पुराणे विश्वासटिप्पन्यः

{अथ द्विपञ्चाशदधिकद्विशततमो ऽध्यायः}

विश्वास-प्रस्तुतिः

व्यवहारकथनं

अग्निर् उवाच
व्यवहारं प्रवक्ष्यामि नयानयविवेकदं ।
चतुष्पाच्च चतुःस्थानश् चतुःसाधन उच्यते ॥००१॥

मूलम्

व्यवहारकथनं

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुर्हितश् चतुर्व्यापी चतुष्कारी च कीर्त्यते ।
अष्टाङ्गो ऽष्टादशपदः शतशाखस्तथैव च ॥००२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रियोनिर्द्व्यभियोगश् च द्विद्वारो द्विगतिस् तथा ।
धर्मश् च व्यवहारश् च चरित्रं राजशासनं ॥००३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुष्पाद्व्यवहाराणामुत्तरः पूर्वसाधकः ।
तत्र सत्ये स्थितो धर्मो व्यवहारस्तु साक्षिषु ॥००४॥

मूलम्

:न्

[[४०७]]

विश्वास-प्रस्तुतिः

चरित्रं सङ्ग्रहे पुंसां राजाज्ञायान्तु शासनं ।
सामाभ्युपायसाध्यत्वाच्चतुःसाधन उच्यते ॥००५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुर्णामाश्रमाणाञ्च रक्षणात्स चतुर्हितः ।
कर्तारं साक्षिणश् चैव सत्यान्राजानमेव च ॥००६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

व्याप्नोति पादगो यस्माच्चतुर्व्यापी ततः स्मृतः ।
धर्मस्यार्थस्य यशसो लोकपङ्क्तेस्तथैव च ॥००७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुर्णाङ्करणादेष चतुष्कारी प्रकीर्तितः ।
राजा सपुरुषः सभ्याः शास्त्रं गणकलेखकौ ॥००८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

हिरण्यमग्निरुदकमष्टाङ्गः समुदाहृतः ।
कामात् क्रोधाच्च लोभाच्च त्रिभ्यो यस्मात् प्रवर्तते ॥००९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रियोनिः कीर्त्यते तेन त्रयमेतद्विवादकृत् ।
द्व्यभियोगस्तु विज्ञेयः शङ्कातत्त्वाभियोगतः ॥०१०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

शङ्काषड्भिस्तु संसर्गात्तत्त्वषोढादिदर्शणात् ।
पक्षद्वयाभिसम्बन्धाद्द्विद्वारः समुदाहृतः ॥०११॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

पूर्ववादस्तयोः पक्षः प्रतिपक्षस्त्वनन्तरः ।
भूतच्छलानुसारित्वाद्द्विगतिः समुदाहृता ॥०१२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ऋणन्देयमदेयञ्च येन यत्र यथा च यत् ।
दानग्रहणधर्मश् च ऋणादानमिति स्मृतम् ॥०१३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्वद्रव्यं यत्र विश्रम्भान्निक्षिपत्यविशङ्कितः ।
निक्षेपन्नाम तत् प्रोक्तं व्यवहारपदम्बुधैः ॥०१४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

वणिक्प्रभृतयो यत्र कर्म सम्भूय कुर्वते ।
तत्सम्भूयसमुप्त्यानं व्यवहारपदं विदुः ॥०१५॥

मूलम्

दत्त्वा द्रव्यञ्च सम्यग्यः पुनरादातुमिच्छति ।

[[४०८]]

विश्वास-प्रस्तुतिः

दत्त्वाप्रदानिकं नाम तद्विवादपदं स्मृतं ॥०१६॥

मूलम्

दत्त्वाप्रदानिकं नाम तद्विवादपदं स्मृतं ॥०१६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अभ्युपेत्य च शुश्रूषां यस्तां न प्रतिपद्यते ।
अशुश्रूषाभ्युपेत्यैतद्विवादपदमुच्यते ॥०१७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

भृत्यानां वेतनस्योक्तादानादानविधिक्रिया ।
वेतनस्यानपाकर्म तद्विवादपदं स्मृतम् ॥०१८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

निक्षिप्तं वा परद्रव्यं नष्टं लब्ध्वा प्रहृत्य वा ।
किक्रीयते परोक्षं यत् स ज्ञेयो ऽस्वामिविक्रयः ॥०१९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

विक्रीय पण्यं मूल्येन क्रेत्रे यच्च न दीयते ।
विक्रीयासम्प्रदानन्तद्विवादपदमुच्यते ॥०२०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

क्रीत्वा मूल्येन यत्पण्यं क्रेता न बहु मन्यते ।
क्रीत्वा मूल्येन यत् पण्यं दुष्क्रीतं मन्यते क्रयी ॥०२१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

पाषण्डनैगमादीनां स्थितिः समय उच्यते ।
समयस्यानपाकर्म तद्विवादपदं स्मृतं ॥०२२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सेतुकेदारमर्यादाविकृष्टाकृष्टनिश् चयाः ।
क्षेत्राधिकारे यत्र स्युर्विवादः क्षेत्रजस्तु सः ॥०२३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

वैवाहिको विधिः स्त्रीनां यत्र पुंसाञ्च कीर्त्यते ।
स्त्रीपुंसयोगसञ्ज्ञन्तु तद्विवादपदं स्मृतम् ॥०२४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

विभागोर्थस्य पैत्रस्य पुत्रैर् यस्तु प्रकल्प्यते ।
दायमागमिति प्रोक्तं तद्विवादपदं बुधैः ॥०२५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सहसा क्रियते कर्म यत् किञ्चित् बलदर्पितैः ।
तत् साहसमिति प्रोक्तं विवादपदमुच्यते ॥०२६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

देशजातिकुलादीनामाक्रोशत्यङ्गसंयुतम् ।
यद्वचः प्रतिकूलार्थं वाक्पारुष्यं तदुच्यते ॥०२७॥

मूलम्

[[४०९]]

विश्वास-प्रस्तुतिः

परगात्रेष्वभिद्रेही हस्तपादायुधादिभिः ।
अग्न्यादिभिश् चोपघातैर्(?) दण्डपारुष्यमुच्यते ॥०२८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अक्षवज्जशलाकाद्यैर् दैवतं द्यूतमुच्यते ।
पञ्चक्रिडावयोभिश् च प्राणिद्युतसमाह्वयः ॥०२९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रकीर्णकः पुनर्ज्ञेयो व्यवहारो निराश्रयः ।
राज्ञामाज्ञाप्रतोघातस्तत्कर्माकरणन्तथा ॥०३०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

व्यवहारो ऽष्टादशपदस्तेषां भेदो ऽथ वै शतम् ।
क्रियाभेदान्मनुष्यानां शतशाखो निगद्यते ॥०३१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

व्यवहारान्नृपः पश्येज् ज्ञानिविप्रैर् अकोपनः ।
शत्रुमित्रसमाः सभ्या अलोभाः श्रुतिवेदिनः ॥०३२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अपश्यता¹ कार्यवशात् सभ्यैर् विप्रं नियोजयेत् ।
रागाल्लोभाद्भयाद्वापि स्मृत्यपेतादिकारिणः ॥०३३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सभ्याः पृथक् पृथग् दण्ड्या विवादाद्व्दिगुणो दमः ।
स्मृत्याचारएष्व्यपेतेन मार्गेण धर्षितः परैः ॥०३४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

आवेदयति यद्राज्ञे व्यवहारपदं हि तत् ।
प्रत्यर्थिनो ऽग्रतो लेख्यं यथा वेदितमर्थिना ॥०३५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

समामासतदर्धाहर्नामजात्यादिचिह्नितम् ।
श्रुतार्थस्योत्तरं लेख्यं पूर्वावेदकसन्निधौ ॥०३६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तप्तो ऽर्थी लेखयेत्सद्यः प्रतिज्ञातार्थसाधनम् ।
तत्सिद्धौ सिद्धमाप्नोति विपरीतमतो ऽन्यथा ॥०३७॥

मूलम्

चतुष्पाद्व्यवहारोयं विवादेषूपदर्शितः ।

:न्

[[४१०]]

विश्वास-प्रस्तुतिः

अभियोगमनिस्तीर्य नैनं प्रत्यभियोजयेत् ॥०३८॥

मूलम्

अभियोगमनिस्तीर्य नैनं प्रत्यभियोजयेत् ॥०३८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अभियुक्तञ्च नान्येन त्यक्तं विप्रकृतिं नयेत् ।
कुर्यात् प्रत्यभियोगन्तु कलहे साहसेषु च ॥०३९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

उभयोः प्रतिभूर्ग्राह्यः समर्थः काम्यनिर्णये ।
निह्नवे भावितो दद्याद्धनं राज्ञे तु तत्समम् ॥०४०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

मिथ्याभियोगाद् द्विगुणमभियोगाद्धनं हरेत् ।
साहसस्तेयपारुष्येष्वभिशापात्यये स्त्रियाः ॥०४१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

विचारयेत्सद्यः एव कालो ऽन्यत्रेच्छया स्मृतः ।
देशाद्देशान्तरं याति सृक्कणी परिलेढि च ॥०४२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ललाटं स्विद्यते चास्य मुखवैवर्ण्यमेव च ।
स्वभावाद्विकृतं गच्छेन्मनोवाक्कायकर्मभिः ॥०४३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अभियोगे ऽथ वा साक्ष्ये वाग्दुष्टः परिकीर्तितः ।
सन्दिग्धार्थं स्वतन्त्रो यः साधयेद्यश् च निष्पतेत् ॥०४४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

न चाहूतो वदेत् किञ्चिद्धनी दण्ड्यश् च स स्मृतः ।
साक्षिषूभयतः सत्सु साक्षिणः पूर्ववादिनः ॥०४५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

पूर्वपक्षे ऽधरीभूते भवन्त्युत्तरवादिनः ।
सगणश्चेद्विवादः स्यात्तत्र हीनन्तु दापयेत् ॥०४६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

दत्तं पणं वसञ्चैव धनिनो धनमेव च ।
छलन्निरस्य दूतेन व्यवहारान्नयेन्नृपः ॥०४७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

भूतमप्यर्थमप्यस्तं हीयते व्यवहारतः ।
निह्नुते निखिलानेकमेकदेशविभावितम् ॥०४८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

दाप्यः सर्वान्नृपेणार्थान्न ग्राह्यस्त्वनिवेदितः ।
स्मृत्योर्विरोधे न्यायस्तु वल्लवान् व्यवहारतः ॥०४९॥

मूलम्

[[४११]]

विश्वास-प्रस्तुतिः

अर्थशास्त्राद्धि बलवद्धर्मशास्त्रमिति स्थितिः¹ ।
प्रमाणं लिखितं भुक्तिः साक्षिणश्चेति किर्तितम् ॥०५०॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एषामन्यतमाभावे दिव्यान्यतममुच्यते ।
सर्वेष्वेव विवादेषु बलवत्युत्तरा क्रिया ॥०५१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

आधौ प्रतिग्रहे क्रीते पूर्वा तु बलवत्तरा ।
पश्यतो ब्रुवतो भूमेर्हानिर्विंशतिवार्षिकी ॥०५२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

परेण भुज्यमाना या धनस्य दशवार्षिकी ।
आधिसौमोपनिःक्षेपजडबालधनैर् विना ॥०५३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तथोपनिधिराजस्त्रीश्रोत्रियाणां धनैर् अपि ।
आध्यादीनां विहर्तारं धनिने दापयेद्धनं ॥०५४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

दण्ड्यं च तत्समं राज्ञे शक्त्यपेक्ष्यमथापि वा ।
आगमोप्यधिको भुक्तिं विना पूर्वक्रमागतां ॥०५५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

आगमोपि बलन्नैव भुक्तिः स्तोकापि यत्र न ।
आगमेन विशुद्धेन भोगो याति प्रमाणताम् ॥०५६॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अविशुद्धागमो भोगः प्रामाण्यं नाधिगच्छति ।
आगमस्तु कृतो येन सो ऽभियुक्तस्तमुद्धरेत् ॥०५७॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

न तत्सुतस्तत्सुतो वा भुक्तिस्तत्र गरीयसी ।
योभियुक्तः परेतः स्यात् तस्य ऋक्थात्तमुद्धरेत् ॥०५८॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

न तत्र कारणं भुक्तिरागमेन विनाकृता ।
बलोपाधिविनिर्वृत्तान् व्यवहारान्निवर्तयेत् ॥०५९॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्त्रीनक्तमन्तरागारवहिःशत्रुकृतस् तथा ।
मत्तोन्मत्तार्तव्यसनिबालभीतप्रयोजितः ॥०६०॥

मूलम्

:न्

[[४१२]]

विश्वास-प्रस्तुतिः

असम्बद्धकृतश् चैव व्यवहारो न सिद्ध्यति ।
प्रनष्टाधिशतं देयं नृपेण धनिने धनं ॥०६१॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

विभावयेन्नचेल्लिङ्गैस्तत्समं दातुमर्हति ।
देयञ्चौरहृतं द्रव्यं राज्ञा जनपदाय तु ॥०६२॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अशीतिभागो वृद्धिः स्यान्मासि मासि सबन्धके ।
वर्णक्रमाच्छतं द्वित्रिचतुष्पञ्चकमन्यथा ॥०६३॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सप्ततिस्तु पशुस्त्रीणां रसस्याष्टगुणा परा ।
वस्त्रधान्यहिरण्यानां चतुस्त्रिद्विगुणा तथा ॥०६४॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ग्रामान्तरात्तु दशकं सामुद्रादपि विंशतिं ।
दद्युर्वा स्वकृतां वृद्धिं सर्वे सर्वासु जातिषु ॥०६५॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रपन्न साधयन्नर्थं न वाच्या नृपतिर्भवेत् ।
साध्यमानो नृपं गच्छेद्दण्ड्यो दाप्यश् च तद्धनं ॥०६६॥

मूलम्

{इत्य् आग्नेये महापुराणे व्यवहारो नाम द्विपञ्चाशदधिकद्विशततमो ऽध्यायः ॥ }

वर्मिणन्त्विति घ॥ , ञ॥ च ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎