श्रवणशिखरमारोप्य शोकलम्बामल- कलताबद्धस्रस्तविलोलव्यालीव्याकुलिताञ्च सतिरश्चींचिकुरसटामश्रुप्रवाहप्रेरितमार्द्रञ्च किञ्चिच्च्युतमुत्क्षिप्य हस्तेन स्तनोत्तरीयं तरङ्गितमितरनखांशुण्टलेन मग्नांशुकपटान्ततन्ततनुताम्रलेखालाश्लितलावण्यकुव्जिकावर्जितराजहंसास्यभृङ्गारकोद्गीर्णेनाम्भसा प्रक्षाल्य वदनकमलं कलमूककरधृते धौतधवत्वेव वासः सकले शुचिनि संमृज्य पाणिं सुतवदनविनिहितनिभृतनयनयुगला चिरं स्थित्वा पुनः पुनरायतम् निश्वस्योवाच वत्म! नास्ति प्रियोनिर्गुणो वा परित्यागार्हो वा स्तन्येनैव सह त्वया पीतं मे हृदयम्।

अस्मिंस्तु समये भूतप्रभुप्रसादान्तरितां त्वान्नपश्यतिमे दृष्टिः। अपि च पुत्रक पुरुषान्तरलोकनव्यसनिनी राज्योपकरणकरुणा नाहमस्मि लक्ष्मीक्षमा वा कुलपुत्रकलत्रमस्मिन् चारित्रधनाधर्मधवले कुले जाता जातक विस्तृतोऽसि मां स्मरशतशौण्डस्य पुरुषप्रकाण्डस्य केसरिणमिव केसरियींगृहिणींवीरजायां वीरजननञ्च मादृशी पराक्रमक्रीता कथमन्यथा कुर्य्यात् एवं विधेन पित्रा ते भरतभागीरथेनाभागनिभेन नरेन्द्रवृन्दारकेण गृहीतः पाणिः आसेवितसेवासम्भ्रान्तानन्तराम्भः सीमन्तिनीसमावर्जितजाम्बूनदधनाभिषेकः शिरसा लब्धोमनोरथदुर्लभो महादेवीपट्टवन्धसत्कारलाभो ललाटेनिपीतौयुष्मद्विधेरपत्यैरमित्रकलत्रबन्दिवृन्दविधूयमानचामरमरु-च्चलच्चीनांशुकधरौ पयोधरौ सपत्नीशिरःसु निहित निखिलकटककुटुम्बिनीकिरीटमाणिक्यमालाञ्चितचरणयुगलं एवं कृतार्थसर्व्वावयवा किमपरमपेक्षते क्षीणपुण्या मर्तुमविधवैव वाञ्छामि न शक्नोमि दग्धेति भर्तर्यसुभीरहितारतिरिव निरर्थकान् प्रलापान् कर्तुं पितुश्च पादभूलिरिव ते प्रथमङ्गता गमनमाषेदयन्ती बहुमता भविष्यामि शूरानुरागिणीनां सुराङ्गनानां प्रत्यक्षदृष्टिदारुणदुःखदग्ध तायाश्च मे किं धुक्ष्यति धूमध्वजः। मरणात्तु जीवितमेवास्मिन् समये साहसं अतिशीतलः पतिविरहशोकादक्षयस्नेहेन्धनादस्मादनलः कैलासकल्पे प्रवसति जीवितेश्वरे जरत्तृणकर्णिकरणीयसि जीविते लोभ इति क्व घटते।

अपि च जीवन्तीं मामपि प्रतिपन्नपतिमरणावधीरणमहापातकिनींन स्पृक्ष्यन्ति पुत्रराज्यसुखानि। दुःखदग्धानाञ्च हृदि अमङ्गला चाप्रशस्ता च निरूपयोगा च भवति वत्स!स्थास्नुना यशसा स्थातुमिच्छामि लोकेन वपुषा तदहमेव त्वां तात! प्रसादयामि न मनोरथप्रातिकूल्येन कदर्थनीयास्मि इत्युक्तापादयोरपतत्। स तु ससम्भ्रममपनीय चरणयुगलमवनमिततनु रुभयकरधृनवपुषमवनिगतशिरसमुन्नमय्य मातरं दुर्निवारिताञ्च शुचः संवाधय्य कुलयोषिताञ्चश्रेयसीं तामेव मन्यमानः क्रियां कृतनिश्चयाञ्च ज्ञात्वा तूणीमधोमखोऽभूत्।

अभिनन्दति स्नेहकातरापि कुलीनता देशकालानुरूपं देव्यपि यशोवती परिष्वज्य तं समाव्राय शिरसि च निर्गत्यचरणाभ्यामेवान्तःपुरात् पौराक्रन्दप्रतिशब्दनिर्भराभिरुपरुध्यमानेव दिग्भिः सरस्वतीतीरं ययौ। तत्र च स्त्रीस्वभावकातरैर्दृष्टिपातैः प्रविकसितरक्तपङ्कजपुञ्चैर-र्चयित्वा भगवन्तं भातुमिव मूर्तिरैन्द्रवो चित्रभानुं प्राविशत् इतरोऽपि मातृमरणविह्वलोबन्धुवर्गपरिवृतः पितुः पार्श्वं प्रायात्।

अपश्यच्चस्वल्पावशेषप्राणवृत्तं परिवर्त्तमानतारकराजमिवास्ताभिलषितन्तं जनयितारं अस्य शोकोद्रेकाद्विद्रुतश्चत्याजितः पितृस्नेहेन धैर्यमाश्लिष्यास्य सकलदुर्मदमहीपालमौलिमालालालितपादपद्म यावन्त स्तापा मुखचन्द्रमिव द्रवीभवन्तं दन्तज्योत्स्नाजालामिव द्रवतामापाद्यमानमक्षिलावण्यमिव विलीयमानं मुखचन्द्रसुधारसमिव स्यन्दमानमच्छाच्छमश्रुस्त्रोतसां सन्तानं महामेघमयविलोचन इव वर्षन्निरन्तरमुक्तारवश्चिरं रुरोद। राजा तु तमुपरुध्यमानदृष्टिरपि रुदितशब्दाश्रुतश्रवणप्रत्यभिज्ञःशनैरवादीत् पुत्त्र! नार्हस्येवं भवितुंभवद्विधा भव्यामहासत्वता हि प्रथममवलम्बनं लोकस्य पश्चाद्राजविनीतासत्वसत्ववतां चाग्रणीरसि सर्व्वातिशयाश्रयः क्व भवान् क्व वैक्लव्यं तथा हि कुलप्रदीपस्त्वम सदृशन्तेलघूकरणमिव पुरुषसिंहोऽसीति कुपटुज्ञोपवृंहितपराक्रमस्य निन्दैव सुलक्षणाख्यातचक्रवर्तिपदस्य पुनरक्तमिव गृह्यतां इयं श्रीरिति स्वयमेव श्रिया गृहीतस्य ते विपरीतमिव अध्यास्यतामयं लोक इति उभयलोकविजिगीषोरपुष्कलमिव शशिकरनिकरनिर्मलयशःसञ्चयैकाभिनिवेशिनो निरुपयोग इव स्वीक्रियतां राजलोक इति गुणगणात्मीकृतजगतावकाशमिव सह्यतां राज्यभार इति भुवनत्रयभारोचितस्यानुचितनियोग इव प्रजाः परिरक्षन्तामिति।

दीर्घदोर्दण्डात् गलितदिङ्मुखस्यानुवाद इव परिजनःपरिपाल्यतामिति लोकपालोपमानस्यानुषङ्गिकमिव शास्त्रास्यासः कार्य इति धनुर्गुणकिणकलङ्ककालीकृतप्रकोष्ठस्य किमादिश्यते निग्राह्यञ्चापलं जातमिति नूतन एव वयसि निगृहीतेन्द्रियस्य निरवकाशैव वाणी निर्विशतां नेयाः शत्रव इति सहजस्य तव तेजस एवायञ्चिन्तैवं वदन्नेवापुनरुन्मीलनाय निमिमील लोचने राजकुलसिंहः।

अत्रान्तरे पूषापि आयुषेव तेजसा सा व्ययुज्यत ततश्च लक्ष्णमान इव नरपतिजीवितापहरणजनितत्रपापरोऽधोमुखः समभूत्। भूपालाभावशोकशिखिनेषान्तस्तप्यमानस्ताम्रतां प्रपेदे मन्दं मन्दं प्रियप्रश्नार्थमिव स्थितिमावर्तमानो लौकिकीमवततार दित्सुरिव जनेशाय जलमपरजलनिधिसमीपमुपसमर्प सद्योदत्तजलाञ्जलिदुःखदहनदग्धमिव लोहितमयं करसहस्रम्। एवञ्च महानराधिपनिधनधीयमानविपुलवैराग्यइव शान्तवपुषि विशति गिरिगुहागह्वरं गभस्तिमालिनि मुच्चमानमहौजाश्चदुर्दिनार्द्रीकृत इवातपे रोदनाताम्रसकललोचनरुचेव लोहितायति जगति उष्मायमाणानेकनरप्रतिसन्तापप्लुष्ट इव नीलायमाने दीने नृपानुगमनप्रचलितयेवलक्ष्म्यासुच्यमानासु कमलिनीषु पतिशुचेव परिवृत्तच्छायायां श्यामायमानायां भुवि कुलपुत्रेष्विव परित्यक्तनिजकलत्रेषु कृतकरुणप्रलापेषु विगतातपे जाते तेजसामधीशे गगनतल- वितन्यमानबहलरागपटलायां प्रेतपताकायामिव प्रवृत्तायां शवशिखालङ्कारकृष्णचामरिकास्विव स्फुरन्तीषु दर्शनप्रतिकूलासु तिमिरलेखास्वसितागुरुकालकाष्ठायां चितायामिवरजन्यां दन्तपत्रप्रसाधितकर्णिकासु केसरमालाकल्पितमालास्वनुमर्तुमिव उद्यतासु प्रहस्तमुखीषु कुमुदलक्ष्मीष्विवतरं स्त्रिदशविमानकिङ्किणीरणित इव श्रयमाणे शाखिभिस्वरनिलीयमानशकुनिकलकलकूजिते नाकपथप्रस्थिते प्रस्थितपार्थिवप्रत्युङ्गतपुरुहूतातपत्र इव च पूर्वस्यान्दिशि दृश्यमाने चन्द्रमसि नरेन्द्रैः स्वयं समर्पितस्कन्धैर्गृहीत्वा शवशिविकां सामन्तैः पौरैश्च पुरोहितपुरःसरैः सरितं सरस्वतीं नीत्वा नरपतिः समुपचितया चिता उताशनसंस्क्रियया यशःशेषतामनीयत।

देवो हर्षश्च पुञ्जीभूतेन सकलेनैव जीवलोकेन कुलसम्बन्धेनाशेषेण शोकमूकेन परिजनेन च परिवृतोऽन्तर्वर्तिना पितृशोकानलतप्तेन स्नेहद्रवेण वहिरिव सिच्यमानो निर्व्यबधानायान्धरण्यामुपविष्ट एव निशीथिनीम्मैमरथीं भीमामखिलां स राजोज्जगार। प्रभवच्चास्य चेतसि ताते दूरीभूते संप्रत्येवायं खलु अनाथीभूतो जीवलोकः लोकस्य पन्यानो मग्नाः मनोरथानाङ्गिलीभूतानि हृदयस्थानानि स्थगितान्यानन्दस्य द्वाराणि सुप्ता सत्यवादिता यात्रा विलीना वहुशालिता प्रलीना प्रियालापिताः प्रेषिताः पुरुषकारविकाराः समाप्ता स्मरशौण्डता प्रभृष्टा परगुणप्रीतिः विश्रान्ता विश्वासभूमयः अपगता वदान्यतां अपयातान्यपदानानि निरुपयोगाणि शास्त्राणि निरवलम्बना विक्रमैकरसता कथावशेषा विशेषज्ञता। ददातु जनो जलाञ्जलि मौर्जित्याय प्रपद्यतां प्रव्रज्यतां प्रजापालनता बध्नातु वा मनुष्यता वैधव्यवेणीं समाश्रयतु राज्यश्रीराश्रमपदं परिधत्तां धवले वाससी वसुमती वहतु वल्कले मनस्विता तपस्यतु तपोवने तेजस्विता प्रावृणोतु चीवरेण वीरता गम्यतां पुनस्तस्य कृते कृतज्ञतया क्वपुनः प्राप्स्यति तादृशात् महापुरुषनिर्माणपरमाणून् परमेष्ठी।शून्यसंपृक्तादिशो गुणानां जगज्जातमन्धकारं धर्मस्य निष्फलमधुना जन्म शास्त्रोपजीविनां तातेन विना कुतस्तादृश्योदिवसं समारब्धकलहकथाकण्ठकितसुभटकपोलभित्तयः शूरगोष्यः।

अपि नाम स्वप्नेऽपि दृश्येत दीर्घरक्तनयनं पुनस्तन्मुखसरोजं जन्मान्तरेऽपि पुनः परिष्वज्येत तल्लोहास्त्वङ्गाभ्यधिकगरिमगर्भं भुजयुगलं लोकान्तरेऽपि पुत्र! पुत्रेत्यालपितं श्रूयते उद्गीरन्ती मध्यमानसागररवोद्गारगम्भीरा भारती एतानि चान्यानि चिन्तयत एवास्य कथमपि सा क्षपा क्षयमि याय। ततः शुचैव मुत्कण्ठमारटत्सु चक्रवाककुलेषु गृहगिरितरुशिखरेभ्यः पातयत्स्वात्मानं मन्दिरमयूरेषु परित्यक्तनिजावासेषु वनाय प्रस्थितेषु पत्ररथकुलेषु सद्यस्तनुभूतेताम्यति तमसि मन्दीभूतविषयस्नेहेष्यभिलषत्सु प्रदीपेषु स्फुरदरुणवल्कलप्रावृतवपुषि प्रव्रज्यामिव प्रतिपन्ने नभसि प्रभातसमयेन समुच्चीयमानासु पार्थिवास्थिकर्णिकास्विव कलविङ्ककन्धराधूसरासु तारकासु भूभृद्धातुगर्भकुम्भवारिषु त्रिविधरसेसु तीर्थाभिमुखेषु प्रस्थितेषु वनकरिकुलेषु शरावे शुचिसिक्थपटलपाण्डरे पिण्ड इवापरपयोनिधितटपुलिनपरिसरे पात्यमाने शशिनि क्रमेण चन्द्रोपचितामलधूमविसरधूसरीकृतेतेजस्विनरपतिशोकपावकदाहकिणकलङ्ककालीकृतचेतसीव प्रोषितस्मरान्तःपुरपुरन्ध्रीमुखचन्द्र-शोभादर्शनोद्वेगविद्राणवपुषीव प्रथमास्तमितरोहिणीरणरणकविमनसीक चास्तमुपगते रजनिकरे राजनीव दिवमारूढे सवितरि परिवृत्तेराज्य इव रजनीप्रबन्धे प्रबुद्धराजहंसमण्डल इव प्रबुध्यमानः पङ्कजाकर इव चचाल स्नानाय देवो हर्षः।

ततश्च नूपुरविरामसुकमन्दमन्दिरहंसेषु शोकाकुलकतिपयकञ्चुकिमात्रावशेषेषु शुद्धान्तेषु पतितयूथप इव वनकरीयूथे कक्षान्तरवर्तिनि पितृपरिजने विषादिनि निरूदन्निषादिनि स्तम्भनिषस्मेनिष्पन्दमन्दे राजकुञ्जरे मन्दुरापालाक्रान्तव्यथिते चाजिरभाजि राजवाजिनि विश्रान्तजयशब्दकलकले शून्ये चमहास्थानमण्डपे दह्यमानदृष्टि र्निर्जगाम राजकुलात्। अगाच्च सरस्वतीतीरमेव तस्याञ्च स्नात्वा पित्रोर्ददावुदकं अपस्नातश्चानिपीड़ित- मौलिरेव परिधाय उद्गमनीये दुकूले निश्चामरो निरातपत्रो निरुत्सारणः समुपनीतेऽपि सप्तौ चरणाभ्यामेव नासाग्रप्रसक्तेन रक्ततामरसताम्रेण चक्षुषा हृदयावस्थितस्य पितुर्दाहशङ्कया शोकाग्निमिवोङ्गिरन् ताम्बूलस्यापि सरिदम्बुप्रक्षालितस्य कल्पतरूकिसलयकोमलस्य स्वभावपाटलस्याधरपल्लवस्य प्रभयानुविद्वान् सरसरुधिरकवलानिव हृदयाभिघातादुहमन्नुणानिश्वासान् पुनर्भवनमेव जगाम।

राजवल्लभास्तु भृत्याः सुहृदः सचिवाश्चतस्मिन्नेवाहनि निर्गत्य त्यक्ताप्रियपुत्रदारकान् उद्वाष्पैर्बन्धुभिर्धार्यमाणा अपि बहुनृपगुणगणोद्धृतहृदयाः केचिदात्मानं भृगुषु वभञ्जुःकेचित्तीर्थेषु तस्थुः केचिदनशनैरास्तीर्णतृणकूथाः क्कथन्मनसः शुचमशमयन्। केचित् शलभा इव वैश्वानर शोकावेशविवशाविविशुः केचिद्दारुणदुःखदहनदह्यमानविग्रहागृहीतपादन्तुषारशिखरिणंशरणमुपययुः केचिद्विन्ध्योपत्यकासु वनकरिकुलशीकरसारसिच्यमानतनवः पल्लवशयनशायिनः सन्तापमशमयन्। केचित् सन्निहितानपि विषयानुत्सृज्य सेवाविमुखा बभूवुः केचिदाच्छोटितचूड़ामणिषु शिरःसु शरणीकृतधूर्जटयो जटा जघटिरे अपरे परिपाटलप्रलम्बचीव- राम्बरसम्वीताः स्वाम्यनुरागमुज्वलीचक्रुः। अन्येतपोवनहरिणजिह्वालतोल्लिह्यमानमूर्तयोराज्याङ्गरागानक्षपयत्। अपरे पुनः पाणिपल्लवप्रभृष्टैराताम्ररागान्नयनपुटैः कमण्डलुभिश्च वारि वहन्तीमहीमण्डलं मुण्डा विचेरुः।

देवमपि हर्षं तदवस्थंपितृशोकविह्वलीकृतं श्रियं शाप इति महींमहापातकमिति राज्य रोग इति भोगान् भुजङ्ग इति निलयन्निरयइति बन्धून् बन्धनमिति जीवितं यशइति देहं द्रोहइति कल्पलताकलङ्क इति आयुरपुण्यफलमित्याहारं विषमिति चन्दनन्दहन इति कालं कृकञ्च इति हृदयस्फुटमभ्युदयमानमिति मन्यमानं सर्वासु क्रियासु विमुखं पितृपितामहपरिगृहीताश्चिरन्तनाःकुलपुत्राः वंशक्रमाहितगौरवाञ्च ग्राह्यगिरो गुरवः श्रुतिस्मृतीतिहासविशारदाश्च महामुनयः संसारासारताकथनकुशलाञ्चलशीलाश्च ब्रह्मवादिनः शोकापनयननिपुणाञ्च पौराणिकाःपर्यवारयन्।अस्वतन्त्रीकृतच्च तैर्मनसापि नालम्बत शोकानुप्रवणञ्चरितुमनुनीयमानञ्च कथं कथमपि आहारादिक्रियाखाभिमुख्यमभजत न्नातृटगतहृदयैश्वाचिन्तयत् अपि नाम तातस्य महाप्रलयसदृशमिदमुपलभ्यार्योबाष्पजलस्रातो न गृह्लीयाह्वल्कलेनाश्रयोहा राजर्षिराश्रमपदं न विशोद्वाराजसिंहो गिरिगुहां अश्रुसलिलनिर्भरनयननलिनयुगलोवा न पश्येदनाथां पृथिवीं प्रथमव्यसनविह्वलोऽस्मि चरेदात्मानं पुरुषोत्तमः अनित्यतया जनितवैराग्यो न निराकुर्य्यात् उपसर्पन्तौं राजलक्ष्मीं दारुणदुःखदहनज्वलितदेहोवा न प्रतिपद्येताभिषेकं इहागतो वा राजभिरभिधीयमानो न पराचीनमाचरेत्। अतिपितृपक्षपाती खल्वार्यः सर्वदा तात! न्नावामभिधत्ते तात! हर्ष! न कस्यचिदभूत् भविष्यति वा पुनः काञ्चनतलतरुप्रांशुकार्यप्रमाणमिदं इदञ्च दिवसकरप्रीत्या दिवसमुन्मुखं विकसितसुखकमलमेतौ वज्वस्तम्भभासुरौ भुजावेते चापहसितमदालसहलवरविभ्रमा विलासाः कोऽन्योऽमानि विक्रान्तो वदान्योवेति एतानि चान्यानि चिन्तयन् दर्शनोत्सुकहृदयो भ्रातुरागमनमुदीक्षमाणः कथं कथमप्य तिष्ठदिति।

इति श्रीहर्षचरिते पञ्चमोच्छ्वासः।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725360555Screenshot2024-09-03161854.png"/>

अथ षष्ठोच्छ्वासः।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1727057887Screenshot2024-09-23074758.png"/>

उच्चित्योच्चित्य भुवि प्रहितनिगूढासप्तदूतीनाम्।
विजिगीषु रिव कृतान्तः शूराणां संग्रहं कुरुते॥
विस्रब्धघातदोषः स्वयंबधाय खलस्य चिरकोपकरः।
वनतरुभङ्गध्वनिरिव भूभरिनिद्रातस्करः करिणः॥

अथ प्रथमप्रेतपिण्डभुजिभुक्ते द्विजन्मनि गतेषूद्वेजनीयेष्वशौचदिवसेषु चक्षुर्दाहदायिनि दीयमाने द्विजेभ्यः शयनासनचामरातपत्रादिके भूपतिनिकटोपकरणकलापे नीतेषु तीर्थस्थानानि हृदयैर्वोरकीकसेषु कल्पिते शोकशल्ये सुधानिचये चिताचैत्यचिङ्के अवनीनाथविसर्जिते महार्जितरानकुञ्जरे क्रमेण च मन्देष्वाक्रन्देषु विरलीभवत्सु विलापेषु विश्राम्यत्यश्रूणि शिथिलीभवत्सु श्वसितेष्वविस्पष्टेष्वाकष्टशब्देषूत्सार्यमाणासु व्यसनशय्यासूपदेशश्रवणक्षमेषु श्रोतपथेष्वनुरागरोधनयोग्येषु हृदयेषु विरलताङ्गतेषु नृपगुणग्रहणेषु प्रदेशवर्तितामाश्रयति शोककृतेषु कविरुदितेषु जातेस्वप्नावशेषदर्शने हृदयावशेषावस्थाने चित्रावशेषाकृती काव्यावशेषनाम्नि नरनाथे देवोहर्षः कदाचिदुत्सृष्टव्यापारेण पुञ्जीभूतवृद्धबन्धुवर्गाग्रेसरेणानवरतमूकमुखेन महाजनेनात्मानं अकाले परिवेष्यमान मद्राक्षीत्।

दृष्ट्वा चाकरोन्मनसि किमन्यदार्यमागतमावेदयत्यय मन्दहीतशोकाकृतो लोकस्याकार इति वेपमानहृदयश्च पप्रच्छ प्रविशन्तमधिकतरमन्यतमम् अङ्ग!कथय किमार्यःप्राप्त इति स मन्दमब्रवीत् देव! यथाविशति द्वारीति श्रुत्वा च सोदयंस्नेहनिहितनिरतिशयमन्युमृदुकृतमनाः कथमपि न ववाम बाष्पवारि प्रवाहोत्पीडेन सह जीवितं अनन्तरञ्च द्वारपालमुक्तेन प्रथमप्रविष्टेन शैशवएवाग्राहि गुणवत्पक्ताकेवभवता तातस्य चित्तवृत्तिः यतो भवन्तमेवग्विधं विधेयं विधिविधानोपनीतनैर्ष्टण्यमिदं किमपि विगणयति मे हृदयं नावलम्बनीया बालभावसुलभा प्रेमविलोमभावता वैधेय इव माकृथाः प्रत्यूहमभिहितेऽस्मिन् शृणु न खलु न जानासि लोकवृत्तं लोकत्रयत्रातरि मान्धातरि कृतं पुरुकुत्सेन भ्रूलतादिष्टाष्टादशद्वीपे दिलीपे वा रघुणामहासुरसमरमध्य मध्यासितत्विदशरथे दशरथे वा रामेण गोष्मदीकृतचतुरुदन्वन्तं दुष्यन्तं वा भरतेन तिष्टन्तु तावदेते तातेन च शतसमाधिकाध्वरधूमधूसरितस्वयशसि सुगृहीतनाम्नितत्रभवति परेतताङ्गतवति तव पितरि किन्वाकारि राज्यम्।

यञ्च शोकः समभिभवति तञ्च कापुरुषमाचक्षते शास्त्रविदः स्त्रियो हि विषयः शुचातथापि किं करोमि स्वभावस्य सेयं कापुरुषता स्त्रैणं वा यदेवमास्वाद्य पितृशोकहुतभुजो जातोऽस्मि मम हि भूभृति पर्यस्तैर्न्निरवशेषतः प्रसरवणानीव सूतानि श्रुतानि अस्तमिते महति तेजसि अन्धकारीभूतदशाश इव भ्रष्टप्रज्ञोलोकः प्रज्वलितं हृदयमात्मदाहभीतइव स्वप्नेऽपिनोपसर्पति विवेकःबलीयसा सन्तापेन जातुषमिव विलीनमखिलं धैर्यं पदे पदे उपहतेवहरिणी मुह्यति मे मतिः पुरुषद्वेषिणीव दूरतएव भ्रमन्ती परिहरन्ती स्मृतिः वार्धुषिकप्रयुक्तानीव प्रतिदिवसं वर्द्धन्ते दुःखानि शोकानलधूमसम्भारसम्भताम्भोधरभरितमिव वर्षति नयनवारिधाराविसरं शरीरं सर्वपञ्चजनः पञ्चतामुपरतः प्रयातीति विततमिदं लपति चपलो लोकः तातो मे ऊताशनतामेव केवलमापन्नः येनैवमयं मां दहति एव मयं सांपरायिकमिव हृदयमवष्टभ्य व्युत्थितः शोकोदुर्न्निवारो बान्धव इव वारिराशिं पविरिव पर्वतं क्षयइव क्षपाकरं राऊरिव रविं दहति क्षयति तनूकरोति कवलयति च मां न शक्नोति मे हृदयं तादृशस्य सुमेरुकल्पस्य पुरुषकल्पस्य विनिपातमश्रुभिरेव केवलैरतिवाहयितुराज्ये विषयइव चकोरस्य विरक्तं मे चक्षुः बडमृतकर्पटकृतावकुण्ठनां जङ्गमाङ्गनामिव वंशवाह्यांनार्य्वांश्रियं निराकर्तु मभिलषति मे मनः क्षणमपि निर्जले कूपे कुलीरइव देशे न पारयामि स्यातुंसोऽहमिच्छामि मनसि वाससीव सुलग्नं स्नेहमलममलैः शिखरि शिखरि प्रस्रवणस्वच्छस्रोतोभिः क्षालयितुमाश्रयितुमाश्रमपदे यतस्वमन्तरितयौवनमुखामनभिमतामपि जरामिव पूरोराज्ञयांगृहाणोमां राज्यचिन्तां त्यक्तसकलबालक्रीडेन हरिणेव दीयतामुरोलकक्ष्म्यैपरित्यक्तं मया शखमिति अभिधाय स्वङ्गग्राहिणो हस्तादादाय निजनिस्विशमुत्ससर्जधरण्याम्।

अथ तच्छ्रुत्वा निशितशिखरेण शूलेनेव ताडितःप्रविदीर्णहृदयो देवो हर्षो समचिन्तयत् किं नु खलु मामन्तरेणार्यः केनचिदसहिष्णुना किञ्चिङ्ग्राहितः कुपितः स्यात् उतानया दिशा परीक्षितुकामी मां उत शोकजश्वेतः सांक्षेपः स्यात् आहोस्विदार्य एवायं न भवति किं वार्येणान्यदेवाभिहितमन्यदेवाश्रावि मे शोकशून्येन श्रवणेन्द्रियेण आर्यस्यान्यदेववीक्षितमन्यदेषापतितं मुखे अथवा सकल वंशविनाशाथनिपातो विधेरयं अथवा निखिलपुष्यक्षयोपक्षेपः कर्मणां अननुकूज्ञसमग्रग्रहचक्रबालविलसितं वा येनैवायं यः कश्चिदिव यत्किञ्चन कारिणमिव मां पूर्वप्रभृतिवंशसम्भूतमिवाततायिनमिवानात्मानुनातङ्गक्तमिवादृष्टदोषमपि श्रोत्त्रियमिव सुरापाने सङ्कृत्यमिव स्वामिद्रोहसज्जनमिव नीचोपसर्पणे सुकलत्रमिव व्यभिचारे मामतिदुष्करे कर्मणि समादिष्टवान्।

अथवा तदेतत्तावदनुरूपं यच्छौर्योन्मादमदिरोन्मत्तसमस्तसामन्तमण्डलसमुद्रमथनमन्दरे पितरि प्रमिते तपोवनं वा गम्यते वल्कलानि वा गृह्यन्ते तपांसि वा तप्यन्ते यत्तु मयि राजाज्ञादग्धेऽपि दाहकारिणि धन्वनीवाङ्गारवृष्टिस्वदृशमार्यस्य यद्यपि रिपुरनभिमानोद्विजातिरनेषणो मुनिररोषणः कपिरचलः कविरमत्सरो वणिगतस्करः प्रियजानिरकुहकः साधुरदरिद्रोद्रविणवानखिलः कोनाशोऽनक्षिगतोमृगयुरहिंस्रः पराशरी ब्रह्मण्यसेवकः सुखी कितवः कृतज्ञः परिव्राडबुभुक्षुः शठः प्रियवागमात्यः सत्यवादी राजसूनुः अदुर्विनीतश्च जगति दुर्लभः तथापि ममार्य एवार्यःको हि नाम तद्विधे पतिते राजकुञ्जरे जनयितरीदृशे च विफलीकृतशिलास्थम्भाभभुजि भूभुजि भ्रातरि त्यक्तराज्ये ज्यायसि तपोवनं गच्छति सकललोकलोचनमलपाताशावितं मृङ्गोलकंवसुधाभिधानं मदखेलनिखिलमुखविकारलक्ष्याख्यातनीचाचाराञ्च श्रीसंज्ञकां सुभटकुटुम्बकर्मकरकुम्भदासीञ्चण्डालोऽपि कामयते कथमिव सम्भावितमत्यन्तमनुचितमार्येण किमुपलक्षितंमय्यनवदातं कर्म किं वास्य चेतस इत्थंच्युतःसौमित्रिः विस्मृतावा वृकोदरप्रभृतयः अनपेक्षितभजना स्वार्थैकनिष्पादननिष्ठुरा चेयमार्यस्येदृशी प्रभविष्णुता अपि च आर्ये तपोवनं गते जिजीविषुः कोनाम महींमनसापि ध्यायेत्।

कुशशिखरखरनखरप्रचयचटुलपेटपाटितमत्तमातङ्गमदच्छटाच्छुरितकेसरसटाभारभासुरमुखे केसरिणीव वनविहाराय निर्गते निवासगिरिगुहान्तः पातिपृष्ठतः प्रतापसहाया हि सत्ववन्तः कश्चपलां राजलक्ष्मीं प्रत्यनुरोधोऽयमार्यस्य इयमपि वनतरुरुचिरचीवरान्तरितकुचा कुसुम्भसमित्पलाथपूलिकां वहन्ती तत्रैव तपोवने वनमृगीव नीयते जरां जाल्मीकिं वा ममानेन वृथाबहुधा विकल्पितेन तूणीमिवैनमार्य मनुगच्छामि गुरुवचनातिकामकृतं च किल्विषन्तपोवने तपएवापास्वतीति अवधार्व्यमनसा प्रथमं गतस्तपोवनं तुष्णीमेवाधोमुखोऽतिष्ठत्।

अत्रान्तरे पूर्वोद्दिष्टेनैव वस्त्रकर्मान्तिकेन समुपस्थापितेषु वल्कलेषु निर्दयकरतलताडनभियेव ग्लपितहृदये रटति स्त्रैणे मातर मब्रह्मण्यमित्यूत्यूर्द्ध्वदीष्णि विरुतवति विप्रजनेपादप्रणतिपरे पूत्कुर्वति पौरवृन्दे विद्रातिविद्रुतचेतसि चिरन्तने परिजने परिजनावलम्बिते वेपमानवपुषि पर्याकुलवाससि शोकगद्गदवचसि गलितनयनपयसि विशति वर्षीयसिबन्धुवर्गे निराशेषु नखलिखितमणिकुट्टिमेष्वधोमुखेषु निश्वसत्सु, सामन्तेषु सबालवृद्धासु तपोवनाय प्रस्थितासु प्रजासु सहसैव प्रविश्य शोकविक्लवःप्रक्षरितनयनयुगलोराज्यश्चियः परिचारकसम्बादकोनाम प्रज्ञाततमोविमुक्ताक्रन्दः सदस्यामानमपातयत्।

अथ सम्भ्रान्तो भ्रात्रा सह स्वयमेव राज्यवर्द्धनस्तं पर्यच्छत् भद्र! भण किमस्रद्यसनविवर्धन बन्धधृतिरवमिपतिमरणमुद्रितमतिधृतिकरमपरमधिकतर मितः समुपनयति विधिरिति स कथं कथमप्यकथयत् देव! पिशाचानामिव नीचात्मनां त्वरितानि च्छिद्रप्रहाराणि प्रायशोभवन्ति यतोऽन्यस्मिवेषाहन्त्र्युपरतइत्यभूद्दार्ता तस्मिन्येव देवो ग्रहवर्मा दुरात्मना तालवराजेन जीवलोकमात्मनः सुकृतेन सह त्याजितभर्त्टदारिकापि राज्यश्रीः कालायस निगड़चुम्बितचरणा चौराङ्गनेव संयता कन्याकुजे कारायाविचिप्ता किंवदन्ती च यथा किलनायकंसाधनं जिघृक्षुः सुदुर्मतिरेनामेव भुवमागमिष्यतीति विज्ञापिते प्रभुः प्रभवतीतितं च तादृगमनुत्प्रेचितमसम्भावनीयमाकस्मिकं परमाकर्ण्यापूर्वत्वात् परिभवस्य परिभवासहिष्णुतया स्वभावस्य वीरक्षेत्रसम्भवा जन्मनः कृपाभूमितया स्वसुः सोदर्यस्नेहाच्च स तादृशो बद्धकुलोऽप्यन्तर्गुरुरेकपदएवास्य न नाशोकावेगौ विवेश च सहसा केसरीवगिरिगुहाग्टहं गम्भीरं हृदयम्।

भयङ्करः कोपावेगकेशिसूदनशङ्काकुलकालीयमङ्करा भ्रूभङ्गतरङ्गिणी श्यामायमाना यमस्वमेव प्रथीयसी ललाटपट्टेः भूषणभ्रूकुटीरभिद्यत दर्पात् परामृशन्नखकिरणसलिलनिर्जरैः समरसम्भारसम्भाषणाभिषेकमिव चकार दिङ्नागकुम्भकूटविकटस्य वाऊशिखरस्य दक्षिणस्य वामपाणिपल्लवयुगलस्वेदसलिलपूरितोदरोनिकुलमालवकुल-नाथगृहीतकेश इवनिर्मर्यादश्रीकचग्रहोत्कण्ठएव च कम्पमानः पुनरपि समुत्ससर्प च भीषणं कृपाणं पाणिरितरशस्त्रग्रहणमुद्रितराजलक्ष्मीक्रियमाणदृष्टिवृद्ध्विविधुतसिन्धुरधूलिरिव कपिलः कपोलयोरष्टश्यत रोषरागः समासन्नसकलमहीपालचूड़ामणिमणिजाताहङ्कारइव समारुरोह वाममूरुदण्डमुत्तानितोदक्षिणश्वरणः निष्ठुरन्तप्तकषण निष्ठुरधूमलेखोनिरोर्वीकरणाय विमुक्तशिखइव विलिलेख मणिकुट्टिममितरः पादपद्मदर्पस्फुरितसरसब्रणोच्च-लितशोणितच्छटावसेनकैः शोकविषं प्रषेक्तुं बोधयन्निव पराकमनुजमवाद्रीत् आयुषमन्विदं राजकुलममीबान्धवाः परिजनोऽयं भूपतिभुजापरिषपरिपालिताश्च ताः प्रजाः गतोऽहमद्यैव मालवकुलमहाप्रलयायेदं वै तावद्दल्कलग्रहणमिदमेव तपःशोकोपायश्च यं यदवप्रत्यन्ताविनीतारिनिग्रहः सोऽयं कुरङ्गैः कचग्रहः केशरिणोभेकैः करभातः कालसर्पस्य धेनुवत्सकैर्वन्दीकचग्रहोव्याघ्रस्थालगर्द्धैर्गलाक्षेपोगरुडस्य दारुभिर्दाह्यादेशोदाहनस्य तिमिरैस्तिरस्कारोरवेर्यो मालवैः परिभवः पुष्यभूतिवंशस्य अन्तरितस्तातो महीयसा मुक्का तिष्ठत्तु राजानः किरणश्च त्वयैव सार्ङ्वअयमेकोभण्डिन्ययुतमात्रेण तुरङ्गमाणामनुयातु मामित्यभिधाय चानन्तर मेव प्रयाणपटहमादिदेश।

तञ्च तथादिशन्तमाकलब्ययामि जामातृवक्त्रान्त प्रकीपयानदूयमाने मनसि निवर्तनादेशप्ररूढप्रणयार्पितवाष्प इव प्रोवाच देवोहर्षः किमिव हि दोषजातमार्य ! पश्यति मयाप्यनुगम्यमानो यदि बालइति नितरान्नपरित्याज्योऽस्मि रक्षणीयइति भवद्भुजपरं रक्षतात्तातं अशक्तइति अपरीक्षितोऽस्मि सम्बर्धनीयइति वियोगस्तातं करिष्यति अक्लेशसहइति स्त्रीपक्षे निक्षिप्तोऽस्मि सुखमनुभवत्वितित्वयैव तत्प्रयाति महानमध्वनि क्लेशइति विरहाग्निरविषह्यतरः कलत्रं रक्षत्विति श्री स्ते निस्त्रिंशे वसति पृष्ठतः शून्यमिति तिष्ठत्येवते प्रतापः राजकमलाधिष्ठित-मितितत्सु बद्धमास्व तत्रोत्तप्तसुवर्णकाग्नि-भिरतिव्यायामादुत्कठिनकायबधैःकरकलितश्रीमद्रामकविवज्जसरोजातं नानारसान्वितं कवित्वरसमधुनिकरं श्रीमद्रामकल्पतरुभजध्वं तिष्ठत्यसावनुदिनं सहजेन्द्रपार्श्वदातेतिरोहणगिरिः प्रथितोऽपि लोके त्रासात् प्रसादमये कठिनो बभूव।

त्वं चापि संप्रति नम च विशेषदाताप्रीत्यभ्युक्तये साहजीन्द्रदृढगात्रमनोविकारशून्यश्च संसदि पराभियुगेषु दानं चाऊःसा त्वमहह इति व्यतिरिक्तप्तेवमाङ्गणयसि प्रलघुपरिकरः प्रयामीति पादरजसि कोऽतिहारः द्वयोर्गमनमसांप्रतमिति मामनुगृहाणगमनाज्ञया कातरोभ्रातृटस्नेहइति सदृशोदोषः काचेदमात्महारताभुजस्येतियदेकाकी क्षीरोदफेनपटलपाण्डरममृतमयमिव यशोयियासतीव अवञ्चितपूर्वोऽस्मि प्रसादितः तत्प्रसीदत्वार्यो नयतु मामपीति एवमभिधाय क्षितितलविनिहताञ्जलिः पादयोरपतत् तमुत्थाप्य पुनरग्रजोजगाद तात! किमेव मतिमहारम्भपरिग्रहणपरिमाण मारोप्यते बलादतिलपितान्यभितः हरिणार्थमतिह्वेपणः सिंहसम्बादसंनाहः तृणमुपरि कवचयन्त्याशुशुक्षणयः अपिच।

तवाष्टादशद्दीपेषु अट्टश्यगलमालिनीमेदिन्या सतएव विक्रमस्य विषयः न हि कुलशैलनिवहवाहिनो वायवः सह्यन्तितरले कुलराशौ सुमेरुवप्रपरियातिप्रगल्भवाददिक्करिणः परिणमन्त्यणीयसि वल्मीके ग्रहीष्यसि सकलपृथ्वीपतिप्रलयोत्पातमहाधूमकेतुर्मान्धतिवचारुचामीकरपत्रलतालङ्कारं कायं ककुभां विजयायातुरायामस्यां विपक्षक्षपणक्षुभितायां क्षम्यतामयमेकर्मकिनः कोपबलएक स्तिष्ठतु भवानित्यभिधाय तस्मिन्नेवावसरे निर्जगाम जगाम च ह्यमित्रम् ।

अथ तथागते भ्रातर्युपरते च पितरि प्रोषितायाञ्च मातरि सयतायाञ्च स्वमरि यूथम्वष्ट इव वनकरी देवो हर्षः कथं कथमपि एकाकी कालमनैषीत् अतिक्रान्तेषु बहुषु वासरेषु कदाचित्तयैव भ्रातृगमनदुःखासिकताञ्च देवो हर्षः सुतरामनित्यताभावनया दूयमानमानसः क्षीणभूयिष्ठायां क्षपायां कथमपि निद्रामलभत स्वप्ने चाभ्रंलिहं लोहस्तम्भं भज्यमानमपश्यत् उत्कम्पमानहृदयः प्रत्यबुध्यत अतर्कयञ्च किन्नु खलु मामेव ममी सन्ततं न बध्नन्ति दुःस्वप्नाःस्फुरन्ति च दिवानिशं कंल्याणाख्यानविचक्षणमदक्षिणमक्षि मे दारुणाश्चाश्रदुःखपक्षमाचक्षाणाः क्षणमपि न शाम्यन्ति पुनरुष्टत्पाताः प्रत्यहं राऊरविकलकायबन्ध इव कबन्धवति व्रध्नबिम्बे विभाव्यते तपकरणकालकबलितानीव धूसरितसमग्रग्रहानुहिरन्ति धूमोद्गारान् सप्तर्षयो दिने दिने दारुणदाहभस्मकरणनिकरा इव निर्वाणतेजसो निपतन्ति नभस्थलात्तारागणाः तारापातशुचेव निष्प्रभः शशी निशि निशि ततस्ततःप्रज्वलन्तीभिरुल्काभिरदग्रहयुद्धमिव वियति विलोकयन्ती विलोलतारकाः ककुभः राजसंक्रान्तिसूचकाः सञ्चारयन्तीव कापि वहन् बऊलरजःपटलकलिलशर्कराकलशार्कारिमारुतोमहींन खलु कुशलमपि पश्यामि लग्नस्यास्पदंशेकरिण इव करे वाणीरं कोमलमपि कवलयतः कृतान्तस्य परिपन्थि सर्वथा स्वस्ति भवत्वार्यायेति चिन्तयित्वान्तर्भिन्नं भ्रातृस्नेहकातरं द्रवतीव हृदयं कथं कथमपि संस्तभ्योत्याय यथाक्रियमाणं क्रियाकलापमकरोत्।

आस्थानगतश्च सहसा प्रविशन्त मनुप्रविशता विषणवदनेनलोकेनानुगम्यमानं असह्यदुःखोष्णश्वासधूमरक्ततन्तुनेव मलिनेन पटेन प्रावृतवपुषञ्जीवितधाराविलज्जएवावनतमुखन्त्रासावंशस्याग्रे ग्रथितदृष्टिंदुःखदूरप्ररूढरोमृणमूकेनापि मुखेन स्वामिव्यसनमविच्छिन्नैरश्रुभिर्विज्ञापयन्तं कुन्तनामानं वृहदश्ववारं राज्यवर्धनस्य प्रसादभूमिं प्रज्ञाततमं ददर्श। दृष्ट्वा च जातशङ्खचक्षुषि सलिलेन मुखशशिनि खसनेन हृदये ऊताशनेनोत्सङ्गे भुवा दारुणप्रियश्रवणसमये सममिव सर्वेष्वङ्गेषु अगृह्यतलोकपालैः तस्माच्च हेलानिर्जितमालवानीकमपि गौड़ाधिपेन मिथ्योपचारोपचितविश्वासमुक्तशस्त्र मेकाकिनं स्वभवनएव भ्रातरं व्यापादितं शुश्राव। श्रुत्वा च महातेजस्वीप्रचण्डकोपपावकप्रसरपरिपीयमानशोकावेगः सहसैवजज्वाल। ततश्चामर्षविधूतविशीर्यमाण शिखामणिसकलमङ्गारतामिव गतं रोषाग्निमुद्वहन्नवरतस्फुरितेन पिवन्निव सर्वतेजस्विनामायुभीरोषनिर्भुग्नेन दशनच्छदेन लोहितायमानलोचनालोकलेपैर्दिग्दाहानिव दर्शयन् रोषाग्निनाप्यसह्यसहजशौर्योष्मणादह्यमान इव वितन्यमानखे दसलिलशीकरदुर्दिनैः स्वावयवैरप्यदृष्टपूर्वकोपभीतैरिव कम्पमानैरुपेतो हरइव कृतभैरवाकारो हरिरिव प्रकटितनरसिंहरूपः सूर्यकान्त इव परतेजः प्रसरदर्शनज्वलितः क्षय दिवसइवोदितद्वादशदिनकरदुर्न्निरीक्षमूर्तिरुत्पातमारुत इव सकलभूभृत्कम्पकारी विन्ध्य द्रव विवर्धमानविग्रहोत्सेधो महाशीविष इव दुर्न्नरेन्द्राभिभवरोषितः पारिक्षित इव सर्वभोगिदहनोद्यतो वृकोदर इव रिपुरुधिरपानतृषितः सुरगज इव प्रतिपक्षवारणप्रधावितः पुरोहित इव पौरुषस्य उन्माद इव मदस्यावलेपइवावलेपस्य तारुण्यावतार इव तेजसः सर्वोद्योग इवदर्पस्य युगावतार इव यावनोष्मणः राज्याभिषेक इव समररसस्य नीराजनदिवस इव सहिष्णुतायाः परां भीषणतामयासीत्।

अवादीच्च गौड़ाधममपहाय कस्तादृशमहापुरुषन्त तक्षणय एव निर्व्याजभुजवीर्यविजितसमस्तराजकं मुक्तशस्तं कलशयोनिमिव पुष्पवर्त्मप्रसूतिरीदृशः सर्ववीरलोकगर्हितेन मृत्युनाशमयेदार्यंअनार्यं च त मुक्ताफेनपटलपाण्डराः केषां मनःसु हंसा इव परशुरामस्मृतिकृतोऽनुकुर्युरार्यस्य शौर्यगुणाः पक्षपातं कथमिवात्युग्रस्यार्यजीविताहरणे निदाघरवेरिव कमलाकरसलिलरोषणेन प्रेषितप्रीतयः प्रस्यताङ्कराः कात्रुगतिं गमिष्यति कां वा योनिं प्रवेक्ष्यति कस्मिम्वा नरके पतिष्यति न श्वपाकोऽपि एवमाचरेत् नामापिग्रहतोऽस्य पापकारिणं पापमनेन विलिष्यत इव जिह्वाकिं शङ्गीकृत्य कार्यन्तेन क्षुद्रेणानुप्रविश्य विगतवृणेनेव सकलभुवनभारभरणाह्लादचतुरश्चन्दनस्तम्भ इव क्षयमुपनीतः अनेन मूढेन मधुरसास्वादनलुप्येन मम चार्यजीवितमाकर्षता भाविना दृष्टः कष्टशिलीमुखसम्पातोपद्रवाः निजग्रहदूषणजालमार्ग दीपकेन कज्जलमलिनं केवलमयशः समन्वितं मान्यास्तए वास्तमुपगते पितृभुवमचूडामणौ सवितरि वेधसा सृष्टसत्यबशत्रोरन्धकारस्य निग्रहाय ग्रहतरुषण्डविहारैर्हरिणाधिपः शशी विनयविधायिनि भग्ने चाङ्कुशएवं विद्यते व्यालवारणस्य निग्रहाय सकलमत्तमातङ्गकुम्भस्थलस्थिरशिरोभागभिद्दुःखतरः केशरिनखः तादृशः कुले कटिका इव तेजस्विरत्नविनाशका कस्य न बध्याः क्वेदानींयास्यति दुर्बुद्धिरिति एव मभिदधतएवास्य पितुरपि पितुः सेनापतिः समग्रविग्रहप्राग्रसरोहरितालशैलावदातदेहपरिणतमगुणशालप्रकाण्ड प्रांशुरतिशौर्योष्मणेवपरिपाक मुपगन्ता गतभूयिष्ठे वयसि वर्तमानो बऊविधययनसुप्तोत्थितेनापहसितभिव शान्तनवमप्यतिदीर्घेणायुषा दुरभिभवशरीरतया जरयापि भीतभीत एव प्रकटकम्पया परामृष्टः कथमपि मानमयेषु शिरोरुहेषु शशिकरनिकरशीततरलशिरोरुहसयत्नः सैंहमिव निष्कपट पराक्रमरसरुचितां संक्रान्तोजीवन्नेव जातिमपरमपरं स्वामिमुखदर्शनपातकपरिजिहीर्षयेष भ्रूयुगलेन पलितप्रशिथिलप्रलम्ब चर्मणा स्थगितदृष्टिस्यूलश्मश्रुपिच्छच्छादितकपोलभागभासुरो वमन्निव विक्रमकालेऽपि विकासिकाशकामनविशदं शरदारम्भ गम्भीरेण मुखेन मृतमपि हृदयस्थितं स्वामिनं सितवागुरेणेवाभिविजयन्नानाभिलम्बेन कूर्चकलापेन परिणामेऽपि धौतासिधाराजलतृषितैरिव विवृतवदनै र्वृहङ्गर्वविहारैर्विषमितविशालवक्षाः अतिनिशितशस्त्रटङ्ककोटिकटित-बऊवृहटूघुणाक्षरपङ्क्तिनिरन्तरतया लिखितसकलसमविजयपर्वा पूर्वपर्वत इव पादचारी विविधवीरवृत्तान्तरसरामणीयकेन महाभारतमपि लघयन्निव प्रतिपक्षेणातिनिर्बन्धेन परशुराममपि शिक्षयन्निवान्भ्रमणादरः श्रीसमाकर्षणविभ्रमेण मन्दरमपि मन्दयन्निव बाहिनीनायकत्वेऽपि मर्यादानुवर्त्तनाम्भोधिमभिभवन्निव स्थैर्यकारकस्योन्नतिभिरचलानपि ह्रेपयन्निव सहजप्रचण्डतेजःप्रसरविरफुरणेन सवितारमपि तृणीकुर्वन्निवेश्वरभारोद्वहनधृष्टपृष्ठतया हरवृषभमपि हसन्निवारणिरमर्षाग्नेरैश्वर्यं शौर्यस्य मदो मदस्य विटपो दर्पस्य जीवितं विजिगीषुतायाः समुच्छ्रसितसुत्साहस्याङ्कुशोदुर्दमनागानान्नागमर्दनो दुष्टभोगिनां विरामोपरमोमनुष्यतायाः गुरुकुल वीरगोष्ठीनां तुलाशौर्यशालिनां सीमन्तदृश्वाशस्वग्रामस्य निर्वोढा प्रौढवादानां संस्तम्भयितेव भग्नानां पारभः प्रतिज्ञानां मर्मज्ञो महाविग्रहाणां घोषणापटहःसमरार्थिनां सम्विधातेव समुपविष्टः सिंहनादनामा खरेणैव दुन्दुभिनिर्घोषगम्भीरेण सुभटानां समररसमानयत्रिव विज्ञापितवान्।

तेन क्वचित् क्वताश्रयया मलिनयां मलिनतराः कोकिलया काकाइव कापुरुषोहतलक्ष्म्याविप्रलम्भप्रमाना न चेतयन्ते श्रियो हि दोषांन्धतायाः कारणम्। कामिला विकारा इव छत्रच्छायान्तरिततनवोऽभिविस्मरन्त्येव तेजस्विनं जड़धियः किं करोतु वराकः येनातिभीरुतया नित्यपराङ्मुखेन दृष्टान्येव सर्वातिशायिशौर्यश्लथमधुकपिलकपोलपुलपल्लवितकोपानलानि तेजस्विनां मुखानि नासौ तपस्वी जानात्येव यथा अभिचारा इव विप्रकृताः सौम्याःसकलकुलप्रलयमुपहरन्ति मनस्विन इति जलेऽपि च ज्वलन्ति ताड़ितास्तेजस्विन् इति सकलवीरगोष्ठीब्मह्यस्यतस्यैवेदमुपचितममुत्तारख विनिपातननिपुणं कर्म मनखिनां हि प्रधनप्रधाने धनुषि अयमाणे सति च कमला कलहंसीकेलि कुवलयकामने कृपाणे कृपाणोपायाः पयोऽभिमथनप्रभृतयोऽपि श्रीसमुत्थानस्य किं पुनरीदृशाःएषाञ्चधात्रा धात्रीं त्रातुं नियुक्ताः स्वयमशक्ता इव कुलिशकर्कशभुजपरिषग्रहरणहेतोरुङ्गिरन्ति गिरयोऽपि लोहानि ते कथमिव बाऊशालिनोमनसापि विमलयशोबान्धवाध्या येसुरकार्यं सर्वग्रहाभि भवभासुराणां हि सुभटकराणामग्रतोदिग्ग्रहणे पङ्गवः पतङ्गकराःमहामहिषशृङ्गभङ्गरभीषयान्तरालाखिललोकप्रवादमात्नैवदक्षिणाशा तत्त्वतः सुभटभ्रूकुटीरथवा सोमस्य चित्रचेदं यदुन्मुक्तसिंहनादानां साहससरभससमररसोच्चोरोमाञ्चकनकनिकरेण सहसा निर्यान्ति सटाःशूराणां रणेषु द्वयमेव चतुःसागरसम्भूतस्य भूतिसम्भारस्य भाजनं प्रतिपक्षदाहिदारुणं बड़बामुखं महापुरुषहृदयं वा तेजस्विनःसकलाननवाप्य पयोराशिसहजस्य कुतो निर्वृतिरुष्मणः वृथा विपुलफणाभारो भुजङ्गमानां मुदाबिभर्ति भोगेन तृत्पिण्डमेव केवलं अप्रतिहतशासनं काक्युपभोगरसन्तु रसाय दिक्कुञ्जरकरभासुरप्रकोष्ठा वीरबाहवएव जानन्तिरविरिवोन्मुखपद्माकरग्टहीतपादपल्लवः सुखेनाखण्डिततेजा दिवसन्नयति शूरः।

इतरस्य तु शशिन इव हरिणहृदयाभिपाण्डरपृष्ठस्य कुतोद्विरात्त्रमपि निश्चला लक्ष्मी र्भविष्यत्यपरिमितयशःप्रकर्षविकासी वीरास्यः पुरः प्रवृत्त प्रभाप्रहताः पन्थानः पौरुषस्यशब्दविद्रुतद्विषन्तिद्वाराणि दर्पस्य शास्त्रालोकप्रकाशिताः शून्या दिशःशौर्यस्य रिपुरुधिरशीकरासारेण भूरिव शूरोऽप्यनुरज्यते बऊनरपतिसुकुटमणिशिलाशाणक्षेपणेन चरणनखराजिरिव राजताप्युज्वलीभवति अनवरतशस्त्राभ्यासेन करतलानीवरिपुमुखान्यपि श्यामीभवन्ति विपुलव्रणपट्टबन्धशितैः शरीरमिव यशोभिर्धवलीभवन्ति कवचिषु रिपूरःकवाटेषु पात्यमानां पावकशिखामिव श्रियमपि वमन्ती निष्ठुरा निस्विशाप्रहाराः यश्चाहितहतखजनो मनस्विजनोद्विषदुरस्तम्भनेन कथयन्ति हृदयदुःखं पुरुषासिलताघनपातपवनेनोच्छूसति शत्रुशरीराखधारापातेन रोदिति विपक्षवनिताचक्षुषा ददाति जल स श्रेयान्नेतरः न च स्वप्रदृष्टनष्टेब्बिव क्षणिकेषु शरीरेषु बध्नन्ति बन्धुबुद्धिं प्रबुद्धाः स्थायिनि यशसि बान्धवधीरायां अनवरत प्रज्वलिततेजःप्रसरभाखरस्वभावञ्च मणिप्रदीपभिव कलुषकच्जलमलेन न स्पृथत्येवातितेजस्विनं शोकः स त्वं सत्ववतामग्रणीयोऽग्रसरः प्रज्ञावतां प्रथमः समर्थानां पृष्ठोऽभिज्ञानानां आदिरसहिष्णूनां एताश्च सन्ततसन्निहितधूमायमानकीपाग्नयः सुलभासिधारातोयतृप्तयो विकटबांऊवनच्छायोपगूढवीरताया निवासथिबिरभूमयः स्वायत्ताः सुभटानामुरः कवाटभिन्तयः यतः किं गौड़ाधिपेनैकेन तथा कुरु यथा नान्योऽपि कश्चिदाचरत्येवं भूयः सर्वोर्वीश्रद्धाकामुकानामलीकविजिगीषूणां सञ्चारय चामरमारुतान्तःपुरपुरन्ध्रीनिश्वसितैः छिन्धि रुधिरगन्धान्यम्टध्व्रमएडलाच्छादनैः कूत्रचयान् व्यसनानि अपाकुरु कदुष्णगोणितोदकस्वेदैः कुलम्क्षीकुलटाकटाक्षचक्षूरागोरगान् उपशमय निशितशरशिराव्ययशोणितव्ययैरकार्यशौर्यान्धान् उन्मूलय लौहनिगड़ाभपि मालां विविधैःपादपीठदोहलदुर्लालितपादमधानि क्षपय तीक्ष्णाज्ञाक्षरचारपातैर्जयशब्दश्रवणकर्णकण्डूरपनय चरणनस्वमरीचिचन्दनचर्चाललाटलेपैर्नमनस्तिमित-मस्तकस्थविकारानुद्धर करदानसन्दंशैर्द्रविणदर्पोष्मायमाणदुःशील शल्यानिभिन्दि मणिपादपीठदीधिति-दीप्रप्रदीपिकाभिशुष्कसुभटसाटोपभ्रूकुटिबन्धान्धकाराविकारान् मार्जय चरणपतनङ्गलाघवगलितशिरोगौरवारोग्य-र्मिथ्याभिमानमौनमहासन्निपातान् मन्दय सततसेक्षवाञ्जलिषुमुकुलितकरसंपुटोष्मभिरिष्वासनगुणकिणे कार्कस्यनियमेनैव च ते गतः पिता पितामहः प्रपितामहो वा तमेव महासिस्त्रिभुवनस्पृहणीयं पन्यानमपहाय कुपुरुषोचितां शुचं प्रतिपद्यख कुलक्रमागतां केसरीव कुरङ्गीराजलक्ष्मीं देव! देवभूयङ्गते नरेन्द्रे दुष्टगौड़भुजगदष्टजीविते राज्यवर्धने प्रवृद्धेऽस्मिन्महाप्रलये धरणीधारायाधुना त्वं शेषः समाश्वारयामरणाः प्रजाः क्ष्मापतीनां शिरःसु शरत्मवितेव ललाटन्तपान् प्रयच्छः पादन्यासान् अहितानामभिनवसेवादीक्षादुःखतप्तखासमण्डलैर्न्नस्वपञ्चैः प्रचालितचूड़ामणिचक्रचाजबालातपैश्चयाकल्मषपादताम्।

अपिच हतेऽपि तयैकाकी तपस्वी वनमृगैः सह सम्बर्द्धितसहजब्राह्मण्यमार्दवसुकुमारमनाः कृतनिश्चयश्चण्डचापं नाटनिटङ्कारनादनिर्मदीकृतदिग्गजं गुञ्जजजरवजनितजगजः जित्वरं समग्रमुद्यतमेकविंशतिकृत्वः कृत्तवान्राजन्यकं रामः किं पुननैसर्गिककायकैय्यः कुलिशायमानमानसो मानिनां मूर्धन्यो देवः तदद्यैव कृतप्रतिज्ञो गृहाण गौड़ाधिपस्वस्तयेजीवितसङ्कुलनाकुलकालाकाण्डदण्डयात्राचिह्ने ध्वजबन्धनं नाह्यरातिरक्तचर्चाशिशिरोपचारमन्तरेण शाम्यति परिभवानलपच्यमानस्य देहस्य दुःखदाहज्जरः सुदारुणनीकारासन्तापशान्त्यु पायपरिक्षये हिडिम्बामुखचुम्बखादितमिव रिपुरुधिरामृतं मन्दरोपायमपायि पवनात्मजेन जागदमग्न्येन चाशाम्यमन्युशिखिशिष्वासषञ्ज्वरेणसुखायमानस्पर्शशीतलेषु क्षत्रियक्षतजमहाह्नदेष्वाशनायीत्युक्त्वा व्यरंसीत्।

देवस्तु हर्षस्तं प्रत्यवादीत् करणीयमेवेदं मान्येनाभिहितं। तथाहि मे गृहीतभुवि भोगिनाथेऽपि दायाददृष्टिर्ष्यालोर्भुजस्य उपरि गच्छतीच्छति ग्रहाय गृहगणेऽपि भ्रूलता चलितुं अनमत्सु शैलेष्वपि तं ग्रहमपि लषति दातुं करः तेजो दुर्दग्धानर्ककरानपि चामराणि ग्राहयितुमीहते हृदयं राजशब्दरुषामृगराजानामपि शिरांसि वाञ्छति पादः पादपीठं कर्तुं स्वच्छन्दलोकपालस्वेच्छागृहीतानामाक्षेपादेशाय दिशामपि स्फुरत्यधरः किं पुनरीदृशेदुर्ज्ञानेजातेऽमर्षनिर्भरे मनसि नास्त्येदावकाशः शोकक्रिया करणस्य।

अपिच हृदयमुपशल्ये मुसल्ये जगद्गार्भतेगौड़चण्डाले जिह्वेषि शुष्काधरपुटपोटे इव प्रतीकारे शून्यः शुचाशत्कर्तुं अकृतरिपुबलाऽबलोऽविलोचनो दुर्दिनस्य मे कुतः करयुगलस्य जलाञ्जलिदानं अदृष्टगौड़ाधमचिताधूममण्डलस्य वा चक्षुषः स्वल्पमप्यश्रुसलिलं श्रूयताञ्च मे प्रतिज्ञा शापायार्यस्य पादपांसुस्पर्शेन यदि परिगणितैरेव वासरैःसकलचापचापलदुर्ललितनरनरपतिचरणरणरणायमाननिगडान् निर्गेौड़ान्त्रकरोमि ततस्तनूनपाति पीतसर्पिषि पतङ्गइवपातकी पातयाम्यात्मानमित्युक्ता च महासन्धिविग्रहाधिकृतमावन्तिकमन्तिकः समादिदेश।

लिख्यतां रविरथचक्रचारुकारिचलनचारणमिथुनमुक्तमानोरुदयाचलात् त्रिकूटकूटकुट्टादङ्कलिखितकाकुस्यलङ्कालुण्ठन-व्यतिकरादासुबेलाद्वारणीमदसुबलितवरुणपुरवारनारीनूपुररवमुख्यरि कुहरकुक्षेरस्तगिरेरागुकह्यकगेहिनीनिधुवन-परिमलिगन्धिगन्धपाषाणगुहागृहाञ्चगन्धमादनात्सर्वेषांराज्ञां शासनंसज्जीक्रियन्तां कराःकरदानाव शस्त्रग्रहणाय वा गृह्यन्तां दिशश्चामराणि वा नमयन्ति शिरांसि धनूंषि वा कार्णपूरीक्रियतामाद्मामौर्वी वा शिरसः शेखरीभवन्तुपादरजांसि शिरःसहस्राणि वा घटयन्तामञ्जलयः करिघटा वा बान्धवा वा मुच्यन्तामिववो भूमयो मा संलम्बन्तां वेत्त्रयष्टयः कुन्तयष्टयो वा सुदृष्टः क्रियतामात्मा मच्चरणनस्वेष्यसिदर्पणेषु वा परागतोऽहं पङ्गोरिव मे निर्वृतिःकुतस्तावद्यावदन्नकृतसर्वद्वीपान्तरसञ्चारविकलनरपतिमुकुटमणिशिला लोकमयःपादलेप इति कृतनिश्चयञ्चविमुक्तास्थानो विसर्जितराजलोकान्नानारम्भकाङ्क्षिसभामभाङ्क्षीत्।

उत्थाय च स्वप्नवन्निःशेषमाङ्किमकार्षीत् अगलञ्च दर्पप्रसरइवश्रुतप्रतिज्ञस्य शाम्यदुष्मा दिवसखिभुवनस्य।

ततश्च निजाधिकारापहारभीतइव भगवत्यपि क्वापिगते गततेजसि तिग्मतेजसि तामरसेष्वपि गूढशिलासुखालापेषु त्रासादिव सङ्कुवत्सु विहङ्गकगणेष्वपि समुपसंहृतनिजपक्षविक्षेपविकारनिश्चलेषु भियेवमूकीभवत्सु भुवनव्यापिनी सन्ध्या प्रतिज्ञामिव मानयन्ती नतशिरसिघटिताञ्जलिवने सकलजने खपदच्युतिचकितदिक्पालदीय मानाम्भ्रंलिहलोहप्राकारवलयकलिताखिववहलतिमिरमालातिरोधीयमानासु दिक्षु दोषास्यानेनातिचिरं स्थित्वानमन्नृपलोकलोलांशुकपवननमितशिखैर्दीपिकाचक्रवालैरपि प्रणम्यमानइव प्राहिणोल्लोकं प्रतिषिड्वपरिजनप्रवेशश्च शयनगृहं प्राविशत् उत्तानशयितश्च मुमोच अङ्गानि शयनतलेद्दीपद्वितीयौतु अहिमकर इव लब्धान्तरस्थरसो भ्रातृशोको जग्राह।

जीवन्तमिव हृदये निमीलितलोचनो ददर्शाग्रजं उपर्युपरि भ्रातृजीवनान्वोषणा एव व्यसुस्त्रुवन्निश्वासाः धवलांशुपटान्तेनाश्रुजलप्लवेन मुखमाच्छाद्याचिरंरुरोद चकारच चेतसि कथं नामाकृतेस्तादृशो युक्तः परिणामोऽयमीदृशःपृथुशिलासङ्घातकर्कशकायबन्धात्तातादचलादिव लोहधातुः कठिनतर आसीदार्यःकीयुवास्य नृशंसहृदयस्यार्थविरहे सकृदपि युक्तं श्वसितं इयं सा प्रीतिर्भक्तिरनुवृत्तिर्वा बालिशोऽपि कः सम्भावयेदार्यमरणे मज्जीवितं तादृशमैक्यमेकपदएव क्वापि गतं अयत्नेनैव हतविधिना पृथकृतोऽस्मि दग्धरोषान्तरितशुचा सुचिरं रुदितमपि न कृतं मुक्तकण्ठमकृतज्ञेन मया सर्वथा लूतातन्तुच्छायाच्छिदुरास्तुच्छा याः प्रीतयः प्राणिनां लोकयात्रामात्रनिबन्धना बान्धवता यतोऽहमपि नामापरइवार्थोऽपि स्वस्थे स्वस्थवदासे।

अपिचकिं दैवहतकेन फलमासादितमीदृशः परस्परप्रीतिबन्धः हृदये सुखभाजि भ्रातृमिथुने विघटिते यएव चन्द्रमया इव हृदयाह्लादिनो लोकान्तरितस्य लग्नाश्चिताग्नय इवार्यस्य तएवभृशं दहन्ति गुणाः इत्येतानि चान्यानि हृदयेन पर्यदेवत प्रभातायां च क्षपायां प्रातरेव प्रतीहारमादिदेश अशेषजगत्साधनाधिकृतं स्कन्दगुप्तं द्रष्टुमिच्छामि।

अथ युगपत्प्रधावितवऊपुरुषपरम्परायमानं स्वमन्दिरादप्रतिपालितकरेणुकाचरण्याभ्यामेव ससम्भ्रमन्दण्डिभिरुसार्यमा-णजनपदःपदे पदे प्रयमतः प्रतिदिनमिहभिषग्वरान् वारणां विभावरीवार्ताः प्रच्छन्नोच्छितशिखिपिच्छलाच्छितवंशलतागहनगृहीतदिगायामैर्वीथ्यवनैरिव वारणबन्धविमदोदेगागतैः पुरः प्रधावङ्गिरायुक्तमण्डलैरायोधगणैञ्च प्रातरर्कहरीतां वासयष्टिं दर्शयदुभिर्न्नवगृहपतींञ्च प्रार्थयमानैलेब्धाभिमत-मत्तमातङ्गमुदितमानसैश्च सुदूरमपसृत्य नमस्यङ्गिरात्मीयमातङ्गमदागमांश्च निवेदयद्भिर्डिण्डिमारोहणाय च विज्ञापयद्भिचरैश्चलब्धान्तरैञ्चप्रमादापतितापरायाहृतद्विरददुःखवृतदीर्घश्मशुभिरग्रत स्तुच्छदृभि-रभिनवोपसृतैश्चकर्पटीभिर्वारणार्पणप्रत्याशया सेवमानैर्गणिकाधिकारगणैश्च लब्धान्तरैरुत्थितकर्मणः करेणुकाकल्पेरुल्लासितपल्लूचिह्नाभिररण्यपालपङ्किभिर्निष्पादितनवगृहनागनिवहनिवेदनोद्यताभिरुत्तम्भिततुङ्गवेत्रलताभिञ्च महामातृपेटकैश्चप्रकटितकरिकर्मचर्मपुटैरभिनवगजसाधनसञ्चारणवार्तानिवेदनविसर्जितैश्व नागवीथीपालदूतवृन्दैः प्रतिक्षणं प्रत्यवेक्षितकरिकबलकूटैश्च कटभङ्गसङ्ग्रहं ग्रामनगरनिगमेषु निवेदयङ्मिःकादम्बकदम्बैः क्रियमाणकोलाहलस्वामिप्रसादसंभृतेन महाधिकाराविष्करणेन स्वाभाविकेनावष्टम्भाभोगेन उदासीनो व्यादिशन्त्रिवासङ्ख्यकर्णशङ्खसम्पर्कसम्पादनाशसमुद्राः नाज्ञापयन्निव शृङ्गारगैरिकपकाङ्गरागसंग्रहाय गिधुरिप्यान्निव दिग्गजाधिकारं ककुभामैरावत मपि हरन्निवहरेर्हरपदनमितकैलासगिरिप्रपातगुरुभिः पदन्यासैर्गुरुभारवहनगर्वमुर्व्याः संहरन्निव गतिविवशविलोलस्याजानुलम्बस्य बाऊदण्डद्वयस्य विक्षेपैरालानशिलास्तम्भमालामि-वोभयतोनिखननेषदुत्तुङ्गलम्बेनाधरबिम्बेनातिरसखादुना नवपल्लवकोमलेन लक्ष्मीकरेणुकां विलोभयन्निव निजवंशदीर्घन्नासावंशं ददानः स्निग्धमधुरधवलविशालतया पीतक्षीरोदेनेव पिबन्निवेक्षणयुगलेन दिशामायामं मेरुतटादपि रिपुलालितः सततमविच्छिन्नच्छायाप्ररूढवशादिव नितान्तायतनीलकोमलच्छविसुभगेन स्वभावभङ्कुरकुन्त-लीभारवल्लीवेल्लितविलासितां लुनन्निव लुप्तावलोकानर्ककरान् वर्बरक्षेपेणारिपक्षपरिक्षयसत्येन कार्मुककर्मापि सकलदिगन्तश्रूयमाणगुरुगुणध्वनीत्यस्य मत्तमातङ्गसाधनोऽप्यस्सृष्टोमदेन भूतिमानपि स्नेहमयः पार्थिवोऽपि गुणमयः करिणामिव दानवतामुपरिस्थितं स्वामितामिव स्पृहणीयां भृत्यतामप्यपरिभूतामुद्दहन्रेकभर्तृभक्तिनिश्चलां कुलाङ्गनामिवानन्यागम्यां प्रभुप्रसादभूमिमारूढोनिष्कारणबान्धवो विदग्धानामभृतभृत्यो भजतामक्रीतदासोविदुषां स्कन्धगुप्तेोविवेश राजकुलम्।

दूरादेव करकमलाबलम्बितं स्वमौलिना महीतलनमस्कारमकरोत् उपविष्टञ्चनातिदूरे तं जगाद दूरेहर्षः श्रूतविस्तरएवास्यार्थव्यतिकरस्यास्मच्चिकीर्षितस्य च यतः शीघ्रं प्रवेश्यन्तां प्रचारदिगन्तगतानि सर्वगजसाधनानि न क्षमते स्वल्पमप्यार्यपररीवेषपीड़ापावकः प्रयाणपरिलम्बमित्येवमभिहितञ्च प्रणम्य व्यज्ञाययत् कृतमवधारय तु स्वामिसमादिष्टं किन्तु विज्ञाप्यमस्ति भर्तृभक्तैश्चतदाकर्णयतु देवः देवेन पुष्यभूतिवं शप्रभवस्याभिजनस्य तेजसो दिक्करिकरमलम्बस्य बाऊदण्डयुगलस्यासाधारणस्य सोदर्यस्नेहस्य च सर्वमनुरूपपुपक्रान्तं काकोराभिधानाः कृपाणाःक्रिमयोऽपि न सृव्यन्ते निकारं किमुत भवादृशास्तेजसां राशयः केवलं राज्यर्द्धनादेवोदन्तेन कियदपि दृष्टमेव देवेन दुर्जनांनां दौरायं ईदृशाःखलु लोकस्य स्वभावाः प्रतिग्रामं प्रतिनगरं प्रतिदिशं प्रतिद्वीपं प्रतिदेशश्च भिन्ना वेताश्चाराश्चाकाराचाहाराश्चजनपदानां तदीय मादेशोचिता स्वभावमृदुः सरलहृदयजा त्यज्यतां सर्वविश्वासिता प्रमाददोषाभिषङ्गेषु श्रुतबऊवार्ताएवदेवःयथा नागकुलजन्मनः शारिकाश्रावितमन्तस्वासीन्याशोनागरसेनस्य पद्मावत्यां शुकश्रुतरहस्यस्यश्रीरथीर्यत श्रीतवर्मणः श्रावण्यां उत्स्वप्रायमानस्य च मन्त्रभेदोऽभून्मृत्यवे मातृतएव तस्य सुवर्णचूड़स्य चूड़ामणितग्नलेखप्रतिविश्विताक्षरा च चामरग्राहिणीयमन्ताय यौवनेश्वरस्य लोहबऊलश्च बऊलनिषिनिधान मुत्खनन्तमुत्खातखड्गप्रभवमाथिनींमाथमधुरां बृहद्रथंविदुरथ वरुथिनी नागवनविहञ्चमायामातङ्गनिर्गतामहासेनसैनिकावत्सपदि यिथासिषुः अतिदयितलास्यस्य शैलुषमध्यमध्यास्य मूर्धानमसिलतया मृणाल मिवालुनादग्निमित्रात्मजस्य सुमित्रस्य मूलं देवः।

प्रियतन्त्रीवायस्य बालवीणभ्यन्तरसुषिरीनिहितनिशिततरवारयोगं सृच्छद्मनाचिच्छेदुः रश्मकेश्वरस्य शरभस्य शिरोरिपुपुरुषाः प्रजादुर्बलञ्च वलदर्शनव्यपदेशदंशिताशेषसैन्यःसेनानी रनार्योमौर्यं बृहद्रथं पिपेष पुष्पमित्रः स्वामिनं आश्चर्यकुतूलही च चण्डीपतिर्दण्डीपनतयवननिर्मितेन नभस्थलयायिना च यन्त्रयानेनानियतं क्वापि काकवर्णःशैशनाभिर्नगरोपकण्ठे कण्ठे चकर्त निशितनिस्त्रिंशेनातिस्त्रीसङ्गमनपरवशं शौभममात्यो वसुदेवोदेवभूतिं दासींदुहित्रा देवीव्यञ्जनया विगतजीवित्तमकारयत् असुरविवरव्यसनिनञ्चापजहार परिमितरमणीमणिनूपुरझणझणह्रादरम्यया मागधं गोवर्द्धनगिरिसुरङ्गया स्वविषयं मेखलाधिपतिमन्त्रिणः महाकालमहे महामांसविक्रयादपातलम्बेतालसालजङ्घीनेनाम जघान जघन्यजं प्रोद्यतस्य पौर्णिकं कुमारं कुमारधेनोरसायनरसाभिनिवेशिनश्च रसवैद्यव्यञ्जनः सुबहुपुरुषान्तरप्रकाशितौषधगुणीगणपतेर्विदेहराजस्य राजयक्ष्माणमजनयत्।

स्त्रीविश्वासिनश्च महादेवोदृढभक्तिभाग्‌भूत्वा भ्राताभर्तृसेनस्याभवत्कालिङ्गस्य वीरसेनोभृत्यवे मातृकुली तवनिषण्णश्च तनयोऽन्यं तनयमभिषेक्तुकामस्य वज्जप्रभवस्य मृत्यवे भूरुशाधिपतेः उत्मारणरुचिश्च रहसि सचिवमेव शूद्रकदूतो दूरीचकार चकोरनाथं चन्द्रकेतु जीवितात् मृगयामत्तस्य च मथनतोगण्ड कानुद्दण्डनखनमनिलीनाश्वम्पाधिपनरपतय श्चामुण्डीपतेराचेमुः प्राणान् पुष्करस्य वन्दीरागपरवशं च परप्रयुक्तां जयशब्दमुखरमुखां मूर्खमौखरींक्षेत्रकर्माणमुदखनत् मलिनपरे च परकलत्रकामुकं कामिनीवेषगुप्तोगुप्तश्चन्द्रगुप्तं शकपतिमथातयदिति प्रमत्तानाश्च प्रमदाकृताश्च श्रुतिविषयमागता एव देवस्य यथा मदिरोन्मादितं मधुरसलिप्तैर्लाजैः सुव्रताजघनखपुत्रराज्यार्थं महासेनंकाशिराजं जारजनितकन्दर्पदर्पाचक्षुरधारापर्यन्तेनायोध्याधिपतिं परन्तपं रत्नावतीजातोऽलुनात् विषचूर्णचुम्बितमकरन्देन च कर्णेन्दीवरेण देवरानुरक्ता देवकी देवसेन सौह्यं योगपरागवीवर्षिणा च मणिनपुरेण वल्लभा सपत्नीरुषा वैराज्यमवन्तिदेवं वेणो गूढेन चास्त्रेण विन्दुमतीं वृष्णींविन्धुरथंरसदिग्धमध्येन च मेखलामणिना हंसवती सौवीरं वीरसेनं अष्टष्यागदलिप्तवदना च विषवारुणीगण्डूषवायनेन पौरवी पादनेश्वरं सोमकमित्युक्का विरराम।

स्वाम्यादेशसम्पादनाय निर्जगाम देवोऽपि हर्षः सकलराज्यस्थितिञ्चकार ततो यथाकृतप्रतिज्ञे प्रियाप्यं विजयाय दिशामादित्वति देवे हर्षे गतायुषां प्रतिसमतानामुदवसितेषुबहुधाप्युपलिङ्गानि वितेनिरे तथाहि।

अविप्रकृष्टकालदूतदृष्टयइव इतस्ततश्चटुलाः कृष्णसारपङ्क्तयःप्रचलितलक्ष्मीनूपुरप्रमादप्रतिमामधुसरवासङ्घात झङ्कारा जह्लादिरे विवृत्तविकृतवदनविवरविस्तृतवङ्किविसरा वासरेविविस्वरंविरेसुरुपशिविरं शिवाः शवविशितप्ररूढप्रणया इव कपिपोतकपोलकपिलपचतयः काननकपोताःपेतुः आमन्त्रयमाणा इव दूरकालकुसुमानि सममुपवनतरव स्तरलकरतप्रहारप्रहतपयोधरा रुरुदुः प्रसभं सौधसालभञ्जिकाः ददृशुरासन्नकचग्रहभयो दृभ्रान्तोत्तमाङ्गमिवात्मानं कबन्धमादर्शोदरेषु चूड़ामणिषु चक्रशङ्गकमललक्ष्यमाणाः प्रादुरभवन् पादन्यासा राजमहिषीणां चेटीनाञ्चचामराणि अकस्मादेवाधावन्त पाणिपल्लवात् प्रणयकलहेऽप्यदत्तपृष्टाश्विरमभवन् भटाः पराङ्मुखा मानिनीनां करिणीकपोलेषु मधुविभामषटयन्तमदिरापानगोष्यः समाव्रातयममहिषगन्धरूपताद्यन्त स्तम्भकरमपि वनं हरयोहरितं सञ्चेरुः चलवलयावलिवाचालबालिकाबाऊलतातरलिकातोद्यलालिता अपिननृतुर्न्न मन्दिरमयूराः निशि निशि रजनिकरहरिणनिहितनयनइवोन्मुखस्तार मुपतोरणमकरणादराणीव कौलेयकगणाःगणयन्तीव गतायुष स्तर्ज्जनतरलया तर्जन्या दिवसमाकटकेषुकोट्टविकुट्टिमेषुकुटिलहरिखुरवेणीतरङ्गिण्यइव तृणाजयोऽजायन्त अजनितवेणीबन्धानि निरञ्चनलोचनरुचीनि चषकमधूनि मुखकमलप्रतिबिम्बान्यदृश्यन्त सुभटीनां आरान्त्रात्माहारचकिताइवचकम्पिरे भूमयः बध्यालङ्काररक्तचन्दनरसच्छटा इवालच्यन्त पतिताः शराणां शरीरेषु विसितबन्धबन्धूककुसुमशोणरोचिषः पेतुः शोणितवृष्टयः पर्यग्नीकुर्वाणा इव विनश्वरींश्रियमविरलस्फुरत्स्फुंलिङ्गदग्धतारागण्याः गणशोऽपतन्त प्रज्वलिता न व्यरंसीषुरुल्कादण्डाः प्रथममेवहि प्रतिहारीवापहरन्ती प्रतिभवनं चामरातपत्रव्यजनानि पुरुषा वभ्रामवात्येति।

इति श्रीहर्षचरिते राजप्रतिज्ञा नाम षष्ठोच्छ्वासः।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1727146490Screenshot2023-06-15124029.png"/>

सप्तमोच्छ्वासः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1727146602Screenshot2023-06-15124029.png"/>

अङ्गणवेदी वसुधा कुल्या जलधिस्थलीव पातालम्।
वल्मीकश्च सुमेरुः कृतप्रतिज्ञस्य पुरुषस्य॥१॥

धृतधनुषि शौर्य्यशालिनि शैला न नमन्ति यत्तदाश्चर्यंम्।
रिपुसंज्ञकेषु गणना कैव वराकेषु काकेषु॥२॥

अथ व्यतीतेषु कतिपयेषु दिवसेषु मौहूर्तिकमण्डलेन शतशः परिगणिते प्रशस्तेऽहनि दत्ते चतसृणामपि दिशां विजययोग्ये दण्डयामालग्ने सलिलमोक्षविशारदैः शारदैरिवाम्बुदै विचित्रैधौतैः कलधौतैः शातकुम्भैः कुम्भैच्च स्नात्वाविरचञ्चभगवतो नीललोहितस्यार्चा मुदर्चिषं हुत्वाप्रदक्षिणावर्तशिखाकलापकलितमसितवर्मानं नन्द्रयित्वा द्विजेभ्यो रत्नवन्ति राजतानि जातरूपमयानि च सहस्रयः तिलपात्राणि कनकलतापत्रकृतालङ्कृतफशृङ्गशिखरा गाश्चादात् समुपविश्य विततव्याव्रचर्मणि भद्रासने विलिप्य प्रथमं विलिप्य प्रथमवलिप्तायुधोविजयाय धवलेन चारुणा चन्दनेन परिधाय राजहंसलक्ष्मीसदृशे दुकूले परमेश्वरचिह्नभूतां शशिकलामिव कल्पयित्वा सितकुसुममुण्डमालां शिरसि नीत्वाकर्णाभरणमरकतमयूखमिव कर्णगोचरतां गोरोचनाच्छुरितमभिनवदूर्वापल्लवं विन्यस्य सह भूशासनवलयेन गमनमङ्गलप्रतिसरं प्रकोष्ठे सन्धाय परिपूजितप्रहृष्टपूतपुरोहितकरविकीर्य्यमाणशान्ति सलिलशीकराभ्युचितशिराः संप्रोक्ष्यमहार्हाणि वाहनानि बहलरत्नालोकलिप्तककुभि भूषणानि च भूभुजां संविभव्य क्लिष्टकार्पाटिककुलपुत्र लोकमुचितैः प्रसाददानैरुमुच्य सर्वबन्धनानि नियुज्य तत्कालस्फुरितेन कथितात्मानमिषाष्टादशद्वीपजेतव्याधिकारे दक्षिणंभुजस्तम्भमहमहमिकयाखैरिव सुनिमित्तेरपि समग्रैरग्रतोगच्छद्भिः प्रमुदितः प्रजाजन्यमानजयशब्दकोलाहलो हिरण्यगर्भ दूष ब्रह्माण्डांत्कतयुगकरणाय भवनान्निर्जगाम नरपतिः।

नातिदूरे च नगरादुपसरखतीनिर्मित महति तीर्णोमुत्तममभितसुतोरणवेदिनिहितनवपल्लवललामहेमकल-बदवन्दनमालादान्नि धवलध्वजमालिनि भ्रमच्छुब्धवाससि पठदृद्विजन्मनि मन्दिरे प्रस्थानमङ्गलावस्थानमकरोत्।

तत्रस्यवास्थ ग्रामाक्षिपटलिकः सकलकरमपरिकरः करोतु देवोदिवसग्रहणमद्यैवाबध्यमासनःशासनानामित्यभिधाय वृषाङ्कामभिनवघटितां हाटकमयीं मुद्रामुपनिन्ये।

जग्राह तांराजा समं स्थापिते च प्रथममेव मृत्पिण्डे परिभ्रश्यकरस्थलादधोमुखं महीतले पपात सा मुद्रा मन्दाश्यानपङ्कपटले मृदुमृति सरस्वतीतीरे परिस्फुटंराजयोऽव्यज्यन्त वर्णानाम्। अमङ्गलाशङ्गिनि विषीदति परिजने नरपतिरकरोन्मनसि अतस्त्वदर्शिन्यो भवन्त्यविदग्धानां धियः तथा हि एकशासनमुद्राङ्का भवतो भूर्भविष्यतीति निषेदितमपि निमित्तेन अन्यथा गृह्णन्ति ग्राम्याः इत्यभिनन्द्यमनसा महानिमित्तं ततः सीरसहसतप्तम्मितसीमानां ग्रामाणां शतमदादुद्विजेभ्यः निनाय च तत्र तं दिवसं प्रतिपन्नायां च शर्वर्य्यांसम्मानितसर्वराजलोकः सुष्वाप।

अथ गलति तृतीये यामे सुप्तसकलसत्वनिःशब्दे दिक्कुञ्जरगुञ्जमार्जनजृम्भमाणगम्भीरध्वनिरताढ्यतप्रयाणपटहःस्थित्वा मुहर्तमिव पुनः प्रयाणक्रोसङ्ख्याख्यापकाः स्पष्टमवाद्यन्त प्रहाराः पटहे पटीयांसः ततो रटत्पटहे नदन्नान्दीके कुञ्जद्गुञ्जे कणत्काहले शब्दायमानशङ्केक्रमेणोपचीयमानकलकले परिजनोत्यापनव्यग्रसमग्रग्रहव्यवहारिणि द्रुतदूतघट्टनाघातघट्यामानगणिकाकुलकोलाहलकलितककुभि बजाधिकृतयोध्यमानपाटिकपेटिके ज्वलनज्ज्वलितोल्कासहसाकोकलुप्यमानत्रियामातमसि यामचेटीचरणचालनोत्थाप्यमानकामिमिथुनके कटुकिनिदेशनश्यन्निन्द्रोषन्निषादिनि प्रबुद्धहास्तिकशून्यीक्रियमाणशय्यागृहे सुप्तोत्थिताश्वीयधूयमानसटे रटत्कटकमुखयनिलयन्यमानक्षौणीपाशे समुत्कीलमानकीलीशिञ्चनभिञ्जिरे उत्पाट्यमाननिगड़तालरवोत्तालतरङ्गरयमाणाग्रखुरपुटे लेशिकसुध्यमानमदस्यन्दिदन्तिसन्तानशृङ्खला खनखननिनादिनि निर्भरभरितददिशि शिखासपूलीप्रहारप्रमृष्टपांसुलकरिष्ठष्ठप्रसार्यमाणप्रस्फोटितचर्मणि ग्रहचिन्तचपेटकसंवेष्यमानपटकूटिकाण्डपटमण्डपपरिवस्ववितानके किलकलापपर्ण्यमायश्विपचर्मपुटेः सभाण्डीयमानभाण्डागारिणि भाण्डागारंवहनबाह्यमानबऊबलिवाहके निषादिनिश्चलानेकानेकपारोप्य माणकोशकलथपेटापीडसङ्कटायमानसामन्तेसिन्दूरगतदक्षदासेरकक्षिप्रक्षिप्यमाण उपकरणसम्भारभारीक्रियमाणदुष्टदन्तिनि तीयोनमज्जाधनिककृच्छाकृष्टलम्बमानपरतन्त्रतुन्दिलवन्दिजनितजनहासे पीड्यमानाशरीशरत्रात्रिगुणगृहीतगात्रषिकारवृहदुन्मदकरिणि करिघटाघटमानघोणाटङ्कारक्रियमाणकर्णज्वरे पृष्ठपतिष्ठाप्यमानचण्डालककदर्थीकृतिकूजत्करभे अभिजातराजपुत्रप्रेक्ष्यमाणकुलपुत्रयुक्ताकुलकुलीनकलत्रवाहने गमनवेलाविस्त्रब्धवारणधोरणान् वीक्ष्यमाणनवसेके प्रसाददत्तपत्तिनीयमाननरपतिवल्लभपरश्वाजिनि चारुवाहसैन्यन्यस्यमाननासीरमण्डनाडम्बरस्थूलस्थानस्नुकेस्थानपालपार्यमाणलक्ष्यमानलवणतसाधिका किङ्किणीनालिकासनाथसङ्कलिततलसारके कुण्डलीकृताखरक्षिणि जालजटिलवल्लभपालाखघटानिवेश्यमानशाखामृगे परिवर्द्धनकृष्यमाणार्द्धजग्धप्राभातिकयुग्याशनप्ररोहकेव्यावकोशीविजृम्भमाणषासिकयोषे गमनसम्भ्रमभ्त्रष्टभ्त्रमदुत्तुण्डतरुणतुरङ्गतन्यमानानेकमन्दुराविमर्दे सजंकृतकरेणुकारोहणाकानसत्वरसुन्दरीदीयमानमुखालेपने चलितमातङ्गतुरङ्गप्रधावितप्राकृतप्रातिवेश्यलोकलुण्ठमाननिघासामुसञ्चयेलसन्तैलचक्राक्रान्तचक्रोवतीचक्रचीत्कार- मुखरणन्त्रीगणगृह्यमाणाप्रहतवर्त्मनि अकाण्डोड्डीयमानभाण्डभरितासु हि निकटघासग्राहलुब्धलम्वनप्रथमप्रसार्यमान्यतारसौरभेये प्रमुखप्रवर्त्यमानमहासामन्तपुरःप्रधावज्जजवाहिनीप्रियशतोल्लापलभ्यमानसङ्कटकुटीरान्तरालनिःसरणे करिचरणचलितमरुकोत्थितलोकलोष्टाहन्यप्रानाधोरणक्रियमाणसन्नसाक्षिणिसङ्घट्टविघटमानव्याधपल्लीपलायमानक्षुद्रट ककलकलोपद्रवविद्रुतद्रविणबलीवर्दविद्राणवणिन्निपुरःसरदीपिकालोकलुप्यमानलोकोत्पीड़सुखप्रस्थितान्तःपुरकरिणीकदम्बके हयारोहाइयमानलम्बितशुनि सरभसचरणनिपतननिश्चलगमनसुखायमामखड्गत्रियस्त्रयमानटङ्कणो त्रस्वदेसरविसम्बादसीदद्दाक्षिणात्यसादिनिरजोनग्धगतिस्पष्टे प्रयाणसमये प्रतिदिशमागच्छङ्गिर्गजवधू समारूढैरधिक्षमाधोरणोड्रीयमायहेमपत्रभङ्गशारशार्ङ्गैरन्तरासनासीनान्तरस्टहोतासिमिस्तास्बूलीविधूयमानचामरपल्लवै पश्चिमासनिकार्पितभस्वाभरभिन्दिपालफलकैः यत्नलताफलकैः यत्नलताकुटिलकलधौतनलकपल्लवितपर्याणैः पर्याणपक्षपरिक्षेपितपट्टिकाबन्धनिबलपट्टोपधानस्थिरवस्थानैः प्रचलपादपूलिकास्फालने स्फायमानपदबन्धमणिशिलाशब्दैरुचिरचित्रनेत्रसुकुमारस्थानस्थगितजङ्घाकाण्डैः कार्दमिककाषायवासितपिङ्गलविलिङ्गै श्वानीलमणसम्मसमुत्पादितसितसमायोगपरभाग़ैश्वावदातदेहवर्णाविराजमानराजावर्तपट्टमेचक्रकचुक्रैश्च व्याघ्रचीन चोलकेश्च नानामुक्तास्त व कितस्तवक्रवारवाणैर्नानाकत्रायकर्षुरकूर्पासकैश्च शुक्रपिच्छच्छायाच्छादनैश्व व्यायामोपलुप्तपार्श्वं प्रदेशप्रविशन्चारुबन्धप्रविभक्तित्रिकेच्च गतिवगवेलितहारलतालग्नलोलकुण्ड लोन्मोचनप्रधावितपरिजनैय चामीकर पत्त्राङ्करकर्णपूरषट्टनवाचालवालपाम्येच उष्णीषमट्ठाष्टब्धकर्णोत्पलनालैश्व कुङ्कमनागकोमलोत्तरीयान्तरितोसरसंभैश्व चूड़ामणिबन्धस्वचितक्षौमबल्कलैश्च मायूरात पत्रायमाणशेखरोड्डीयमानषट्पदपटलैश्च मार्गामत शारीरकशारिवाइवेतण्डैश्च पुरचञ्चञ्चामरकिर्मीरकार्मरक्तचर्म मण्डलोड्डामरचेटुलायमानचारमरितभुवनान्तरै रास्कन्दत्काम्बोजवाजिशतशिञ्जानजातरूपायमानरवमुखरितदिङ्मुखैः निर्दयप्रहतलम्बापट पटुरवबधिरीकृतश्रवयविवरैरुघुव्यमाणनामभिरुन्मुखपादातप्रतिपाल्यमानाज्ञापातैः राजभिरापूरिते च उदिते भगवति दिनिकृति राज्ञःसमायोगग्रहणशंसी सज्ञांशङ्को मुहुर्मुहुः।

अचिरादिव प्रथमचरण एव दिग्विजयाय दिग्गजसमाह्वानमिव गमनलोलकर्णतालदोलाविलासैः कुर्वाणया करेणुकया सिङ्ययात्रयेव ऊह्यमाणोबैदूर्यदण्डविकटनोपरिप्रत्युप्तपद्मरागखण्डमयूखखचिततया सूर्योदयदर्शनकोपादिवलोहितायमानेन ध्रियमाणेन मङ्गलातपत्रेण कदलीपत्रगर्भपत्रभ्यधिकमृदिन्नाच नवनित्वनिर्मितेन द्वितीयइवभोगिनामधिपतिरङ्गलग्नेन कज्जुकेनाम्टतमथनदिवसइव क्षीरोदकेन पटलप्रतिविम्बमुदयमानं सवितारमपि पिबन्निव स्वतेजसा बद्दलताम्बूलरागसिन्दूरच्छुरितया बिलभमानो द्वीपान्तराणि श्रेष्ठमुखमुद्रयानुरागस्य महार्हहारमरीचिचक्रबालानि चामराणीव दिशोग्राहयन् राजकेक्षणोत्क्षिप्तविभागया त्रीन् लोकान् करदानायाज्ञापयन्निव सविश्वमभ्रूलतया द्राघीयता बाऊनकारेण परिचिपन्निव रिरक्षिघया सप्तापि सागरमहाखातान्यखिलमिव क्षीरोदमाधुर्यमादयोद्गतया लक्ष्मया समगूढो गाढमगृतमयइव पीयमानः कुतूहलोत्तानकटकलोचनसहस्रः स्नेहाद्रेषु राज्ञां हृदयेषु गुणगौरवेणेव मज्जन् मज्जानमपि लिम्पन्निव सौभाग्यद्रव्येण द्रष्टृणाममरपतिरिवाग्रजांधवल कच्चाकुलः पृथुरिव पृथ्वीशो धनाधीनसङ्कल्पितसकलभूभृतसमुत्सारणः पुरःसरैरालोककारकैः सहस्वसङ्ख्यैरर्ककिरणैरिवाधिकारचातुर्यचञ्चलचटुलैर्व्यवस्थास्थापननिष्ठुरैर्भयपलाय मानलोकोत्पीड़ान्तरिता दिशोऽप्य देशं ग्राहयङ्गिरिव विततकालिकासम्पातप्रचारं पवनमपि विनये स्थापयदुभिरिव द्रुतचरणोद्धूतधूलीपटलावधूतान् दिनकरकिरणानपि उत्सादयङ्गिरिव कनकवेत्त्रलत्तालोकविक्षिष्यमाणं दिनमपि दूरीकुर्वद्भिरिव दण्डिभिरितस्ततः समुत्सार्यमाणजनसमूष्टो निर्जगाम नरपतिः।

अवनमति च विनयनमितवपुषि भयचकितमनसि चलनशिथिलमणिमुकुटनिकरपरिकररुचिरशिरसि विलुलितकुसुमशेखररजसि राजके प्रभामुचा चूड़ामणिना तिर्यक्कुञ्चन्तो मरीचिनिचयाश्चापराजयइव सुशकुनसम्पादनाय चेरूर्मेघायमानरेणुमेदुरं मन्दिरं मन्दिरशिखण्डिनः खमुड्डीयमानाः कोमलकल्पपादपल्लववन्दनमालाइवाबध्यन्त दिग्वारणेषु दिक्पालैः प्रणम्यमानैश्च नेत्रचिभागैश्च कटाक्षैश्च समग्रैः क्षितैश्चभ्रूचलनैश्वार्ध्वमितैश्च परिहासैश्च शोकालापैश्च कुशलप्रश्नैश्च प्रतिप्रणामैश्चाज्ञादानैश्व क्रीणयन्निव मानमयान् प्राणान् प्रणयदानैर्वीराणां वीरो यथानुरूपं विबम्त्राज राजकम्।

अथ प्रस्थिते रजनिकरकलत्रस्तदिङ्नागचीत्काररवइव इतस्ततस्तारतरस्तूर्याणान्ततान प्रतिध्वनिराशातटेषु आशागजेभ्यः परिकुपितानामिव त्रिःप्रसूतानां करिणां मदप्रस्वत्रणविधिभिरलिकुलकालीभिः कालिन्दीवेणिकासहस्त्राणीव सस्यन्दिरे सिन्दूररेणुराजिभिररुणमानबिम्बे रवाविवास्तमयमाशशङ्किरे शकुनयः षट्पदकुलकोलाहलमांसलेःकर्णतालनिःस्वनैस्तिरोदधिरे दुन्दुभिध्वनयः दोधूयमानः सचराचरमाचचामचामरसंघातो विश्व अश्वीयश्वासविक्षिप्तैः शिखितेजःसिन्दुवारदामशुचिभिर्निरन्तरमन्तरिक्षं फेनपिण्डैः पिण्डिततगरे स्तबकपाण्डराणि वपुरिव परस्परं सङ्घट्टं नष्टा अपिदिशः समुच्चचाम करदण्डान्यातपत्त्रवनानि रजोनिमीलितोऽपिमणिमुकुटशिलाबालातपेन पुनरपि विचकास वासरः राजतैर्हिरण्मयैञ्चमण्डनभाण्डमण्डलैर्ह्लादमानैईरीयामपहृतापरिह्लादा हरितोषविरतामिव दधुः अरिप्रतापानलनिर्मूलनाएव मदोष्णशीकरैः शरीरे करिणः ककुभां चक्रवालं चक्षुषामुन्मेषं सुमुधुस्तड़ित्स्पन्दितानीव चूड़ामणीनामर्चीषिस्वयमपि विसिष्मियेसम्पादसम्पततां बलानां भूपालःसर्वतो विक्षिप्तचक्षुर द्राक्षीदरस्थानात् प्रतिष्ठमानं स्कन्धावारमधोक्षजकुक्षेरिव युगादौ निष्पतन्तं जीवलोकमम्भोनिधिभिव कुम्मभुवोवदनात् प्लावितभुवनमभिनिष्यतन्त मर्जुनबाऊदण्डस्थापितमुक्तमिव सहस्त्रधा प्रवर्तमाननर्मदाप्रवाहं इत्थं भ्रातःकिंविलम्बसे लगति तुरङ्गकभट्रभग्नवारणइव सञ्चरसि तिष्ठयावदमी पुरःसराः सञ्चरन्ति सरभसमुपरिकिम्वाहयसि बाऊमुष्टीः न पश्यति शुकशिशुकयानं वत्स! रामिल! रजसि यथावन्न पश्यसि लसति स तु प्रसेवकः किमेवंत्वरसे सौरभेय! सरणिमपहाय हयमध्यं धावसि धीवर! प्रविशसि मर्तुकामोमतङ्गमार्गे गलति तिरश्चीनाश्चरणकगोणीगणयति न मामरटन्तमवतटेनावतरसि मुखमावर्णयस्वैरिणि भग्नसौवीरकुम्भमन्दरक। खातिष्यसि गतरसामिचक्षुनुणःप्रसारय कियच्चिरञ्चिमोषि चेट! वहराणि दूरं गन्तव्यं किमद्यैव विद्रासि ट्रोणक! द्राघीयसी दण्डयाचा विनैकेन निष्करकेण निष्ठेय मस्माकं अग्रतः पन्याः स्थपुटःस्थावरक! यथा न पीना स्थालींगण्डकच्छूलभारो न निर्वहति इति दमकमासीमादमुतोद्रागगात्रेण मुखवासपुलकमलं हि को जानाति यवसगतिं गतान्वारय बलीवर्दान्वाहकरजितं क्षेत्रमिदं शाकटिकबिलम्बिता शकढी शाकरन्धुरिधवसं युंक्ष्वजक्षपालकरक्षप्रमदापि नङ्गुक्षीणि किं स्फुटिते हतहस्तिपकनेदोयसि करिकरचण्डं समरमर्दने कर्दने कर्दन! गलसि भ्रातर्भवसि विधुरे सिन्धुमुङ्गरपङ्कादनाहं इत एहि! माणवक! मेघेनेभघटाघट्टसङ्कटेनास्ति निसःरणिः सरणिरित्यादिप्रवर्तमानानेकसंलापः क्वचित् स्वेच्छादितोदामसस्य वासविषससुखसम्पन्नान्त्रपुटैः केलीकोकिलैः किलकिलायमानैः मैमण्डघस्टवठलम्बनलेशिककुट्टाकलुण्ठकवेटकवाटकचण्डालमण्डलैरन्धिरेयसूयमानं क्वचिदन्नसहाये क्लेशार्दितकुग्राम टीकाकुटीमसिसम्पादितसीदस्तौरभेयशम्बलहंसवाहनायासयोगामतसम्बोगैः स्वयं गृहीतगृहोपकरणैरियमेका कथञ्चित् दण्डयात्वा तु यातु पातालतलं विधाभूतैरभवं निर्भवतु शिव सेवा करोतु स्वस्ति सर्व दुःखकूटाय कटकायेति।

दुर्विधकुलपुत्रैर्निन्द्यमानं क्वचिदतितीक्ष्णसलिलस्त्रोतःपातिनौगतैरिव पङ्क्तिभूतैरतिद्रुतं वहह्निः कृष्णकठिनस्कन्धकूटगत पुरगण्डुकैर्गृहीतसौवर्णपादपीठपीठिकापर्यङ्ककनककलशापतदुग्रहावगाहैः प्रत्यासन्नपार्थिवोपकरणग्रहणगर्वदुवारैः सर्वमेवबहिष्कुर्वदतिभृतकभारकैर्महानसोपकरणवाहिभिर्बदवराहवड्राणसैर्लम्बमानहरिणचुकचढकजूटकजाम्भलैः शुष्कशशशाकपत्रवेत्त्राभ्रसंग्राहिभिः शुक्लकर्पटप्राभृतमुखैकदेशदत्तार्द्र मुक्तागुप्तगोरसभांण्डैस्तलकतपकइस्तिकतापिकाताभ्रचरुकटाहसंकटविकटपिटकभारकैः समुत्सार्यमाणपुरोवर्तिजनं क्वचित् क्लशोऽस्माकमुपरि फलकालेऽन्यएव विटाः समुपस्थास्यन्तीति मुखरैः पदे पदे पततां दुर्बलबलीवर्देनानियुक्तैःखटचेटकैः कटुकैः खेद्यमानसंविभक्तभोगिपुत्रलोकं क्वचिन्नरपति दर्शनकुतूहलादुभयतः प्रधावितै र्मार्गगामिभिर्गर्मितैराग्रहारिकजनैः पुरसःरजरंमहत्तरोक्तम्भिताम्भःकुम्भैरुपायनीकृतदधिकुण्डकुड्डमकाण्डकैर्घनषटितचेटकः सरभसमुपसर्पङ्गिः कुपितप्रचण्डदण्डिवेत्ववित्त्रासितविद्रुतैर्टूरगतैरस्खलद्भिरपि पतङ्गिरपि नरेन्द्रमुखदत्तदृष्टिं निरसतोऽपि पूर्वभूपतिदोषानुदुघोषयदुभिरतिक्रान्तायुक्तकाययुक्तशतानि च शंसीभिः चिरन्तनचेटापराधांश्चाभिदधानै र्मृग्यमानासह्यसं क्षणमपरैरादिष्टपरिपालकपुरुषपरितुष्टै र्धर्मप्रत्यक्षोदेव इति स्तुतीरातन्वद्भिः परैर्लूयमानमिष्पन्नसस्यविकसितविषादैः क्षेत्रशुचा सकुटुम्बकैरेव निर्गतैः प्ररूढप्राणच्छेदिपीड़ापरित्याजितभयैः क्वराजा कीदृशो राजा कस्य वा राजेति प्रारब्धनरनाथनिन्दं क्वचित्शशकैश्च पदे पदे प्रजविप्रचण्डदण्डपाणिपेटकानबन्धैर्गरीयोगुडैरिव हन्यमाने रितस्ततः सञ्चरद्धिरपरैर्युगपत्परम्परातीतमहाजनहस्ताग्रस्यैस्तिलशोविलुप्यमानैकजनजङ्घान्तरालनिसःरणकुशलिभिः कुटिलताव्यसितबऊश्वभिः पतल्लोष्ट्रलगुड़कोणकुठारं किलकुद्दालखनित्रदातृयष्टिभिरपि निःसरद्भिरायुषः पश्चात्कृतकलकलमन्यत्रसंधशश्च घासिकैर्बुधधूलीव्यसरधूसरवासजालजालकितजघनैश्च पुराणपर्याणैकदेशदोलायमानदात्रैश्च शीर्णोर्णाशकलशिफिलमलिनमल्लकूटैः प्रभूपसादीतकृतपाटितपदञ्चरबोलकैर्विमानैरुडूयमानैः धूलीपटलं क्वचिदेकान्तप्रवृत्ताखवारचर्व्वमाणागमिगोविग्रहं पङ्किलप्रदेशपूरणादेशाकुलसकललोकल्यमानतृणपुलकं क्वचित्तलवर्निवेत्रिवेत्रवित्रास्यमानशाखिशिखरगतविकोशविवरादिब्राह्मणं क्वचिह्नण्डपाशविवशवेष्यमानग्रामाकृष्टकौलेयं कचिदन्योन्यविजयस्पर्द्धोmmहुरराजपुत्रवध्यमानवाजिसंघट्टपणितमित्यनेकटत्तान्तया कौतुकजननं प्रलयजलधिमिव जगदूग्रहणाय प्रवृत्तपातालमिव महाभोगिनां गुप्तये समुत्पादितं कैलासमिव परमेश्वरगुप्तये सृष्टं दृश्यमानसमकलप्राणिसञ्चयं चतुर्युगसर्गकोशमिव प्रजापतीनां क्लेशबद्दस्थापितपःकरणामिव कारणं कल्याणानामेवं च वीच्यमाणं कटकं जगाम।

आसनवर्तिनाश्च तत्वभवता मान्धाता प्रवर्तिताः पन्थानोदिग्विजयाय अप्रतिहतरंहसा रघुणा लघुनैव कालेनाकारि जगतः प्रसाधनैः शरद्वितीयं करदीचकार चक्रं क्रमागतभुनाभिजनधनुर्बलमदावलिप्तानां पार्थिवानां पाण्डुपाण्डवः सव्यसाचीचीनविषयमतिक्रम्यराजसूयसम्पदेक्रुद्धद्गन्धर्वधनुष्कोटिटङ्कारकूजत्कुञ्ज हेमकूटपर्व्वतं पराजैषम्।

सङ्कल्पान्तरितं तरस्व महिमा हिममध्यवर्तिनोऽपि भयादुवाहबाहुबलनिर्वृतिकरङ्कातरः कौरवस्य किङ्कर इव कृतिद्रुमगतानि विजिगीषवः खलु पूर्वेयेनाल्पएव भूभागे भूयांसोभगदत्तदन्तवक्रक्रायकर्णकौरवशिशुपालसाल्बजरासन्धसिन्धुनाथप्रभुतयोऽभवन् भूपतयः सन्तुष्टोराजा युधिष्ठिरः यो ह्यसहसमएव धनञ्जयजनितजगतत्कम्पकं किंपुरुषाणां राज्य अलसश्चण्डाशोकः यो न प्राविशत् क्षमां जित्वापि स्वीराज्यह्रस्वीयएवान्तरं तुषारगिरिगन्धमादनयोः उत्साहिनः किष्कुस्तुलुष्कुविषयाः प्रदेशाः पारसीकदेशाः शशपदं शक्रस्थानं अट्टश्वमानप्रतीहारे पारिपात्रे यात्रैवशिथिलाः शौर्यशुल्कसुलभो दक्षिणापथः दक्षिणार्णवकल्लोलानिल चलितचन्दनतमालसौरभसुन्दरीकृतदरीमन्दिरो दानाद्रेर्न्नेदीयसि लग्नएब महेन्द्रः इत्येवं प्रधनाधातकानालापान् पार्थिवसुतानां बाऊशालिनां शृखन्नेवाससाद मन्दिरम्।

द्वारदेशे चोभयतः सबऊमानं भ्रूलताभ्यां विसर्जितराजलोकः प्रविश्यावततार बाह्यास्थानमण्डपस्थापितमासनमाचक्राम अपास्तसमायोगश्च क्षणमिवाचष्ट ततः प्रतीहारः पृथ्वीपृष्ठप्रतिष्ठापितपाणिपल्लवो विज्ञापितवान् देव! प्राक्ज्योतिषेश्वरेण प्रहितो हंसवेगो नामान्तरङ्गोदूतस्तोरणमध्यास्त इति राजा तु तमाशु प्रवेशयेति प्रादिशत् दक्षतया क्षितिपालादराच्च प्रतीहारः स्वयमेव निरगात् अनन्तरञ्च हंसवेगः सविनयमाकृत्यैव नयनानन्दसम्पादसुभगाभोगभद्रया समुल्लङ्घ्यमानगुणगरिमा प्रभूतप्राभृतकानां भृतामभृतकानां पुरुषाणां समूहेन महतानुगम्यमानः प्रविवेश राजमन्दिरं। दूरादेव पञ्चाङ्गालिङ्गिताङ्गणः प्रथाममकरोत् एह्येहीति सबऊमानमादृतश्च प्रधावितोपहृतःपादपीढलुठितलेखान्यस्तहस्तः पृष्ठे पार्थिवेनोपसृत्य भूयोऽपि नमश्चकार स्निग्धनरेन्द्रदृट्यादिष्टमनतिबिप्रकृष्टञ्च प्रदेशमध्यास्त। ततो राजान्तरतश्च तसुभीषदिव दधानश्चामरग्राहिणीमन्तरालवर्तिनमुत्सार्य सम्मुखीनं सप्रश्रयं पप्रच्छ हंसवेमः।

श्रीमान् कञ्चित्कुशलीकुमार इति स नमन्ववादीत् अद्य कुशली यमेषं स्वपितया सौहार्दाद्रसगौरवं गिरा पृच्छति देव इति स्थित्वा च मुहूर्तमिव पुनः सचतुरमुवाच चतुरम्प्रोविधिभोगभूतिभाजनभूतस्य देवस्य सद्भावगर्भमपहाय हृदयमेकमन्यदनुरूपं अप्राकृतमेव दुर्लभं लोके तथाप्यात्स्वामिना सन्देशमशून्यतान्त्रयता पूर्वजोपार्जितं वारुणमातपत्रमाभोगाख्यमनुपस्थानन्यासेन कृतार्थीकृतमेतत् अत्र हि कुत्र हलक्कन्ति बङ्गन्याश्चनिदृश्यन्ते प्रतिदिवसं प्रविशति शैत्यहेतौ च्छायानांकिरणसहस्त्रादेकैकशः सोमरश्मिं अस्मिन् प्रविष्टे प्रध्यानानन्तरं स्वादवोदन्तवीणपरदेशाचार्याश्च्योतन्ति चन्द्रभासां मणिशलाकबोधावदच्छमच्छधाराः प्रचेताइव यश्चतुर्णामप्यर्णवानामधिपतिभूतो भावितमनुग्रहातिच्छायया नेतारं इदञ्च न सप्तार्चिर्दहति न पृषदश्वो हरति नोदकमार्द्रयति न रजांसि मलिनयन्ति न जरा जर्जरयति तदेतत्तावदनुगृह्णातु दृशा देवः सन्देशमपि विस्त्रब्धः श्रोष्यसीति अभिधाय निर्वृत्यात्मीयं पुरुषमप्यशात् उत्तिष्ठ दर्शय देवस्येति स च वनानन्तरमुत्याय पुनरुच्चीचकार धौतदुकूलकल्पिताञ्च निचोलकादाकाङ्क्षामकाङ्क्षीत्।

आकृष्यमाण एतस्मिन्नतिमितमहसि सरभसमहासिभरणे रसादुदलसञ्च शेषफणिफणामण्डलेन आस्थायीववक्रीभूतान्तरिक्षेक्षीरोदेन अवष्टीव गगनाङ्गणे गोष्ठीबङ्गःशारदवलाहक्रब्यूहेन व्यश्रामीब वितत्तपक्षपातिना वियति पितामहविमानहंसयूथेन अत्त्रिनेत्रनिर्गतस्यधवलतामण्डलमनोहरोहष्टइव जनेन जन्मदिवसः कुसुदबन्धोः प्रतीच्य कृत इवोङ्गमनक्षणो नारायणनाभिपुण्डरीकस्य आहितेव कौमुदी प्रदोषदर्शनानन्दतृप्तिरक्ष्णं उदमाङ्गीदिव मन्दाकिनीपुलिनमण्डलं महदम्बरोदरे परिवर्तितइव दिवसं सुवर्णमासीन्निशया मन्दमन्द मिन्दूदयसन्देह दूयमानमानसैर्विघटितं विघटमानचञ्चुच्युतवणालकोटिभिः आसम्बकमलिनीचक्रवाकमिथुनैः शरत्चजधरपटलशङ्कासङ्कोचितक्रेङ्कारवमूकसुखपुटैः पराङ्मुखीभूतं भवनशिखण्डिमण्डलैः प्रबुद्धमाबद्धचन्द्रोदयोहामदलहलपुटाट्टहासविशदं कुमदषण्डैःचित्त्रीयमाणचेताश्च सराजको राजा दण्डानुसाराधिरोहिण्या दृष्ट्या सादरमतिष्ठत्तिलकमिव त्रिभुषनस्य शैशवमिव व श्वेतद्वीपस्याङ्गावतारमिव शरदिन्दोः हृदयमिव धर्मस्य निवेशमिव शशिलोकस्य दन्तमण्डलधवलं मुखमिव चक्रवर्तित्वस्य मौक्तिकजालपरिकलितं सीमन्त चक्रमिव दिवो बऊलज्योत्स्नालोकशुक्लमैन्दवमिव परिवेषवलयं शौक्लापहसितशङ्गश्रीकं श्रवमण्डलमिव निश्चलतां गतमैरावतस्य श्वेतगङ्गावत्पाण्डरं पदमिव त्रिभुवनवन्दनीयं त्रिविक्रमस्य प्रचेतसचूड़ामणिमरीचि शिष्याभिरवशिष्टाभिर्मानसबिसतन्तुमयभिञ्चामरिकावलिभिर्विरचितपरिवेषसुपरिचक्रवर्तिलक्ष्मीनूपुरश्रवणदोहलनिश्चलेनेव लक्ष्मच्या बिततपत्रेण इंसेन सनाथीकृतशिखर तद्वता च प्रभावस्तम्भितेनमन्दाकिनीसृणालेनेव मुकुलितफणेन वासुकिनेव नीतेनदण्डेन द्योतमानधवलिम्बा क्षालयदिव नक्षत्रपथं प्रभाप्रवाहप्रथिन्ना प्रावृस्वदिवदिवसमुच्छ्रायेणाधः कुर्वदिव दिवमुपरिस्थितमिव सर्वमङ्गलानां खेतमण्डपश्रियमिव स्तम्बकमिव ब्रह्मसम्वस्य नाभिमण्डलभिवज्योत्स्नाकामिन्या विशदहासमिव कीर्तेः फेनराशिमिव स्वस्थाया राजलभ्ययशः पटलमिव शौर्यत्रैलोक्याद्भुतभूतं महातपम्।

दृष्टे च राज्ञा तस्मित् प्रथमं शेषमपि प्राभृतं प्रकाशयाञ्चक्रुः क्रमेण कर्मणा तदृयथा परार्द्धरत्नांशुशोणीकृतदिग्भागान् भगदत्तप्रभृतिप्रख्यातपार्थिवपरम्परागताननुपहतलक्ष्मणानलङ्कारान् प्रभालेपिनाश्च मणीनां उत्कर्षान् क्षीरोदधेर्धबलताहेतूनिव च हारान् अनेकरागरुचिरवेत्त्रकृतकुण्डलीकृतानि च शरच्चन्द्रमरीचिशोचक्षमाणि क्षौमाणि कुशिल्पिलोकोल्लिखितानां शुक्तिशङ्गगल्लकप्रमुखानां पानभाजनानां निचयान् निचोलरक्षकरुचाञ्च रुचिरकाञ्चनपत्रभङ्गगुरुप्रतिबद्धपरिवेषाणां कार्मरङ्गचर्मणां सम्भारान् भूर्जत्वक्कोमलस्पर्शवतीर्थातिपट्टिकाचित्रपटीकरोचिषाञ्चर्मणां म्रदीयसां मसूरकोपधानकादीन् विकारान् प्रियङ्गप्रसङ्गपिङ्गज्ञानि चासनानिवेत्त्रलतामयानि आागरवल्कलकल्पितसञ्चयानि च सुभाषितभाञ्जिपुस्तकानि परिणीतिपटलपटोलत्विषि अवतरणहारीतहरिति च क्षीरक्षारिणि पूगानां पल्लवावलम्बिनि सरसानि फलानि लतासहकाररसानाञ्च कृष्णागुरुतैलस्य च कपोतकपिलकापोतिकापलाशकोशीकवचिताङ्गी स्थवीयसीर्वैणवी र्नीलीश्च पट्टस्तूत्र प्रसेवकार्पितांश्च भिन्नाञ्जनकृष्णस्य कृष्णागुरुणोगुरुपरितापमुषश्च गोशीर्षचन्दनस्य तुषारशिलासकलशिशिरस्य स्वच्छसितस्य च कर्पूरस्य कस्तूरिकाकोशानाञ्च पक्वफलजूटजटिलाञ्च तक्कोलपल्लवानां लवङ्गपुष्पमञ्जरीणाञ्चं जातीफलस्तबकानाञ्च राशीन् अतिमधुरमधुरसामोदनिर्हारिणि श्चोल्लककलीसितसितस्य चामरकलापस्य निकरान् अवलम्बमानतूलिकालाबुकांश्च लिखितानालेव्यफलकसम्पुटान् कुतूहलकृत्ति कनकशृङ्खलानियमितग्रीवाणां वनमानुषीणां जीवकानां जलमानुषाणाञ्च मिथुनानि परिमलामोदितककुभश्च कस्तूरिकाकुरङ्गान् ग्रहपरिचरणपराश्चमरीः चामीकरचित्रवेत्रपजरजुषो बऊसुभाषितजालजल्पाकजिह्वाश्चजातीः कौशिकशुकशारिकाप्रभृतीनां पक्षिणां प्रवाललतापञ्जरगतांश्च चकोरान् जलहस्तिनामुदग्रकुम्भमुक्तमुक्ताफलदामदन्तुराणि दन्तकाण्डकुण्डलानि राजकृतच्छत्रप्रदर्शनात् प्रहृष्टहृदयप्रथमप्रयाणशोभननिमित्तमिति मनसा जग्राह।

हंसवेगश्च प्रीयमाणोबभाषे भद्र! सकलरत्नधान्नः परमेख़रशिरोधारणार्हस्यास्य महातपत्त्रस्य महार्णवादिव कुमुदबान्धवस्य कुमाराल्लाभो न विस्मयाय बाल्यविद्याः खलु महता मुपकृतयइति अपनीते च तस्मात् प्राहृतसम्भारे क्षणमिव स्थित्वा हंसवेगं विश्वाम्यतामिति प्रतीहारभवनं विसर्जयां बभूव स्वयमभ्युत्याय स्नात्वा मङ्गलाकाङ्क्षी प्राङ्मुखः प्राविशदाभो गस्य च्छायाम्।

अथ विशतएवास्य छायाजन्मना जड़िम्ना चूड़ामणितां अनीयतेव शिरसि शथिबिम्ब अम्बुबिन्दुमुचं तु चुचुम्बुरिव चन्द्रकान्तमणयो ललाटपट्टफलकं कर्पूरेणेवव्यलींयन्त लोचनयुगले गले गलिततुहिनकरकृतनीहाराहाराइवाबध्यन्तं हरिचन्दनरसासारेणोवाप्यतिसततसुरसि कुमुदमयमिव हृदयमभवदतिशिशिरं अन्तर्हितशिलेव विलीयमानाव्यलिम्पदङ्गानि जातविस्मयश्चाकरोन्मनसि एकमय्यमपहायास्य नास्ति प्रतिमान्याकीलिते प्राहारकाले च हंसवेगाय धवलकर्पटप्रतकलवौतनालिके परिगृहीतं विलिप्तशेषं चन्दन मङ्गस्पृष्टे वाससी शरत्तारकातर मुक्तास्तयकितं पदकं परिवषन्नाम कटिसूत्र अतिमहार्हपद्मरागालोकालोहिमीकृतञ्च तरङ्गकं नाम कर्णाभरणं प्रभूतञ्च भोज्यजातं प्राहिणोत् एवम्प्रकारेण च क्रमेण जगाम दिवसः।

ततः कटकचलबहलधूलीधूसरितवपुरंशुमाली मलीमसङ्गमिव चालयितु मपरजलधिमवातरत् आभोगातपत्रप्रदान वार्तामिव चावेदयितुं वरुणाय वारुणीं दिशमवासीत् मुकुलायमानसकलकमलवना प्राङ्मुखएवाबसेवाञ्जलिपुटेव सद्वीपाभूरभूत् भूपतेः नृपानुरागराशिमय इव निखिललोकाञ्जलिबन्धबन्धुर्जग्राह सन्ध्यारागः गौड़ाधिपपराङ्गिनी श्यामतां प्रपेदे प्राची दिक् च्छुरिततिमिरनिकारनिर्वाणान्यनृपप्रतापानलकलापेव कालिमानमतानीम्मेदिनी प्रदोषास्थानपुष्पप्रकारमिव विकचतगररुचिरं विचकरुडुनिकरमविरलं ककुभः स्कन्धावारगन्धगजमदगश्वधावितस्येव मार्गो वियति विरराज रजः पाण्डुरैरावतस्य कुपितनृपव्याघ्राक्रान्तामुपसृष्टामिव पौरन्दरीं ककुभं विहाय स्थलमारुरोह रोहिणीरमग्यः प्रयाग्यवार्ता दूव मानितांहृदयभेदिन्योययुरिन्ददीधितयो दश दिशः नृपतिदण्डयात्रात्वासातुरा इव तरलितसत्ववृत्तयश्च चुक्षुभिरे पत्तयोवाहिनीनां चितेवभूभृतां हृदयानि विवेश गुहाविवराणि विमुक्तसर्वाशातिमिरसन्ततिः प्रतिसामन्तचतुषामिव ननाशनिद्राकुमुदवनानां अस्याञ्च वेलायां वितानतलवर्तिनरेन्द्रस्तावदिति विसृज्यनुजीविनोहंसवेगमादिष्टवान् कथं कुमारसन्देशमिति स प्रणम्य कथयितुं प्रास्तावीत् देव! पुरा महावराहसम्पर्क सम्भूतगर्भया भुवा भगवत्या नरको नाम सूनुरसावि रसातलेवीरस्य यस्याभवन् बाल्यएव पादमणामप्रणयिनचूड़ामणयो लोकपालानां यस्य च त्रिभुवनभुजोभुजशौणण्डस्य भवनकसलिनीचक्रवाकया अपि केापकुटिलकटाक्षेक्षितोभयचकितारुणपरिवर्तितरथोनाज्ञया ना रविरतमभजत यश्च वरुणस्य बहिर्वर्ति हृदयमिदमातपत्रमकार्षीत् महात्मनोऽस्यान्वये भगदत्तज्जदत्तपुष्पदत्तप्रभृतिषु बहुषु मरुमहितेषु महत्सु महीपालेषु प्रपौत्रो महाराजभूतिवर्मणः पौत्रचन्द्रमुखवर्मणः पुत्त्रो देवस्य कैलास स्थिर स्थिः स्थलवर्मणः सुरवर्मा नाम महाराजाधि राजोजज्ञे तेजसां राशिटगाङ्कइति यं जना जगुः यो हि यमजेनेवाजयत सचैवाहङ्कारेण यश्च बालएव प्रीत्या द्विजातिक्याचारादीन् समग्रान् प्रतिग्राहानग्राहयत्।

यत्त्र च राजनि दुर्लभं लवणाय सम्भूतायाः परममाधुर्यमभूलक्ष्याः तथा च यो वाहिनीपतीनां शङ्ख जहार न रत्नाणि पृथिव्याः स्थैर्यञ्चग्राह न कर अवनिभृतां गौरवमादत्तन नैष्ठुर्यं। तस्य च सुगृहीतनाम्नो देवस्य महादेव्यां खामादेव्यां भास्करद्युतिर्भास्करवर्मापरनामा शन्तनोस्तनयो भीष्म इव कुमारःसमभवत् अस्य च शैशवादयं सङ्कल्पः स्थेयान् स्थाणुपदारविन्दं च ऋते नान्यन्नमस्कुर्यादिति ईदृशच्छायं मनोरथस्त्रिभुवन दुर्लभस्त्रयाणामन्यतमेन सम्पद्येत सकलभुवनतलविजयेन वा मृत्युना वा यदि वा प्रचण्डप्रतापज्वतनजनितदिग्दाहेन जगत्येकवीरेण देवोपमेन मित्रेण वा मैत्रीव प्रायःकार्यव्यपेक्षिणी क्षौणीभृतां कार्यञ्च कीदृशंनाम तदुद्भवेत् यदुपन्यस्य मानमुपनये मित्रता देवं देवस्य हि यशांसि सिषक्षिपोर्धनानिवहिरङ्गभूतानि वाहावेव केवले निषमास्य शेषावयवानामपि साहायकसम्पादनमनोरथःनिरवकाशः किमुत जनस्य वाह्यस्य चतुःसागरग्रहणात् घस्मरस्य पृथिव्यैकदेशदानोपन्यासेन का तुष्टिः अभिरूपकन्यकाविश्रापनविलो भनमपि लक्ष्मीमुखारविन्ददर्शनदुर्ललितदृष्टेरकिञ्चित्कर एवङ्घटमानसकलोपायसम्पदि पदार्थेऽस्मिन् प्रार्थनमात्रे केवलमनुरुध्यमानः शृणोतु देवः।

प्राक्ज्योतिषेश्वरो देवेन सह एकपिङ्गवानङ्गद्विषा दशरथइव गोत्रभिदा धनञ्जयइव पुष्कराक्षेण वैकर्तन इव दृश्योघनेन मलयानिलइव माधवेनाजय्यमित्रमिच्छति यदि च देवस्यापि मित्रीयति हृदयं अवगच्छति वा पर्यायान्तरितं दास्यं अनुतिष्ठन्ति सुहृदइति तद्विमृत्य समाज्ञाप्यतां अनुभवतु विष्णोर्मन्दरगिरिरिव विकटकेयूरकोटिविघट्टनरतिकटकमणिगिलाशकलानि गाढोपगूढानि देवस्य कामरूपाधिपतेः अस्मिन्नात्रपेर्विमललावण्य सौभाग्यसुधानिर्झरिणि निर्मले सुखशशिनि चिराञ्चक्षुषी क्षालयतु प्राग्ज्योतिषेश्वर श्रीः नाभिनन्दति चेद्देवः प्रणयमाज्ञापयतु किं कथनीयं मयामत्स्वामिन इति विरतवचसि तस्मिन्नवनिपालः पूर्वोपलब्धैरेव गुरुभिर्गुणैरारोपितबऊमाने कुमारे आभोगातपत्रव्यतिकरेण परां कोटिमारोपितेति प्रणतिलज्जमान इव सादरं जगाद।

हंसवेग! कथमिव तादृशि महात्मनि महाभिजने पुण्यराशौ गुणिनां प्रसृमरे परोक्षसुद्धद स्निह्यति सति महिधस्यान्यथा स्वप्नेऽपिवर्तते मनः सकलजगदुत्तापनपटवोऽपि शिशिरायन्ते त्रिभुवननयनानन्दकरे कमलाकरे करास्तिग्मतेजसः सुबऊगुणगाक्रीताश्चं केवलसख्यस्य सज्जनमाधुर्याणामभृतकास्योदश दिशः एकान्तावदातोत्तानस्वभाववृत्तस्य कुमुदस्य कृते केनाभिहितः शिशिररश्मिः श्रेयांश्च सङ्कल्पः कुमारस्य स्वयं बाऊशालिनमधि च समालम्वितशरासने सुहृदि भगवतोहराहते कमन्यं नमस्यतीति सम्बर्द्धिता च मे प्रीतिरमुना सङ्कल्पेन यतः कुलोचितैव नः सुरासुरपरमगुरौ परमेश्वरे भगवति भक्तवत्भूसले भूयसी भक्तिरेकभ्रम्यराहि जनयति जने परम्पक्षपातम्।

अपिचावलेपिनि पशौ केसरिण्यपि बऊमानो हृदयस्य मे किं पुनः सुहृदि तत्तथा यतेथाः यथा नाति चिरमिवेयमस्मान् क्लेशयति कुमारदर्शनोत्कण्ठेति हंसवेगन्तु विज्ञापयाम्बभूव देव! किमपर मिदानीं इयं क्लेशयति अभि जातमभिहितं देवेन किन्तु सेवाभीरवोहि सन्तः तवापि विशेषेणाय महङ्कारघनोवैष्णवोवंशः आस्तां तावदस्मत्स्वामिवंशः पश्यतु देवः पुरुषस्यहि सेवां प्रति दुर्जनन्येवातिवृद्धया दुर्गत्याभिमुखीन्नीयमानस्य कुटुम्बिन्येवासन्तुष्ट्या तृष्णया वा प्रेर्यमाणस्य दुरपत्यैरिव यौवनजनितैर्नानाभिलाषिभिरसत्सङ्कल्पै र्व्याकुलोक्रियमाणस्य कुमारमिव वरमार्गणयोग्यामतिमहती मक्स्यांवा पश्यत स्वगृहे बन्धुभिरिव दुःस्थितैः समग्रैर्गृहैर्वा गृह्यमाणस्याभियोगं पुरातनैरतिदुस्त्यजैर्बुभिरिव मलिनैः कर्मभिर्वानुवर्त्तमानस्य सकलशरीरसन्तापकरं करीषमिव दुष्कृतिना कृतचित्तस्य प्रवेष्टुंराजकुलमुपहसतः कलेन्द्रियशक्तैरिव मिथ्यैव हृदयगतविश्वग्रामग्रहणाभिलाषस्य प्रथममेव तोरणतले चन्दनमालाकिसलयस्यैव शुध्यतोहाररक्षिभिः निरुवस्व निपीडितस्यापि प्रविशतोद्वारे हरिणस्येवापरैर्हन्यमानस्य च कर्म चर्मपुटस्येव मुहुर्मुहुःप्रतिहारमण्डलप्रहारैर्निरस्य निधिपादपप्ररोहस्येव द्रविणाभिलाषादधोमुखीभवतोऽप्यमार्गणस्थाप्यतिविकृष्टविष्टतविसर्जितस्योद्वेगंब्रजतः कण्टकस्यापि च रचलग्नस्याकृष्यति क्षपीयाक्षिप्यमाणस्य मकरकेतोरियाकालोपसर्पणकुप्रितेश्वरदृष्टिदग्धस्य प्रलयमुपगच्छतोरनेकपैरिवकोपनभर्त्सिस्याभिन्नमुखरागस्य ब्रह्मघन इव प्रतिदिनसम्बन्दनोदृष्टष्टथिरःकपालस्य स्पर्शनरहितस्याशुभकर्माणि निर्वहतस्विशङ्कोरिवोभयलोकभ्रष्टस्य नक्तंदिवमवाक्शिरसोवाजिन इव कबलवशेन सुखबाह्यनात्मानं विदधानस्यानशनशायिन इव हृदयस्थापितजीवनाशस्य शरीरं क्षपयतः शुन इव निजदारपराङ्मुखस्य जघन्यकर्मलग्नस्यात्मानमुक्तानयतः प्रेतस्येवानुचितदीयमानान्त्रपिण्डस्य बलिभुक् जन्मइव जिह्वालौल्योपयुक्तपुरुषवर्षसोवृथाविहिता विहितायुषो जीवितश्मशानपादपानिव पिशाचस्य दग्धभूम्या परुषीकृतान् राजवल्लभानुपसर्पतो विपरीतजिह्वाजनितमाधुर्यैरोष्ठमात्रप्रकटितरागैः राजशुकालापैः शिशोरिव मुग्धस्य विलोभ्यमानवेतालस्येव नरेन्द्रप्रभावविशिष्टस्य न किञ्चिन्नाचरतन्चिन्नधनुष इवालोकगुणध्यारोपणक्रियानित्यनस्त्रस्यालेख्यप्रदीपस्येवनिर्वाणतेजसो बककूटस्येव निर्माल्यवाहिनः कफविकारिण इव दिने दिने कटुकैरुद्धेष्ट्यमाणस्य सौगतस्यैवार्थशून्यविज्ञप्तिजनितवैराग्यस्य काषायान्यभिलषतः क्षपणकस्येवनिककान्तार्थाधिगमाकुलधियः हृदयोपचितमलीकनिशास्वपि मात्र बलिपिण्डस्येव दिक्षु विक्षिप्यमाणस्याशौचगतस्येव कुशयनजनितसमधिकारदुःखवृत्तेस्तुलायन्त्रस्येव पश्चात्कृतगौरवस्य तोयार्थमपि नमतोऽतिकृपणस्य शिरसा केबलेनासन्तुष्टवचसापि पादौ स्पृशतोनिर्दयवेत्रिवेत्रताडनत्रस्तयेवापत्रभया त्यक्तस्य दैन्यसङ्कोचितहृदयहृतावकाशयेवाहोपुरुषिकया परिवर्जितकुत्सितकर्माङ्गीकरणकुपितयेव चोन्नमत्या विमुक्तस्य धनत्रङ्कयाक्लेशानुपार्जयतः स्ववृङ्विबुद्धावमानंसम्बर्धयतो मूढस्य सत्यपि विविधकुसुमाधिवाससुरभिणि वने मृगतृष्णायां तृष्णयाञ्जलिमुपरचयतः कुलपुत्रस्यापि कृतागसइव भीतभीतस्य समीपं उपसर्पतो दर्शनीयस्यापि आलेख्यकुसुमस्येव निष्फलजन्मनो विदुषोऽपि वैधेयस्येवापशब्दमुखस्य शक्तिमतोऽपि श्वित्रिण एव सङ्कोचितकरयुगलस्यात्समुत्कर्षेषु निरग्निपच्यमानस्व नीचसमीरणेषु सोच्छ्रासं म्रियमाणस्य परिभववचनैस्तृणीकृतस्य दुःखानलेन तेजोज्वलतोऽतो भक्तस्याप्यभक्तस्य निरुष्मणोऽपि सन्तापयतोबन्धून् विमानस्याप्यगतिकस्य च्युतगौरवस्थाप्यधस्ताद् गच्छतो निःसत्वस्यापि महामांसविक्रयं कुर्वतो निर्मदस्याप्यस्वतन्त्रवृत्तेरयोगिनोऽपि ध्यानवशीकृतात्मनःशौर्य्यार्थं प्रणमतो दग्धमुखस्य गोत्रविदूषकस्य मनस्विजनं लासयतः कुलाङ्गरस्य वंशं दहतो नृपशोषणोऽपि लब्धैःकन्धरामवनमयतो जठरपरिपूरणमात्रप्रयोजनजन्मनो मांसपिण्डस्य गर्भरोगस्य मातुः पुण्यानां कर्मणां मरणात् हृतकस्य पातकिनः किं प्रायश्चित्तं क्वप्रतिक्रिया क्व तस्यशान्तिः कीदृशं सुखंकः पुरुषाभिमानः किन्नामानो विलासाः कीदृशीभोगश्रद्धा प्रबलपङ्गइव सर्वमधस्तान्नयति दारुणोदास शब्दः धिक्उच्छसितं उपधातु निधानन्तवनं अभवविर्भूतैरस्तु तस्याः नमो भगवहस्तेभ्यः सुखेभ्यः तस्यायमञ्जलिरैश्वर्यस्य तिष्ठतु दूरतएव सा श्रीः शिवं स परिच्छदः करोतु यदर्थमुत्तमाङ्गमागमिष्यति अशापानुग्रहक्षमस्तपखी प्रमुखप्रियतरः क्लीवःअपूतिमानवस्करक्रिमिः अगण्यमानोनरकः पादधूलिधूसरितोत्तमाङ्गोजङ्गमः पादपीठः पुंस्कोकिलः काकुभणितेषु स्थलकमठः क्रीड़ाकर्षणेषु स्वानीचाचायेषु कृकलासः शिरोविडम्बनासु जाहकः आत्मसङ्कोचनेषु प्रतिपादुकः पादसंवाहनेषु कन्तुकः करतलताडनेषु वीणादण्डः कोणाभिवातेषु वेणुमूर्च्छनासु वेश्याकायः करणबन्धनक्लेशेषु यलालराशिः सत्वशालिषु वराकः सेवकोऽपि मर्त्यमध्ये राजिलोऽपि भोगिपुलाकोऽपि कलमः वरं क्षणमपि कृतामानवतामानरतां नमतो नमत स्त्रैलोक्याधिराज्योपभोगोऽपि मनस्विनःतदेवमभिनन्दितास्मत्प्रणयोदेवोदिवसैःकतिपयैरेब परागतः प्राग्ज्योतिषे स्वरइति करोतु चेतसीत्युक्वात्तुष्णीमभूत् चिराच्च नमस्कृत्य निर्जगाम राजापि रजनीन्तां कुमारदर्शनौत्सुक्य स्वीकृतहृदयोऽनैषीत् आत्मार्पणं हि महतां मूलमन्त्रमयं वशीकरणं प्रभाते च प्रभूतंप्रतिप्राभृतं प्रधानप्रतिभूतावेष्टितं दत्त्वा हंसवेगं प्राहिणोत्। आत्मानापि ततः प्रभृति प्रयाणकैरनवरतैरभ्यमित्रं प्रावर्तत। कदाचिच्च राज्यवर्द्धनभुजबलार्जितमशेषं मालवराजसाधनमादायागतं समीप एवासीनं लेखाहारिकात् भण्डिमशृणोत्। श्रुत्वा चाभिनवभूतभ्रातृशोकहूताशनस्तद्दर्शनकातरे हृदये बभूव मूर्छा अन्धकारमिव विवेश अतिष्ठञ्च समुत्सृष्टसकलव्यापारः प्रतिभारनिवारणनिःशब्दपरिजने निजमन्दिरे सराजपरिवारः तदा गमन मुदीक्षमाणो मुहूर्तम्।

अथ भण्डिरेकेनैव वाजिना कतिपयकुलपुत्रपरिवृतः परिमलिनवासाः रिपुशरशल्यपूरितेन निखातबहुलोहकीलपरिकरपरिरक्षितस्फुटनेनेव हृदयेन हृदयलग्नैः खामिसुकृतैरिव श्मश्रुभिर्धृतिमुत्पादयन् दूरितव्यायामपरिशिथिलभुजं दोलायमानमङ्गलवलयैकशेपालङ्कृतिरनादरोपयुक्तताम्बूलविकलरागेण शोकदहनदह्यमानस्य हृदयस्याङ्गरागेणैव दीर्घनिश्वासवेगनिर्गतेनाधरेण शुष्यता स्वामिविरहविधूतजीवितापराधवैलक्ष्यादिव बाष्पवारिपटलेनप्राकृतवदनो विशन्निव दुर्बलीभूतैः स्वाङ्गमेवापत्रपयाङ्गैर्वमन्निव प्रत्यक्षीभूतं महोक्षाणमायतैः श्वसितैः पातकीवापराधीव
दोषीव भूषित इव यूथपतितपतनविषम इव वेतण्ड इव सूर्यास्तमयनिश्रीक इव कमलाकरः दुर्योधननिधनदुर्मनाइव द्रौणिरपहृतरत्नसार इव सागरो राजद्वार माजगाम।

अवतीर्य च तुरङ्गमादवनतमुखो विवेश राजमन्दिरं दूरादेवविमुक्ताक्रन्दम्पपात पादयोः अवनिपतिस्तु तमुत्थाय प्रविरलैःपादैः प्रत्युद्गम्योत्थाप्य कण्ठे गाढमुपगृह्य करुणमतिचिरं रुरोद। शिथिलीभूतमन्युवेगश्च पुरेव पुनरागतनिजासने निषसाद। प्रथमप्रक्षालितमुखे भण्डिर्मुखमक्षालयत् अतिक्रान्ते कियत्यपि च कालशकले भ्रातृदारुणवृत्तान्तं अप्राक्षीत् अकथयच्च यथावृत्तान्तमखिलं भण्डिः।

अथ नरपतिस्तमुवाच राज्यश्रीवृत्तान्तः क इति स पुनरवादीत् देव! देवभूयं गते राज्यवर्धने गौडैः गृहीता च कुशस्थले देवी राज्यश्रीः परिभ्रष्टा बन्धनाद्विन्ध्याटवीं सपरिजना प्रविष्टेति लोकतो वार्तां अशृणुवं। अन्वेष्टारस्तु तां प्रति प्रभूताः प्रहिता नाद्यापि निवर्तन्त इति तच्चाकर्ण्य नरपतिरब्रवीत्त्किम परैरमुपदिभिर्यजसा परित्यक्तान्यक्कृत्य स्वयमेवाहं यास्यामीति भवानपि कटकमादाय प्रसादेन प्रवर्तन्तां गौडाभिमुखं इत्युक्त्वाचोत्थाय स्नानभूमिमगात्। कारितशोकश्मश्रुवपनकर्मणा च महाप्रतीहारभवनं स्नातेन शारीरकवसनकुसुमाङ्गरागालङ्कारप्रेषणप्रकटितप्रसादेन भण्डिना सार्द्धंभुक्तं निनाय च तेनैव सह वासरम्।

अथापरेद्युरुषस्येव भण्डिभूपाल मनुसृत्य व्यज्ञापयत् पश्यतु देव! श्रीराज्यवर्धनभुजबलार्जितं साधनं सपरिबर्हंमालवराजस्येति नरपतिना चैव भवत्वित्यभ्यनुज्ञातोदर्शयांबभूव। तद्यथा अनवरतगलितमदमदिरामोदमुखरमधुकरज्ञजटिलकरटपट्टपङ्किलगन्धान् गण्डशैलानिव जङ्गमान् गम्भीरगर्जितरवान् जलधरानिव महीमवतीर्णानुत्फुल्लसप्तच्छदामोदमुदः शारदानिव दिवसान् पुञ्जीभूतानेकसहस्रसङ्ख्यान्

करिणश्चामीकरचित्रचामरमण्डनमनोहरांश्च हरिणरंहसोहरीन् वालातपविवरवर्षिणाञ्च करेणैकेन्द्रायुधीकृतदश-दिशामलङ्काराणां विशेषान्वियकृतस्मरोन्मादिमालबी कुचमिलनदुर्ललितांश्च निजज्योत्स्नाकृतनीहाराहारानुडुपतिसञ्चयान् निजयशांसीव बालव्यजनानि जातरूपनालञ्चनिवासञ्च पुण्डरीकमिव श्रियः श्वेतमातपमस्मरस इव बहुसमररसानुरागावतीर्णा वारविलासिनी सहासनस्य धनादिप्रभृतीनिवराज्योपकरणानि कालायसनिगड़निश्चलीकृतचरणयुगलञ्चसकलं मालवराजलोकमशेषांश्च संख्यालेख्यपत्रकान् सालङ्कारपेटापीडान् कोशकलग्रानथावलोक्य तत्सर्वमवनिपालः खीकर्त्तुंयथाधिकार मा दिशदध्यक्षान्।

अन्यस्मिंश्चाहनि स्वयं स्वसारमन्वेष्टुं समुच्चचाल विन्ध्याटवीं। अवाप च परिमितैरेव प्रयाणकैस्तामथ प्रविशन् दूरादेव दह्यमानषाष्टिकबुसविसरविसारिणां विभावस्तूनां वन्यधान्यबीजधान्यदाहिनां धूमेन धूसरितमादधानैः शुष्कशाखासञ्चयनिचितगोपाङ्गवेष्टितनिकट-निबिडवटैर्वापदि वत्सर इव रोषाविष्टगोपकल्पितस्य प्रयत्नैरयन्त्रितवनपालाहङ्क्रियमाणग्रामीणकाककुठारेैर्गहनतरुण्डनिर्मितचामुण्डामण्डयैर्वनप्रदेशैः प्रकाश्यमानमटवीं प्रायतयाकुहुवभरणाकुलैः कुद्दालप्रायकृष्टिभिः कृषीवलैरव- खनद्भिरुचभागभाषितेन भज्यमानभूरिखिलक्षेत्रमण्डलमल्पावशेषकालशिलैश्च कालायसैरिव कृष्णामृत्तिकाकठिनैः स्थानस्थानस्थितस्थूलपल्लवैर्दुरुपगं श्यामाकप्ररूढिभिरलम्बुसाबहुलैरविरहितैः कोकिलाक्षैः क्षुपैर्विरलविरलैः केदारैः कृच्छ्रात्कृष्यमाणैर्नातिदूरवर्तिभिः प्रभूतप्रहतभुवमुपक्षेत्र मुपरचितैरुच्चैर्मञ्चैःसूच्यमानश्वापदोपद्रवं दिशि प्रतिमार्गद्रुमदन्तानां पथिकपटप्रस्फोटनधूलीवीधूसरै र्नातिच्छायानां अढवोसुलभमार्चितनवखातकपीतकोपिकण्ठप्रतिष्ठापितनगघटानां च्छिद्रकटकल्पितकुटीरकाणा कुटिलकीटवेणीवेष्यमानसक्तुशरावश्श्रेणीनां मण्डसगगनजग्धजम्बूफलास्थिरावलभुवां उद्धृतधूलीकदम्बकस्तवकप्रकरपुलकितानां कर्करीषचक्राक्रान्तकाष्ठकञ्चिकामुषिततृषां नन्यत्तलशीतलसिकतिलकलशीशमितश्रमणानामनाम्यानशैवलश्यामलितं लिङ्गराजायमानशोवसरः शिशुवहकारफलजूटजटिलस्थूलानां विश्वाम्य अकार्यटिकपेटकपरिपाटीपीचमानपयसामटवीप्रदेशमपाणां शैत्येन त्यजन्तमिव ग्रैष्ममूष्माणमर्चयं ग्राहयन्तमिवागरीघोदाकसंग्रहदातिभिर्ज्योत्स्नाकरैःसर्वतश्च प्रातिवेश्यविषयवासिनामानन्दमासन्नग्रामगृहस्थस्थविरपाल्यमानस्वनितेन कृत दारुदारयव्यायामयोग्याभ्यङ्गेन स्कन्धाध्यासितकठोर कुठारकण्ठलम्बामानग्रताराशपुटेन पाटच्चरं प्रत्युवाच प्रत्यतिपरेच कालवे त्रत्रिगुणव्रततीवलयपाशग्रथितपत्रवीटञ्चाविहितमुखैर्घटिसर्टरूढवारिणा पुरःसरबलिवली बर्दयुगरथेन नैकटिककुटुम्बलोकेन काष्ठसंग्रहार्थमटवीं प्रविशता खापदपथव्यवधान धवलसमारोपितकुटीरकृतकूटपाथैचटहीतमृगग्रहण सुतन्त्रीजालावलयवागुरैर्वभिर्व्याधैर्विचरङ्गिरंसावसक्तषीतंसव्यावलम्बधमानपाजपाकैश्चसङ्गृहीतग्राहककृकरकपिलादिपञ्जरैःशाकुनिकैः सञ्चरद्भिश्चूतशकले विलिप्तलतालग्नलम्पटानाञ्च पेटकैः पाशिकशिशुनामटद्भिस्तृण-स्तम्भान्तरिततित्तिरीतरलायमानकौलेयककुलानांचातकैश्चमृगमृगयामृगयुयुत्रभिः क्रीडद्भिः परिणतचक्रवाककण्ठकषायरुचाञ्च शीतघुव्यानां वल्कलानां कलापान् नातिचिरोहृतानाश्च धातुत्विषां धातकीकुसुमानां मणिता गौणीः पीत व्यानाश्चातसीगणपट्टपूलकानां पुष्कलानां सम्भारांश्च मधुनोमक्षिकस्य मायूराङ्गस्य शिष्टमधूच्छिष्टचक्रिकामालानाञ्च लम्बमानलामज्जकपुञ्जजटालानां पक्वत्वचाङ्खिदिरकाष्ठानां कुष्ठस्य च कठोर केसरिसठाभारबभ्रूणाञ्च भूयसो भारकात् लोध्रस्य लोकेनादाय व्रजता प्रविशता विविधवनफलपूरितविकटमस्तकाभिरभ्यग्रामगठरीभिः सत्वरमाणाभिर्विक्रयचिन्ताव्यग्र ग्रामटिकाभिर्व्याप्तिदिगन्तरमितस्ततश्च युक्तशुकशाक्कराणां पुराणपांक्षूत्करकरोषकुटवाहिनीनां धूर्गतधूलीधूसरसारथिसैरिकसरोषखरसार्यमाणानांक्रीड़ञ्चटुल चक्रचीत्कारिणीनाञ्च शकटश्रेणीनां सम्पातैः सम्पाद्यमानदुर्बलोक्षेत्रसंस्कारं अरक्षितकचिप्तदण्डवासोऽर्पितमान हरि यहेलाविलम्वितवैपत्रप्रभृतिभिश्च निखातगोकरङ्गयङ्कशतितययकयकलितशृङ्गशृङ्गैः पृथक्पतितविशङ्कटविटपैर्वाटेरेचबैः सुबडग्यामायमानोपकण्ठ मतिविकटप्रकृष्टान्तरैश्च मरकतस्निग्धस्रुहिवाटवेष्टितैः कामदुष्कर्मण्यवंयविटपसङ्कटैः कण्टकिकरविराजिदुष्प्रवेशे रुपगमरूपकवाचावङ्गवंशकसरसूरणशियुग्रन्थिपर्णगवीथिकागर्भगुल्लागगनैगृहवाटकैः निवातोच्चकाष्ठारोपितां काष्ठालुकलताप्रतानप्रच्छादितच्छायैः परिमण्डलबदरीमण्डपतल निखातखादिरकीलबन्धवत्सरूपैः कथमपि कुक्कुटरटितानुनीयमानसंनिवेथेरङ्काह सितम्बविरचितविकावापिकैः प्रकीर्णवदरपटलपाटलैः वेणुकच्चरपुटक्कमलितनल कशमयप्रपं विहितभित्तिभिः किंशुकरोचनारचितमण्डनैर्बल्लजबध्याहारराशिभिः शाल्मलीकूलसञ्चयबहुलेः सन्निहितनलशालीशालूककुमुदवीजवेतण्डुलैः संगृहीतसालं वीजैर्भस्ममलमलिनकाश्मर्यवीजकूटव्यातप्रेतकटैराश्यानराजाइनमदनफलस्थितैर्मधूकासवमद्यप्रायैः कुसुम्भकगर्भकुम्भकुशूलैरविरहित राजमाषत्रपुसकर्कटीकूष्माण्डालाबुबीजैः प्रोष्यमाणाबिलालमालूरवनककूलशालिजातकादिभिरटवीकुटुम्बिनां गृहैरुपेतं वनन्ददर्श तत्रैव तं दिवसमत्थवाहयदिति।

इति श्रीहर्षचरिते दण्डयात्राकथनं नाम सप्तमोच्छ्वासः।
——————

अष्टमोच्छ्वासः।
————

सहसा सम्पादयता मनोहरप्रार्थितानि वस्त्राणि।
देवेनापि क्रियते भव्यानां पूर्वसेवैव।
विद्वज्जनसम्पर्को न चेष्टज्ञातिदर्शनाभ्युदयः।
कस्य नखाय विपिने भवति महारत्नलाभश्च॥

अथापरेद्युरुत्थाय पार्थिवस्तस्मात् ग्रामकान्निर्गत्य विवेश विन्ध्याटवीं आट च तस्यामितस्ततः सुबहून्दिवसान् एकदा तु भूपतिर्भ्रमत एवाटीकासामन्तस्य शरकेतोः सूनुर्व्याघ्रकेतुर्नामकृतोऽपि कज्जलभ्यामलं श्यामलतावलयेनाधिललाटमुझेः कृतमौलिबन्धभन्धकारिणोकारणभुवं भ्रूकुटीभङ्गेन त्रिरेखेन त्रियामामिव साहससहचारिणीं ललाटस्थलीं सदा समुद्वहन्तं अवतंसितैकशुक्लपचप्रभाहरिताय मानेऽपि नहकाचमणिकेन अवणेन शोभमानं किञ्चित् चित्तस्य चक्षुषः प्रविरलपक्ष्मणः सहजेन रागरोचिषा साधनरसोपयुक्तं तार्क्ष्यमिव चेतनमिव क्षतजमिव क्षान्तमवनाटनासिकञ्चिपीटाधरनाकिनश्चिबुकमभिन्नानुत्कटकपोलकूटास्थिपर्यन्तमीषदुदग्रग्रीवाबन्धमधस्कन्धस्कन्धार्द्धभागमनवरतकनककोदण्डकुण्डलीकरणकर्कशव्यायामविस्तारितेनमांसलेनरसा हसन्तमिव तटशिलाप्रथिमानं विन्ध्यगिरेरजगरगरीयसा च भुजयुगलेन तुलयन्तमिव तुहिनशैलसालद्रुमाणां द्राघिमाणं वाराहबालबलितवलयबन्धनाभिर्नागदमनजटिऋजुटिकाभिर्जटिलोकतष्ठष्ठे प्रकोष्ठे प्रतिष्ठाङ्गतं गोदन्तमणिचित्त्रन्त्रपुषं वलयं विभ्वाणं तुन्दिलं तुण्डिभमभिरमणि धर्मनिर्मितपट्टिकयोच्चित्रचित्रकार्यकारितपरिवारया मंकुब्जाजिनजालिकया शृङ्गनयमसृणितमुष्टिभागभासुरया पारदरसलेपलिप्तसमस्तस्वस्तिकया कृपाण्या करालितविशङ्कटकटीप्रदेशं प्रथम यौवनोल्लिख्यमानमध्यभागभ्रष्टमांसभरिताविवस्थवीयांसो उदरउद्दण्डौ दधतमच्छभल्लचर्ममयेन भल्लप्रायप्रभृतशरसृदा शवशार्दूलचर्मपट्टापीड़ितेनालिकुललम्बमानलोलपृष्ठभागभाजा भस्माभरणेन पल्लवितमिव कार्ष सुप्रदर्शयन्त मुरविभागोत्वंसित चाषपिच्छचारुशेखरे खदिरजटानिर्माणे खुरप्राये प्रचुरमयूरभिया पत्रलताचित्रत्वचि त्वचि वारगुणे वामस्कन्धाध्यासिनि धनुषि प्रलम्बमानेनेव शिरसा शितशरकन्नेकनल कविवरप्रवेशिेन जङ्घाजनितखास्थिकबन्धेन बन्धूकलोहितरुधिरराजिरञ्जितत्राणवर्त्मना बपुर्विततिव्यक्तविभाव्यमानकोमलकोड़शुक्तिम्ना शशशाताटनिशिखाग्रस्थितग्रीवेण प्रावृत्तचञ्जूत्तानताम्खतालुना तित्तिरिणा वर्णमुष्टिमिव सृगयां दर्शयन्तं विषमविषदूषितवदनेन विकर्णेन कृष्णाहिनेव मूलभृतेन व्यग्रदक्षिणकराभ्रं जङ्गमभिव गिरितटतमालपादपं यन्त्रोल्लसितमश्म सारस्तम्भमिव वमन्तमञ्जनलोहस्तम्च्छेदमिव गलितं विन्ध्याद्रेः प्राकारं कलिकालानां कालपाशं कुरङ्गमयूखानां धूमकेतुं मृगराजचक्राणां महानवमीमहं भीण्डलानां हृदयमिव हिंसायाः फलमिव पापस्य करणमिवकालरात्याः शबरयुवानमादायाजगाम।

दूरे च स्थापयित्वा विज्ञापयां बभूव देवास्य सर्वविन्ध्यारण्यस्य स्वामी सर्ववल्लीपतीनां प्राग्रसरः शवरसेनापति र्ध्न्यूकम्पोनाम तस्यायं स्पर्धया निर्धातनामा सकलस्यास्य विन्ध्यकान्तारस्य पर्णानामप्यभिन्नः किमुत प्रदेशानां एनं पृच्छतु देवः योग्योऽयमाज्ञां कर्तुमिति कथिते च तेन निर्घातः चितितलविनिहितमौलिः प्रणाममकरोत्। उपनिन्येच तिप्तिरिणां सरखं शशोपायनं अवनिपतिस्तु समानमनः स्वयमेव तमप्राक्षीत् षङ्गाभिज्ञा यूयमस्य सर्वस्योद्देशस्य निहारशीलाश्च दिवसेष्वेषु भवन्तः सेनापतेर्वान्यस्य वा त्वदुपजीविनः कस्यचित् उदाररूपे वनारिनगतापि वेददर्शनगोचरमिति निर्घातस्तु भूपालालापप्रसादेनात्मानं बहुमान्यमानः पुनरपि प्रयामादर्शितादरय विज्ञापयामास देव! प्रायेणाद्य हरिष्योऽपि नापरिगताः सञ्चरन्ति सेनापतिना कृत एवनार्यः नास्त्येवं रूपा काचिदवला तथापि निदेशादिदानीमन्वेषणं प्रतिदिशं तवकृत्यैः क्रियते यत्नः ततश्च गव्यूतिमात्रे सुनिमयिते महति महीधरमालामूलरूहि महीरुहां षण्डे पिण्डपातिप्रभूतान्तेवासिपरिष्टतपाराशरीदिवाका मित्रनामा गिरिजघनमाश्रित्य प्रतिवसति स विन्देद्वार्तामिति तच्छ्रुत्वा नरपतिरचिन्तयत् श्रूयते हि ततो भवनं सुग्टहोतनान्त्रः स्वर्गतस्य ग्रहवर्मणः बालमिवमैत्रायणी यस्त्रयीमपहाय ब्राह्मणायतनोविद्दानुत्पन्नसमाधिः सीगत मते युवैवकाषायाणि गृहीतवानिति प्रेयांश्चजनस्य जनयति सुहृदपि दृष्टोदृशामाश्वासं अभिगमनीयाश्च गुणाः सर्वस्य कस्य न प्रतीक्ष्योव्योमुनिभावो भगवति! वैधेये! विधर्मग्राहिणीगरिमाणमुत्सादयतीत्यादि मकारञ्चाब्रवीत् अङ्ग ! समुद्दिशतमुद्देशं यत्रास्ते सपिण्डपातीत्युक्त्वा तेनोपदिश्यमानवर्त्माप्रववृते गन्तुम्।

अथ क्रमेण गच्छत एवास्यानवकेशिनः कुद्मलितकर्णिकाराः स्थितफलेग्रहयः फलभरनमिततरवो मोबदला नालिकेरनिकराः करिकेप्तररत्नपरिसराः कोरकनिकुरुम्बरोमाञ्चितकुरवकराशयो रक्ताशोकपल्लवलावण्यलिप्यमानदिशः प्रविकसितकेसररजोविसरबर्द्धमानवासरधूसरिमानः खरजसःसिकतिलाः प्रतिगलितहिङ्गवः प्रसवधूलिपिङ्गलप्रियङ्गवः परागपिश्वरमञ्जरीपुष्यमानमयरघुष्ञ्जशिञ्जाजनितजनमुदोमदमत्तमिलितमेचकितमुचुकुन्दकुन्दकाण्ड-कमाय निःशङ्कारिकरटतटकण्डूतय प्राप्यायमानचटुलकणसारशावकशबलशाद्दलसुभगभमयस्तःकालतमतमाल मालामिलितात पासबकदन्तुरितदेवदारुतरबस्तरुग्णताम्बूलिस्तम्बजालकितजम्बून ग्बीरवीथयः कुमुमधूलिघालकदम्बचक्रचुम्बितव्योमानो बहलमधुमोक्षोचितक्षितयः परिमलघटितप्राणटप्तयः कतिपयदिवसप्रसूनकं ककुटिकुटीकृतकूटजकोट राचटकसचार्यमाणा वाटचाटकेएक्रियमाणचाटवः सहचरीसहचरचचचकोर चञ्चषोनिर्भयभूरिभेरुण्डभूयमानपाकपिलवः सदाफलकखगफलवहुलाः फलविशसनिःशुकशुकद्यकुन्तथातितशलाटवः शेफालिकाशिफाविवरविस्वाविव मानगैरिकराशयः शैलेयसुकुमारशिलातलसुखशयितशिशवोनिरातङ्करवो निराकुलनकुलकेलयः कलकोकिलकुलकनकलकलितोद्दामाः सहकारामरोमन्थायमानचमरीयथा यथासुखनिषातदषगडम्हगमण्डलाः निर्विकारकविलोक्यमानमृगपोतपीतगवयधेनवः-

श्रवणहारिसनीरगिरिनितम्बनिर्झरनिनादनिंद्रानन्दायमानकरिकुलतालदुन्दुभयः समासवगीतकितकिन्नरगीतर-वरममाणरङ्कवः प्रमुदिततरतरक्षवः क्षतहरितहरिद्रावरज्यमानवराहपोतपोत्रावलयो गुञ्जागुञ्जगुन्नज्जाहकाशजातिजालक सुप्तधारिजातजातयो दंशक कुपितकपोतपेटकपाटितपालकीटपुटकाः लिकुचलङ्घनलम्पटगोलाङ्गूलल ङ्घयमानलवलयो वद्धषालुकालवालवलयाः कुटिलकुल्यात्रलिबलितवालकितनदीकाः स्रोतसोनिबिडशाखाकाण्डलम्बमानकमण्डल वः सूत्रमाणिक्यासक्तरिक्तभिचाकपालपल्लवितलतामण्डपाः निकटकुटीकृतपाट लमुद्राचैत्यमुक्तय खीवराम्बरकाषायोदकदूषितोद्देशा मेघमया इव कृतशिखण्डिकोलाहला वेदमयाइवापरिमितशाखाभेदगहना माणिक्यमया इव महानीलतनवस्तिमिरमया इव सकलजननयनमुषो यामुनमहाह्रदा इवोर्बोकृता मरकतमणिश्यामलालाः कीड़ा पर्वता इव वसन्तस्याष्तनाचला दूव पल्लविता स्तनया इवाटवीजाता विन्ध्याद्रेः पातालान्धकारराशय इव भित्वा भुवमुत्थिताः प्रतिवेशका इव वर्षाबासराणामङ्गावतारा इव कृष्णार्द्धत्राणामिन्द्रनीलमयाः प्रासादा इव वनदेवतानां पुरस्ताद्दर्शनपथमवतेरुस्तरवः।

ततोनरपतेरभवन्मनसि अदूरवर्तिना खलु भवितव्यंभवतेति अवतीर्य च गिरिसरिति समुपस्पृश्य युगपद्विश्रमसमयसममुक्तह्नेषाघोषवधिरीशताटवीजगहने तस्मिन्नेव प्रदेशे स्नापयित्वा वाजिसैन्यमवलम्ब्यतपस्विजनदर्शनेऽपि तं विनयं हृदयेन दक्षिणेन च हस्तेन माधवगुप्तमंसे विरलैरेव वाजिभिरतुगम्यमानश्चरणाभ्यामेव प्रावर्तत गन्तुं अथ तेषां तरूणां मध्ये नानादेशीयैः स्थानस्थानेषु स्थाणुनाश्रितैः शिलातलेषूपविष्टेलतावनान्यर्चयङ्गिरण्यनिकुञ्जेषु मिलनैर्बिटपसच्छायासु निषषैस्ततमूलानि निषेवमायै र्वीतरागैरर्हत्तै र्मस्कारिभिः श्वेतपदैर्महापाशुपतैः पाण्डरीभिर्भिक्षुभिर्भागवतैर्वर्णिभिः केशलुञ्छनैर्लोकायतिकैः कपिलैः काणादैरौपनिषदैरीश्वरकारिभिर्धर्मशास्त्रिभिः पौराणिकैः साप्ततन्तवैः शाब्दैः पाञ्चरात्रिकैर्वैखानसैर्वानप्रस्थैरन्यैश्च स्वान् स्वान् सिद्धान्तान् शृन्वङ्गिरनियुक्तैश्चिन्तयद्भिश्च प्रतिरक्षद्भिश्च सुशयानैश्च निश्चिम्बहिर्व्युत्पादयद्भिर्विदमानैश्वाभ्यस्य द्विश्व व्याचचाणैश्च शिष्यतां प्रतिरक्षद्भिश्च दूरादेवावेद्यमानमतिर्निशितैः कविभिरपि चैत्यकं कुर्वाणैस्स्वीशरणपरैः परमोपासकैः शुकैरपि शान्यशासनकुशलैः कोशमुपदिशद्भिश्व शिक्षापदोपदेशदोषोपशमशालिनीभिः शारीकाभिरभि धर्मदर्शनानि दर्शयन्तीभिश्चानवरतश्रवणगृहीतानि कौशिकैरपि बोधितसत्वजातकानि जल्पतिर्जातसौगतशीलशीतलस्वभावैर्दूतैरण्यमांसाशिभिरुपास्यमानमास नोपान्तविधञ्चसुप्तानिककेसरिशायकतया मुनिपरमेश्वरमकृत्रिम इवसिंहासने निषणमुपथममिवपिबद्भिर्वनहरिर्जिह्वालताभिर्लिह्यमानपादपल्लवं वामकरतलनिविष्टेन नीवारानग्न तापारावतपोतेन कर्णोत्पलेनेव प्रियां मैत्रींप्रसाधयन्तमितरकर किसलयेन नखमयूखलेखाजनितजलव्यायाममोहमुद्ग्रीवं मायूरं मरकतमणिकरकमिव वारिधाराभिः पूरयन्तमितस्ततः पिपीलिकाश्रेणीनां श्यामाकलितण्डुलकणान् स्वयमेव विकिरन्त महणतरवटेन प्रथीयसा सम्बीतं बहलबालातपविक्षिप्तमिव पौरन्दरं दिग्विभागमुल्लिखितपद्मरागप्रभाप्रतिमया रक्तावदातदेहप्रभया पाटलीकृतानां काषायमिव दिशामवदिशन्त मनौद्धत्यादधोमुखेन मुदमुकुलितकुमुदाकारकारणस्निग्धधवलप्रसन्नेन चक्षुषा जनक्षुणक्षुद्रयन्त्रणां जीवनार्थममृतमिव वर्षन्तं सर्वशास्त्रार्थपरमाणुभिरिव निर्मितं परमसौगतमप्यनवलोकितेश्वरमचलितं मनस्यस्खलितं तपसि लग्नं महसि आलोकमिव यथावस्थितसकलपदार्थप्रकाशकं दर्शनार्थिनां सुगतस्यापि संयमनमिव धर्मस्याप्याराधनीयमिव प्रसादस्यापि प्रसादनीयमिव ध्यानस्यापि वन्दनीयमात्मनोऽपि स्पृहणीयमिव ध्यानस्यापि ध्येयमिव विज्ञानस्यापि विज्ञेयमिव जन्म जपस्यापि धर्मस्य तत्त्वं तपः शरीरं शौचस्य कौशलस्य वेश्म विश्वासस्य सर्वस्वं सुवृन्तताया दासेरं दाक्षिण्यस्य परम्परानुकम्पायाः मध्यमे वयसि वर्तमानं दिवाकरमित्रमद्राक्षीत्।

अत्र प्रशान्तगम्भीराकारारोपितः सादरं दूरादेव समं शिरसा वचसा ववन्दे। दिवाकरमित्रस्तु मैत्रीमयः प्रकृत्या विशेषतस्तेनापरेणापूर्वेणामानुषलोकोचितेन सर्वाभिभाविना महानुभावाभोगभाजा भ्राजिष्णुना भूपतिना प्रकृतेनाकार्विशेषेण तेन चाभिजात्यप्रकाशकेन गरीयसा प्रायेणाह्लादितचक्षुषि तेजसि च युगपदेव ग्राहितधीरस्भाभावोऽपि सम्पादितससम्ममाभ्युत्थानः सङ्कलय्यकिञ्चिदुद्गमनवेगविलोललम्बमानांसार्पितञ्चीवरपटान्तमु्त्क्षिप्यानेकाभयदीक्षादक्षिणं महापुरुषलक्षणलेखया प्रशस्तहस्तं स्निग्धमधुरवाचा सगौरवमारोग्यदानेन राजानन्वगृहीत्। अभ्यनन्दच्च स्वागतगिरा गुरुमिवाभ्यागतं बहुमन्यमानस्तेनैवासनेनास्वात्रेति निमन्त्रयाञ्चकार पार्श्वस्थितं च शिष्यमब्रवीत् आयुष्मन्नुपानय कमण्डलुना पादोदकमिति राजा त्वचिन्तयत् अलोभः खलु संयमनपाशसौजन्यमभीतानां स्थाने खलु तत्रभवान् गुणानुरागी गृहवर्मा बहुशोवर्णितवानस्य गुणानिति प्रकाशञ्च वभाषे भगवन्! दन्तदर्शनपुण्यानुगृहीतस्य मम पुनरुक्तइवायमार्यप्रयुक्तः प्रणिपात्वमुग्रहच्चक्षुः प्रदानप्रसादस्वीकृतस्य उपरि कव्यानि कणनिवारुनादिदानोपचारादिव चेष्टितमतिभ्रमिरेवभवादृशां पुरः सम्भाषणासृताभिषेकप्रक्षालितसकलवपुषच्च मे प्रदेशवृत्तिपाद्यमप्यपार्थकम् आसतां भवन्तोयथासुखमासीनोऽहमित्यभिधाय क्षितावेवोपाविशत्।

अलङ्कारो हि प्रभवतां परमार्थतः प्रश्रयातिशयोरत्नादिकस्तु शिलाभार इति आकलय्यपुनःपुनरभ्यर्थमानोऽपि यदा न प्रत्यपद्यत पार्थिवो वचनन्तदा स्वयमेवासनम्भेजे भजन्तं भूपतिमुखनलिननिहितनिहतनयमयुगलमिश्रलकृतहृदययस्थित्वा काश्चिन्तु कालकलां कलिकल्मषकालुष्यमिवाक्षालयत् अमलाभिर्दन्तमयूखमालाभिर्मूलकलाभ्यवहारसम्भव मुद्वमन्निव- परिमलसुभगं विकचकुसुमपटलपाण्डरम् लतावनमवादीत्। अद्यप्रभृति न केवलमयमभिनन्द्योवन्द्योऽपि खलु प्रकाशितसारः संसारः किन्नाम नालोक्यते जीवद्भिः अद्भूतरूपमनुचिन्तितोपनतपथमुपागतं एवग्विधैरनुमीयन्ते जन्मान्तरावब्यासु कृतानि सुकृतानि हृदयोत्सवैरिहापि जन्मनि दन्तमेवास्माकममुना तपःक्लेशफलमसुलभदर्शनं दर्शयतां देवानां प्रियमाप्रापीत ममृतं ईक्षणाभ्यां जातं निरुत्कण्ठं मान-

सनिर्वृतिसुखस्य महद्भिः पुण्यैर्विना न विश्राम्यन्ति सज्जने त्यादृशि सुदिवसः यस्मिन् जातोऽसि सा सुजाता जननीया सकल लोकजीवितानन्दजननमजनयदायुष्मन्तं पुण्यवन्ति पुण्यानि तानि एषामसि परिणामः सुकृततपसस्ते रूपनिर्माणपरमाआवः परिग्टहीता येन त्वया तस्य सौभाग्यमाश्रितोऽसि येन भयः स पुरुषभावो भवति व्यवस्थितोयत् मुमुक्षोरपि मे पुण्यभाजमालोक्य पुनःश्वजाजाता मज्जन्मनि नेच्छङ्गिरम्यस्माभिर्दृष्टः कुसुमायुधः कृतार्थमद्य चक्षुर्वनदेवतानां अद्य सफलं जन्म पा दपानां एषामसि गतो गोचरं घटतमयस्य भवतो वचसां माधुधार्यमेव अस्य त्वीदृशि शैशवेऽपि विनयस्योत्पादकं पदार्थं ध्यक्ष्यं ध्यायमपि न सम्मावयति भुवि सर्वथाशून्य आसीदजायतदीर्घायुषि गुणग्रामधन्यः स भूभृत् यस्य वंशे मुक्तामयः सम्भूतोऽसि एवम्विधस्य पुण्य वतः कथमपि प्राप्तस्य केन प्रियमाचराम इति पारिप्लवच्चे तो नः सकलवनचरणार्थं साधारणस्य कन्दमूलफलस्य वा गिरिसरिदम्भसो वा केयं मम परोपकारिणी कृतस्तु कायकलिरस्मरत्।

करसर्वस्वमवशिष्टातिथ्याय स्वायत्ताश्च विद्याविन्दजः कतिचिदुपयोगन्तु प्रीतिन्न विचारयन्ति खीक्रियतां यदत्रोपयोगार्हं यदि नोपरुणहि किञ्चिदर्थंलवमरक्षणीयावरं वा कथनीयमिदमपि वा ततः श्रोतुमभिलषितहृदयसर्वस्वमिदन्नः केन कृत्यन्न हारेण भव्येन भूषितवान् भमेना मनोऽग्रेसरेणानेन मधुरसविदुरमिव हृदयष्टतिकरमनवरतं वर्णितव चसैव सर्वमनुष्ठितं धन्योऽस्मि यदेवमभ्यर्हितत्रमवानुपचारिणीयमपि मान्यो्मान्यते मामस्य र महावनपरिभ्रमणस्य च कारणमवधारयतु मतिमान् मम हि विनष्टनिखिलेष्टबन्धो र्जीवितानुबन्धस्य निवधनं कैष यवीयसी स्वावशिष्टा सा च भतृवियोगाद्वैरिभवनान् भ्रमन्ती विन्ध्यजनमशुभशरवलब हुङ्गणितगजकुलकलितमपरिमितम्टगपतिशरभभयमुरुमहिषसुषितपथिकगमनम तिनिशितशरकुशपरुषं वटशतविषं चषिशदयोगात् अतस्तामन्वेष्टुं वयं निशि निशि च सतत मटामो नचासादयामः कथयतु गुरुरपि यदि कदाचित् कुतश्चिद्वने चरतः श्रुतिपथमुपगता तत्प्रवृत्तिरिति।

अथ तच्छ्रुत्वा जातोद्वेग दूव पुनरप्यवादीन् धीमन्तःखलु कश्विदेवं भूतो वृत्तान्तोऽस्यानप्युपागतः अभाजनं हि वयमीदृशानांप्रियाख्यानोपायनानां भवत इत्येवं भाषमाण एव तस्मिन्नकस्मादेवागत्यापरः शमिनि वयसि वर्तमानः सम्भ्रान्त इव पुरस्तादुपरचिताञ्जलिः जातकरुणाम्बुः मक्षरति चक्षुषिभिक्षुरभाषत भगवन्! अतिकरुणं कर्म वर्तते बालैव बलवद्व्यसनाभिभूता श्रुतपूर्वा कल्याणरूपा अतिशोकावेगविवशावैश्वानरं विशति सहावयतु तां प्रोषितप्राणां भगवानभ्यपद्यताञ्च समुचितैः समाश्वासैरनुपरतमपूर्वक्रिमिकीटमपि दुःखितं दयालोरार्यस्य दृष्टिगोचरं गतमिति राजा तु निजानुजाशङ्कसौदर्यस्नेहोदन्तवद्द्रुत इव दुःखेन दोधूयमानहृदयः कथमपि गङ्गदिकागृहीतकण्ठो विकलवाक् वाष्णाधानदृष्टिः पप्रच्छ पराशरिन् कियद्दूरे सा योषिदेवं जातीया जीवेद्वा इति पृष्टा वा त्वयाकासिक्ववससि किमर्थं वा वनमुपागतासि वा किन्निमित्तमनलमिति इदमादितश्च प्रभृति कार्त्स्न्येनकथ्यमानमिच्छामः श्रोतुं कथमार्यःगता दर्शनगोचरं आकारतश्च कीदृशीत्यभिहितश्चभूभुजा भिक्षुराचचक्षे।

महाभाग! श्रूयतां अहं प्रत्युषस्येव वन्दित्वा अनेनैव गिरिनदीरोधसा सैकतसुकुमारेण यदृच्छया विहरन्नातिदूरमेकस्मिन्वनलतागहने गिरिसमीपभाजि भ्रमरिणामिव हिमहति कमलाकरकातराणां रसितं सार्यमाणानामतितारतानानुवर्तिनीना वर्णतन्त्रीणामिव झङ्कार मेकतानबारीणां रुदितरवमष्टतिकरमतिकरुणामाकर्थितवान्। उपजातकौतूहलश्च गतो ऽस्मि तं प्रदेशं दृष्टवानसि च दृषत्खण्डपण्डिताङ्कलिभिः लोहितेन पाणिप्रविष्टशरशलाका शल्यशुकसङ्कोचितचक्षुषाध्वनीनश्रमश्लथनिश्चतचरणेन स्थानव्रणव्यथितगुल्फबद्ध भूर्जत्वचाप्रातकरण्टकवेदखञ्जजङ्घाजातज्वरेण पपट म्हदुपाण्डरपिण्डकेनाच्छ कञ्जलजर्जरितजानुना च शतावरीदारिषतोरूपा च विदारितारिदुकूलेनोत्कोटिभिः पादितकञ्चुकपटेन च फललोभावलम्वितवंनदरीलताजालकैरुल्लिखितसुकुमारोदरेण च कुरङ्गभ्टङ्गोत्वातैः कन्दमूलफलैः कदर्थितबाहुना च ताम्बूल विरहविस्टमररवखण्डितकोमलामलकीफले च कुशकुसुमाहतिलोहितानां श्रयतामणां लेपीकृतमनःशिलेन कष्टवकीव तालुमालककेशेन च केनचित्किसल योपपादितातपत्रकृत्येन केनचित् कदलीदलव्यजनशान्तिना केनचित् कमलिनीदल घुटम्नमित्ताम्भसा केनचित् पाथेयीकृतमृणालपूलिकेन केनचित् अंशुकदशाशीर्णनिहितनालिकेरकोशकलशीकलितसरलतैलेन कतिपयावशेषशोक विकलकलमककुजवामनवधिरवबरविरलेनाबालानां चक्रवालेनाप्रावृतामापत्कापि कुलोङ्गतेतेवामुच्यमानां लावण्येन प्रभालेपितप्रतिविम्वितैरासन्नलता किसलयैदुःखक्षतैरिवान्तः पाटचीकतायामपि मिच्छायम्मुखमुहमयीमिव निश्चेतनतया मरूहन्तीमटवीशून्यतयातिशयानां न्मयीमिव निश्चेतनतया मरुन्न्यीमिव श्वाससम्पदा पाकमयीमिव सन्तापं वहतानेन सलिलमयीमिवापसरेण वियन्मयीमिव निरालम्बत्वेन तड़ियायीमिवापर प्रवतथा शब्दमयीमिव परिदेवितबाडल्येन मुक्तः शुक्ररत्न कुसुमकनकपत्राभरणं कल्पलतामिव बाडल्येन महावने पतितां परमेश्वरोत्तमाङ्गपातदुकितां गङ्गामिव वनकुमुमधूलिधूसरितपादपद्मषां प्रभातचन्द्रमूर्तिमिव लोकान्तरमभिलषन्तौं निजजसमोक्षकधवलायितनेशोभां मन्दाकिनी मृणालिनीमिव न्वानां दुःसहरविकिरणसंस्पर्शछेदनिमीलितां कुमुदिनीमिव दुःखेन दिवसं नयन्तीं दण्डदद्यापिसम्बादितां प्रत्यूषदीपशिखामिव क्षमपाण्डरवपुषं पार्श्ववन्निवारणाभि योगरच्यमाच्या वनकरियीमिव दुःख महाहृदे निमग्नां प्रविष्टां वनगहने ध्याने च स्थितां तरुतले मरणे च पतितां धातुस्सङ्गे महत्यनर्थे च दूरीकृतां भर्त्रा सुखेन च निर्वेदितां स्त्रमलेनायुषा चाकुलां केशकलापेन मरणोपायेन च विवर्णीकृतामध्य धूलिभिरङ्गवेदनाभियनिर्दग्धां चण्डातपेन वैधव्येन चटतमुखौं पाणिना मौनेन च ग्टहीतां प्रियसखीजमेन मन्युनाच तथा भ्रष्ष्टैः बन्धुभिर्विलासैश्व विमुक्तेन श्रवणयुगलेनात्मना च परित्यक्तैर्भूषणैः सर्वारम्भैश्च भग्नैर्वलयैर्मनोरथैश्च चरणलग्नाभिर्दर्भाङ्करसूचिभिश्च हृदयनिहितेन चक्षुषा प्रियेण च दीर्घेच सितैरलकैः चीणेन वपुषा पुण्येन च पादयोः पतन्तीभिश्च खल्पावशेषेणः परिजनेन जीवितेन चालसामुन्मेषे दक्षाममोक्षे सन्नत्तां चिन्तासु विच्छिन्नामाशासु कृशां कायेन स्थूलां श्वसितेन पूरितां दुःखेन रिक्तां सत्त्वे नाध्यासितामायासेन शून्यां हृदयेन निश्चलेन चलितां धैर्यादपि च वसतिं व्यसनानामाधारमाधीनामास्थानमवस्थानामायतनं धृतीनामावासमवसादाना-मापण मापदामधियोग्यायोग्यानामुद्योगसुद्देगानां कारणं करुणायाः पदं परयत्नतायाः योषितं दृष्ट्वा चिन्तिवानस्ति चित्रमीदृशी मप्याकृति मुपतापाः स्युयन्ति सा तु समीपमुपगते मयि तदवस्थापि सबहुमानावनमितमौलिः प्रणमति अहन्तु तत्प्रबलकरुणामेर्यमाण सामालपितुकामः कृतवान्मनसि कथमिव महानुभावामेनां मन्त्रये वत्सेत्यतिप्रणवः मातरिति चाटुः भगिनीत्यात्मसम्भावना देवीति परिजनालापः राजपुत्रीय स्फुटं उपासिकइति स्वकीयमनोरथः स्वामिनीति भृत्यभावाभ्युपगमः भद्रेति इतरस्त्रीसमुचितं श्रायुझतीत्यस्यामवस्थायामप्रियङ्कल्याणीति दशाविरुद्धं चन्द्रमुखीत्ययुक्तवचः बालेत्यगौ रवोपेतं आर्येति जरारोपणं पुण्यवतीति फलविपरीतं भवतीति सर्वजनसाधारणम्।

अपिच कासीत्यनभिजातं किमर्थं रोदिषि दुःखकारणकारि मारोदीरिति शोक हेतुमनपनीय न शोभते समाश्वसिहिति किमाश्रित्य समाश्वस्यामि स्वागतमिति यातायातं सुखमास्वेति मिथ्या इत्येवं चिन्तयत्येव मयिं तस्मात् स्यादुत्यायान्यतरा योषिदार्थारूपेव शोकविक्लवा मां समुपसृत्य कतिपयपलितशारितं शिरो नीत्वा महीतल मतुलसन्तापस्सूचकैरश्रुविन्दुभिर्दहन्तीव मे चरणयुगलमतिकपौरक्षरैश्च हृदय मभिहितवती भगवन् ! सर्वसत्वानुकम्पिनी प्रायः प्रव्रज्याप्रपन्न दुःखज्ञपणदीक्षदक्षाश्च भवन्ति अलणाःकरुणा कुलगृहञ्च भगवतः शाक्यमुनेः शासनं सकलजनोपकारसज्जाच जैनी परलोकसाधनञ्च धनं धर्मो मुनीनां प्राणपरिरक्षणाच्च नापरं पुण्यबुद्धजातं जगति गीयते जनेन अनुकम्पाभूमयश्च प्रकृत्यैव युवतयः किं पुनर्विपत्त्यभिभूताः साधुजनच सिद्धिक्षेत्रमार्यवचसां यत इयं नः स्वामिनी मरणेन च मातुः प्रवसनेन च पितुरभावेन च भर्तुः परलोकगमनेन च भ्रातुशेन च शेषस्य बान्धव वर्गस्यातिष्टदुहृदयतया चानपत्यतया च निरवलम्बना परिभवेन च नीचासतिकुतेन च प्रकृत्या मनस्विनी अमुना महताः टवीपर्यटनला शेन कदर्थतसौकुमार्या दग्धदैवदन्तैरेवं बहुभि रपराधपरिव्यसनैर्विक्लवीकृतहृदया दारुणदुःखमपारयन्तीमनाकान्तपूर्वं स्वप्नमप्यविगणय गुरुजनमनुनयन्ती खण्डितप्रणया नस्वमपि समबधूय सवीभिर्विज्ञाप्यं शरणमनाथमव्याकुलनयनमभूतपूर्वं मनसापि परिभूय भृत्यवर्गमग्निं प्रविशति परित्रायतामार्योऽपि तावदसह्योकापनयनोपायोपदेशनिपुणां व्यापारयतु वाणीमिति चस्याः कृपणं व्याहरन्तीमुत्याप्योग्नितरः शनैः शनैरभिहितवान्।

आर्ये! यथा कथयसि तथास्मङ्गिरामगोचरोऽयमस्याः पुण्याशयायाः शक्यो चेन्मुहूर्तमात्रमपि त्रातुमुपरिष्टान्नवृथेत्यभ्यर्थना भविष्यति मम हि गुरुरपरुषो भगवान् सुगतः समीपत एव वसति स्म स कथितएवास्मिन्नुदन्ते नियतमांगमिष्यति परमदुःखान्धकारभिदुरैः सौगतैः स्वभाषितैश्च स्वकीयैश्च दर्शितनिदर्शनैश्च नानागमगुरुभिर्गिरकौशलैः कुशलशीलामेनां प्रबोधपदवीमवतारयिष्यतीति तच्छ्रुत्वा त्वरतामार्य इत्यभिदधाना सा पुनरपि मे पादयोः पतितवती सोऽहमागत्यत्वरंमाणो व्यतिकरमष्टतिकरमंशरकपणं युवतीमरणमत्र भवते गुरवे निवेदितवानिति।

अथ भूभृङ्गैक्षवमेवमवधार्य तद्भाषितमश्रुतेऽपि स्वसुर्नाम्निनिम्नीकृतमनाः सर्वाकारसम्वादिन्या तयैव दूरीकृतसन्देहो दग्धः सोदर्यावस्थाश्रवणेन श्रवणयोराचार्यमवादीत् आचार्य ! नियतं सैवेयमनार्यस्यास्य जनस्यातिकठिनहृदयस्यातिशृशं शस्य मन्दभाग्यस्य भगिनी अभागधेयैरेतामवस्थां नीता निष्कारण वैरिभिर्वराकिविदार्यमाणं हृदयमेव निवेदयतीत्युक्का तमपिश्रमणमभ्ययात् आर्योत्तिष्ठ कथयतः सास्य प्रभूतप्राणपरित्राण पुण्योपार्जने यामो यदि कथचित् जीवन्तीं सम्भावयाम इति भाषमाण एवोत्तस्यैौ।

अथ समग्रशिष्यवर्गानुगतेनाचार्येण तुरङ्गेभ्यश्चावतीर्यसमभिसन्नलोकेन पश्चादाकृष्यमाणप्राग्विधे जानुगम्यमानः पुरस्ताच्च तेन शाक्यपुत्त्रयेण प्रदर्श्वमानवर्त्मा पद्भ्यामेव तं प्रदेशं अविरलैः पदैः पिवन्निव प्रावर्त्तत क्रमेणैव समीपमुपगतः। शुश्राव लतावनान्तरितस्य मुमोर्षोर्महतस्त्रेणस्य तत्कालोचितानालापान् तथाहि भगवन् ! धर्मधाव शीघ्रं कासि कुलदेवते! देवि धरण ! धारयसि म दुःखितां दुहितरं तु खला प्रेषिता पुष्पभूतिकुलकुटुम्बिनी लक्ष्मी रथानां माथमुखरवसुविविधाधुरां बधू विधवां बोधयसि किमिति न मां भगवन् ! भक्तजने सञ्चरिणि सुगत। सुप्तोऽसि राजधर्म पुष्पभूतिभवन पक्षपातिन् उदाहृतोऽसि कथं त्वय्यपि विपहान्धवा वन्ध्याः मात ! मांकुरन्तीन शृणोषि मामापत्पतितां पतङ्ग ! प्रसीद पाहि पतिव्रतामशरणामप्रयत्नरचितकृतघ् चारित्रचण्डाल! न रचसि राजपुत्रों किमिव घृतलवणैर्महादेवी दुहितृस्नेहं छिन्धि यशोवति! सुषितासि दग्ध देवदस्युना दुहितरि दह्यमानायां मापतसि मंतापशीलशिथिलीभूतमपत्यं महाराजस्य राज्यवर्द्धन! न धावसि मन्दीभूता भगिनोमीतिर होनिष्टुरः प्रेतभावः व्यपेहि पाप! पात्रक! खोघात! निर्घृण! लज्जसे तातपादं दाहितवानस्मि सर्वाय दूतं देवीदाहं देवाय दुःखितजनार्तिहराय हर्षाय नितान्तन्निःशूक मोकच पावक! सकामोऽसि दुःखादायिन्त्रियोगरावस! सन्तुष्टोऽसि विज्जने वने कमाददामि क कथयामि कमुपयामि शरणं कां दिशं प्रतिपत्स्यो करोमि वा किं भागधेया।

अपिच गन्धारिके ! ग्टहीतोऽयं लतापाशः पिशाचमोचनिके! मुञ्च शाखाग्रहणकलशं कलहंसिके! किमप्युत्तमाङ्ग मङ्गलिके! किं मुक्तकण्ठमद्यापि रुद्यसे सिन्दूरिके! दूरीभवति सखीसार्थः स्थास्यति कथमशिवे शवशिबिरे शबरिके! सुतनुतानुपातिपतिद्याकासि त्वमपि पालिके! उपास्वाती मालतीं मातङ्गिके! अङ्गीकृतस्त्वयापस्टत्युवैत्मवत्मिके! कथमनभिप्रे वल्मासि प्रेतनगरे नागरिके! गरिमाणमागतासि अनया स्वामिभक्त्या सुराजिके! विराजितासि तेन राजपुत्री विपदि जीवितव्ययव्यवसायेन भूपतिनाभ्युद्यमाभिज्ञे भृङ्गारधारिणि! धन्यासि कैरपि के कुतः पुनरीहयी स्वप्नेऽपि न स्वामिनि ! मेनके! जन्मनि देवीदास्य मेव द्यतु देवो देहं दहनः विजये विजय जयानुं सानुमति! नमति दौवारिकां दिवं गन्तुकामा दासि देहि दहनप्रदक्षिणावकाशं कुशलङ्के कुशान्उपवज्ञिविकिर कुरङ्गिके! कुरु कुरवककोरकोच्चितांचितां चामरग्राहिणि! ग्टहाण पुनरपि कठिनं कण्ठे कर्षयितव्यानि निर्मदनर्मनर्मितानि निर्मर्यादसितानि भद्रे! भद्रमस्तु परलोकगमनं ग्रामेधि! गुणानुरामिणि! गच्छ सुगतिं वासन्तिके! अन्तरं प्रयच्छाष्टच्छ ते वस्त्रधारिणि। देहि दृष्टिमिष्टां तव त्यजति जीवितं विजयसेना मुक्तकण्ठमारटति निकटे ते नाकसूत्रधारिणि! पादयोः पतति ताम्बूलकरङ्कवाहिका बहुशः बहुमता राजपुत्रा प्रतिलेखालिङ्गमेने! मुष्नलिके! मार्जयसि कतिकृत्वः सुदुःसहदुःखसहस्वाम्स्वदग्धञ्चक्षुरिदं रोदिषि कियदाविष्यं निर्माणमीदृणं प्रायशो यशोधने! धारयस्यद्यापि किं मां माधविके! किमियमवस्थानापमानाङ्गतः स कालः कालीन्दि! सखीजनानुयाताञ्जलिना मुक्ति के! मत्तपालि के! कृताः पृष्ठतः प्रणयिनीप्रणिपातानुरोधाः मिथिलयचकोरवति! चरणग्रहणं कमलिनि। किमनेनोपालम्भन प्राप्तं सुचिरं सखीसङ्गमसुखं चार्ये! मत्तरिके! तरङ्गसेने! ते नमस्कारः सखि! दामिनि! दृष्टासि समुपनय हव्यवाह नार्चनकुसुमानि कुसुमिके! देहि चितारोहणाय रोहिणिके! हस्तावलम्बनं अम्ब! धात्रि ! भव भवन्त्येवम्विधा एव कर्म विपाकाः पापकारिणीनां आर्यपादरजसामयमष्जलिः परलोकप्रयाणे प्रणामोऽयं मातुर्मरणसमये कस्माल्लालसितेह लोके महीयानानन्दमयो हृदयस्य मे निष्पन्दी उच्चरोमाञ्चकच्चुकमङ्गोकृत्याङ्गानि वामनिके! वामेन स्फुरितमच्या हथा रससि वायस! प्रचक्षे क्षीर निक्षणे क्षणे क्षीयपुण्याः पुरोहंषितं तव हयानामुत्तरतः कस्येदमातपत्रमुञ्चपादपान्तरेण विभाव्यते प्रभावति! कुरङ्गकेन सुगृहीतनामानेनातपतत्रे पटतमयमार्थस्य देवि! दिष्ट्या बर्द्धसे देवस्य हर्षस्यागमनमहोत्सवेनेति तच्च सत्वरमुपससर्प ददर्श च मु ह्यन्ती मग्निप्रवेशायोद्यतां राज्यश्रियं अवललम्बे च मूर्च्छानिमीलितलोकताया ललाटं हस्तेन तस्याः ससम्भ्रमम्।

अथ तेन भ्रातुः प्रेयसः प्रकोष्टबन्धानामोषधीनां रसविसारमिव प्रत्युज्जीवनतमं चरता वमतेव परिहार्यमणीनामचिन्त्यप्रभावमत्र तमिव नखचन्द्ररश्मिभिरुङ्गिरिता बन्धनेनेव चन्द्रोदयच्युतशिशिरशीकरञ्चन्द्रकान्तचूड़ामणिं मूर्ध्नि मृणालमयाङ्गुलिनेवातिशीतलेन निर्वापयता दह्यमानं हृदयं प्रत्यानयते कुतोऽपि जीवितमाह्लालादकेन हस्तस्पर्शेन सहसैव चक्षुरुन्मील्य राज्यश्रियं धाताचासम्भाविताङ्गमस्याचिन्तिता पतितदर्शनस्य सहमा प्राप्तस्य भ्रातुः स्वप्नदृष्टस्येव कण्ठें समाशिष्य तत्कालाविर्भावनिर्भरेणाभिभूता सर्वात्मना दुःखसम्भारेण नदीमुखप्रयालाभ्यामिव मुक्ताम्यां स्थूलप्रवाहमुत्सृजन्ती बाष्पवारिविलोचनाभ्यां हा तात! हा अम्ब! हा सख्य! इति व्याहरन्ती मुहुर्मुहुरुन्तैस्तरां रुमुद्भूतभगिनी हसङ्गावभारभावितमन्युना मुक्तकण्ठमतिचिरं वित्रुभ्य वत्सेव त्विदा नीमिति भ्रात्रा करस्थगितमुखि! समाश्वास्यमानापकल्याणि कुरु वचनमग्रजस्य गुरोरित्याचार्येण याच्यमानापि देवि! न पश्यसि देवस्यावस्थां अलं रुदितेनेति राजलोकेनाभ्ययमानापि स्वामिनं भ्रातरमवेक्षस्वेति परिजनेन विज्ञाप्यमानापि दुहितः विश्वस्यपुनटारटिष्यसिदूति निवार्यमाणापि बान्धववृद्धाभिः प्रियसखि! यद्रोदिषि तूष्णीमास्ख दृढं टूयते देवइति सखीभिरनुनीयमानापि चिरम्नावितानेकदुःसहदुःख निर्भरबाष्पोत्पीड्यमानकण्ठभारा प्रभूतमन्युभारभरितान्तः करणकारुण्यजनकेन स्वरेण कालमतिदीर्घं रुरोद। विगते च मन्युवेगे वह्निसमीपादपक्कष्य भ्रात्रा वितानिकतरुतले निषसाद शनैराचार्य्यस्तु तन्तदा हर्षं इति विज्ञाय विवर्द्धितादरः सुतरां मुहूर्त्तमिवातिवाह्य निभृतसंज्ञापितेन शिष्यखापनीतन्नलिनीदलैः स्वयमानम्म्रो मुखप्रक्षालनार्थमुदकमुपनिन्ये।

अथ नरेन्द्रोऽपि सादरं गृहीत्वानवरतरोदनाताम्नंचिरप्रवृत्ताश्रुजलजालं रक्तपङ्कजमिव प्रथमं स्वसुच्चक्षुरचालयत्। पश्चादात्मनः प्रक्षालितमुखशशिनि महीपाले सब निःशब्दः सम्बभूव लिखित इव सकलो लोकः। ततो नरेन्द्रो मन्दं मन्दमब्रवीत् स्वसारं वन्दस्व भदन्तमाचार्य! एष ते भर्तृद्वितीयं हृदयमस्माकं च गुरुरिति वचनात्तु राजदुहितरिपरिणमति परिचये श्रवणोपान्ते पुनरानीतनेत्राम्भसि नमन्त्यामाचार्यः प्रयत्नरचितागतबाष्पाम्भःसम्मुज्यमानकण्ठयमनिभचाटुलोचनं किञ्चित्परावृत्तवंदनो दीर्घविश्वस्य स्थित्वा च क्षणमेकं प्रदर्शितप्रश्रयं मृदुपटुमधुरया वाचा व्याजहार क ल्याणनाश इति बालं चिरकालं न किल चिरमास्ते लोकः क्रियतामवश्यकरणीयस्नानविधिः स्नात्वा गम्यतां भूयसैव भूयोभूमिरिति।

अथ भूपतिरनुरुध्यमानो लौकिकमाचारमाचार्यवचनं चोत्थाय स्नात्वा गिरिसरिति सह स्वस्रातामेव भूमिमयासीत्। तत्र तां सपरिजनां प्रथममाहितावधानः प्रावर्त्तत परवर्ती शुचा पतितपिण्ड प्रदर्शितप्रयत्नप्रतिपद्याभ्यवहस्यमभोजयत्।

अनन्तरं च स्वयमाहारस्थितिमकरीत् भुक्तवांच बन्धनात् प्रभृति त्रिस्तरतः स्वसुंः कान्यकुब्जात् गौड़भूमिगममं गौड़भूमेगुप्तगमनं गुप्तितो गुप्तनाम्ना कुलपुत्रेच्या निष्कासननिर्मतायाय राज्यवर्द्धनमरणश्रवणं श्रुत्वा चाहारनिराकरणमनाहारायाच विन्ध्याटत्रीपर्यटनखेदं जातनिषेदायाच पावकप्रवेशोपक्रमं यावत् सर्वमॠणोत् परिजनतः । ततः सुखासीनमेकत्र तरुतले विविक्तभुवि भगिनीद्वीतीयं दूरस्थितानुजीविजनं राजान माचार्थः समुपत्य शनैरूपमाके स्थित्वा च किञ्चित्काललेमतोषकुमुपचक्रमे श्रीमवाकर्ण्यतामाख्येयन्त्रः किञ्चिदस्ति।

अयं हि यौवनोन्मादात् परिभूयसी भार्या यौवनावतारतरलितास्तारास्तारण्येन तारकाराबो रजनीकर्णपूरपुरुहूतपुरोधसोधिषणस्य धर्मपत्नी पत्नीयन्नतितरां तारा न्नामापजहार नाकतश्च पलायाञ्चक्रे चकोरलोचनया च तया सर्वाकाराभिरामया रमणीयेषु रममाणः प्रदेशेषु च नातिचिराञ्च कथञ्चित्सर्वगीर्वाणवचनगौरवात् गिरां पत्युः पुनरपि प्रत्यर्पयामास।

तां हृदयेनात्यदह्यत विरहे वरारोहाभया स्तस्याःसततं एकदातु शैलादुदयमानो विमले वारिणीशवरुणालयस्य सकान्तमात्मनः प्रतिबिम्बमीक्षितवान्। दृष्टवांश्च तत्तदा सस्मार स्मरस्मेरगण्डस्थलस्य तारामुखस्य मुमोच च मन्मथोन्मायमथ्यमानमानसः स्वस्य स्थवीयसः पीतकलकुमुदवनप्रभाप्रवाहधवलतराभ्यामिव लोचनाभ्यां बाष्पवारिविन्दूनिव पतत एव तानुदन्वति समस्तानाचेमुर्मुक्ताशुक्तयः तासां चतुरिकोशेषु मुक्ताफलीभूतानवाप तान् कथमपि रसातलवासी वासुकिर्नाम विषमस्यामधीशः।

सच तैर्मुक्ताफलैः पातालतलेऽपि तारागणमिव दर्शयद्भिरेकावलीमकल्पयत् चकार मन्दाकिनीति नाम तस्याः साच सोमस्य सर्वासामोषधीनामपि पतेः प्रभावादनन्तविषस्वीकारादमृतसम्भवाच्चस्पर्धेन सर्वसत्त्वानां सन्तापापहारियो बभूव। यतस्तां सर्वदा विषोभयान्तये वासुकिः पर्य्यधत्त समतिक्रामति च कियत्यपि काले कदाचित्तामेवैकावलौं तस्मान्वागात् नागार्जुनोनाम भागैरेवनीतः पातालतलं भिक्षुरभिक्षुतले निर्गत्य रसातलाच्च समुदाधिपतये सातवाहननाम्ने नरेन्द्राय सुहृदे ददौ। सा चास्माकं कालेन कथमपि शिष्यपरम्पराया हस्तमागता यद्यपि भव इति भवति भवादृशां दातु उपचारस्तथाप्योषधबुद्ध्या बुद्धिमता सर्वसत्वराशिरक्षाप्रवृत्तेन रक्षणीयः शरीरेणायुद्मता विषरक्षणाय ग्टह्यतामयमित्यभिधाय भिक्षो रसंशयवर्त्तिनश्चीवरपटान्तरसचयां मुमोच तामैकावलीमुन्मुच्यमान एव यस्याः प्रभालेपिनि लब्धावकाथेविशदमहसि महीयसि विसर्पति रश्मिमण्डले युगपचवलायमानेषु दिङ्मुखेषु उद्गलितलतावधूत्कण्ठितै रामूलाद्दिकसितमिव वनतरुभिरभिनवमृणाललुब्वैर्धावितमिव बहुपतपुट पटलधवलितगगनं वासरसिंहसयूथैः स्फुटितमिव भरवशविशीर्यमाणधूलिधवलैर्गर्भनिर्भेदसूचितसूचिसञ्चयसूचिभिः केतकीपीठैः उद्दलितदलदन्तुराभिः प्रकृमिव कुमुदिनीभिर्विधूतसदाभाभरितदिक्चक्रेश्च वीतमिव केसरिकुलैः प्रहसितमिव दशनांशु माल्यालोकविलिप्यमानवनं सितमिव वनदेवताभिः विकसितमिव शिथिलितकुसुमकेसराट्टहासनिरङ्कुशङ्कामकाननैवन्तमिव ससम्भ्रमभ्रमितबालपल्लवपरिवेषश्वेतायमानैश्चमरीकदम्बकैः प्रसृतमिव रफायमानफेनिलतरुरङ्गोङ्गारिणागिरिनदीपूरेण परता रागेण लाभलोभावुदितमिव विकचमरीचिचक्राक्रान्तककुभा पूर्णचन्द्रेण प्रक्षालित इव दावानलधूमधूसरितदिगन्तरो दिवसः पुनरिव धौतानि वाष्पपातशिष्टानि नारीणां मुखानि।

राजातु मांसलैस्तस्यामयूखैराकुलीक्रियमाणोमुहुर्मुहुरुन्मीलयग्निमीलयंच चक्षुः कथमपि प्रयत्नाद्ददर्शतां सर्वाशापूरणींअङ्गीकृतामिव दिङ्नागकरशीकरसंहतिधनमुक्तां शारदीमिव रेखीकृतां ज्योत्स्नां प्रकट पदकचिह्नां सञ्चारवीथीमिव बालेन्दो निश्चलीभूतं सप्तर्षिमालामिव हस्तमुक्तां अभिभूतसकलभुवनभूषणभूतिप्रभामिवेशानों शशिकलाधव लगुणपरिग्टहीतां कीर्तिमिव निर्गतां क्षीरराथेरनेकमहामहीभृतपरम्परागतां गङ्गामिव दुर्गतिहरां अनवरतस्फुटितधवलांशुकां पुरःसरपताकामिया गत्य परमेश्वरपदा घनसारशुभ्वान्दन्तपङ्गिमिवाभिमुखस्यै ‘वर्यस्य वरमनोरथपूरणसमर्थां स्वयमसृजमिव भुवनश्रियो निजकरपल्लवामिव वरच्यादुर्लचाच्चक्षूरागविश्वसितिकामिववसुधाया मन्त्रयोगसाधनप्रवृत्तस्याच्चमालामित्र राजधर्मस्य समुद्रालङ्कारभूतां सख्या लेख्यपट्टिकामिव कुबेर कोशस्याम्यच्च तां विस्मयमाजगाम मनसा सुचिरं आचार्यस्तु तामुद्धृत्य बबन्ध बन्धुरस्कन्धभागे भूपतेः।

अथ नरपतिः प्रीतिमुपदर्शयन् आचार्याय रत्नानामेवं विधाना मनर्ह एव प्रायशः पुरुषाः तपः सिद्धिरियमाचार्यस्य देवताप्रसादो वा के वयमात्मनोऽपि किमु ग्रहास्य प्रसा दम्याख्यानस्य नादर्शनात् प्रभृति प्रभूतगुरुगम्यतेच हृदयेन सङ्कल्पिततिमिदमामरण माचार्येण उपयोगाय शरीरं कामचारीव कर्त्तव्यानामिति समतिक्रान्ते च क्रियव्यपि काले गते चैकावलीवर्णानामालापे लोकस्यायान्तरं जाव भ्रातरि राज्यश्वीस्ताम्बूलवाहिनीं पत्त्रलता मायउपांशुकवर्णमूले शनैरादिदेश! दर्शितविनया पत्रलता पार्थिवं व्यज्ञापयत् देव! देवी विज्ञापयति न स्मराद्यार्यस्य पुरः कदाचिदपि कुतोविज्ञापना इदं हि शुद्धामसह्यतां व्याहारयतः इतस्तदशाशिखिलबिनयमवलानां हि प्रायशः पतिरवनों स्वालम्मनभयविकजानां तु दुःखानलेन्धनायमानं प्रति शालीनत्वमेव केवलमार्यागमनेन कृतोऽपि प्रतिहतो मरणप्रयत्नः यत्तः काषायग्रहणाभ्यनुज्ञयानुग्टह्यतामपुंख्यभाजनं जन र्झत जन्मविपतिस्तु तदाकर्ण्य तुष्णीमेवातिष्ठत्।

अथाचार्यः सधीरमभ्यधात् आयुष्मति! शोकोऽपि नाम विपर्ययः पिशाचस्य रूपान्तर माक्षेपस्य तारुण्यन्तमसः विषयस्यान्तकं प्रेतनगरनायकोऽयमनिवृत्तया दहनोऽयमक्षयोराजयक्ष्मायमलक्ष्मीनिवासो जनार्दनोऽयमपुस्यप्रवृत्तःक्षपणेऽयमप्रतिबोधोनिद्राप्रकारोऽयमनलसधर्मासन्निपातोऽय मशिवसहचरोऽविनायको ऽयमबुधसेवितो ग्रहमार्गोऽधर्मयोगसम्बन्धो ज्योतिष्यकारोऽयं स्नेहाद्वायुः कोपोमा नसादग्निः समभवत् भवादद्य क्षोभोरसातिशोषोरागात् का लपरिणामादन्तस्याजखचाविणो हृदयमहात्रगबन्डलमेाहान्धकारलब्धप्रवेशसरस्य प्राणतस्करस्य शून्यताहेतोमहाभूतग्रामाघातकस्य सकलविग्रहक्षपणदक्षस्य दोषचक्रव र्त्तिनः कासश्यासमलापोपद्रवबडलखदेहदीर्घरोगस्यासदृग्टहसमुत्थितस्य सकललोकचयकधूमकोर्जितातापहरणयचेरनभ्रविज्ञापितस्य स्फुरदनवद्यविद्योतमाननिग्रहप्रस्थिगहनगूढगर्भगहनगम्भीराणि भूरिकाव्यकथाकठोराणि बडशास्त्रोहनहन्तिद्विषामपि हृदयानि नालं सोढ़मायातं किमुत व नवमालिका कुसुमकोमलानां सरसनिबिड़तन्तुदुर्बलानामबलानां हृदयमेवं सत्यपि सत्यवते! वद किमत्र क्रियते क उपालभ्यते कस्य पुरस्तादुच्चैराकन्दा हृदयदाहिदुःखं वाख्याप्यते सर्व मक्षिणीनिमील्य सोढव्यमेव मूढेन मर्त्यधर्मणा पुण्यवत्यः पुरातन्यः प्रवृत्तयः एताः केन शङ्कन्तेऽन्यथा कर्तुं संसरन्त मन्तन्दिवं द्राघीयमोजन्मजरा मरणघटीयन्त्रराजिरञ्जितं सर्वपचजनानां पञ्चमहाभूतप्रपञ्चाकुलदृष्टितान्तःकरणव्यवहारदर्शननिषु याः सर्वषा विषमा धर्मराजधर्मस्थितयः क्षणमस्य क्षममाणा गलम्त्यायुष्कालाकलनकुशलाः निलये कालनाडिका जगति सर्वजन्तुजीवोप हारपातिनि सिञ्चति चण्डिकेवाटन्ती अनवरतप्राणप्रयाकटनपटवः प्रेतपतिपटहाः प्रतिदिशं पर्यटन्ति पेटकैः प्रतिपुरं प्रततलोहलोहिताक्षः कालकूटकान्तिकायाः कालपाशपाणयः कालपुरुषाः भीषण किङ्करघटीपुटपटुटङ्कारभयङ्कराः सर्वसत्वसंरम्भणा घोराघातघोषणा दिशि दिशि वहन्ति बहुविधताधूलिधूसरितः प्रेतपताकापटुपटपतितग्टधदृष्टयः कष्टशोकाकुलकुटुम्बिनि विकोर्णकेशकलापशवलशिबिकासहखसंकुलाः किलिकितायमानश्मगानशिबिरर्शिवा शबकापरलोकसार्थकसार्थमस्थानरध्यावीथ्यः सकललोककबलावलेपनलम्पटा बहुला चिताङ्गारकालिकालरात्रजिल्हाजीविनातिजीवतां तृप्ति मशिक्षिता च भगवतः सर्वभूतभुजो वुभुक्षुम्टत्योरतिदूतवाहिनीचानित्यता तदीक्षणिकाकाचमहाभूतग्रामगोष्ट्योगात्रषु भङ्कराणि गात्रयन्त्रपञ्जरदारूणि देहिनामशुभभोगावेशविवद्या विशरारवः शरीरनिर्माण परमाणावञ्चिदुरा जीवनिबन्धनपाशतन्त्रतन्तवः सर्वात्मना विश्वविनश्वरमेव मष्टत्य नात्यर्थ मर्हसि मेधाविनि! स्मृतिमतिमनसि तमसः प्रसरं दातुं एकोऽपि हि प्रतिसंख्यान क्षणोद्वारी भवति धृतेः।

अपिच दूरगलितेऽपि च शोके नन्विदानीमेवेक्षणीय एवायं ज्येष्ठः पितृकल्पो भ्राता भवात्या गुरूरितरया को न बहुमन्येत कल्याणरूपमीदृशं सङ्कल्पं भगवत्याः काषायग्रहणकृतमखिलमुज्वलप्रशमनकारणंभगवतीप्रवज्यायाः खल्विदमात्मवतां महाभागस्तु भिनत्ति मनोरथमधुना यदयमत्र दिशति यदि भ्रातेति यदि ज्येष्ठ इति यदि वत्सल इति सर्वथा स्थातव्यमस्य नियोगे इत्युक्त्वाव्यरंसीत्।

उपरतवचसि तस्मिन् जगाद नरपतिः आर्यमपव्हाय कोऽन्य एव मभिदध्यात् अभ्यर्थित दैवनिर्मिता विषमपदावलम्बनस्तम्भा भवन्ति लोकस्य स्नेहदीप्रमर्त्तयोमोहान्ध कारध्वंरूनप्रदीपाः किं तु प्रणयप्रदानदुर्लखिता दुर्लभमपि मनोरथमतिप्रीतिरभिलषति अतिप्रतिग्टहीताः प्रथममेव गुणस्तावता कायकलिमुचा जनेन उपयोगस्तु निरुप योगस्यास्य लघूनि गुरूणि वा।

अथ तथा तस्याभिनन्दितप्रणये पार्थिवस्तामुषित्वा विभावरीमुषसि वस्त्रालङ्कारादिप्रदानपरितोषितं विससर्ज निर्मातमाचार्येण सह स्वसारमादाय प्रयायकैः कतिपयेरेकतटमनुजाइवि निविष्ट प्रत्युज्जगाम। तत्र राज्यश्रीव्यतिकरकथाः कथयतरख प्रणविभ्यो रविस्वततार गगनतलात् बहलमधुपङ्कपिङ्गलपङ्कमाकुरुवमञ्जुकोच चक्रवाकषभो वासरः विप्रकीर्णरूधिरधारारुणवर्णानि लोकालोकानि यजूंषीव याज्ञवल्कावक्न्तानि निजवपुषि पाटनत्विषि पाप मुषि पूषा पुनरपि सञ्जहार जालकानि रोचिषां क्रमेण च स मुमोच पद्मरागरोचिष्णु रुणांशु रुष्णीषत्रन्धबद्ध पश्चिमाचलस्य सहजचूड़ामणिरिव वृकोदरकरपुटोत्पाटितप्रत्यग्रथोग्यनशोणाङ्गरागरौद्रो द्रोणायनस्य रुद्रभिचादानदचकरमथनमुक्तसुण्डशिरानालनाड़िरुधिर-परितरणककपिलः कपालकर्परइव पैतामहः पितृबधकुपितरामरागरचितपृथ्वीक़ण्टककार्तवीर्य्यः सकूट कुट्टाककुठारमुण्डनतुष्टदुष्टचत्रकण्ठकुहरकुल्याप्रणालीसहस्वरितो हृदयद्रव च दूरारोहिधोरैः धीरो भयनिगूढकरचरणमुण्डमालाकृतिः गुरुसगरवरनखरप्रहारजरसत्वररूक्षापेक्षणक्षिप्तक्षतजोक्षिता विहारसुरकमठ इव विलोक्यमानो नभस्यरुणगर्भो मांसपिण्ड इव खण्डितमानमानीय कालातिपातदूयमानदाक्षयणी क्षिप्तस्तटे मेरोरसुरबधाभिचापरूपपिशुनः शोणितकाथकषायित कुक्षि रतिविशङ्कटकाटाहव बार्हस्पत्यसद्योगस्लितदानवदेहालोभितोपलेपभीषणो मुखमण्डलाभोग इव महाभैरवस्य मुहूर्तमदृश्यत

वेदान्तावलम्बितनिग्टहीतार्द्रमांसभारेव बभासे वासरा- वसानवेलावेतसीविततबालसन्ध्यारागरज्यमानवरोरुसम्पुटविष्टमधुकैटभरुधिरपटलपाट सवर्णसमवसिते च सन्ध्यासमये चक्रवाक इव निजकुलकण्टककृतयुगकरणोद्यताया दिवः श्रिया सह तलद्वीपविजिगीषया चलितायाः श्वेतद्वीपदूतइव चायत्या श्वे तभानुरूपानीयत निशायां नरेन्द्रा इतस्।

इति श्रीहर्षचरिते अष्टमोच्छ्वासः।
श्रीहर्षचरितं सम्पूर्णमस्तु।
———

काव्यसंग्रह (सम्पूर्ण)	पूर्णप्रज्ञदर्शनम् मध्वखामि
लिङ्गानुशासन सटीक	कृत भाष्यसहितम्
ऋतुसंहार सटीक	चन्द्रशेखर चम्पूकाव्यम् सम्पूर्ण
विक्रमोर्वशी सटीक	सामवेदस्य मन्त्र ब्राह्मणम् भाष्य सहितम्
वसन्ततिलक भाण	आरण्यकसंहिता भाष्यसहित
गायत्री व्याख्या	विशालभञ्जिकानाटिकासटीक
सांख्य दर्शन (भाष्यसहित) सांख्य प्रवचन भाष्य	कारण्डव्यूह बौद्धशास्त्रम्
भोजप्रबन्ध	कुवलयानन्द–सटीक अलङ्कारे
नलोदय सटीक	प्रियदर्शिका नाटिका–सटीक श्रीहर्ष विरचित
ईश केन कठ प्रश्न मुण्ड मण्डुक्य (सटीक सभाष्य)	सारखतव्याकरण- सटीकपू बोई
छान्दोग्य (उपनिषद्) सभाष्य सटीक	वासवदत्ता - सटीक
तैत्तिरीय ऐतरेय श्वेताश्वतर (उपनिषद्) सभाष्य सटीक	कालिदास लत पुष्पबाण विलास काव्य सटीक
वृहदारण्यक उपनिषद् सभाष्य सटीक	महिश शतकम् पदारविन्द शतकम् स्तुति शतकम्, मन्दस्मित शतकम्, कटाक्षि शतकम्
सुश्रुत वैद्यक	मनुसंहिता कुल्ल कभट्ट कृत टीका सहितमनुसंहिता कुल्ल कभट्ट कृत टीका सहित
शार्ङ्गधर वैद्यक	नैषध चरितम् मल्लिनाथ कृत टीका सहित
पातञ्जलदर्शन सभाष्य सटीक	चन्द्रालोक प्राचीन अलङ्कार
आत्मतत्वअविवेक बौद्धाधिकार	वीरमित्रोदय स्मृति शास्त्र
मुक्तिकोपनिषत्	भावप्रकाश वैद्यक
उपमान चिन्तामणि	मबोधचन्द्रोदय
नागानन्द नाटक	नाटक सटीक

अनर्घराघव नाटक मुरारि कृत	अमर कोष
दैवतब्राह्मण सभाष्य	वेदान्तस्रव शङ्कराचार्य्य शारीरकभाष्य तथा गोविन्द कृत नाटीका सहित
षड्विंश ब्राह्मण	वेदान्त परिभाषा
मोमांमा परिभाषा	वेदान्तसार सटीक
अर्थ संग्रह लौगाक्षी कृत मीमांस	सटीक निदान
रघुवंश सटीक	कामन्दकी नीतिसार
मेघदूत सटीक	मल्लिकामारुत प्रकरण स
ईश्वरनिरूपणम् तर्कवाचस्पति कृतम्	अत्रि, विष्णु हारीत, वल्क्य उशना व्यङ्गिरा यस स्तम्ब, संवर्त्त कात्यायनपराशर व्यास शङ्क लिखित, गौतम शातातप वशिष्ठ संहिता (धर्मशास्त्र)
ईश्वरानुमानचिन्तामणि गङ्गेोपाध्याय कृत	मत्स्यपुराण सम्पर्ण
न्यायदर्शन सभाष्यसवृत्ति	चरकसंहिता (वैद्यक) सम्पूर्ण
सटीक वाल्मीकि रामायण बालकाण्डस्य चतुर्द्दश सर्गाधि पञ्चविंशति सर्ग पर्यन्तम्	रसेन्द्रचिन्तामणि (वैद्य
मदनपाल निघण्ट वैद्यक	भगवङ्गीता शाङ्करभाष्य नन्दगिरि कृत टीकासुबोधिनीसहित
संस्कृतशिक्षामञ्जरीप्रथमभागः	शब्दशक्तिप्रकाशिका
सस्कृत शिवाभञ्जरी द्वितीयभाग	सटीक भट्टिकाव्य
साहित्यदर्पण	सटीक काव्यप्रकाश
श्रीहर्षचरित वाणभट्टकृत	सटीक वाल्मीकिरामायण बालकाण्डस्यषड्विंशावधि प्रथमावधि पञ्चाशत् सर्ग पर्यन्तम्

कलिकाता संस्कृतविद्यामन्दिरे-वि, ए, उपाधिधारिणः
श्रीजीवानन्दविद्यासागर भट्टाचार्यस्य सकाशात् लभ्यानि!

]